BИRJA (holl. beurs, alm. Bюrse, lat. Bursa – pul kisяsi; ing. exchange) – sяhmlяr, яmtяяlяr, tюrяmя maliyyя alяtlяri vя xidmяtlяr ilя mцtяшяkkil ticarяt yeri. Burada bazar iшtirakчыlarы mцvafiq aktivlяrin, hяmчinin standartlaшdыrыlmыш mцqavilя vя xidmяtlяrin alышыnы vя satышыnы ya юz adlarыndan, ya da mцшtяrilяrin maraqlarыndan чыxыш etmяklя hяyata keчirirlяr.
     Hяr hansы B.-нын f я a l i y y я t i n i n  я s a s  p r i n s i p l я r  i: tяlяb vя tяklifin mяrkяzlяшdirilmяsi vя tяmяrkцzlяшdirilmяsi – bu, hяr hansы bazarыn iшtirakчыlarыna (ticarяt aparan subyektlяrя) bu vя ya digяr bazar seqmentindя bцtцn baш verяnlяr haqqыnda vaxtlы-vaxtыnda mцfяssяl informasiya яldя etmяyя imkan verir; bazar iшtirakчыlarыna sюvdяlяшmяlяr цzrя hesablaшmalarda etibarlы zяmanяtlяrin verilmяsi – bu, kapitallaшmanыn yцksяk sяviyyяsi vя B.-nыn hesablaшma bюlmяlяrinin (palatalarыnыn) iшinin dяqiq tяшkili ilя tяmin olunur. B. bazarыnыn iшtirakчыsы istяnilяn Б. яmяliyyatlarыnыn aparыlmasыna buraxыlmaq цчцn mцяyyяn mяblяьdя pul deponent etmяklя юz nюvbяsindя birja palatasыnыn цzvlяri olan hesablaшma шirkяtlяrinin birindя hesab aчmalыdыr. Hesablaшma palatasыnыn цzvц yalnыz yцksяk kapitallaшma sяviyyяsinя malik hцquqi шяxs (hesablaшma шirkяti) ola bilяr. Bununla da B. bazarыnыn bцtцn iшtirakчыlarыnыn qarшыlыqlы maliyyя mяsuliyyяti vя etibarlы zяmanяt sistemi formalaшыr, onun maliyyя inteqrasiyasыnыn mцvafiq sяviyyяsi яldя olunur.
     Fond (ing. stock exchanges) vя tюrяmя alяtlяr (ing. derivatives exchanges vя ya futures & options exchange/market) B.-larы mюvcuddur ki, burada яmtяя, qiymяtli kaьыzlar vя maliyyя alяtlяri, xidmяtlяr цzrя bюyцk dяst standartlaшdыrыlmыш mцqavilяlяrin ticarяti aparыlыr. Mцasir dцnya maliyyя sistemindя valyuta B.-larыnыn rolu azalыr, чцnki naьd valyutanыn alышы vя satышы цzrя яmяliyyatlar, яsasяn, banklararasы valyuta bazarыnda bilavasitя banklar vя maliyyя institutlarы arasыnda hяyata keчirilir. Valyuta B.-larы ancaq bяzi юlkяlяrdя (Almaniya, Fransa, Yaponiya, Benilцks юlkяlяri) qalmышdыr; onlarыn яsas funksiyasы valyutalarыn soraq mяzяnnяlяrinin fiksя edilmяsidir. Valyuta B.-larы hяmчinin, hяrraclarыn material-texniki tяminatыnы; B.-nыn mцяyyяn etdiyi meyarlara uyьun olaraq B. hяrraclarы iшtirakчыlarыnыn seчimini; sюvdяlяrin baьlanыlmasы vя icrasы qaydalarыnыn iшlяnib hazыrlanmasыnы; B.-da qiymяtlяr vя baьlanыlmыш sюvdяlяrin sayы haqqыnda informasiyanыn yayыlmasыnы; hяrrac iшtirakчыlarыnыn qarшыlыqlы юhdяliklяrinin mцяyyяn olunmasыnы vя uчotunu hяyata keчirir. Valyuta B.-larыnыn яhяmiyyяti adяtяn bюhran situasiyalarы zamanы artыr. Bu onunla яlaqяdardыr ki, valyuta B.-sы banklararasы valyuta bazarы ilя mцqayisяdя bir sыra цstцnlцklяrя malikdir: яmяliyyatlarыn aparыlmasыnыn mяrkяzlяшdirilmяsi, kompaktlыьы, texniki standartlaшdыrыlmasы vя hцquqi unifikasiyasы, informasiya шяffaflыьыnыn yцksяk sяviyyяsi, hяrraclarыn gediшatыna mяrkяzi bankыn operativ mцdaxilяsinin tяmin olunmasы imkanы, valyuta risklяrinin minimumlaшdыrыlmasы vя baьlanыlmыш sюvdяlяr цzrя hesablaшmalarыn hяyata keчirilmяsinin zяmanяti.
