Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
VII CİLD (DƏRMAN - CƏLİLOV)
    DUZLAR

    ДУЗЛАР – катион вя анионлардан ибарят кимйяви бирляшмяляр. Д.-ын тяркибиндя метал катионларындан башга аммониум НЩ+4, фoсфониум ПЩ+4 катиonlarы вя онларын цзви тюрямяляри, кompleks kationlar vя s.; анион кими карбанион вя комплекс анионлар дахил олмагла, мцхтялиф Брeнстeд туршуларын (гейри-цзви vя цзви туршулар) туршу галыгларынын анионлары ола биляр. Туршудакы щидроэен протонларынын метал ионлары вя диэяр катионларла vя йа ясасларын ОЩ групларынын туршу анионлары иля там вя гисмян явяз олунмасына эюря D. 3 типя айрылыр: oрта (нормал), турш вя ясаси Д. Орта Д. там (мяс., На2СО4, МэЪл2), турш (КЩСО4, НаЩЪО3) вя йа ясаси D. (ЪуОЩЪл) гисмян явязолунма мящсулларыдыр. Щямчинин садя, икигат, гарышыг, комплекс вя дахили D. фяргляндирилир. Орта Д.-ын тяркиби бир катион вя бир аниондан ибарятдир (мяс., НаЪл). Икигат Д.-ын тяркибиндя мцхтялифкатионлар [мяс., КАл(СО4)2 .12Щ2О], гарышыг Д.-ын тяркибиндя ися ики нюв анион (мяс., АэЪлБр) олур. Комплекс Д.-ын (бах Комплекс бирляшмяляр) тяркибиня комплекс ион дахилдир, мяс., К4[Фе(ЪН)6]. Дахили Д. биполйар ионлардыр, мяс., бетаин  (ЪЩ3)+3 НЪЩ2ЪОО .


    Д. типик ион гурулушлу кристал маддялярдир, мяс., ЪсФ. Щямчинин молекулйар (ковалент) гурuлушлу Д. мювъуддур (мяс., АлЪл3). Суда щяллолмасына эюря Д. йахшы щяллолан, аз щяллолан вя практики щяллолмайанлара айрылыр. Щяллолан Д.-а натриум, калиум вя аммониумун демяк олар ки, бцтцн дузлары, бязи истисналарла бир чох нитратлар, асетатлар, хлоридляр вя турш Д. аиддир. Д. сулу мящлулларында там вя йа гисмян ионлара диссосиасийа едир (бах Електролитик диссосиасийа). Бу заман зяиф туршу вя зяиф ясасларын дузlары щидролизя уьрайыр. Д.-ын сулу мящлулларында тяркибиндя щидратлашмыш ионлар, ион ъцтляри, щидролиз мящсуллары дахил олан даща мцряккяб щиссяъикляр олур. Бир сыра Д. щямчинин спиртдя, асетонда, туршу амидляриндя вя диэяр цзви щялледиъилярдя щялл олур. Д. сулу мящлулларындан кристалщидрат (мяс., МэСО4·Щ2О), сусуз мящлулла- рындан солват (ЪаБр2·3Ъ2Щ5ОЩ) шяклиндя кристаллаша биляр. Д.-ın мящлуллары онун тяркибиндя олан металын стандарт електрод потенсиалына нисбятян даща аз мянфи потенсиаллы металларла реаксийайа эирир:  


    Зн + Щэ(НО3)2(мящ.) = Зн(НО3)2(мящ) + Щэ.


    Даща гцввятли туршулар зяиф туршуларын йахшы щяллолан дузларындан онлары чыхарыр:


    ЪЩ3ЪООНа + ЩЪл(мящ.)= ЪЩ3ЪООЩ(мящ.) + НаЪл.


    Даща гцввятли ясаслар зяиф ясасларын йахшы щяллолан дузларындан онлары чыхарыр:


    АлЪл3(мящ.) + 3НаОЩ(мящ.) = Ал(ОЩ)3↓ + 3НаЪл(мящ.).


    Су – дуз системляриндя Д. арасында мцбадиля реаксийалары, чятин щяллолан вя йа комплекс Д.-ын алынмасы просесляри баш верир:


    2КЪл + МэСО4 = К2СО4 + МэЪл2;


    БаЪл2(мящ.) + На2СО4(мящ.) = БаСО4(мящ.)↓ + 2НаЪл(мящ.); АэЪл + 2На2С2О3(мящ.) = На3[Аэ(С2О3)2](мящ.)+ НаЪл(мящ.).


