EKSİTON (lat. excito – hәyәcanlandırıram) – yarımkeçiricilәrdә vә ya dielektriklәrdә elektron-deşik cütlәrinin әmәlә gәlmәsi ilә әlaqәdar yüksüz elementar hәyәcanlanma – kvazizәrrәcik. E. haqqında anlayış 1931 ildә Y.İ.Frenkel tәrәfindәn elmә daxil edilmişdir. Molekulyar kristallarda (burada ayrı-ayrı molekullar arasındakı qarşılıqlı tәsir molekuldaxili atomlar vә elektronlar arasındakı qarşılıqlı tәsirә nisbәtәn çox kiçikdir) E. ayrı-ayrı molekulların elektron sisteminin hәyәcanlanmasıdır. Molekullararası qarşılıqlı tәsirlәr nәticәsindә o, kristal boyunca dalğa şәklindә yayılır (F r e n k e l  E.-u).

V a n y e - M o t t a  E.-u yarımkeçiricidә deşik vә keçiricilik elektronunun hidrogenәbәnzәr rabitә halını tәsvir edir. Vanye-Motta E.-unun E* rabitә enerjisini vә a* effektiv radiusunu hidrogen atomu üçün Bor düsturlarına görә qiymәtlәndirmәk olar (burada nәzәrә almaq lazımdır ki, keçiricilik elektronlarının vә deşiklәrinin uyğun olaraq m*_e vә m_d^* effektiv kütlәlәri sәrbәst elektronun m₀ kütlәsindәn fәrqlәnir vә elektron vә deşiyin Kulon cazibәsi ε dielektrik nüfuzluğu ilә zәiflәyir) 

e – elektronun yükü, ħ – Plank sabitidir. Zona quruluşunun mürәkkәbliyinin, elektron vә deşiklәrin fononlarla qarşılıqlı tәsirinin nәzәrә alınması E* vә a* kәmiyyәtlәrinin qiymәtlәrini dәyişdirir.

Kiçik konsentrasiyalarda E. kristalda özünü qaz kimi aparır. Böyük konsentrasiyalarda onların qarşılıqlı tәsiri әhәmiyyәtli dәrәcәdә olur vә iki E.-un әlaqәsi halının – eksiton molekulunun (bieksitonun) әmәlә gәlmәsinә imkan yaranır. Müәyyәn kritik konsentrasiyaya (temp-rdan asılı olan) çatdıqda yarımkeçiricidә eksiton qazının “mayelәşmәsi” – metallik xüsusiyyәtlәrә malik nisbәtәn sıx elektron-deşik fazası (e l e k t r o n -d e ş i k  d a m c ı s ı ) әmәlә gәlir. Bu halda zәrrәciklәr arasındakı mәsafә E.-un radiusu tәrtibindә olur. Elektron-deşik damcıları qeyri-bircins sahәlәrdә yüksәk sıxlığa vә böyük yürüklüyә malikdir.

E. iki fermiondan ibarәt olduğuna görә ona bozon kimi baxmaq olar. Bu onu gös- tәrir ki, prinsipcә E.-un (vә ya bieksitonun) bozekondensasiyası mümkündür ki, bu da kristalda E.-un yaşama müddәtindә davam edәn enerji selinin mövcud olması ilә nәticәlәnir. Lakin bu hadisә hәlәlik müşahidә edilmәmişdir.