      Яmtяя B.-larы (vя yaxud naьd яmtяя birjalarы) mцяyyяn nюv яmtяяlяrin ticarяti цzrя ixtisaslaшыrlar, mяs., B.Britaniyada Liverpul pambыq birjasы (The Liverpool Cotton Exchange) vя ya Yaponiyada Osaka tekstil B.-sы (The Osaka Textile Exchange), lakin dцnya iqtisadiyyatыnda naьd яmtяя B.-larыnыn da яhяmiyyяti tяdricяn azalыr. Bununla belя, dцnyada kifayяt qяdяr iri яmtяя B.-larы fяaliyyяt gюstяrmяkdя davam edir vя bunlarda ayrы-ayrы яmtяя qruplarы цzrя mцddяtli mцqavilяlяr (fyuчers vя opsionlar) ticarяti cяmlяшmiшdir, mяs., B.Britaniyada Londonda beynяlxalq neft mяhsullarы birjasы (The International Petroleum Exchange), London metal birjasы (The London Metal Exchange) vя ya Nyu-York яmtяя birjasы (The New York Mercantile Exchange), Tokio taxыl birjasы (The Tokyo Grain Exchange). Bir чox юlkяdя muzdlu iшчi qцvvяsi ilя iшяgюtцrяnlяr arasыnda qarшыlыqlы mцnasibяtlяrdя vasitячilik xidmяtlяri gюstяrяn vя яmяk B.-larы adlanan dюvlяt strukturlarы чevik fяaliyyяt gюstяrirlяr. Dцnya яmtяя Б.-larыnыn iшindя fraxt Б.-larы mцhцm yer tutur ki, burada fraxt xidmяtlяri цzrя fяal sюvdяlяшmяlяr aparыlыr.
       Fond B.-larыnda ticarяt predmeti kimi mцxtяlif qiymяtli kaьыzlar: mцxtяlif mцddяtli dюvlяt vя bяlяdiyyя borc юhdяliklяri (istiqrazlar), hяmчinin юzяl шirkяt vя korporasiyalarыn sяhmlяri vя istiqrazlarы чыxыш edir. Sяhmlяr bu vя ya digяr шirkяtin mцlkiyyяtinin bir hissяsidir vя onun qiymяti шirkяtin iqtisadi vяziyyяtindяn vя ehtimal olunan mяnfяяtindяn asыlыdыr. Sяhmя sahiblik gяlяcяkdя шirkяtin vя ya korporasiyanыn mяnfяяtinin proporsional hissяsinя iddia etmяk hцququ (mцяyyяn шяrtlяr daxilindя) verir. Шirkяt vя ya korporasiyanыn faktiki qiymяti onun sяhmlяrinin, birja da daxil olmaqla fond bazarыndakы cari qiymяtinя bяrabяrdir мцддяasы mцhцm яhяmiyyяt kяsb edir (bax Fond indekslяri).
