ELEKTRİK – yüklü zәrrәciklәrin mövcudluğu, hәrәkәti vә qarşılıqlı tәsiri ilә şәrtlәnәn hadisәlәr mәcmusu. Elektrik yüklәrinin qarşılıqlı tәsiri elektromaqnit sahәsinin (sükunәtdә olan elektrik yüklәri halında – elektrostatik sahәnin) kömәyi ilә hәyata keçirilir (bax Elektrostatika). Hәrәkәt edәn yüklәr (elektrik cәrәyanı) elektrik sahәsi ilә yanaşı, maqnit sahәsini dә hәyәcanlandırır ki, bunun da vasitәsilә elektromaqnit qarşılıqlı tәsiri hәyata keçirilir (demәli, maqnetizm haqqında tәlim E. haqqındakı ümumi tәlimin tәrkib hissәsidir). Elektromaqnit hadisәlәri, әsasını Maksvell tәnliklәri tәşkil edәn klassik elektrodinamika da tәsvir olunur.

Klassik E. nәzәriyyәsinin qanunları geniş elektromaqnit proseslәri toplusunu әhatә edir. Tәbiәtdә mövcud olan qarşılıqlı tәsirin 4 növü (elektromaqnit, qravitasiya, güclü vә zәif) arasında elektromaqnit qarşılıqlı tәsiri öz tәzahürlәrinin genişliyinә vә müxtәlifliyinә görә ilk yeri tutur. Bu onunla bağlıdır ki, bütün cisimlәr әksişarәli elektriklә yüklәnmiş zәrrәciklәrdәn qurulmuşdur vә aralarındakı qarşılıqlı tәsir bir tәrәfdәn qravitasiya vә zәif qarşılıqlı tәsirlәrdәn xeyli dәrәcәdә intensiv, digәr tәrәfdәn isә güclü qarşılıqlı tәsirlәrdәn fәrqli olaraq uzaq tәsirlidir. Atom örtüyünün qurulması, atomların molekullar әmәlә gәtirmәsi (kimyәvi qüvvәlәr) vә kondensasiya olunmuş maddәnin yaranması elektromaqnit qarşılıqlı tәsiri ilәmüәyyәn edilir.

Tarixi arayış. “E.” sözü fizika vә tex- nikanın inkişafı prosesindә bir çox dәyişikliyә uğramışdır. Sadә E. vә maqnit hadisәlәri, bәzi cisimlәrin (mәs., kәhrәbanın) sürtünmә nәticәsindә yüngül cisimlәri özünә çәkmәsi, yәni elektriklәnmә xassәsi vә s. hәlә qәdimdәn mәlum idi. 18 әsrin әvvәllәrindә cisimlәrin elektriklәnmәsinә hәmin cisimlәr әtrafında “E.” atm.-nin әmәlә gәlmәsi kimi baxılırdı. E. vә maqnit tәsirlәri arasında kәskin fәrq olduğunu ilk dәfә U. Gilbert göstәrdi. 18 әsrin axırlarında elektrostatikanın әsas qanunu müәyyәn edildi; Kavendiş (1773) vә Ş. Kulon (1785) dәqiq tәcrübәlәrә әsaslanaraq ölçülәri aralarındakı mәsafәyә nisbәtәn çox kiçik olan iki yükün qarşılıqlı tәsir qüvvәsinin hәmin mәsafәnin kvadratı ilә tәrs mütәnasib olduğunu müәyyәn etdilәr. L. Qalvani (1791) vә A. Volta (1794) tәrәfindәn E. mәnbәlәrinin kәşf edilmәsi E.-in inkişaf tarixindә yeni dövr açdı. 1802 ildә V.V. Petrov E. qövsünü kәşf etdi, işıqlandırmada vә әritmә sobalarında bundan istifadә etmәyin mümkün olduğunu söylәdi. C. Coul (1841) vә E.X. Lents (1842) bir-birindәn xәbәrsiz, naqildәn keçәn cәrәyanın ayırdığı istilik miqdarının, cәrәyan şiddәtinin kvadratı vә naqilin müqavimәti ilә mütәnasib olduğunu müәyyәn etdilәr (bax Coul–Lents qanunu). 