    Дузлар ашаьыдакы цмuми цсулларла алыныр: туршу вя ясасларын; ясаси oксидлярин туршуларла; ясасларын туршу оксидляриля; туршу вя ясаси оксидлярин, туршунун дузу иля; ясасын дуз иля; ики мцхтялиф дузун, металларын туршуларла; металларын гейри-металларла; металларын дузларла гаршылыглы тясириндян. Sянайедя бир сыра Д.-ы – К, Ъа, Мэ-ун хлорид, сулфат, карбонат вя боратларыны алмаг цчцн хаммал кими, океан вя дяниз суйу, щабеля дузлу эюллярин бухарланмасы нятиъясиндя ямяля эялян D. вя бярк дуз йатагларындан истифадя олунур. Чюкцнтц дуз йатагларыны (На, К, Мэ сулфатлары вя хлоридляри) ямяля эятирян минераллар групу шярти олараг “тябии Д.” адландырылыр. Калиум Д.-нын ян бюйцк йатаглары Русийа, Канада вя АФР-дя, фосфат филизляри Шимали Африка, Русийа вя Газахыстанда, НаНО3 ещтийатлары Чилидя йерляшир. Д. йейинти, кимйа, металлурэийа, шцшя, gюn-дяри emalы, тохуъулуг сянайесиndя, к.т.-da, тибдя вя с. истифадя олунур.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
DƏRMAN – CƏLİLOV
    DUZLAR

    ДУЗЛАР – катион вя анионлардан ибарят кимйяви бирляшмяляр. Д.-ын тяркибиндя метал катионларындан башга аммониум НЩ+4, фoсфониум ПЩ+4 катиonlarы вя онларын цзви тюрямяляри, кompleks kationlar vя s.; анион кими карбанион вя комплекс анионлар дахил олмагла, мцхтялиф Брeнстeд туршуларын (гейри-цзви vя цзви туршулар) туршу галыгларынын анионлары ола биляр. Туршудакы щидроэен протонларынын метал ионлары вя диэяр катионларла vя йа ясасларын ОЩ групларынын туршу анионлары иля там вя гисмян явяз олунмасына эюря D. 3 типя айрылыр: oрта (нормал), турш вя ясаси Д. Орта Д. там (мяс., На2СО4, МэЪл2), турш (КЩСО4, НаЩЪО3) вя йа ясаси D. (ЪуОЩЪл) гисмян явязолунма мящсулларыдыр. Щямчинин садя, икигат, гарышыг, комплекс вя дахили D. фяргляндирилир. Орта Д.-ын тяркиби бир катион вя бир аниондан ибарятдир (мяс., НаЪл). Икигат Д.-ын тяркибиндя мцхтялифкатионлар [мяс., КАл(СО4)2 .12Щ2О], гарышыг Д.-ын тяркибиндя ися ики нюв анион (мяс., АэЪлБр) олур. Комплекс Д.-ын (бах Комплекс бирляшмяляр) тяркибиня комплекс ион дахилдир, мяс., К4[Фе(ЪН)6]. Дахили Д. биполйар ионлардыр, мяс., бетаин  (ЪЩ3)+3 НЪЩ2ЪОО .


    Д. типик ион гурулушлу кристал маддялярдир, мяс., ЪсФ. Щямчинин молекулйар (ковалент) гурuлушлу Д. мювъуддур (мяс., АлЪл3). Суда щяллолмасына эюря Д. йахшы щяллолан, аз щяллолан вя практики щяллолмайанлара айрылыр. Щяллолан Д.-а натриум, калиум вя аммониумун демяк олар ки, бцтцн дузлары, бязи истисналарла бир чох нитратлар, асетатлар, хлоридляр вя турш Д. аиддир. Д. сулу мящлулларында там вя йа гисмян ионлара диссосиасийа едир (бах Електролитик диссосиасийа). Бу заман зяиф туршу вя зяиф ясасларын дузlары щидролизя уьрайыр. Д.-ын сулу мящлулларында тяркибиндя щидратлашмыш ионлар, ион ъцтляри, щидролиз мящсуллары дахил олан даща мцряккяб щиссяъикляр олур. Бир сыра Д. щямчинин спиртдя, асетонда, туршу амидляриндя вя диэяр цзви щялледиъилярдя щялл олур. Д. сулу мящлулларындан кристалщидрат (мяс., МэСО4·Щ2О), сусуз мящлулла- рындан солват (ЪаБр2·3Ъ2Щ5ОЩ) шяклиндя кристаллаша биляр. Д.-ın мящлуллары онун тяркибиндя олан металын стандарт електрод потенсиалына нисбятян даща аз мянфи потенсиаллы металларла реаксийайа эирир:  


    Зн + Щэ(НО3)2(мящ.) = Зн(НО3)2(мящ) + Щэ.