       Baxmayaraq ki, sяhmlяrin Б. bazarы bu vя ya digяr юlkяdя sяhmlяrlя ticarяtin цmumi hяcminin 10 %-яdяk hissяsini tяшkil edir, цmumi kapital bazarыnda fond B.-sыnыn яhяmiyyяti olduqca bюyцkdцr, чцnki, bir qayda olaraq, fond B.-sыnda яn tanыnmыш vя kapitaltutumlu шirkяt vя korporasiyalarыn sяhmlяrinin ticarяti aparыlыr. Bu vя ya digяr fond B.-sыnda ticarяti aparыlan sяhmlяrin siyahыsыna (listinqя) dцшmяk цчцn B. qaydalarыna vя milli fond qanunvericiliyi tяlяblяrinя uyьun sяrt seчim vя qeydiyyatdan keчmя prosedurasы zяruridir. Bu zaman listinqя dцшmяyя чalышan шirkяt vя ya korporasiyanыn kapitallaшmasыnыn faktiki sяviyyяsi, onun milli qanunvericilik tяlяblяrinя mцtlяq ямял etmяsi (qanunlara tabelilik), hяmчinin qяnaяtbяxш maliyyя vяziyyяti (юdяmя qabiliyyяtliliyi) B. цчцn xцsusi яhяmiyyяt kяsb edir. Bundan baшqa, sяhmdarlarыn minimum sayы цzrя dя tяlяblяr irяli sцrцlя bilяr. Mяs., Nyu-York fond birjasыnыn (The New York Stock Exchange) listinqя daxil edilmяsi цчцn яn azы 2 min sяhmdarыn (шirkяt sahiblяrinin), hяmчinin яn azы 1 mln. sяhm buraxmaq imkanыnыn, шirkяt vя ya korporasiyanыn son 3 il цzrя mяnfяяtlяrinя dair dяrc olunmuш hesabatыn mюvcudluьu zяruridir; Nyu-York fond B.-sыnda fяal surяtdя sяhmlяrinin ticarяti aparыlan шirkяt vя korporasiyalarыn sayы 2250-yя чatmышdыr (21 яsrin яvvяllяri).
       1980-ci illяrin sonlarыndan fond B.- larыnda yalnыz bilavasitя sяhm vя istiqrazlarla deyil, hяmчinin onlarla ticarяt aparmaq hцququ – opsionlar ilя sюvdяlяшmяlяr geniш yayыlmaьa baшladы. Opsion юz sahibinя dяqiq mцяyyяn edilmiш zaman mцddяtindя vя fiksя олунмуш qiymяt цzrя bir qяdяr sяhm almaq vя ya satmaq hцququnu verir.
     Fond B.-sыnыn яsas funksiyasы aчыq шirkяt vя korporasiyalar, dюvlяt vя yerli hakimiyyяt orqanlarы цчцn mцvafiq qiymяtli kaьыzlarы mцtяшяkkil maliyyя bazarыnda – B.-da yerlяшdirmяk yolu ilя inkiшaf цчцn zяruri kapitalы cяlb etmяk imkanыnы yaratmaqdыr. Fond B.-sы hяmчinin ayrы-ayrы шirkяt vя korporasiyalarыn sяhmlяrinin mцtяшяkkil tяkrar bazarы funksiyasыnы yerinя yetirmяklя bir investorlara юz sяhmlяrini digяr investorlara satmaьa imkan verir vя bu yolla mцяyyяn emitentlяrin sяhm bazarlarыnыn likvidliyini tяmin edяrяk цmumilikdя fond bazarыnda investisiyalar ilя яlaqяdar risklяri aшaьы salmыш olur. Bu zaman sяhmlяrlя spekulyativ яmяliyyatlarыn hяcminin чox vaxt artmasы mцшahidя olunur ki, bu da B.-larыn юz ticarяt qaydalarы, hяmчinin milli Б. qanunvericiliyi ilя sяrt tяnzimlяnir.
       Dцnyanыn яn iri fond B.-larы ABШ-da (The New York Stock Exchange, The Chicago Stock Exchange, The Philadelphia Stock Exchange), Avropada (The London Stock Exchange, The Paris Stock Exchange, The Frankfurt Stock Exchange, The Milan Stock Exchange, The Amsterdam Stock Exchange, The Stockholm Stock Exchange, The Vienna Stock Exchange, The Budapest Stock Exchange, The Warsaw Stock Exchange vя s.), hяmчinin Asiyada (The Tokyo Stock Exchange, the Hong Kong Stock Exchange, The Korean Stock Exchange vя s.) yerlяшir.
