Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
III CİLD (BABİNGER - BAXŞƏLİYEV)
    BAKI

    БАКЫ, Б ю й ц к Б а к ы – Азярб. Респ.-нын пайтахты (1918 илдян). Абшерон й-а-нда, Хязярин г. сащилиндя порт. Д.й. вя автомобил йоллары говшаьы. Бейнялхалг вя респ. ящямиййятли ики аеропорту вар. Хязярин ш. сащилиндяки Тцркмянбашы, Бекташ, Актау портлары иля бяря дашымалары щяйата кечирилир. Ири сянайе, елм вя мядяниййят мяркязидир. 1967 илдян метрополитен фяалиййят эюстярир. Шящярин мяркязи щиссяси ятрафындакы гяс.-ляр, ф-кляр, з-длар, мядянляр, к.т. сащяляри, курорт йерляри иля бирликдя Бюйцк Б. шящяр агломерасийасыны йаратмышдыр. Б. ш.-ндя 11 р-н, 61 гяс. вар. Сащ. 2130 км2. Ящ. 2,0 млн. (2006). 

    Бакынын яразиси Абшерон й-а-нын ясас щиссясини, Абшерон вя Бакы архепелагларынын вя Гобустанын бир щиссясини тутур; ъ.-г. щиссяси Хязяр сащили бойунъа Ъянуб-Шярги Ширван дцзцнядяк узаныр. Релйефи г. щиссядя тиря вя тяпялярдян, бунларын арасындакы чюкякликлярдян, сащил зонасында ися хцсусиля Абшерон й-а-нын ш. щиссясиндя дцзянликлярдян ибарятдир. Шящярин мяркязи щиссяси Б. бухтасына пилляли енян амфитеатрда йерляшир. Бюйцк Б.-нын дянизсащили щиссяси океан сявиййясиндян тягр. 28 м ашаьыдыр. Б.-нын Дянизкянары Милли Паркы дцнйада мяшщурдур. Б. р-нунда файдалы газынтылардан нефт, газ, тикинти материал лары (тикинти дашы, семент вя ящянэ хам малы, гум, эил) щасил едилир; мцалиъя ящямиййятли минерал сулар чыхыр (Шых, Су раханы). Чохлу палчыг вулканы (Кейряки, Боь-боьа, Люкбатан вя с.) вар. Иглими гуру субтропикдир. Орта айлыг темп-р йанварда 3–4ºЪ, ийулда ися 25–26ºЪ-дир. Иллик йаьынты 300 мм-я гядярдир. Бюйцк Б.-нын ъ.-г. щиссяси респ.-нын ян аз йа ьынтылы йеридир. Бу щиссядя иллик йаьынты 150 мм вя даща аздыр (Путада 110 мм). Б. цчцн эцълц шимал кцляйи – хязри вя ъянуб кцляйи – эилавар сяъиййявидир. Яразисиндя шор эюлляр (Бюйцкшор, Хоъасян вя с.) вар. Боз-гонур, шоран вя шоракятвары торпаглар, сащил бойунда дянизкянары гумлар вя гум тяпяляри йайылмышдыр. Ефемерляр, шо ран отлары, йовшан вя с. битир. Ландшафты гуру чюл вя йарымсящрадыр. 

    Тарих. Абшерон й-а-нда тапылмыш археоложи материаллар буранын гядим йашайыш мяскяни олдуьуну сцбут едир. Пираллащы, Зыь эюлц ятрафы, Шцвялан, Мярдякан, Бинягяди, Ямиръан вя с. йерлярдя тапылмыш материаллар е.я. 3–1-ъи минилликляря аиддир. Б.-нын салындыьы тарих дягиг мялум дейилдир. Бязи тядгигатчылар Б.-ны Гайтара (Гангара), Албана, Барука вя с. иля ейниляшдирирляр. Б.-да тапылмыш 5–7 ясрляря аид Сасани дяфиняси о дюврдя буранын йашайыш мянтягяси олдуьуну эюстярир. 5–6 яср мянбяляриндя шящяр Баьаван вя Атяши-Багуан адландырылыр. Яряб мянбяляриндя (10 яср) “Бакуйя”, “Бакущ”, “Баку”, рус мяхязляриндя (15 яср) “Бака”, Сяфявиляр дюврцндя фарс дилиндя йазылмыш гайнагларда ися “Бадкубя” кими гейд едилир. 

    Б. щяля орта ясрлярдян Йахын вя Орта Шяргин ири шящярляриндян иди. Игтисадиййатында нефт вя дуз ясас йер тутурду. Яrяb sяyyahы Яbu Dцlяfin (10 яsr) mяlumatыna gюrя, B.-dakы iki neft mяnbяyindяn ildя tяqr. 720 min dirhяm gяlir gюtцrцlцrdц. Feodal mцnasibяtlяrinin, щямчинин ticarяt vя sяnяtkarlыьыn inkiшafы шяhяrin tяrяqqiсиня imkan yaradыrdы. Beynяlxalq ticarяt yollarы айрыъында олан Б. Шярг вя Гярб юлкяляри арасындакы тиъарятдя мцщцм ящямиййятя малик иди. Б.-йа хязяр, славйан, Бизанс, Чин, Ираг, Сурийа, Эенуйа, Венесийа, Иран, Щиндистан таъирляри эялирди. Б.-дан Иран, Ираг вя с. юлкяляря нефт ихраъ олунурду.

    9 ясрин 2-ъи йарысында Аббасиляр хилафятинин зяифлямяси, мяркязи щакимиййятдян узаглашмаг мейилляринин гцввятлян мяси Хилафятя табе юлкялярдя бир сыра мцстягил дювлятлярин йаранмасына сябяб олду. Бунлардан бири дя Ширваншащлар дювляти иди. Б. 10 ясрин сонларында Ширванын ясас шящярляриндян бириня чеврилди. Ящали сяняткарлыг, тиъарят, баьчылыг, бостанчылыг, цзцмчцлцк, барамачылыг, якинчилик, нефт-чыхарма, балыгчылыг вя с. иля мяшьул олурду. Зяфяран да якилирди. 

    Б. 10 ясрдян лиман шящяри кими мяшщур иди. 11 ясрин сону – 13 ясрин яввялляриндя Б. сцрятля инкишаф едирди. 1191 илдя Гызыл Арслан Шамахыны тутдугда ширваншащ Ы Ахситан мцвяггяти олараг пайтахты Б.-йа кючцрмцшдц. Ширваншащлар шящярин мющкямляндирилмясиня хцсуси диггят йетирирдиляр. 12 ясрдя Б. икиъярэяли гала дивары вя хяндякля ящатя олунду. Гыз галасы да шящярин мцдафия системиня дахил иди. 1232–35 иллярдя Б.-ны дяниз тяряфдян горумаг мягсяди иля бухта дахилиндя мющкямляндирилмиш гала тикилди. Ширваншащлар Хязяр дянизиндя эцълц донанма йаратдылар. 1330-ъу иллярдя монголлар Б.-йа щцъум едиб, узунмцддятли мцщасирядян сонра шящяри алдылар. Б.-да нефт чыхарылмасы вя тиъарят тяняззцля уьрады. Султан Мящяммяд Олъайтунун [1304–16] Ъцмя мясъидинин диварындакы китабядя йазылмыш фярманы да буну эюстярир. Фярман ряиййятдян алынан бир сыра верэини ляьв едирди. Бу тядбир Б.-нын игтисади вя тиъарят мювгейини бярпа етмяк мягсяди эцдцрдц. 14 ясрин орталарына доьру Б.-да тиъарят (хцсусиля дяниз тиъаряти) йенидян ъанланды. Хязярдя Эенуйа вя Венесийа таъирляриня мяхсус эямиляр, лиманларда ися тиъарят факторийалары вар иди. Эилан вя Шамахы ипяйинин бейнялхалг тиъарятдя ящямиййятинин артмасы иля ялагядар Б.-нын игтисадиййаты йцксялди. 14 ясрдян Б.-дан Гызыл Орда, Москва кнйазлыьы, Авропа юлкяляри вя с. йерляря мцхтялиф маллар, хцсусян ипяк, халча вя с. ихраъ едилирди. Б.- дан Орта Асийайа вя Хязярин ъ. сащилляриня дя мал дашынырды. 14 ясрин 2-ъи йа ры сында Б.-нын игтисади вя сийаси ролунун артмасы иля ялагядар олараг Хязяр дянизи бязян Бакы дянизи дя адланырды (бу, 1375 илдя каталан дилиндя щазырланмыш атласда эюстярилир). Б.-да индийядяк галан тарихи-мемарлыг абидяляри – Бухара карвансарасы (14 яср), Гыз галасы йахынлыьында Мултани (Щинд) карвансарасы (15–16 ясрляр) вя с. Шярг юлкяляри иля эениш тиъарят ялагяляринин мювъудлуьуну сцбут едир. Б.-да щинд таъирляри йашайырды. 

    Ширваншащ Ы Хялилцллащын [1417–62] дюврцндя Б.-да мцщцм тикинти ишляри апарылды. Ширваншащлар сарайы комплекси дя бу дюврдя тикилмишдир. Б.-да тиъарят, сяняткарлыг инкишаф едир, игтисади вя мядяни щяйат йцксялирди. 15 ясрин 2-ъи йарысында Москва кнйазлыьы иля тиъарят даща да эенишлянди вя дипломатик ялагяляр йарадылды. 