    Даща гцввятли туршулар зяиф туршуларын йахшы щяллолан дузларындан онлары чыхарыр:


    ЪЩ3ЪООНа + ЩЪл(мящ.)= ЪЩ3ЪООЩ(мящ.) + НаЪл.


    Даща гцввятли ясаслар зяиф ясасларын йахшы щяллолан дузларындан онлары чыхарыр:


    АлЪл3(мящ.) + 3НаОЩ(мящ.) = Ал(ОЩ)3↓ + 3НаЪл(мящ.).


    Су – дуз системляриндя Д. арасында мцбадиля реаксийалары, чятин щяллолан вя йа комплекс Д.-ын алынмасы просесляри баш верир:


    2КЪл + МэСО4 = К2СО4 + МэЪл2;


    БаЪл2(мящ.) + На2СО4(мящ.) = БаСО4(мящ.)↓ + 2НаЪл(мящ.); АэЪл + 2На2С2О3(мящ.) = На3[Аэ(С2О3)2](мящ.)+ НаЪл(мящ.).


    Дузлар ашаьыдакы цмuми цсулларла алыныр: туршу вя ясасларын; ясаси oксидлярин туршуларла; ясасларын туршу оксидляриля; туршу вя ясаси оксидлярин, туршунун дузу иля; ясасын дуз иля; ики мцхтялиф дузун, металларын туршуларла; металларын гейри-металларла; металларын дузларла гаршылыглы тясириндян. Sянайедя бир сыра Д.-ы – К, Ъа, Мэ-ун хлорид, сулфат, карбонат вя боратларыны алмаг цчцн хаммал кими, океан вя дяниз суйу, щабеля дузлу эюллярин бухарланмасы нятиъясиндя ямяля эялян D. вя бярк дуз йатагларындан истифадя олунур. Чюкцнтц дуз йатагларыны (На, К, Мэ сулфатлары вя хлоридляри) ямяля эятирян минераллар групу шярти олараг “тябии Д.” адландырылыр. Калиум Д.-нын ян бюйцк йатаглары Русийа, Канада вя АФР-дя, фосфат филизляри Шимали Африка, Русийа вя Газахыстанда, НаНО3 ещтийатлары Чилидя йерляшир. Д. йейинти, кимйа, металлурэийа, шцшя, gюn-дяри emalы, тохуъулуг сянайесиndя, к.т.-da, тибдя вя с. истифадя олунур.

    DUZLAR

    ДУЗЛАР – катион вя анионлардан ибарят кимйяви бирляшмяляр. Д.-ын тяркибиндя метал катионларындан башга аммониум НЩ+4, фoсфониум ПЩ+4 катиonlarы вя онларын цзви тюрямяляри, кompleks kationlar vя s.; анион кими карбанион вя комплекс анионлар дахил олмагла, мцхтялиф Брeнстeд туршуларын (гейри-цзви vя цзви туршулар) туршу галыгларынын анионлары ола биляр. Туршудакы щидроэен протонларынын метал ионлары вя диэяр катионларла vя йа ясасларын ОЩ групларынын туршу анионлары иля там вя гисмян явяз олунмасына эюря D. 3 типя айрылыр: oрта (нормал), турш вя ясаси Д. Орта Д. там (мяс., На2СО4, МэЪл2), турш (КЩСО4, НаЩЪО3) вя йа ясаси D. (ЪуОЩЪл) гисмян явязолунма мящсулларыдыр. Щямчинин садя, икигат, гарышыг, комплекс вя дахили D. фяргляндирилир. Орта Д.-ын тяркиби бир катион вя бир аниондан ибарятдир (мяс., НаЪл). Икигат Д.-ын тяркибиндя мцхтялифкатионлар [мяс., КАл(СО4)2 .12Щ2О], гарышыг Д.-ын тяркибиндя ися ики нюв анион (мяс., АэЪлБр) олур. Комплекс Д.-ын (бах Комплекс бирляшмяляр) тяркибиня комплекс ион дахилдир, мяс., К4[Фе(ЪН)6]. Дахили Д. биполйар ионлардыр, мяс., бетаин  (ЪЩ3)+3 НЪЩ2ЪОО .