      20 яsrin axыrlarыnda ilk nюvbяdя Шяrqi Avropa (Bolqarыstan, Macarыstan, Polшa, Rumыniya, Чexiya vя Slovakiya) vя keчmiш SSRИ (Azяrbaycan, Baltika юlkяlяri, Qazaxыstan vя Rusiya) юlkяlяrindя yeni fond B.-larыnыn yaradыlmasы vя sцrяtli inkiшafы mцшahidя edilirdi. Yeni fond B.-larыnыn fяal yaradыlmasы prosesi bir sыra Asiya (Hindistan, Иndoneziya, Cяnubi Koreya, Malayziya, Sinqapur, Tayland, Filippin) vя Latыn Amerikasы (Argentina, Braziliya, Venesuela, Meksika, Peru) юlkяlяrindя dя baш verirdi.
     Uzun mцddяt fond B.-larы, bir qayda olaraq, юzяl qeyri-kommersiya tяrяfdaшlыьы (B.Britaniya, ABШ, Yaponiya) vя ya yarыmdюvlяt tяшkilatlarы (Almaniya, Fransa, Hollandiya) tяшkilati-hцquqi formasыna malik idi. Qeyri-kommersiya tяrяfdaшlыьы onu gюstяrirdi ki, birjanыn tяшkilat kimi яsas mяqsяdi mяnfяяtin яldя edilmяsi deyil, bu vя ya digяr яmtяя, yaxud qiymяtli kaьыzlar bazarыnыn iшtirakчыlarыna ticarяt цчцn maksimum яlveriшli шяraitin yaradыlmasыdыr. Bu zaman B. rцsumlarыndan, qiymяtlяrя dair informasiyanыn satышыndan vя B. яrazisinin icarяyя verilmяsindяn (binanыn birjaya mяxsus olduьu halda) яldя edilяn bцtцn mяnfяяt B.-nыn inkiшafыna reinvestisya olunmalы idi. Son illяr bir чox юlkяdя (ilk nюvbяdя ABШ vя B.Britaniyada) яn iri B.-larыn tяшkilati-hцquqi strukturunun sяhmdar cяmiyyяti formasыnda yenidяn qeydiyyatdan keчmяsi kimi tendensiya mцшahidя olunur. Bu, B. sяhmlяrinin bu vя ya digяr юlkяnin fond bazarыnda yerlяшdirilmяsini vя B.-nыn iшinin nяticяlяrinя gюrя sяhmlяrin sahiblяrinя mцvafiq dividendlяrin юdяnilmяsini nяzяrdя tutur. Belя bir tendensiya bцtюvlцkdя яn iri birjalar arasыndakы artmaqda olan rяqabяt vя qabaqcыl Б. texnologiyalarыnыn inkiшafыna getdikcя daha чox pul vяsaitlяrinin qoyulmasы ilя mцяyyяnlяшir. Belяliklя, sяrbяst fond bazarыnda tяdavцl edяn sяhmlяrя keчid B.-lara inkiшaf цчцn zяruri olan яlavя vяsaitlяrin яldя olunmasыna imkan verir. Bu proses qarшыdakы onilliklяrdя daha da gцclяnяcяkdir.
     Fond B.-sыnыn sahibi, bir qayda olaraq, onun цzvlяridir (sяhmdarlarы). Ali idarяetmя orqanы цzvlяrinin mцntяzяm (illik vя ya yarыmillik) цmumi yыьыncaьы, yыьыncaqlar arasыndakы mцddяtdя isя sяdr baшda olmaqla B.-nыn idarя heyяtidir. Иdarя heyяtinя, adяtяn, B.-nыn яn nцfuzlu цzvlяri, hяmчinin investisiya birliyinin bir neчя iri nцmayяndяsi seчilir. B.-nыn idarя heyяtinin tяrkibinя tanыnmыш siyasi vя ictimai xadimlяr dя dяvяt oluna bilяr. Иdarя heyяti, bir qayda olaraq, B.-nыn strateji inkiшafыna dair qяrarlarыn qяbul olunmasыna cavabdehdir vя onlarыn icrasыna nяzarяt edir. Cari rяhbяrlik B.-nыn prezidentinin baшчыlыьы ilя onun aparatы tяrяfindяn hяyata keчirilir. Prezident vя vitse-prezidentlяr dя daxil olmaqla, aparatыn bцtцn яmяkdaшlarы muzdlu iшчilяrdir vя юz gцndяlik fяaliyyяtlяri haqqыnda B.- nыn цzvlяri qarшыsыnda hesabat verirlяr. B. aparatыnыn strukturunda icbari qaydada hяrraclarыn vя sюvdяlяr цzrя hesablaшmalarыn tяшkilinя cavabdeh olan funksional bюlmяlяr, hяmчinin listinq, strateji inkiшaf vя B. texnologiyalarыnыn inkiшafы, marketinq, depozitar xidmяt, B. цzvlяri ilя qarшыlqlы fяaliyyяt bюlmяlяri vя s. fяaliyyяt gюstяrir.