    1501 илдя Шащ Исмайыл Ширвана щцъум едяряк Б.-ны алды. Сяфяви щюкмдары Ы Тящмасиб 1538 илдя Б.-нын да дахил олдуьу Ширваны Сяфявиляр дювлятиня бирляшдирди. Сяфяви–Османлы мцщарибяляри заманы 1578 илдя Османлы ордусу Б.-ны тутду. 1607 илдя шящяр йенидян Сяфявилярин щакимиййятиня кечди. Б.-нын зянэин тябии сярвятляри, щабеля мцщцм щярби-стратежи ящямиййяти 18 ясрин яввялляриндян етибарян Русийанын диггятини ъялб едирди. Хязярин ъ.-г. сащилляриня йийялянмяйя чалышан Ы Пйотр хцсуси щярби дяниз експедисийасы йаратды. 1723 ил ийунун 26-да Ы Пйотрун гошуну Б.-ны тутду. Лакин Русийа иля Сяфявиляр арасында баьланан Эянъя мцгавилясиня (1735) эюря Б. йенидян Сяфявиляр дювлятинин щакимиййятиня кечди. Мящсулдар гцввялярин инкиша фыны лянэидян феодал чякишмяляри вя даьыдыъы мцщарибяляря сон гойулмасы 1740-ъы иллярдя шящярин йцксялишиня тякан верди. Сяфявиляр дюврцндя Б.-да мис пуллар зярб олунурду. Б. вя Абшерон ящалисинин хейли щиссяси халчачылыгла мяшьул олурду. 16–18 ясрлярдя сяняткарлыг, хцсусиля дя халчачылыг даща да инкишаф етди. Б.-да тохуъулуг да мцщцм йер тутурду. 17–18 ясрляря аид тарихи абидяляр бу дюврдя Б.-да мемарлыг, щяккаклыг вя с.-нин инкишаф етдийини эюстярир. 

    Бакы галасы (14 яср). Ряссам Й.М. Шаблукинин реконструксийасы.

    18 ясрин орталарында Азярб.-да бир сыра ханлыглар, о ъцмлядян Бакы ханлыьы йаранды. Ара мцщарибяляри бцтцн Азярб.-да олдуьу кими, Б.-да да игтисадиййат вя мядяниййятин инкишафына мане олурду. 18 ясрин 2-ъи йарысында Б.-да шящяр щяйаты вя тиъарят нисбятян ъанланды. Лакин Аьа Мящяммяд Шащ Гаъарын Азярб.-а щцъумлары игтисадиййатын вя тиъарят ялагяляринин йенидян тяняззцля уьрамасына сябяб олду. 1796 илин йазында ЫЫ Йекатеринанын ямри иля эен. В.А.Зубовун команданлыг етдийи рус гошунлары Азярб.-а сохулду. Ийунун 13-дя Б. алынды. 1797 илин яввялиндя эен. П.Д.Сисианов Б.-нын коменданты тяйин олунду. ЫЫ Йекатеринанын юлцмцндян сонра оьлу Ы Павел В.А.Зубову эери чаьырды. Чар гошунлары 1797 илин мартында Б.-ны тярк етди. 19 ясрин яввялляриндя Ы Александр Хязярсащили вил.-ляри, илк нювбядя Б.-ны тутмаг планы иля хцсуси марагланырды. Русийа-Иран мцщарибяси (1804–13) бу планын щяйата кечирилмясини сцрятляндирди. 1805 ил августун 12-дя чар гошуну Б.-ны мцщасиряйя алды, лакин мцвяффягиййят газанмайараг эери чякилди. 1806 илин яввялиндя эен. П.Д.Сисиановун гошунлары йенидян Б.-йа йахынлашды. Шящяри тяслим етмяк щаггында Б. ханы Щцсейнгулу ханла данышыглар заманы эен. П.Д.Сисианов юлдцрцлдц. 1806 ил октйабрын 6-да Б. Русийа империйасына бирляшдирилди. Щямин дюврдя Б. Ичяришящярдян вя гала диварларындан кянарда тикилмиш бир нечя бинадан ибарят иди. 1807 илдя Б.-да 500 ев, 3000 ящали варды, лакин ящали артдыгъа шящяр гала диварларындан кянара эенишлянирди. 

    Эцлцстан сцлщцня (1813) эюря, Шимали Азярб., о ъцмлядян Б.-нын Русийа империйасына бирляшдирилмяси тясдиг едилди. 1849 илдя шящярдяки евлярин сайы 1600-я, ящалинин сайы ися 8120 няфяря чатырды. Б. губернийа мяркязи олдугдан (1859) сонра даща сцрятля бюйцмяйя башлады. Шящярин игтисадиййаты да сцрятля инкишаф едирди. Абшеронда иллик нефт истещсалы 200–300 мин пуда чатырды. 1847 илдя Б.-нын Бибищейбят сащясиндя механики цсулла илк нефт гуйусу газылмасына тяшяббцс эюстярилди. 1864 иля гядяр нефт истещсалында иъбари ямякдян истифадя олунурду. 1871 илдя Балаханыда илк буруг ишя дцшдц. Нефт истещсалында илтизам системинин ляьви (1872) сянайенин бу мцщцм сащясинин инкишафына тякан верди; Б.-да нефт сянайесиня хариъи капиталын ахыны башланды. 1879 илдя Б.-да 9 газыма буруьу вар иди, 1900 илдя онларын сайы артыг 1710-а чатды. Нефт истещсалы 1873 илдяки 3,9 млн. пуддан 1895 илдя 348 млн. пуда чатды. Б. нефти Америка нефтини Русийа базарларындан тамамиля сыхышдырды вя дцнйа мигйасына чыхды. 1859 илдя Сураханыда илк нефт емалы з-ду ишя салынды. 1873 илдян башлайараг Б. ятрафында нефt емалы р-ну (Гарашящяр) йаранды. Бир гядяр сонра Кешля вя Аьшящярдя нефт емалы з-длары тикилди. Нефт сянайеси иля йанашы, Б.-да башга сянайе сащяляри дя инкишафа башлады; механики з-длар, емалатханалар, тцтцн ф-кляри, бухар мцщяррикляри иля ишляйян дяйир манлар вя с. йаранды. Лакин чар щюкумяти вя нефт сянайечиляри шящярин абадлыьына фикир вермирдиляр. Йени тикилиляр, ясасян, варлыларын евляри, банклар, тиъарят вя сянайе фирмаларынын биналарындан ибарят иди. 1849 илдя тикилян сутямизлямя ст. эцндя ъями 30 мин ведря су верирди. Йалныз 1899 илдя икинъи беля ст. ишя салынды. Шящярдя канализасийа йох иди. 

    Б. вя онун ятраф р-нларынын сцрятли инкишафы дямир вя су йоллары нягл. йаратмаьы тяляб едирди. 1880 ил йанварын 20-дя Б.-ны Балаханы, Сабунчу вя Сураханы мядян р-нлары иля бирляшдирян дар д.й. истифадяйя верилди. 1883 ил майын 8-дя Бакы–Тифлис д.й. ишя салынды. 1899 илдя Б.-да илк конка ишлямяйя башлады. 1900 илдя Петровск–Дярбянд–Биляъяри д.й. хяттинин чякилиши баша чатдырылды. Бу хятт сонра Грозны–Беслан д.й. иля бирляшдирилди. Б.-нын Цмумрусийа д.й. шябякясиня гошулмасы нефт ихраъыны хейли артырды. 

    Щяля 1840-ъы иллярдя Хязярдя бухар эямиляри ишляйирди. 1859 илдя Б. портунун тикинтисиня башланды. 1860-ъы иллярдя Хязярдя эямичиликля мяшьул олан “Гафгаз вя Меркури” ъямиййятинин 15 бухар эямиси вар иди. Сонралар бу ъямиййят бюйцк ширкятя чеврилди. 1898 илдя Русийа дяниз донанмасынын дашыдыьы йцкцн 40%-дян чоху Хязяр донанмасынын пайына дцшцрдц. 

    Бакы 1861 илдя (Акад. Дорнун атласына эюря).

    Нягл. васитяляри иля йанашы, Б.-да рабитя сащяляри дя йаранды. 1868 илдя Бакы–Тифлис, 1879 илдя Бакы–Красноводск телеграф хятляри (дянизин диби иля), 1886 илдя ися шящярдя илк телефон хятти чякилди. Щямин ил йанварын 1-дя Б. даиря мящ кямяси тясис олунду. Верэилярин гойулмасы вя топланмасы, губ.-да мядахил вя мяхариъин щесабыны апармаг цчцн 1872 илин августунда Хязиня палатасы йарадылды. 1873 илин йанварында йерли дювлят нязаряти органы – Б. нязарят палатасы йарадылды. Б. вя Йелизаветпол (Эянъя) губ.-лары, Даьыстан вил. вя Загатала даирясиня нязарят бу палатайа тапшырылды. Б.-нын сцрятля инкишаф едяряк Русийанын ири сянайе-тиъарят мяркязиня чеврилмясиня бахмайараг, 1878 илядяк шящярин юзцнц идаря органы йох иди. 

    Щаъы Бани щамамынын эцнбязляри. 15 яср. Ичяришящяр.

    19 ясрин сону – 20 ясрин яввялиндя Б.-да нефт истещсалы даща да артды. 1901 илдя Б. дцнйада истещсал олунан нефтин йарыдан чохуну (667,1 млн. пуд) верирди. Б.-да онларъа нефт емалы з-ду вар иди. Башга сянайе сащяляри, тиъарят дя инкишаф едирди. Б. сянайеси, хцсусиля нефт сянайеси инщисарларын ялиня кечди. Фящлялярин ири мцяссисялярдя тямяркцзляшмяси эениш вцсят алды. Б.-да 100–500 вя даща чох фящляси олан машынгайырма, металяритмя, эями тямири з-длары, бухар газаны вя. с. истещсал едян з-длар, эями тярсаняляри, 2 миня гядяр фящляси олан тохуъулуг ф-ки, 2 тцтцн ф- ки, семент, пивя вя спирт з-длары, електрик ст.-лары, бухар дяйирманлары ишляйирди. Машын вя аваданлыг тямири, тикинти материаллары, мяишят маллары истещсал едян емалатханалар вар иди. Б.-да полиграфийа иши дя инкишаф едирди. Литографийа, бир нечя мятбяя ишляйирди. Дяниз вя д.й.-ларынын тиъарят дювриййяси хейли артмышды. 1900–03 иллярдя Русийа сянайесини бцрцйян бющран Б.-нын нефт сянайесиня дя тясир етди. Фирмаларын бир чоху нефт истещсалыны дайандырды. Нефт ихраъы хейли азалды. Буна бахмайараг Б. Русийа империйасынын ясас  нефт сянайеси мяркязи олараг галды. 1909 илдя Б.-да 222 694 няфяр ящали йашайырды. 

