EGEY MӘDӘNİYYӘTİ, K r i t - M i k e n a  m ә d ә n i y y ә t i – Egey dәnizi adalarında, Kritdә, Yunanıstanın materik hissәsindә vә Kiçik Asiyada (Anadoluda) yayılmış Tunc dövrü (e.ә. 3–2-ci minilliklәrdә) mәdәniyyәtlәrinin ümumi şәrti adı (bax Krit-Mikena mәdәniyyәti). İlk mәrkәzlәri H.Şlimanın Mikenada (1876) vә A. Evansın Kritdә (1899) apardığı qazıntılar zamanı aşkar edilmişdir. 19 әsrdәn başlayaraq bir neçә yüz abidә [mәzarlıqlar, yaşayış mәskәnlәri, Lemnos a.-nda daş hasarlarının hünd. 5 m-dәn çox olan Polioxni, Milos a.-nda Filakopi kimi iri şәhәrlәr, çar iqamәtgahları sayılan Troya ş. vә Kritdәki saraylar (Knos, Malliya, Fest), Mikena akropolu] tәdqiq edilmişdir. Qeyri-bәrabәr inkişaf edәn E.m. mәrkәzlәrinin çiçәklәnmә vә tәnәzzül dövrü müxtәlif vaxtlara aiddir. Qәrbi Anadoluda ictimai binaları vә mәbәdlәri olan, qala vә istehkamlarla möhkәmlәndirilmiş şәhәrlәr e.ә. 3-cü minillikdә, Yunanıstanın materik hissәsindәki yaşayış mәskәnlәri isә e.ә. 3-cü minilliyin sonunda meydana gәlmişdir; Kritdә e.ә. 2-ci minillikdә dә qalalar olmamışdır. E.m. daxilindә bir neçә lokal arxeoloji mәdәniyyәt (Fessaliya, Makedoniya, Qәrbi Anadolu mәdәniyyәtlәri, Ellada mәdәniyyәti, Kiklad mәdәniyyәti, Minoy mәdәniyyәti) müәyyәnlәşdirilmişdir. Xronoloji baxımdan onların hәr biri üç yarımdövrә ayrılan üç әsas dövrә – erkәn, orta vә son dövrlәrә bölünür, mәs., erkәn Minoy yarımdövrü, orta Fessaliya yarımdövrü vә s. E.m.-nin formalaşması prosesi mürәkkәb vә uzunmüddәtli olmuşdur: Qәrbi Anadolu vә Orta Yunanıstan mәdәniyyәtlәri yerli Neolit mәdәniyyәti әsasında tәşәkkül tapmışdır, Egey dәnizinin ş.-indәki adalarda isә Troya mәdәniyyәtinin tәsiri üstünlük tәşkil etmişdir; digәr adalarda da Qәrbi Anadolu mәdәniyyәtinin tәsiri güclü idi. Peloponnes vә Anadolunun şm.-q.-indә aşkar edilmiş yanğın vә dağıntı izlәri bu әrazilәrin tәqr. e.ә. 2300 ildә hücumlara mәruz qaldığını tәsdiqlәyir. Gәlmәlәrin (ehtimal ki, hind-Avropa mәnşәli) tәsirilә e.ә. 2-ci minilliyin әvvәllәrindә Yunanıstanın materik hissәsinin, Troyanın vә bәzi adaların maddi mәdәniyyәti dәyişmişdir. Hücumlardan kәnarda qalmış Kritdә Minoy mәdәniyyәtinin inkişafı davam etmişdir; e.ә. 2-ci minilliyin әvvәllәrindә heroqlif yazı sistemi, e.ә. 1600 ildә isә A xәtti yazı meydana gәlmişdir. Orta Tunc dövrü (e.ә. 2-ci minilliyin birinci yarısı) E.m.-nin sıx konsolidasiya dövrü idi. Tәqr. e.ә. 1600 ildә Yunanıstanın materik hissәsinә döyüş arabalarından istifadә edәn yeni tayfaların (ehtimal ki, axayların) hücumları ilә әlaqәdar Mikena, Tirinf vә Orxomen kimi qәdim şәhәr mәrkәzlәrinin әtrafında “Mikena dövrü” kiçik dövlәtlәri yaranmışdır. Tәqr. e.ә. 1470 ildә
E.m.-nin bәzi mәrkәzlәri (xüsusilә Krit) Santorin vulkanının püskürmәsi nәticәsindә dağıntılara mәruz qalmışdır. Axaylar (Mikena sakinlәri) Kritә yeni mәdәniyyәt vә B xәtti yazısını gәtirdilәr. E.ә. 13 әsrin sonundan başlayan, dorilәrin vә dәniz xalqlarının hücumları ilә müşayiәt olunan dәrin daxili böhran E.m.-nin mәhvinә gәtirib çıxartdı.