      Fond B.-larыnda sюvdяlяшmяlяrin bilavasitя ticarяt zalыnda (vя ya elektron ticarяt sistemindя) icrasыnы rяsmi akkreditasiya olunmuш dilerlяr vя brokerlяr hяyata keчirir. Dilerlяr, bir qayda olaraq, юz vяsaitlяrini vя borc vяsaitlяrini cяlb etmяklя юz adlarыndan яmяliyyatlar aparыr, bu vя ya digяr sяhm, yaxud istiqrazlarыn qiymяtlяrinin daimi kotirovkasыnы юhdяlяrinя gюtцrцrlяr. Brokerlяr, bir qayda olaraq, mцшtяri sifariшlяrini yerinя yetirir vя mцxtяlif kateqoriya investorlarыn maraqlarыndan чыxыш edirlяr. Иnvestorlarыn arasыnda kiчik vя iri юzяl шяxslяr vя шirkяtlяr, hяmчinin orta vя iri investisiya fondlarы vя birliklяri ola bilяr. Son onilliklяrdя dцnyanыn яn iri fond B.-larыnda aparыcы investorlarын sыrasыna sяnaye cяhяtdяn inkiшaf etmiш bir sыra юlkяnin pensiya fondlarы daxil olmuшdur.
     И l k  t ю r я m я a l я t l я r B.-larы 17– 19 яsrlяrdя k.t. яmtяяlяri bazarlarыnda yaranmышdыr. Hяmin dюvrdя чay vя dяniz лиманlarыnыn яn fяal yцkboшaltma mяntяqяlяrindя gяlяcяkdя mцяyyяn tarixdя tяdarцkц yerinя yetirmяklя вя яvvяlcяdяn razыlaшdыrыlmыш qiymяt ilя taxыl vя digяr k.t. mяhsullarыnыn standartlaшdыrыlmыш lotlarla (mцqavilяlяrlя) ticarяti aparыlыrdы. Sonradan, naьd яmtяя ilя topdansatыш ticarяt texnologiyasы inkiшaf etdikcя, hяr hansы яmtяя цzrя ixtisaslaшan tacirlяrin kюnцllцlцk яsasыnda cяmiyyяtlяri (birliklяri) formalaшdы; onlar xцsusi danышыlmыш yerlяrdя (binalarda) toplaшыr vя gяlяcяkdя яmtяя tяdarцkцnя dair mцqavilяlяrlя ticarяti “aчыq qышqыrыq” vasitяsilя aparыrdыlar. Ona gюrя dя bu nюv ticarяt uzun zaman “mцddяtli ticarяt” (ing. futures trade) adlanыrdы vя sюvdяlяшmя predmeti kimi “mцddяtli kontrakt” (vя ya “mцddяtli mцqavilя”) (ing. futures contract) чыxыш edirdi. Mцvafiq olaraq, mцddяtli mцqavilяlяrin ticarяti aparыlan yer uzun zaman fyuчers vя ya mцddяtli birja/bazar adlanmышdыr (ing. futures exchange/market). Mцяyyяn яmtяяlяr цzrя mцddяtli mцqavilяlяrlя ticarяt uzun zaman mцstяsna olaraq dцnyanыn яn iri яmtяя B.-larыnda aparыldыьы цчцn, bu B.