    20 ясрин яввялиндя Б. ясас игтисади мяркяз олмагла бярабяр, сийаси вя мядяни мяркяз кими дя Русийа империйасынын щяйатында мцщцм рол ойнайырды. 19 ясрин орталарындан башлайараг Б.-да сосиал-сийаси щярякат эенишлянмишди. Бурада Цмумрусийа партийаларынын йерли тяшкилатлары вя милли партийалар фяалиййятя башламышды. Чаризмин аьыр мцстямлякя режиминя гаршы милли азадлыг щярякаты эениш лянмякдя иди. 1905–07 илляр Русийа ингилабы шящярин сийаси щяйатында мцщцм рол ойнады. 1905 илин август–сентйабр айларында чар щюкумятинин йахындан иштиракы иля шящярдя ермянилярин азярб.-лара гаршы сойгырымы тюрядилди. Лакин бу, Азярб. халгынын милли азадлыг мцбаризясинин гаршысыны ала билмяди. Чар ЫЫ Николайын [1894–1917] 1906 ил 28 октйабр тарихли фярманына ясасян, Б. градоначалниклийи (Бакы шящяр ряислийи) йарадылды. “Гафгаз тягвими”нин (1917) мялуматына эюря, Б. градоначалниклийиндя 405829 няфяр ящали йашайырды. Онлардан 173489 няфяри йерли сакинляр, 232340 няфяри мцвяггяти йашайанлар иди.  

    Кющня Бакынын дяниздян эюрцнцшц. 1872. В.В. Верешшаэин. Азярб. Милли Инъясянят Музейи. Бакы.

    Феврал ингилабындан (1917) сонра Б.-да икищакимиййятлилик йаранды. Мцвяггяти щюкумятин йерли органы Иътимаи Тяшкилатларын Иъраиййя Комитяляри (ИТИК) вя онларын сечдийи комиссарлар олду. Мартын 7-дя Б. фящля депутатлары совети сечилди. Мартын 29-да Бакы Мцсялман Шурасы (М.Я.Рясулзадя, М.Щаъынски, Я.Топчубашов, Ф.Хойски, М.Ясядуллайев вя б.) тяшкил едилди. Октйабрын сонунда Бакы шящяр думасына сечкиляр кечирилди. 

    Петроградда болшевиклярин щакимиййяти яля кечирмясиндян (1917, октйабр) сонра октйабрын 31-дя (нойабрын 13-дя) Бакы Советинин эениш иъласында щакимиййятин она кечмяси щаггында гятнамя гябул олунду. Нойабрын 2(15)-дя Бакы Советинин Иъраиййя Комитяси али щакимиййят органы елан едилди. Бунунла ИТИК-ин ляьв едилмясиня башланды. Нойабрын 29-да Б.-да Мцяссисляр мяълисиня сечкиляр кечирилди. Сечкидя “Мцсават” партийасы бюйцк уьур газанды. Декабрын 12–16-да ися Бакы Советиня йени сечкиляр олду. 190 депутатдан 51-и болшевик, 38-и сол есер, 41-и дашнак, 28-и саь есер, 21-и “мцсават”чы, 11-и меншевик иди. 1918 ил йанварын 1-дя П.А.Чапаридзе Бакы Совети Иъраиййя Комитясинин сядри сечилди. В.И.Ленин башда олмагла Совет Русийасы Бакы Совети васитясиля бцтцн Азярб.-да щакимиййяти яля кечирмяк сийасяти йеридирди. Бу мягсядля Русийа Халг Комиссарлары Совети (ХКС) Бакы Советиня 500 мин рубл пул айырмаг щаггында гярар гябул етмиш, С.Шаумйан Гафгаз ишляри цзря фювгяладя комиссар тяйин олунмушду. С.Шаумйанын башчылыьы иля Бакы Совети бир сыра сосиалист тядбирляри щяйата кечирмиш, ермяни-дашнак бирляшмяляриндян ибарят совет щярби гцввялярини йаратмышды. Март сойгырымынын (1918) тяшкилатчысы Бакы Совети иди. О, щакимийййятини мющкям ляндирмяйя наил олдугдан сонра, апрелин 25-дя Бакы Халг Комиссарлары Советини (БХКС) тяшкил етди. БХКС 1918 ил майын 28-дя йарадылмыш Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятиня (АХЪ) гаршы мцбаризя апарырды. АХЪ щюкумяти ися Б.-нын азад едилмясиня вя пайтахтын бурайа кючцрцлмясиня бюйцк ящямиййят верирди. Ийулун 31-дя БХКС-нин сцгутундан сонра шящярдя щакимиййят ермяни дашнакларындан вя есер-мен шевиклярдян ибарят олан Сентрокаспи диктатурасына кечди, инэилисляр Б.-йа дявят олунду. Шиддятли мцгавимятя бахмайараг, Бакы АХЪ щярби щиссяляри вя она гардашлыг йардымы эюстярян османлы-тцрк гошунлары тя ряфиндян сентйабрын 15-дя азад едилди. Пайтахт Эянъядян Б.-йа кючцрцлдц. Бундан сонра Б.-нын сосиал-сийаси, игтисади вя мядяни щяйатында бюйцк щадисяляр баш верди. Сентйабрын 18-дя Б. шящяри иътимаи юзцнцидарясинин бярпасы щаггында гярар верилди. Биринъи дцнйа мцщарибясиндя (1914–18) Османлы дювлятинин мяьлубиййяти нятиъясиндя тцрк щярби гцввяляри Азярб.-ны тярк етди. Инэилис гошунлары Б.-йа дахил олду вя Бакы инэилис эенерал-губернаторлуьу йарадылды. Декабрын 7-дя Б.-да АХЪ парламенти ишя башлады. Парламент 1919 ил сентйабрын 1-дя Б.ш.-ндя университет ачмаг щаггында ганун гябул етди (бах Бакы Дювлят Университети), нойабрын 15-дя ун-тдя дярсляр башланды. 1920 илин йанварында АХЪ-нин дцнйа бирлийи тяряфиндян танынмасы Б.-датянтяня иля гейд олунду. Лакин Совет Русийасы Б.-ны тутмаг планындан ял чякмямишди. В.И.Ленин 1920 ил мартын 17-дя Гафгаз ъябщяси  щярби-ингилаби шурасына телеграмынд

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BABİNGER – BAXŞƏLİYEV
    BAKI

    БАКЫ, Б ю й ц к Б а к ы – Азярб. Респ.-нын пайтахты (1918 илдян). Абшерон й-а-нда, Хязярин г. сащилиндя порт. Д.й. вя автомобил йоллары говшаьы. Бейнялхалг вя респ. ящямиййятли ики аеропорту вар. Хязярин ш. сащилиндяки Тцркмянбашы, Бекташ, Актау портлары иля бяря дашымалары щяйата кечирилир. Ири сянайе, елм вя мядяниййят мяркязидир. 1967 илдян метрополитен фяалиййят эюстярир. Шящярин мяркязи щиссяси ятрафындакы гяс.-ляр, ф-кляр, з-длар, мядянляр, к.т. сащяляри, курорт йерляри иля бирликдя Бюйцк Б. шящяр агломерасийасыны йаратмышдыр. Б. ш.-ндя 11 р-н, 61 гяс. вар. Сащ. 2130 км2. Ящ. 2,0 млн. (2006). 

    Бакынын яразиси Абшерон й-а-нын ясас щиссясини, Абшерон вя Бакы архепелагларынын вя Гобустанын бир щиссясини тутур; ъ.-г. щиссяси Хязяр сащили бойунъа Ъянуб-Шярги Ширван дцзцнядяк узаныр. Релйефи г. щиссядя тиря вя тяпялярдян, бунларын арасындакы чюкякликлярдян, сащил зонасында ися хцсусиля Абшерон й-а-нын ш. щиссясиндя дцзянликлярдян ибарятдир. Шящярин мяркязи щиссяси Б. бухтасына пилляли енян амфитеатрда йерляшир. Бюйцк Б.-нын дянизсащили щиссяси океан сявиййясиндян тягр. 28 м ашаьыдыр. Б.-нын Дянизкянары Милли Паркы дцнйада мяшщурдур. Б. р-нунда файдалы газынтылардан нефт, газ, тикинти материал лары (тикинти дашы, семент вя ящянэ хам малы, гум, эил) щасил едилир; мцалиъя ящямиййятли минерал сулар чыхыр (Шых, Су раханы). Чохлу палчыг вулканы (Кейряки, Боь-боьа, Люкбатан вя с.) вар. Иглими гуру субтропикдир. Орта айлыг темп-р йанварда 3–4ºЪ, ийулда ися 25–26ºЪ-дир. Иллик йаьынты 300 мм-я гядярдир. Бюйцк Б.-нын ъ.-г. щиссяси респ.-нын ян аз йа ьынтылы йеридир. Бу щиссядя иллик йаьынты 150 мм вя даща аздыр (Путада 110 мм). Б. цчцн эцълц шимал кцляйи – хязри вя ъянуб кцляйи – эилавар сяъиййявидир. Яразисиндя шор эюлляр (Бюйцкшор, Хоъасян вя с.) вар. Боз-гонур, шоран вя шоракятвары торпаглар, сащил бойунда дянизкянары гумлар вя гум тяпяляри йайылмышдыр. Ефемерляр, шо ран отлары, йовшан вя с. битир. Ландшафты гуру чюл вя йарымсящрадыр. 