    Д. типик ион гурулушлу кристал маддялярдир, мяс., ЪсФ. Щямчинин молекулйар (ковалент) гурuлушлу Д. мювъуддур (мяс., АлЪл3). Суда щяллолмасына эюря Д. йахшы щяллолан, аз щяллолан вя практики щяллолмайанлара айрылыр. Щяллолан Д.-а натриум, калиум вя аммониумун демяк олар ки, бцтцн дузлары, бязи истисналарла бир чох нитратлар, асетатлар, хлоридляр вя турш Д. аиддир. Д. сулу мящлулларында там вя йа гисмян ионлара диссосиасийа едир (бах Електролитик диссосиасийа). Бу заман зяиф туршу вя зяиф ясасларын дузlары щидролизя уьрайыр. Д.-ын сулу мящлулларында тяркибиндя щидратлашмыш ионлар, ион ъцтляри, щидролиз мящсуллары дахил олан даща мцряккяб щиссяъикляр олур. Бир сыра Д. щямчинин спиртдя, асетонда, туршу амидляриндя вя диэяр цзви щялледиъилярдя щялл олур. Д. сулу мящлулларындан кристалщидрат (мяс., МэСО4·Щ2О), сусуз мящлулла- рындан солват (ЪаБр2·3Ъ2Щ5ОЩ) шяклиндя кристаллаша биляр. Д.-ın мящлуллары онун тяркибиндя олан металын стандарт електрод потенсиалына нисбятян даща аз мянфи потенсиаллы металларла реаксийайа эирир:  


    Зн + Щэ(НО3)2(мящ.) = Зн(НО3)2(мящ) + Щэ.


    Даща гцввятли туршулар зяиф туршуларын йахшы щяллолан дузларындан онлары чыхарыр:


    ЪЩ3ЪООНа + ЩЪл(мящ.)= ЪЩ3ЪООЩ(мящ.) + НаЪл.


    Даща гцввятли ясаслар зяиф ясасларын йахшы щяллолан дузларындан онлары чыхарыр:


    АлЪл3(мящ.) + 3НаОЩ(мящ.) = Ал(ОЩ)3↓ + 3НаЪл(мящ.).


    Су – дуз системляриндя Д. арасында мцбадиля реаксийалары, чятин щяллолан вя йа комплекс Д.-ын алынмасы просесляри баш верир:


    2КЪл + МэСО4 = К2СО4 + МэЪл2;


    БаЪл2(мящ.) + На2СО4(мящ.) = БаСО4(мящ.)↓ + 2НаЪл(мящ.); АэЪл + 2На2С2О3(мящ.) = На3[Аэ(С2О3)2](мящ.)+ НаЪл(мящ.).


    Дузлар ашаьыдакы цмuми цсулларла алыныр: туршу вя ясасларын; ясаси oксидлярин туршуларла; ясасларын туршу оксидляриля; туршу вя ясаси оксидлярин, туршунун дузу иля; ясасын дуз иля; ики мцхтялиф дузун, металларын туршуларла; металларын гейри-металларла; металларын дузларла гаршылыглы тясириндян. Sянайедя бир сыра Д.-ы – К, Ъа, Мэ-ун хлорид, сулфат, карбонат вя боратларыны алмаг цчцн хаммал кими, океан вя дяниз суйу, щабеля дузлу эюллярин бухарланмасы нятиъясиндя ямяля эялян D. вя бярк дуз йатагларындан истифадя олунур. Чюкцнтц дуз йатагларыны (На, К, Мэ сулфатлары вя хлоридляри) ямяля эятирян минераллар групу шярти олараг “тябии Д.” адландырылыр. Калиум Д.-нын ян бюйцк йатаглары Русийа, Канада вя АФР-дя, фосфат филизляри Шимали Африка, Русийа вя Газахыстанда, НаНО3 ещтийатлары Чилидя йерляшир. Д. йейинти, кимйа, металлурэийа, шцшя, gюn-дяри emalы, тохуъулуг сянайесиndя, к.т.-da, тибдя вя с. истифадя олунур.