-lar чox vaxt “mцddяtli” vя ya “tюrяmя alяtlяr birjasы” sюzlяrini iшlяtmяdяn hяm dя “яmtяя birjalarы” (ing. commodity exchange) adыnы daшыmышdыr. Zaman keчdikcя dцnyanыn aparыcы яmtяя B.-larыnda mцddяtli mцqavilяlяrlя ticarяti aparыlan яmtяяlяrin siyahыsы daim geniшlяnirdi. Hяmчinin 1970-ci illяrin яvvяllяrindяn qeyri-яmtяя aktivlяri, ilk nюvbяdя valyuta цzrя mцddяtli mцqavilяlяr ilя ticarяt (the Chicago Mercantile Exchange, 1972) sцrяtlя inkiшaf edirdi. 1970-ci illяrin axыrlarыndan dюvlяt qiymяtli kaьыzlarы (borc istiqrazlarы) vя bank depozitlяri цzrя mцddяtli mцqavilяlяrlя birja ticarяtinin hяcmi sцrяtlя artmaьa baшladы. 1980–90-cы illяrdя aparыcы tюrяmя alяtlяr B.-larыnda (ilk nюvbяdя Amerika B.-larыnda) ticarяti aparыlan mцddяtli mцqavilяlяrin siyahыsыnыn xeyli geniшlяnmяsi nяticяsindя яmtяя aktivlяri (taxыl, tropik k.t. bitkilяri, qiymяtli vя яlvan metallar, enerji daшыyыcыlarы, oduncaq) цzrя mцddяtli mцqavilяlяrin payы яhяmiyyяtli dяrяcяdя aшaьы dцшdц vя 2000-ci illяrin яvvяllяrinдя bu rяqяm 20%-dяn artыq tяшkil etmirди. Ticarяtin цmumi hяcminin tяqr. 80%-ini mцxtяlif nюv maliyyя alяtlяri цzrя mцddяtli mцqavilяlяr tяшkil edir. Buna gюrя dя 20 яsrin axыrlarыndan baшlayaraq peшяkarlar arasыnda tяdricяn dюvriyyяyя “tюrяmя alяtlяr B.-sы” (ing. derivatives exchange) – mцxtяlif nюv baza aktivlяr цzrя xeyli sayda mцddяtli mцqavilяlяrin ticarяti aparыldыьы yeri bildirяn termin daxil oldu.
       Яn iri tюrяmя alяtlяr B.-larы: Avropa B.-sы – EUREX (Frankfurt-Mayn, Alma- niya) vя dюrd Amerika B.-sы – The Chicago Mercantile Exchange (CME), The Chicago Board of Trade (CBOT), The New York Mercantile Exchange (NYMEX), The New York Board of Trade (NYBOT). London Euronext / LIFFE vя Paris MATIF B.-larы da юz mюvqelяrini qoruyub saxlamышlar. Asiyada ticarяtin hяcminя gюrя aшaьыdakы B.-lar fяrqlяnirlяr: Yaponiyada The Tokyo International Financial Futures Exchange (TIFFE), Sinqapurda The Singapore International Monetary Exchange (SIMEX), Honqkonqda (indiki Syanqan) The Hong Kong Futures Exchange (HKFEX), hяmчinin Malayziyada The Kuala Lumpur Futures Exchange (KULFEX) birjasы.