    Тарих. Абшерон й-а-нда тапылмыш археоложи материаллар буранын гядим йашайыш мяскяни олдуьуну сцбут едир. Пираллащы, Зыь эюлц ятрафы, Шцвялан, Мярдякан, Бинягяди, Ямиръан вя с. йерлярдя тапылмыш материаллар е.я. 3–1-ъи минилликляря аиддир. Б.-нын салындыьы тарих дягиг мялум дейилдир. Бязи тядгигатчылар Б.-ны Гайтара (Гангара), Албана, Барука вя с. иля ейниляшдирирляр. Б.-да тапылмыш 5–7 ясрляря аид Сасани дяфиняси о дюврдя буранын йашайыш мянтягяси олдуьуну эюстярир. 5–6 яср мянбяляриндя шящяр Баьаван вя Атяши-Багуан адландырылыр. Яряб мянбяляриндя (10 яср) “Бакуйя”, “Бакущ”, “Баку”, рус мяхязляриндя (15 яср) “Бака”, Сяфявиляр дюврцндя фарс дилиндя йазылмыш гайнагларда ися “Бадкубя” кими гейд едилир. 

    Б. щяля орта ясрлярдян Йахын вя Орта Шяргин ири шящярляриндян иди. Игтисадиййатында нефт вя дуз ясас йер тутурду. Яrяb sяyyahы Яbu Dцlяfin (10 яsr) mяlumatыna gюrя, B.-dakы iki neft mяnbяyindяn ildя tяqr. 720 min dirhяm gяlir gюtцrцlцrdц. Feodal mцnasibяtlяrinin, щямчинин ticarяt vя sяnяtkarlыьыn inkiшafы шяhяrin tяrяqqiсиня imkan yaradыrdы. Beynяlxalq ticarяt yollarы айрыъында олан Б. Шярг вя Гярб юлкяляри арасындакы тиъарятдя мцщцм ящямиййятя малик иди. Б.-йа хязяр, славйан, Бизанс, Чин, Ираг, Сурийа, Эенуйа, Венесийа, Иран, Щиндистан таъирляри эялирди. Б.-дан Иран, Ираг вя с. юлкяляря нефт ихраъ олунурду.

    9 ясрин 2-ъи йарысында Аббасиляр хилафятинин зяифлямяси, мяркязи щакимиййятдян узаглашмаг мейилляринин гцввятлян мяси Хилафятя табе юлкялярдя бир сыра мцстягил дювлятлярин йаранмасына сябяб олду. Бунлардан бири дя Ширваншащлар дювляти иди. Б. 10 ясрин сонларында Ширванын ясас шящярляриндян бириня чеврилди. Ящали сяняткарлыг, тиъарят, баьчылыг, бостанчылыг, цзцмчцлцк, барамачылыг, якинчилик, нефт-чыхарма, балыгчылыг вя с. иля мяшьул олурду. Зяфяран да якилирди. 

    Б. 10 ясрдян лиман шящяри кими мяшщур иди. 11 ясрин сону – 13 ясрин яввялляриндя Б. сцрятля инкишаф едирди. 1191 илдя Гызыл Арслан Шамахыны тутдугда ширваншащ Ы Ахситан мцвяггяти олараг пайтахты Б.-йа кючцрмцшдц. Ширваншащлар шящярин мющкямляндирилмясиня хцсуси диггят йетирирдиляр. 12 ясрдя Б. икиъярэяли гала дивары вя хяндякля ящатя олунду. Гыз галасы да шящярин мцдафия системиня дахил иди. 1232–35 иллярдя Б.-ны дяниз тяряфдян горумаг мягсяди иля бухта дахилиндя мющкямляндирилмиш гала тикилди. Ширваншащлар Хязяр дянизиндя эцълц донанма йаратдылар. 1330-ъу иллярдя монголлар Б.-йа щцъум едиб, узунмцддятли мцщасирядян сонра шящяри алдылар. Б.-да нефт чыхарылмасы вя тиъарят тяняззцля уьрады. Султан Мящяммяд Олъайтунун [1304–16] Ъцмя мясъидинин диварындакы китабядя йазылмыш фярманы да буну эюстярир. Фярман ряиййятдян алынан бир сыра верэини ляьв едирди. Бу тядбир Б.-нын игтисади вя тиъарят мювгейини бярпа етмяк мягсяди эцдцрдц. 14 ясрин орталарына доьру Б.-да тиъарят (хцсусиля дяниз тиъаряти) йенидян ъанланды. Хязярдя Эенуйа вя Венесийа таъирляриня мяхсус эямиляр, лиманларда ися тиъарят факторийалары вар иди. Эилан вя Шамахы ипяйинин бейнялхалг тиъарятдя ящямиййятинин артмасы иля ялагядар Б.-нын игтисадиййаты йцксялди. 14 ясрдян Б.-дан Гызыл Орда, Москва кнйазлыьы, Авропа юлкяляри вя с. йерляря мцхтялиф маллар, хцсусян ипяк, халча вя с. ихраъ едилирди. Б.- дан Орта Асийайа вя Хязярин ъ. сащилляриня дя мал дашынырды. 14 ясрин 2-ъи йа ры сында Б.-нын игтисади вя сийаси ролунун артмасы иля ялагядар олараг Хязяр дянизи бязян Бакы дянизи дя адланырды (бу, 1375 илдя каталан дилиндя щазырланмыш атласда эюстярилир). Б.-да индийядяк галан тарихи-мемарлыг абидяляри – Бухара карвансарасы (14 яср), Гыз галасы йахынлыьында Мултани (Щинд) карвансарасы (15–16 ясрляр) вя с. Шярг юлкяляри иля эениш тиъарят ялагяляринин мювъудлуьуну сцбут едир. Б.-да щинд таъирляри йашайырды. 

    Ширваншащ Ы Хялилцллащын [1417–62] дюврцндя Б.-да мцщцм тикинти ишляри апарылды. Ширваншащлар сарайы комплекси дя бу дюврдя тикилмишдир. Б.-да тиъарят, сяняткарлыг инкишаф едир, игтисади вя мядяни щяйат йцксялирди. 15 ясрин 2-ъи йарысында Москва кнйазлыьы иля тиъарят даща да эенишлянди вя дипломатик ялагяляр йарадылды. 

    1501 илдя Шащ Исмайыл Ширвана щцъум едяряк Б.-ны алды. Сяфяви щюкмдары Ы Тящмасиб 1538 илдя Б.-нын да дахил олдуьу Ширваны Сяфявиляр дювлятиня бирляшдирди. Сяфяви–Османлы мцщарибяляри заманы 1578 илдя Османлы ордусу Б.-ны тутду. 1607 илдя шящяр йенидян Сяфявилярин щакимиййятиня кечди. Б.-нын зянэин тябии сярвятляри, щабеля мцщцм щярби-стратежи ящямиййяти 18 ясрин яввялляриндян етибарян Русийанын диггятини ъялб едирди. Хязярин ъ.-г. сащилляриня йийялянмяйя чалышан Ы Пйотр хцсуси щярби дяниз експедисийасы йаратды. 1723 ил ийунун 26-да Ы Пйотрун гошуну Б.-ны тутду. Лакин Русийа иля Сяфявиляр арасында баьланан Эянъя мцгавилясиня (1735) эюря Б. йенидян Сяфявиляр дювлятинин щакимиййятиня кечди. Мящсулдар гцввялярин инкиша фыны лянэидян феодал чякишмяляри вя даьыдыъы мцщарибяляря сон гойулмасы 1740-ъы иллярдя шящярин йцксялишиня тякан верди. Сяфявиляр дюврцндя Б.-да мис пуллар зярб олунурду. Б. вя Абшерон ящалисинин хейли щиссяси халчачылыгла мяшьул олурду. 16–18 ясрлярдя сяняткарлыг, хцсусиля дя халчачылыг даща да инкишаф етди. Б.-да тохуъулуг да мцщцм йер тутурду. 17–18 ясрляря аид тарихи абидяляр бу дюврдя Б.-да мемарлыг, щяккаклыг вя с.-нин инкишаф етдийини эюстярир. 

    Бакы галасы (14 яср). Ряссам Й.М. Шаблукинин реконструксийасы.

    18 ясрин орталарында Азярб.-да бир сыра ханлыглар, о ъцмлядян Бакы ханлыьы йаранды. Ара мцщарибяляри бцтцн Азярб.-да олдуьу кими, Б.-да да игтисадиййат вя мядяниййятин инкишафына мане олурду. 18 ясрин 2-ъи йарысында Б.-да шящяр щяйаты вя тиъарят нисбятян ъанланды. Лакин Аьа Мящяммяд Шащ Гаъарын Азярб.-а щцъумлары игтисадиййатын вя тиъарят ялагяляринин йенидян тяняззцля уьрамасына сябяб олду. 1796 илин йазында ЫЫ Йекатеринанын ямри иля эен. В.А.Зубовун команданлыг етдийи рус гошунлары Азярб.-а сохулду. Ийунун 13-дя Б. алынды. 1797 илин яввялиндя эен. П.Д.Сисианов Б.-нын коменданты тяйин олунду. ЫЫ Йекатеринанын юлцмцндян сонра оьлу Ы Павел В.А.Зубову эери чаьырды. Чар гошунлары 1797 илин мартында Б.-ны тярк етди. 19 ясрин яввялляриндя Ы Александр Хязярсащили вил.-ляри, илк нювбядя Б.-ны тутмаг планы иля хцсуси марагланырды. Русийа-Иран мцщарибяси (1804–13) бу планын щяйата кечирилмясини сцрятляндирди. 1805 ил августун 12-дя чар гошуну Б.-ны мцщасиряйя алды, лакин мцвяффягиййят газанмайараг эери чякилди. 1806 илин яввялиндя эен. П.Д.Сисиановун гошунлары йенидян Б.-йа йахынлашды. Шящяри тяслим етмяк щаггында Б. ханы Щцсейнгулу ханла данышыглар заманы эен. П.Д.Сисианов юлдцрцлдц. 1806 ил октйабрын 6-да Б. Русийа империйасына бирляшдирилди. Щямин дюврдя Б. Ичяришящярдян вя гала диварларындан кянарда тикилмиш бир нечя бинадан ибарят иди. 1807 илдя Б.-да 500 ев, 3000 ящали варды, лакин ящали артдыгъа шящяр гала диварларындан кянара эенишлянирди. 