Е э е й   и н ъ я с я н я т  и н и н инкишаф просеси апарыъы ролун Еэей дцнйасынын бир вилайятиндян диэяриня кечмяси, йерли цслубларын йаранмасы вя Гядим Мисир, Сурийа, Финикийа инъясяняти иля гаршылыглы ялагяляри иля сяъиййявидир. Гядим Шярг мядяниййятляри иля мцгайисядя Еэей инъясяняти даща дцнйяви характери иля сечилир. Е.я. 3-ъц миниллийин абидяляри ичярисиндя Киклад дяфн щейкялтярашлыьы, “Киклад бцтляри” (мярмяр щейкялъикляр, йахуд щяндясиляшдирилмиш, лаконик, монументал формалы вя дягиг архитектоникалы щейкял фрагментляриндян ибарят башлар) хцсусиля мараг кясб едир. Тягр. е.я. 23 ясрдян апарыъы инъясянят мяркязи Крит олду (чичяклянмя дюврц е.я. 2-ъи миниллийин 1-ъи йарысы).  Крит инъясяняти Киклад вя Йуна- ныстанын материк щиссясинин инъясянятиня тясир эюстярмишдир. Крит мемарлыьынын ян йцксяк наилиййяти сарайлар (Кнос, Фест, Маллийа, Като-Закро) иди. Бу тикилилярдяки эениш цфцги сащяляр (щяйятляр) иля 2–3 мяртябяли комплекслярин вящдяти еффектли эюрцнтц
йарадырды. Критдя йухарыйа доьру эенишлянян юзцнямяхсус сцтун типи мейдана эялмишди. Критин тясвири вя декоратив-тятбиги сянятиндя е.я. 20–18 ясрлярдя формалашмыш вя “камарес” ваза нахышы сянятиндя камиллик зирвясиня чатмыш орнаментал-декоратив цслуб е.я. 17–16 ясрлярдя битки вя щейван аляминин, еляъя дя инсан образынын даща конкрет ифадя олунмасы иля явязлянир (Кнос сарайынын фрескалары, цзяриндя дяниз щейванларынын тясвири олан вазалар, кичик щейкялтярашлыг, торевтика, глиптика нцмуняляри). Е.я. 15 ясрин сонларындан (ещтимал ки, ахайларын истиласы иля ялагядар) шяртилик, цслублашдырма (“тахт залы”нын фрескалары, Кнос сарайынын рянэли релйефи, “сарай цслублу” ваза нахышы) эцълянир. Е.я. 17–13 ясрляр Йунаныстанда ахайларын инъясянятинин йцксяк чичяклянмя дюврцдцр. Шящяр-галалар (Микена, Тиринф) тяпя цзяриндя, сиклопик щюрэцлц (чякиси 12 т-адяк олан даш гаймаларындан) галын диварларла ящатя олунмуш, ики сявиййядя (ятрафда йашайан ящалинин сыьынаъаг йери олан ашаьы шящяр вя щюкмдар сарайынын йерляшдийи акропол ) планлашдырылырды. Йашайышбиналарынын (сарайлар вя евляр, Критдя олдуьу кими, чий кярпиъдян инша олунурду) дцзбуъаглы тикили типи (мегарон) йаранды. Ашкара чыхарылан тикилиляр ичярисиндя Пилосдакы сарай даща йахшы сахланылмышдыр: даиряви планлы, эцмбязли сярдабалар вя с. Ахайларын тясвири вя декоратив-тятбиги сяняти Крит инъясянятинин эцълц тясириня (хцсусиля е.я. 17–16 ясрлярдя) мяруз галмышдыр (Микенадакы “шахта сярдабалар”дан тапылмыш гызыл вя эцмцш яшйалар). Йерли цслуб формалары цмумиляшдириъилийи вя лакониклийи иля сяъиййялянир. Е.я. 15–13 ясрляр инъясяняти, Крит инъясянятиндя олдуьу кими, инсана вя тябиятя бюйцк диггят йетирмишдир (Фива, Тиринф, Микена, Пилос сарайларынын фрескалары; ваза нахышлары, щейкялтярашлыг).

 1          2

 3     4

 5    6

  7

Еэей мядяниййяти: 1 – Кносс сарайынын эириш гапыларынын галыглары; 2 – Асланлар дарвазасы, е.я. 14 яср, Микена, релйеф, ящянэдашы; 3 – гайыг
формалы ики гулплу габ. Приамын дяфиняси, Тройа ЫЫ, гызыл, е.я. 2500–2250 илляр, Пушкин ад. Москва Дювлят Тясвири Сянятляр Музейи; 4 – Кносс
сарайында дивар рясми. Крит; 5 – Агамем нонун маскасы. Гызыл, е.я. 16 яср, Микена мязарлыьы. Афина Милли Архео лоэийа Музейи; 6 – сятщиндя сяккизайаглы илбиз тясвир олунан габ. Палеокастрон (Крит), терракота, е.я 15 ясрин сону. Ираклион Архео лоэийа Музейи; 7 – нахышлы вя
йапма декорлу кра тер. Сахсы, Фест сарайы (Крит). Ираклион Аархеолоэийа Музейи.