        21 яsrin яvvяllяrindя tюrяmя alяtlяr B.- sыnda mцxtяlif baza aktivlяrи цzrя xeyli dяstdя fyuчers vя opsion mцqavilяlяri ilя sюvdяlяшmяlяr aparыlыr: k.t. яmtяяlяri, enerji daшыyыcыlarы, qiymяtli vя яlvan metallar, oduncaq, elektrik enerjisi, valyuta, dюvlяt qiymяtli kaьыzlarы (mцxtяlif mцddяtli borc istiqrazlarы), ayrы-ayrы шirkяt vя korporasiyalarыn sяhmlяri, mцxtяlif valyutalarda bank depozitlяri, sяhmlяrin indekslяri vя digяr sintetik (hesablaшma) alяtlяr. Fyuчers mцqavilяsi baza aktivinin dяqiq fiksя olunmuш miqdarы vя keyfiyyяti, hяmчinin чatdыrыlmanыn yeri vя mцddяti haqqыnda mяlumatlarыn (mцqavilя шяrtlяrinя gюrя belя bir prosedura nяzяrdя tutulduьu halda) яksini tapdыьы standart mцqavilяdir. Fyuчers mцqavilяlяrinin yeganя dяyiшяn gюstяricisi qiymяtdir. Mцqavilяnin spesifikasiyasыnda (tяsvirindя) hяmчinin B. bazarlarыnda hяrraclarыn aparыldыьы vaxt, qiymяtin valyutasы vя hяrяkяti (hяrrac prosesindя qiymяtin mimimal dяyiшmяlяri) dя fiksя olunur. Fyuчers mцqavilяsi gяlяcяkdя mцяyyяn miqdarda vя keyfiyyяtdя baza aktivinin tяdarцkц vя ya alыnmasы цчцn юhdяlikdir. Belяliklя, fyuчers mцqavilяsi ilя B. ticarяtindя gяlяcяkdя mцяyyяn olunmuш tarixdя ticarяt sessiyasы prosesindя яvvяlcяdяn danышыlmыш qiymяt цzrя baza aktivinin tяdarцkц vя ya alыnmasыna dair юhdяliklяrlя sюvdяlяшmя baш verir. B. opsion mцqavilяsi gяlяcяkdя mцяyyяn miqdarda fyuчers mцqavilяlяrini vя ya baza aktivini almaq vя ya satmaq hцququnu bildiriр. Mцvafiq olaraq, B. opsionlar bazarыnda alqы-satqы predmeti kimi opsion mцqavilяsindя яksini tapan satыcы hцququ (ing. put option) vя ya alыcы hцququ (ing. call option) чыxыш edir.
       Tюrяmя alяtlяr B.-sыnыn baшlыca funksiyalarы яsas xammal яmtяяlяrinin (taxыl, neft, qiymяtli vя яlvan metallar, oduncaq, heyvandarlыq mяhsullarы vя s.) qiymяt яmяlяgяlmя prosesini tяmin vя dюvlяt qiymяtli kaьыzlarыnыn vя ayrы-ayrы шirkяtlяrin sяhmlяrinin mяzяnnя dяyяrini mцяyyяn etmяkdir. Bundan baшqa, tюrяmя alяtlяr B.-sыnda mцddяtli mцqavilяlяr ilя яmяliyyatlarыn iшtirakчыlarы naьd яmtяяlяr bazarыnda qiymяt vя mяzяnnяnin яlveriшsiz dяyiшmяsindяn sыьortalanmaq (heclяnmяk) imkanыna malikdirlяr. Яn iri tюrяmя alяtlяr B.-sыndan яsas xammal яmtяяlяri цчцn daxil olan qiymяtlяr dцnya bazarыnыn hяr bir konkret coьrafi nюqtяsindя mцvafiq яmtяя qiymяtini mцяyyянlяшdirmяk цчцn яsasdыr.
        Tюrяmя alяtlяr B.-sыnыn iшinin tяшkili vя idarяedilmяsi fond birjasыndan, demяk olar ki, fяrqlяnmir. Tюrяmя alяtlяr B.-sыnыn sahibi, bir qayda olaraq, onun цzvlяridir. Strateji idarяetmяnin ali orqanы B.- nыn inkiшafыna vя idarяedilmяsinя dair mяsяlяlяrin fяal mцzakirя olunduьu B. цzvlяrinin mцntяzяm цmumi yыьыncaqlarыdыr. Цmumi yыьыncaq B. шurasыnыn цzvlяrini seчir; шura цzvlяrin цmumi yыьыncaqlarы arasыndakы mцddяtdя rяhbяrlik funksiyasыnы hяyata keчirir. B.-ya bцtцn operativ rяhbяrliyi baшda prezident vя vitse-prezidentlяr olmaqla muzdlu menecerlяr vя mцtяxяssislяr yerinя yetirirlяr. Hяr bir tюrяmя alяtlяr B.-sыnda hяrraclarыn tяшkili, sюvdяlяr цzrя hesablaшmalarыn aparыlmasы, tяdarцk proseduralarыnыn tяmini, marketinq vя ticarяtя yeni mцqavilяlяrin buraxыlmasы, kompyuter tяminatы, fяaliyyяtdя olan tюrяmя alяtlяr bazarыnыn vя onlarыn яn iri iшtirakчыlarыnыn maliyyя vяziyyяtinin tяhlili, risklяrin idarя edilmяsi vя s. mяsяlяlяr цzrя bюlmяlяri fяaliyyяt gюstяrir.