    Эцлцстан сцлщцня (1813) эюря, Шимали Азярб., о ъцмлядян Б.-нын Русийа империйасына бирляшдирилмяси тясдиг едилди. 1849 илдя шящярдяки евлярин сайы 1600-я, ящалинин сайы ися 8120 няфяря чатырды. Б. губернийа мяркязи олдугдан (1859) сонра даща сцрятля бюйцмяйя башлады. Шящярин игтисадиййаты да сцрятля инкишаф едирди. Абшеронда иллик нефт истещсалы 200–300 мин пуда чатырды. 1847 илдя Б.-нын Бибищейбят сащясиндя механики цсулла илк нефт гуйусу газылмасына тяшяббцс эюстярилди. 1864 иля гядяр нефт истещсалында иъбари ямякдян истифадя олунурду. 1871 илдя Балаханыда илк буруг ишя дцшдц. Нефт истещсалында илтизам системинин ляьви (1872) сянайенин бу мцщцм сащясинин инкишафына тякан верди; Б.-да нефт сянайесиня хариъи капиталын ахыны башланды. 1879 илдя Б.-да 9 газыма буруьу вар иди, 1900 илдя онларын сайы артыг 1710-а чатды. Нефт истещсалы 1873 илдяки 3,9 млн. пуддан 1895 илдя 348 млн. пуда чатды. Б. нефти Америка нефтини Русийа базарларындан тамамиля сыхышдырды вя дцнйа мигйасына чыхды. 1859 илдя Сураханыда илк нефт емалы з-ду ишя салынды. 1873 илдян башлайараг Б. ятрафында нефt емалы р-ну (Гарашящяр) йаранды. Бир гядяр сонра Кешля вя Аьшящярдя нефт емалы з-длары тикилди. Нефт сянайеси иля йанашы, Б.-да башга сянайе сащяляри дя инкишафа башлады; механики з-длар, емалатханалар, тцтцн ф-кляри, бухар мцщяррикляри иля ишляйян дяйир манлар вя с. йаранды. Лакин чар щюкумяти вя нефт сянайечиляри шящярин абадлыьына фикир вермирдиляр. Йени тикилиляр, ясасян, варлыларын евляри, банклар, тиъарят вя сянайе фирмаларынын биналарындан ибарят иди. 1849 илдя тикилян сутямизлямя ст. эцндя ъями 30 мин ведря су верирди. Йалныз 1899 илдя икинъи беля ст. ишя салынды. Шящярдя канализасийа йох иди. 

    Б. вя онун ятраф р-нларынын сцрятли инкишафы дямир вя су йоллары нягл. йаратмаьы тяляб едирди. 1880 ил йанварын 20-дя Б.-ны Балаханы, Сабунчу вя Сураханы мядян р-нлары иля бирляшдирян дар д.й. истифадяйя верилди. 1883 ил майын 8-дя Бакы–Тифлис д.й. ишя салынды. 1899 илдя Б.-да илк конка ишлямяйя башлады. 1900 илдя Петровск–Дярбянд–Биляъяри д.й. хяттинин чякилиши баша чатдырылды. Бу хятт сонра Грозны–Беслан д.й. иля бирляшдирилди. Б.-нын Цмумрусийа д.й. шябякясиня гошулмасы нефт ихраъыны хейли артырды. 

    Щяля 1840-ъы иллярдя Хязярдя бухар эямиляри ишляйирди. 1859 илдя Б. портунун тикинтисиня башланды. 1860-ъы иллярдя Хязярдя эямичиликля мяшьул олан “Гафгаз вя Меркури” ъямиййятинин 15 бухар эямиси вар иди. Сонралар бу ъямиййят бюйцк ширкятя чеврилди. 1898 илдя Русийа дяниз донанмасынын дашыдыьы йцкцн 40%-дян чоху Хязяр донанмасынын пайына дцшцрдц. 

    Бакы 1861 илдя (Акад. Дорнун атласына эюря).

    Нягл. васитяляри иля йанашы, Б.-да рабитя сащяляри дя йаранды. 1868 илдя Бакы–Тифлис, 1879 илдя Бакы–Красноводск телеграф хятляри (дянизин диби иля), 1886 илдя ися шящярдя илк телефон хятти чякилди. Щямин ил йанварын 1-дя Б. даиря мящ кямяси тясис олунду. Верэилярин гойулмасы вя топланмасы, губ.-да мядахил вя мяхариъин щесабыны апармаг цчцн 1872 илин августунда Хязиня палатасы йарадылды. 1873 илин йанварында йерли дювлят нязаряти органы – Б. нязарят палатасы йарадылды. Б. вя Йелизаветпол (Эянъя) губ.-лары, Даьыстан вил. вя Загатала даирясиня нязарят бу палатайа тапшырылды. Б.-нын сцрятля инкишаф едяряк Русийанын ири сянайе-тиъарят мяркязиня чеврилмясиня бахмайараг, 1878 илядяк шящярин юзцнц идаря органы йох иди. 

    Щаъы Бани щамамынын эцнбязляри. 15 яср. Ичяришящяр.

    19 ясрин сону – 20 ясрин яввялиндя Б.-да нефт истещсалы даща да артды. 1901 илдя Б. дцнйада истещсал олунан нефтин йарыдан чохуну (667,1 млн. пуд) верирди. Б.-да онларъа нефт емалы з-ду вар иди. Башга сянайе сащяляри, тиъарят дя инкишаф едирди. Б. сянайеси, хцсусиля нефт сянайеси инщисарларын ялиня кечди. Фящлялярин ири мцяссисялярдя тямяркцзляшмяси эениш вцсят алды. Б.-да 100–500 вя даща чох фящляси олан машынгайырма, металяритмя, эями тямири з-длары, бухар газаны вя. с. истещсал едян з-длар, эями тярсаняляри, 2 миня гядяр фящляси олан тохуъулуг ф-ки, 2 тцтцн ф- ки, семент, пивя вя спирт з-длары, електрик ст.-лары, бухар дяйирманлары ишляйирди. Машын вя аваданлыг тямири, тикинти материаллары, мяишят маллары истещсал едян емалатханалар вар иди. Б.-да полиграфийа иши дя инкишаф едирди. Литографийа, бир нечя мятбяя ишляйирди. Дяниз вя д.й.-ларынын тиъарят дювриййяси хейли артмышды. 1900–03 иллярдя Русийа сянайесини бцрцйян бющран Б.-нын нефт сянайесиня дя тясир етди. Фирмаларын бир чоху нефт истещсалыны дайандырды. Нефт ихраъы хейли азалды. Буна бахмайараг Б. Русийа империйасынын ясас  нефт сянайеси мяркязи олараг галды. 1909 илдя Б.-да 222 694 няфяр ящали йашайырды. 

    20 ясрин яввялиндя Б. ясас игтисади мяркяз олмагла бярабяр, сийаси вя мядяни мяркяз кими дя Русийа империйасынын щяйатында мцщцм рол ойнайырды. 19 ясрин орталарындан башлайараг Б.-да сосиал-сийаси щярякат эенишлянмишди. Бурада Цмумрусийа партийаларынын йерли тяшкилатлары вя милли партийалар фяалиййятя башламышды. Чаризмин аьыр мцстямлякя режиминя гаршы милли азадлыг щярякаты эениш лянмякдя иди. 1905–07 илляр Русийа ингилабы шящярин сийаси щяйатында мцщцм рол ойнады. 1905 илин август–сентйабр айларында чар щюкумятинин йахындан иштиракы иля шящярдя ермянилярин азярб.-лара гаршы сойгырымы тюрядилди. Лакин бу, Азярб. халгынын милли азадлыг мцбаризясинин гаршысыны ала билмяди. Чар ЫЫ Николайын [1894–1917] 1906 ил 28 октйабр тарихли фярманына ясасян, Б. градоначалниклийи (Бакы шящяр ряислийи) йарадылды. “Гафгаз тягвими”нин (1917) мялуматына эюря, Б. градоначалниклийиндя 405829 няфяр ящали йашайырды. Онлардан 173489 няфяри йерли сакинляр, 232340 няфяри мцвяггяти йашайанлар иди.  

    Кющня Бакынын дяниздян эюрцнцшц. 1872. В.В. Верешшаэин. Азярб. Милли Инъясянят Музейи. Бакы.

    Феврал ингилабындан (1917) сонра Б.-да икищакимиййятлилик йаранды. Мцвяггяти щюкумятин йерли органы Иътимаи Тяшкилатларын Иъраиййя Комитяляри (ИТИК) вя онларын сечдийи комиссарлар олду. Мартын 7-дя Б. фящля депутатлары совети сечилди. Мартын 29-да Бакы Мцсялман Шурасы (М.Я.Рясулзадя, М.Щаъынски, Я.Топчубашов, Ф.Хойски, М.Ясядуллайев вя б.) тяшкил едилди. Октйабрын сонунда Бакы шящяр думасына сечкиляр кечирилди. 