1820 ildә H. Ersted sabit maqnitlә E. cәrәyanı arasında qarşılıqlı tәsir olduğunu aşkara çıxardı. Hәmin ildә A. Amper cәrәyanların qarşılıqlı tәsir qanununu kәşf etdi. E. yüklәrin hәrәkәti ilә әlaqәdar olduğu üçün cәrә- yanların qarşılıqlı tәsir qüvvәsi elektrostatik qüvvәdәn fәrqli olaraq elektrodinamik qüvvә adlandırılır; maqnitlәrin qarşılıqlı tәsirinә oxşadığı üçün bu qüvvәyә maqnit qüvvәsi dә deyilir. Amper göstәrdi ki, sabit maqnitin xassәlәrini maqnitlәnәn cismin molekullarında güman edilәn sabit cәrәyanın daimi dövrü ilә tam izah etmәk olar. Maqnitlәrin bir-birini cәzb vә ya dәf etmәsi molekulyar cәrәyanların qarşılıqlı elektrodinamik tәsirinin nәticәsidir. Amperin bu fikri maqnit yüklәri haqqında hәmin vaxta qәdәr olan sәhv anlayışlara son qoydu. 20 әsrin 2-ci yarısına qәdәr Amperin bu fikri belә başa düşülürdü ki, maqnit sahәsinin mәnbәyi yalnız hәrәkәt edәn E. yüklәridir. Lakin müasir fizika müәyyәn etdi ki, elementar zәrrәciklәrin malik olduğu spin maqnit momentinin yüklәrin hәrәkәti ilә heç bir әlaqәsi yoxdur. Belәliklә, istәr mikrohissәciklәrin qarşılıqlı maqnit tәsiri, istәrsә dә makroskopik maqnit hadisәlәri tәkcә E. yüklәrinin hәrәkәti ilә deyil, hәm dә spin maqnit momentinin mövcudluğu ilә bağlıdır. 19 әsrin 20-ci illәrindә ilk elektromaqnitlәr, 30-cu illәrindә isә tәkmillәşmiş teleqraf, qalvanoplastika, ilk E. mühәrriklәri vә cәrәyan generatorları meydana çıxdı. Fizikanın nailiyyәtlәri ilә әlaqәdar olaraq elektrotexnikanın sürәtli yüksәlişi E. haqqında tәlimin inkişafına böyük tәsir göstәrdi. 19 әsrin 30–40-cı illәrindә M. Faradey elektromaqnit hadisәlәrinin yeni nәzәriyyәsini verәrәk, bir sıra tәcrübәlәrlә E.-in bütün mәlum tәsirlәrinin eyni mәnşәyә malik olduğunu sübut etdi. Onun kәşf etdiyi elektromaqnit induksiyası hadisәsi elektrotexnikanın әsasını qoydu. Faradey göstәrdi ki, cәrәyan maqnitlәnmә yaratdığı kimi, cәrәyanın maqnit sahәsi dә öz növbәsindә cәrәyan (induksiya cәrәyanı) ya- ratmalıdır. İnduksiya cәrәyanı Lents qaydasına tabedir. Faradey elektroliz qanunlarını müәyyәn etdi vә bununla da elek- trokimyanın әsasını qoydu. Bu dövrdә işığın polyarlaşma müstәvisinin maqnit sahәsindә fırlanması (Faradey effekti) vә diamaqnetizm kәşf edildi. Faradeyin işlәrindә әsas fikirlәrdәn biri onun E. ha- disәlәrindә ara mühitin әsas vә hәlledici rolunu qәbul etmәsi idi. Faradey uzağa tәsiri inkar edirdi vә hesab edirdi ki, E. vә maqnit qarşılıqlı tәsirlәri ara mühitlә verilir. 