    Петроградда болшевиклярин щакимиййяти яля кечирмясиндян (1917, октйабр) сонра октйабрын 31-дя (нойабрын 13-дя) Бакы Советинин эениш иъласында щакимиййятин она кечмяси щаггында гятнамя гябул олунду. Нойабрын 2(15)-дя Бакы Советинин Иъраиййя Комитяси али щакимиййят органы елан едилди. Бунунла ИТИК-ин ляьв едилмясиня башланды. Нойабрын 29-да Б.-да Мцяссисляр мяълисиня сечкиляр кечирилди. Сечкидя “Мцсават” партийасы бюйцк уьур газанды. Декабрын 12–16-да ися Бакы Советиня йени сечкиляр олду. 190 депутатдан 51-и болшевик, 38-и сол есер, 41-и дашнак, 28-и саь есер, 21-и “мцсават”чы, 11-и меншевик иди. 1918 ил йанварын 1-дя П.А.Чапаридзе Бакы Совети Иъраиййя Комитясинин сядри сечилди. В.И.Ленин башда олмагла Совет Русийасы Бакы Совети васитясиля бцтцн Азярб.-да щакимиййяти яля кечирмяк сийасяти йеридирди. Бу мягсядля Русийа Халг Комиссарлары Совети (ХКС) Бакы Советиня 500 мин рубл пул айырмаг щаггында гярар гябул етмиш, С.Шаумйан Гафгаз ишляри цзря фювгяладя комиссар тяйин олунмушду. С.Шаумйанын башчылыьы иля Бакы Совети бир сыра сосиалист тядбирляри щяйата кечирмиш, ермяни-дашнак бирляшмяляриндян ибарят совет щярби гцввялярини йаратмышды. Март сойгырымынын (1918) тяшкилатчысы Бакы Совети иди. О, щакимийййятини мющкям ляндирмяйя наил олдугдан сонра, апрелин 25-дя Бакы Халг Комиссарлары Советини (БХКС) тяшкил етди. БХКС 1918 ил майын 28-дя йарадылмыш Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятиня (АХЪ) гаршы мцбаризя апарырды. АХЪ щюкумяти ися Б.-нын азад едилмясиня вя пайтахтын бурайа кючцрцлмясиня бюйцк ящямиййят верирди. Ийулун 31-дя БХКС-нин сцгутундан сонра шящярдя щакимиййят ермяни дашнакларындан вя есер-мен шевиклярдян ибарят олан Сентрокаспи диктатурасына кечди, инэилисляр Б.-йа дявят олунду. Шиддятли мцгавимятя бахмайараг, Бакы АХЪ щярби щиссяляри вя она гардашлыг йардымы эюстярян османлы-тцрк гошунлары тя ряфиндян сентйабрын 15-дя азад едилди. Пайтахт Эянъядян Б.-йа кючцрцлдц. Бундан сонра Б.-нын сосиал-сийаси, игтисади вя мядяни щяйатында бюйцк щадисяляр баш верди. Сентйабрын 18-дя Б. шящяри иътимаи юзцнцидарясинин бярпасы щаггында гярар верилди. Биринъи дцнйа мцщарибясиндя (1914–18) Османлы дювлятинин мяьлубиййяти нятиъясиндя тцрк щярби гцввяляри Азярб.-ны тярк етди. Инэилис гошунлары Б.-йа дахил олду вя Бакы инэилис эенерал-губернаторлуьу йарадылды. Декабрын 7-дя Б.-да АХЪ парламенти ишя башлады. Парламент 1919 ил сентйабрын 1-дя Б.ш.-ндя университет ачмаг щаггында ганун гябул етди (бах Бакы Дювлят Университети), нойабрын 15-дя ун-тдя дярсляр башланды. 1920 илин йанварында АХЪ-нин дцнйа бирлийи тяряфиндян танынмасы Б.-датянтяня иля гейд олунду. Лакин Совет Русийасы Б.-ны тутмаг планындан ял чякмямишди. В.И.Ленин 1920 ил мартын 17-дя Гафгаз ъябщяси  щярби-ингилаби шурасына телеграмынд

    BAKI

    БАКЫ, Б ю й ц к Б а к ы – Азярб. Респ.-нын пайтахты (1918 илдян). Абшерон й-а-нда, Хязярин г. сащилиндя порт. Д.й. вя автомобил йоллары говшаьы. Бейнялхалг вя респ. ящямиййятли ики аеропорту вар. Хязярин ш. сащилиндяки Тцркмянбашы, Бекташ, Актау портлары иля бяря дашымалары щяйата кечирилир. Ири сянайе, елм вя мядяниййят мяркязидир. 1967 илдян метрополитен фяалиййят эюстярир. Шящярин мяркязи щиссяси ятрафындакы гяс.-ляр, ф-кляр, з-длар, мядянляр, к.т. сащяляри, курорт йерляри иля бирликдя Бюйцк Б. шящяр агломерасийасыны йаратмышдыр. Б. ш.-ндя 11 р-н, 61 гяс. вар. Сащ. 2130 км2. Ящ. 2,0 млн. (2006). 

    Бакынын яразиси Абшерон й-а-нын ясас щиссясини, Абшерон вя Бакы архепелагларынын вя Гобустанын бир щиссясини тутур; ъ.-г. щиссяси Хязяр сащили бойунъа Ъянуб-Шярги Ширван дцзцнядяк узаныр. Релйефи г. щиссядя тиря вя тяпялярдян, бунларын арасындакы чюкякликлярдян, сащил зонасында ися хцсусиля Абшерон й-а-нын ш. щиссясиндя дцзянликлярдян ибарятдир. Шящярин мяркязи щиссяси Б. бухтасына пилляли енян амфитеатрда йерляшир. Бюйцк Б.-нын дянизсащили щиссяси океан сявиййясиндян тягр. 28 м ашаьыдыр. Б.-нын Дянизкянары Милли Паркы дцнйада мяшщурдур. Б. р-нунда файдалы газынтылардан нефт, газ, тикинти материал лары (тикинти дашы, семент вя ящянэ хам малы, гум, эил) щасил едилир; мцалиъя ящямиййятли минерал сулар чыхыр (Шых, Су раханы). Чохлу палчыг вулканы (Кейряки, Боь-боьа, Люкбатан вя с.) вар. Иглими гуру субтропикдир. Орта айлыг темп-р йанварда 3–4ºЪ, ийулда ися 25–26ºЪ-дир. Иллик йаьынты 300 мм-я гядярдир. Бюйцк Б.-нын ъ.-г. щиссяси респ.-нын ян аз йа ьынтылы йеридир. Бу щиссядя иллик йаьынты 150 мм вя даща аздыр (Путада 110 мм). Б. цчцн эцълц шимал кцляйи – хязри вя ъянуб кцляйи – эилавар сяъиййявидир. Яразисиндя шор эюлляр (Бюйцкшор, Хоъасян вя с.) вар. Боз-гонур, шоран вя шоракятвары торпаглар, сащил бойунда дянизкянары гумлар вя гум тяпяляри йайылмышдыр. Ефемерляр, шо ран отлары, йовшан вя с. битир. Ландшафты гуру чюл вя йарымсящрадыр. 

    Тарих. Абшерон й-а-нда тапылмыш археоложи материаллар буранын гядим йашайыш мяскяни олдуьуну сцбут едир. Пираллащы, Зыь эюлц ятрафы, Шцвялан, Мярдякан, Бинягяди, Ямиръан вя с. йерлярдя тапылмыш материаллар е.я. 3–1-ъи минилликляря аиддир. Б.-нын салындыьы тарих дягиг мялум дейилдир. Бязи тядгигатчылар Б.-ны Гайтара (Гангара), Албана, Барука вя с. иля ейниляшдирирляр. Б.-да тапылмыш 5–7 ясрляря аид Сасани дяфиняси о дюврдя буранын йашайыш мянтягяси олдуьуну эюстярир. 5–6 яср мянбяляриндя шящяр Баьаван вя Атяши-Багуан адландырылыр. Яряб мянбяляриндя (10 яср) “Бакуйя”, “Бакущ”, “Баку”, рус мяхязляриндя (15 яср) “Бака”, Сяфявиляр дюврцндя фарс дилиндя йазылмыш гайнагларда ися “Бадкубя” кими гейд едилир. 

    Б. щяля орта ясрлярдян Йахын вя Орта Шяргин ири шящярляриндян иди. Игтисадиййатында нефт вя дуз ясас йер тутурду. Яrяb sяyyahы Яbu Dцlяfin (10 яsr) mяlumatыna gюrя, B.-dakы iki neft mяnbяyindяn ildя tяqr. 720 min dirhяm gяlir gюtцrцlцrdц. Feodal mцnasibяtlяrinin, щямчинин ticarяt vя sяnяtkarlыьыn inkiшafы шяhяrin tяrяqqiсиня imkan yaradыrdы. Beynяlxalq ticarяt yollarы айрыъында олан Б. Шярг вя Гярб юлкяляри арасындакы тиъарятдя мцщцм ящямиййятя малик иди. Б.-йа хязяр, славйан, Бизанс, Чин, Ираг, Сурийа, Эенуйа, Венесийа, Иран, Щиндистан таъирляри эялирди. Б.-дан Иран, Ираг вя с. юлкяляря нефт ихраъ олунурду.

    9 ясрин 2-ъи йарысында Аббасиляр хилафятинин зяифлямяси, мяркязи щакимиййятдян узаглашмаг мейилляринин гцввятлян мяси Хилафятя табе юлкялярдя бир сыра мцстягил дювлятлярин йаранмасына сябяб олду. Бунлардан бири дя Ширваншащлар дювляти иди. Б. 10 ясрин сонларында Ширванын ясас шящярляриндян бириня чеврилди. Ящали сяняткарлыг, тиъарят, баьчылыг, бостанчылыг, цзцмчцлцк, барамачылыг, якинчилик, нефт-чыхарма, балыгчылыг вя с. иля мяшьул олурду. Зяфяран да якилирди. 

    Б. 10 ясрдян лиман шящяри кими мяшщур иди. 11 ясрин сону – 13 ясрин яввялляриндя Б. сцрятля инкишаф едирди. 1191 илдя Гызыл Арслан Шамахыны тутдугда ширваншащ Ы Ахситан мцвяггяти олараг пайтахты Б.-йа кючцрмцшдц. Ширваншащлар шящярин мющкямляндирилмясиня хцсуси диггят йетирирдиляр. 12 ясрдя Б. икиъярэяли гала дивары вя хяндякля ящатя олунду. Гыз галасы да шящярин мцдафия системиня дахил иди. 1232–35 иллярдя Б.-ны дяниз тяряфдян горумаг мягсяди иля бухта дахилиндя мющкямляндирилмиш гала тикилди. Ширваншащлар Хязяр дянизиндя эцълц донанма йаратдылар. 1330-ъу иллярдя монголлар Б.-йа щцъум едиб, узунмцддятли мцщасирядян сонра шящяри алдылар. Б.-да нефт чыхарылмасы вя тиъарят тяняззцля уьрады. Султан Мящяммяд Олъайтунун [1304–16] Ъцмя мясъидинин диварындакы китабядя йазылмыш фярманы да буну эюстярир. Фярман ряиййятдян алынан бир сыра верэини ляьв едирди. Бу тядбир Б.-нын игтисади вя тиъарят мювгейини бярпа етмяк мягсяди эцдцрдц. 14 ясрин орталарына доьру Б.-да тиъарят (хцсусиля дяниз тиъаряти) йенидян ъанланды. Хязярдя Эенуйа вя Венесийа таъирляриня мяхсус эямиляр, лиманларда ися тиъарят факторийалары вар иди. Эилан вя Шамахы ипяйинин бейнялхалг тиъарятдя ящямиййятинин артмасы иля ялагядар Б.-нын игтисадиййаты йцксялди. 14 ясрдян Б.-дан Гызыл Орда, Москва кнйазлыьы, Авропа юлкяляри вя с. йерляря мцхтялиф маллар, хцсусян ипяк, халча вя с. ихраъ едилирди. Б.- дан Орта Асийайа вя Хязярин ъ. сащилляриня дя мал дашынырды. 14 ясрин 2-ъи йа ры сында Б.-нын игтисади вя сийаси ролунун артмасы иля ялагядар олараг Хязяр дянизи бязян Бакы дянизи дя адланырды (бу, 1375 илдя каталан дилиндя щазырланмыш атласда эюстярилир). Б.-да индийядяк галан тарихи-мемарлыг абидяляри – Бухара карвансарасы (14 яср), Гыз галасы йахынлыьында Мултани (Щинд) карвансарасы (15–16 ясрляр) вя с. Шярг юлкяляри иля эениш тиъарят ялагяляринин мювъудлуьуну сцбут едир. Б.-да щинд таъирляри йашайырды. 

    Ширваншащ Ы Хялилцллащын [1417–62] дюврцндя Б.-да мцщцм тикинти ишляри апарылды. Ширваншащлар сарайы комплекси дя бу дюврдя тикилмишдир. Б.-да тиъарят, сяняткарлыг инкишаф едир, игтисади вя мядяни щяйат йцксялирди. 15 ясрин 2-ъи йарысында Москва кнйазлыьы иля тиъарят даща да эенишлянди вя дипломатик ялагяляр йарадылды. 

    1501 илдя Шащ Исмайыл Ширвана щцъум едяряк Б.-ны алды. Сяфяви щюкмдары Ы Тящмасиб 1538 илдя Б.-нын да дахил олдуьу Ширваны Сяфявиляр дювлятиня бирляшдирди. Сяфяви–Османлы мцщарибяляри заманы 1578 илдя Османлы ордусу Б.-ны тутду. 1607 илдя шящяр йенидян Сяфявилярин щакимиййятиня кечди. Б.-нын зянэин тябии сярвятляри, щабеля мцщцм щярби-стратежи ящямиййяти 18 ясрин яввялляриндян етибарян Русийанын диггятини ъялб едирди. Хязярин ъ.-г. сащилляриня йийялянмяйя чалышан Ы Пйотр хцсуси щярби дяниз експедисийасы йаратды. 1723 ил ийунун 26-да Ы Пйотрун гошуну Б.-ны тутду. Лакин Русийа иля Сяфявиляр арасында баьланан Эянъя мцгавилясиня (1735) эюря Б. йенидян Сяфявиляр дювлятинин щакимиййятиня кечди. Мящсулдар гцввялярин инкиша фыны лянэидян феодал чякишмяляри вя даьыдыъы мцщарибяляря сон гойулмасы 1740-ъы иллярдя шящярин йцксялишиня тякан верди. Сяфявиляр дюврцндя Б.-да мис пуллар зярб олунурду. Б. вя Абшерон ящалисинин хейли щиссяси халчачылыгла мяшьул олурду. 16–18 ясрлярдя сяняткарлыг, хцсусиля дя халчачылыг даща да инкишаф етди. Б.-да тохуъулуг да мцщцм йер тутурду. 17–18 ясрляря аид тарихи абидяляр бу дюврдя Б.-да мемарлыг, щяккаклыг вя с.-нин инкишаф етдийини эюстярир. 

    Бакы галасы (14 яср). Ряссам Й.М. Шаблукинин реконструксийасы.

    18 ясрин орталарында Азярб.-да бир сыра ханлыглар, о ъцмлядян Бакы ханлыьы йаранды. Ара мцщарибяляри бцтцн Азярб.-да олдуьу кими, Б.-да да игтисадиййат вя мядяниййятин инкишафына мане олурду. 18 ясрин 2-ъи йарысында Б.-да шящяр щяйаты вя тиъарят нисбятян ъанланды. Лакин Аьа Мящяммяд Шащ Гаъарын Азярб.-а щцъумлары игтисадиййатын вя тиъарят ялагяляринин йенидян тяняззцля уьрамасына сябяб олду. 1796 илин йазында ЫЫ Йекатеринанын ямри иля эен. В.А.Зубовун команданлыг етдийи рус гошунлары Азярб.-а сохулду. Ийунун 13-дя Б. алынды. 1797 илин яввялиндя эен. П.Д.Сисианов Б.-нын коменданты тяйин олунду. ЫЫ Йекатеринанын юлцмцндян сонра оьлу Ы Павел В.А.Зубову эери чаьырды. Чар гошунлары 1797 илин мартында Б.-ны тярк етди. 19 ясрин яввялляриндя Ы Александр Хязярсащили вил.-ляри, илк нювбядя Б.-ны тутмаг планы иля хцсуси марагланырды. Русийа-Иран мцщарибяси (1804–13) бу планын щяйата кечирилмясини сцрятляндирди. 1805 ил августун 12-дя чар гошуну Б.-ны мцщасиряйя алды, лакин мцвяффягиййят газанмайараг эери чякилди. 1806 илин яввялиндя эен. П.Д.Сисиановун гошунлары йенидян Б.-йа йахынлашды. Шящяри тяслим етмяк щаггында Б. ханы Щцсейнгулу ханла данышыглар заманы эен. П.Д.Сисианов юлдцрцлдц. 1806 ил октйабрын 6-да Б. Русийа империйасына бирляшдирилди. Щямин дюврдя Б. Ичяришящярдян вя гала диварларындан кянарда тикилмиш бир нечя бинадан ибарят иди. 1807 илдя Б.-да 500 ев, 3000 ящали варды, лакин ящали артдыгъа шящяр гала диварларындан кянара эенишлянирди. 

    Эцлцстан сцлщцня (1813) эюря, Шимали Азярб., о ъцмлядян Б.-нын Русийа империйасына бирляшдирилмяси тясдиг едилди. 1849 илдя шящярдяки евлярин сайы 1600-я, ящалинин сайы ися 8120 няфяря чатырды. Б. губернийа мяркязи олдугдан (1859) сонра даща сцрятля бюйцмяйя башлады. Шящярин игтисадиййаты да сцрятля инкишаф едирди. Абшеронда иллик нефт истещсалы 200–300 мин пуда чатырды. 1847 илдя Б.-нын Бибищейбят сащясиндя механики цсулла илк нефт гуйусу газылмасына тяшяббцс эюстярилди. 1864 иля гядяр нефт истещсалында иъбари ямякдян истифадя олунурду. 1871 илдя Балаханыда илк буруг ишя дцшдц. Нефт истещсалында илтизам системинин ляьви (1872) сянайенин бу мцщцм сащясинин инкишафына тякан верди; Б.-да нефт сянайесиня хариъи капиталын ахыны башланды. 1879 илдя Б.-да 9 газыма буруьу вар иди, 1900 илдя онларын сайы артыг 1710-а чатды. Нефт истещсалы 1873 илдяки 3,9 млн. пуддан 1895 илдя 348 млн. пуда чатды. Б. нефти Америка нефтини Русийа базарларындан тамамиля сыхышдырды вя дцнйа мигйасына чыхды. 1859 илдя Сураханыда илк нефт емалы з-ду ишя салынды. 1873 илдян башлайараг Б. ятрафында нефt емалы р-ну (Гарашящяр) йаранды. Бир гядяр сонра Кешля вя Аьшящярдя нефт емалы з-длары тикилди. Нефт сянайеси иля йанашы, Б.-да башга сянайе сащяляри дя инкишафа башлады; механики з-длар, емалатханалар, тцтцн ф-кляри, бухар мцщяррикляри иля ишляйян дяйир манлар вя с. йаранды. Лакин чар щюкумяти вя нефт сянайечиляри шящярин абадлыьына фикир вермирдиляр. Йени тикилиляр, ясасян, варлыларын евляри, банклар, тиъарят вя сянайе фирмаларынын биналарындан ибарят иди. 1849 илдя тикилян сутямизлямя ст. эцндя ъями 30 мин ведря су верирди. Йалныз 1899 илдя икинъи беля ст. ишя салынды. Шящярдя канализасийа йох иди. 

    Б. вя онун ятраф р-нларынын сцрятли инкишафы дямир вя су йоллары нягл. йаратмаьы тяляб едирди. 1880 ил йанварын 20-дя Б.-ны Балаханы, Сабунчу вя Сураханы мядян р-нлары иля бирляшдирян дар д.й. истифадяйя верилди. 1883 ил майын 8-дя Бакы–Тифлис д.й. ишя салынды. 1899 илдя Б.-да илк конка ишлямяйя башлады. 1900 илдя Петровск–Дярбянд–Биляъяри д.й. хяттинин чякилиши баша чатдырылды. Бу хятт сонра Грозны–Беслан д.й. иля бирляшдирилди. Б.-нын Цмумрусийа д.й. шябякясиня гошулмасы нефт ихраъыны хейли артырды. 