19 әsrin 2-ci yarısında C. Maksvellin işlәrindә Faradeyin fikirlәri inkişaf etdirildi vә ciddi riyazi nәzәriyyә şәklinә salındı. E. vә maqnit hadisәlәri arasında әlaqә iki әsas qanun kimi (Maksvell tәnliklәri şәklindә) ifadә edildi. Maksvell nәzәriyyәsi E. haqqındakı elmin inkişafında mühüm bir mәrhәlәni başa çatdırdı vә elektromaqnit sahәsi haqqında klassik tәsәvvür yaratdı. Bu nәzәriyyәyә görә maqnit sahәsinin zamana görә dәyişmәsi burulğanlı E. sahәsi yaratdığı kimi, zamana görә dәyişәn E. sahәsi dә burulğanlı maqnit sahәsi yaradır. Bu halda elektrik sahәsinin dәyişmә sürәti ilә mütәnasib olan kәmiyyәt elektrik cәrәyanına oxşadığına görә Maksvell onu dәyişәn cәrәyan adlandırdı. Bu fәrziyyә әsasında Maksvell nәzәri olaraq elektromaqnit dalğalarının, yәni fәzada sonlu sürәtlә yayılan dәyişәn elektromaqnit sahәsinin mövcud olduğunu qabaqcadan söylәdi. Elektromaqnit dalğalarının xassәlәrinin nәzәri tәdqiqi sonralar Maksvellin işığın elektromaqnit nәzәriyyәsini yaratmasına sәbәb oldu. Bu nәzәriyyәyә görә işıq da elektromaqnit dalğalarıdır. 1888 ildә H. Herts elektromaqnit dalğalarının şüalandırılması üçün tәlәb olunan şәrtlәri hәm nәzәri araşdırdı, hәm dә tәcrübәdә öyrәndi. Bu, elektromaqnit dalğalarından rabitә işlәrindә istifadә edilmәsinә imkan yaratdı. 1895 ildә A.S. Popov radionu ixtira etdi. Elektromaqnit dalğaları, xüsusi halda, işıq dalğaları impulsa malikdir vә bu, elektromaqnit dalğalarının üzәrinә düşdüyü cisimlәrә göstәrdiyi tәzyiq formasında aşkara çıxır. Bunu tәcrübәdә ilk dәfә P.N. Lebedev tәsdiq etdi. 19 әsrin axırlarında E. tәliminin H. Lorentsin klassik elektron nәzәriyyәsinә әsaslanan yeni dövrü başlandı.

Atomların quruluşu vә E. yükünün özünün atom quruluşuna malik olması fikri “katod şüaları”, “kanal şüaları” (vakuumda ion seli), közәrmiş, yaxud üzәrinә görünәn (vә ya ultrabәnövşәyi) işıq şüası düşәn cisimlәrin elektronlar buraxması (“termoelektron” vә “fotoelektron” hadisәlәri),
radioaktivlik vә s. kimi bir çox tәcrübi faktlarla tәsdiq edildi. Yüklü zәrrәciklәrin E. vә maqnit qarşılıqlı tәsiri maddәnin makroskopik ölçüdәki xassәlәrinin tәyinedicisi oldu. Hәrәkәt edәn cisimlәrdә elektromaqnit hadisәlәrinin tәdqiqi 20 әsrin әvvәllәrindә nisbilik nәzәriyyәsinin yaranmasına vә dünya efiri haqqındakı sәhv tәsәvvürlәrin tamamilә aradan qaldırılmasına imkan yaratdı.

Maddә atomlarının şüalanması vә şüa udulması, hәm dә elektromaqnit şüalanmasının elementar zәrrәciklәrlә qarşılıqlı tәsiri elektromaqnit sahәsinin ikili tәbiәtini göstәrdi. A.Eynşteyn bu hadisәni izah etmәk üçün elektromaqnit dalğalarının, xüsusi halda, işıq dalğalarının enerjisinin diskret (fasilәli) porsiyalardan (kvantlardan) ibarәt olmasını qәbul etmәk fikrini irәli sürdü. Bu porsiyaların qiymәti dalğa uzunluğu ilә tәrs mütәnasibdir. Sonralar dalğa tәsәvvürlәrinin maddәnin elementar zәrrәciklәrinә köçürülmәsi nәticәsindә kvant mexanikası vә kvant elektrodinamikası yarandı.