    Щяля 1840-ъы иллярдя Хязярдя бухар эямиляри ишляйирди. 1859 илдя Б. портунун тикинтисиня башланды. 1860-ъы иллярдя Хязярдя эямичиликля мяшьул олан “Гафгаз вя Меркури” ъямиййятинин 15 бухар эямиси вар иди. Сонралар бу ъямиййят бюйцк ширкятя чеврилди. 1898 илдя Русийа дяниз донанмасынын дашыдыьы йцкцн 40%-дян чоху Хязяр донанмасынын пайына дцшцрдц. 

    Бакы 1861 илдя (Акад. Дорнун атласына эюря).

    Нягл. васитяляри иля йанашы, Б.-да рабитя сащяляри дя йаранды. 1868 илдя Бакы–Тифлис, 1879 илдя Бакы–Красноводск телеграф хятляри (дянизин диби иля), 1886 илдя ися шящярдя илк телефон хятти чякилди. Щямин ил йанварын 1-дя Б. даиря мящ кямяси тясис олунду. Верэилярин гойулмасы вя топланмасы, губ.-да мядахил вя мяхариъин щесабыны апармаг цчцн 1872 илин августунда Хязиня палатасы йарадылды. 1873 илин йанварында йерли дювлят нязаряти органы – Б. нязарят палатасы йарадылды. Б. вя Йелизаветпол (Эянъя) губ.-лары, Даьыстан вил. вя Загатала даирясиня нязарят бу палатайа тапшырылды. Б.-нын сцрятля инкишаф едяряк Русийанын ири сянайе-тиъарят мяркязиня чеврилмясиня бахмайараг, 1878 илядяк шящярин юзцнц идаря органы йох иди. 

    Щаъы Бани щамамынын эцнбязляри. 15 яср. Ичяришящяр.

    19 ясрин сону – 20 ясрин яввялиндя Б.-да нефт истещсалы даща да артды. 1901 илдя Б. дцнйада истещсал олунан нефтин йарыдан чохуну (667,1 млн. пуд) верирди. Б.-да онларъа нефт емалы з-ду вар иди. Башга сянайе сащяляри, тиъарят дя инкишаф едирди. Б. сянайеси, хцсусиля нефт сянайеси инщисарларын ялиня кечди. Фящлялярин ири мцяссисялярдя тямяркцзляшмяси эениш вцсят алды. Б.-да 100–500 вя даща чох фящляси олан машынгайырма, металяритмя, эями тямири з-длары, бухар газаны вя. с. истещсал едян з-длар, эями тярсаняляри, 2 миня гядяр фящляси олан тохуъулуг ф-ки, 2 тцтцн ф- ки, семент, пивя вя спирт з-длары, електрик ст.-лары, бухар дяйирманлары ишляйирди. Машын вя аваданлыг тямири, тикинти материаллары, мяишят маллары истещсал едян емалатханалар вар иди. Б.-да полиграфийа иши дя инкишаф едирди. Литографийа, бир нечя мятбяя ишляйирди. Дяниз вя д.й.-ларынын тиъарят дювриййяси хейли артмышды. 1900–03 иллярдя Русийа сянайесини бцрцйян бющран Б.-нын нефт сянайесиня дя тясир етди. Фирмаларын бир чоху нефт истещсалыны дайандырды. Нефт ихраъы хейли азалды. Буна бахмайараг Б. Русийа империйасынын ясас  нефт сянайеси мяркязи олараг галды. 1909 илдя Б.-да 222 694 няфяр ящали йашайырды. 

    20 ясрин яввялиндя Б. ясас игтисади мяркяз олмагла бярабяр, сийаси вя мядяни мяркяз кими дя Русийа империйасынын щяйатында мцщцм рол ойнайырды. 19 ясрин орталарындан башлайараг Б.-да сосиал-сийаси щярякат эенишлянмишди. Бурада Цмумрусийа партийаларынын йерли тяшкилатлары вя милли партийалар фяалиййятя башламышды. Чаризмин аьыр мцстямлякя режиминя гаршы милли азадлыг щярякаты эениш лянмякдя иди. 1905–07 илляр Русийа ингилабы шящярин сийаси щяйатында мцщцм рол ойнады. 1905 илин август–сентйабр айларында чар щюкумятинин йахындан иштиракы иля шящярдя ермянилярин азярб.-лара гаршы сойгырымы тюрядилди. Лакин бу, Азярб. халгынын милли азадлыг мцбаризясинин гаршысыны ала билмяди. Чар ЫЫ Николайын [1894–1917] 1906 ил 28 октйабр тарихли фярманына ясасян, Б. градоначалниклийи (Бакы шящяр ряислийи) йарадылды. “Гафгаз тягвими”нин (1917) мялуматына эюря, Б. градоначалниклийиндя 405829 няфяр ящали йашайырды. Онлардан 173489 няфяри йерли сакинляр, 232340 няфяри мцвяггяти йашайанлар иди.  

    Кющня Бакынын дяниздян эюрцнцшц. 1872. В.В. Верешшаэин. Азярб. Милли Инъясянят Музейи. Бакы.

    Феврал ингилабындан (1917) сонра Б.-да икищакимиййятлилик йаранды. Мцвяггяти щюкумятин йерли органы Иътимаи Тяшкилатларын Иъраиййя Комитяляри (ИТИК) вя онларын сечдийи комиссарлар олду. Мартын 7-дя Б. фящля депутатлары совети сечилди. Мартын 29-да Бакы Мцсялман Шурасы (М.Я.Рясулзадя, М.Щаъынски, Я.Топчубашов, Ф.Хойски, М.Ясядуллайев вя б.) тяшкил едилди. Октйабрын сонунда Бакы шящяр думасына сечкиляр кечирилди. 

    Петроградда болшевиклярин щакимиййяти яля кечирмясиндян (1917, октйабр) сонра октйабрын 31-дя (нойабрын 13-дя) Бакы Советинин эениш иъласында щакимиййятин она кечмяси щаггында гятнамя гябул олунду. Нойабрын 2(15)-дя Бакы Советинин Иъраиййя Комитяси али щакимиййят органы елан едилди. Бунунла ИТИК-ин ляьв едилмясиня башланды. Нойабрын 29-да Б.-да Мцяссисляр мяълисиня сечкиляр кечирилди. Сечкидя “Мцсават” партийасы бюйцк уьур газанды. Декабрын 12–16-да ися Бакы Советиня йени сечкиляр олду. 190 депутатдан 51-и болшевик, 38-и сол есер, 41-и дашнак, 28-и саь есер, 21-и “мцсават”чы, 11-и меншевик иди. 1918 ил йанварын 1-дя П.А.Чапаридзе Бакы Совети Иъраиййя Комитясинин сядри сечилди. В.И.Ленин башда олмагла Совет Русийасы Бакы Совети васитясиля бцтцн Азярб.-да щакимиййяти яля кечирмяк сийасяти йеридирди. Бу мягсядля Русийа Халг Комиссарлары Совети (ХКС) Бакы Советиня 500 мин рубл пул айырмаг щаггында гярар гябул етмиш, С.Шаумйан Гафгаз ишляри цзря фювгяладя комиссар тяйин олунмушду. С.Шаумйанын башчылыьы иля Бакы Совети бир сыра сосиалист тядбирляри щяйата кечирмиш, ермяни-дашнак бирляшмяляриндян ибарят совет щярби гцввялярини йаратмышды. Март сойгырымынын (1918) тяшкилатчысы Бакы Совети иди. О, щакимийййятини мющкям ляндирмяйя наил олдугдан сонра, апрелин 25-дя Бакы Халг Комиссарлары Советини (БХКС) тяшкил етди. БХКС 1918 ил майын 28-дя йарадылмыш Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятиня (АХЪ) гаршы мцбаризя апарырды. АХЪ щюкумяти ися Б.-нын азад едилмясиня вя пайтахтын бурайа кючцрцлмясиня бюйцк ящямиййят верирди. Ийулун 31-дя БХКС-нин сцгутундан сонра шящярдя щакимиййят ермяни дашнакларындан вя есер-мен шевиклярдян ибарят олан Сентрокаспи диктатурасына кечди, инэилисляр Б.-йа дявят олунду. Шиддятли мцгавимятя бахмайараг, Бакы АХЪ щярби щиссяляри вя она гардашлыг йардымы эюстярян османлы-тцрк гошунлары тя ряфиндян сентйабрын 15-дя азад едилди. Пайтахт Эянъядян Б.-йа кючцрцлдц. Бундан сонра Б.-нын сосиал-сийаси, игтисади вя мядяни щяйатында бюйцк щадисяляр баш верди. Сентйабрын 18-дя Б. шящяри иътимаи юзцнцидарясинин бярпасы щаггында гярар верилди. Биринъи дцнйа мцщарибясиндя (1914–18) Османлы дювлятинин мяьлубиййяти нятиъясиндя тцрк щярби гцввяляри Азярб.-ны тярк етди. Инэилис гошунлары Б.-йа дахил олду вя Бакы инэилис эенерал-губернаторлуьу йарадылды. Декабрын 7-дя Б.-да АХЪ парламенти ишя башлады. Парламент 1919 ил сентйабрын 1-дя Б.ш.-ндя университет ачмаг щаггында ганун гябул етди (бах Бакы Дювлят Университети), нойабрын 15-дя ун-тдя дярсляр башланды. 1920 илин йанварында АХЪ-нин дцнйа бирлийи тяряфиндян танынмасы Б.-датянтяня иля гейд олунду. Лакин Совет Русийасы Б.-ны тутмаг планындан ял чякмямишди. В.И.Ленин 1920 ил мартын 17-дя Гафгаз ъябщяси  щярби-ингилаби шурасына телеграмынд