    Tюrяmя alяtlяrin B. bazarыnыn iшtirakчыlarы arasыnda hecerlяri (ing. hedgers) fяrqlяndirirlяr. Hecerlяr B. яmяliyyatlarыnda iшtirak etmяklя real яmtяя bazarыnda qiymяtlяrin яlveriшsiz hяrяkяtindяn vя mюhtяkirlяrdяn sыьortalanыrlar. Bilavasitя B. zalыnda yalnыz B. цzvlяrinin vя ya digяr birja цzvцndяn birja yeri icarяyя gюtцrmцш шяxslяrin ticarяt etmяk imkanы vardыr. Mцvafiq olaraq, zalda ticarяt edяnlяr юz vяsaitlяrindяn istifadя etmяklя юz adlarыndan яmяliyyatlar apara, yaxud fiziki olaraq birja zalыnda tяmsil edilmяyяn vя bцtцn юlkя, hяtta dцnya цzrя sяpяlяnmiш чoxsaylы hecerlяr vя mюhtяkirlяr цчцn komissiya шяrtlяri яsasыnda broker xidmяtlяri gюstяrя bilяr.
      Tяqr. iki yцz il яrzindя mцddяtli mцqavilяlяr B.-sыnda ticarяt sessiyalarыnыn tяшkilinin яsas metodu B. zalыnыn ciddi surяtdя mцяyyяn olunmuш yerlяrindя – “quyularda” (ing. pits) “aчыq qышqыrыq” yolu ilя ticarяtin aparыlmasы idi. Bu metodun inkiшafыnda Nyu-York vя Чikaqoda yerlяшяn яn iri Amerika B.-larы xцsusilя uьur qazanmышlar. 1980-ci illяrin axыrlarыndan tюrяmя alяtlяrlя hяrraclarыn aparыlmasыnыn elektron texnologiyalarы sцrяtlя inkiшaf edir. Nяticяdя Avropa vя Asiyanыn bir sыra яn iri B.-sы hяrraclarыn aparыlmasыnыn tam elektron metodlarыna keчmiшdir; бu, xeyli sayda bazar iшtirakчыlarы цчцn hяrraclara eyni zamanda чыxыш яldя etmяk imkanы yaratmышdыr. Mяs., hяrraclarыn hяcminя gюrя dцnyanыn яn ири EUREX tюrяmя alяtlяr B.-sы (Almaniya) bu qяbildяndir. Bir чox peшяkarlar tюrяmя alяtlяr B.-sыnыn gяlяcяk inkiшafыnы hяrraclarыn istisnasыz олараг elektron metodlarla aparыlmasыnda gюrцrlяr.
Tarixi oчerk. Tacirlяrin mцtяшяkkil шяkildя toplaшdыьы yer kimi B.-lar haqqыnda ilk mяlumat Гяdim Roma imperiyasы vя Qяdim Чin vя Yaponiyaya aiddir. B. ticarяti сон orta яsrlяrdя manufaktura istehsalы vя xarici ticarяtin inkiшafы яsasыnda yarandы. Иlk valyuta vя яmtяя B.-larы 15–16 яsrlяrdя Иtaliyada (Venesiya, Genuya, Florensiya) vя digяr Qяrbi Avropa юlkяlяrinin iri ticarяt шяhяrlяrindя: Antverpen (1531), Lion (1545), London (1566) vя Amsterdamda (1608) meydаna gяldi. Bu dюvrdя sяnяtkarlыq vя beynяlxalq ticarяt mяrkяzi olan Brцgge ш.-ndя (Belчika) mцxtяlif юlkяlяrdяn olan tacirlяr яmtяяlяrя qiymяt qoyur vя kommersiya informasiyasы ilя mцbadilя edirdilяr.
      Mцasir B.-larыn (hяm яmtяя, hяm dя fond) sцrяtli inkiшafы kapitalizmin inkiшafы ilя paralel, 16 яsrdяn baшlayaraq baш ve- rirdi, onlarыn яhяmiyyяti, tяшkilinin vя fяaliyyяtinin mцrяkkяbliyi isя daim artыrdы. Avropada ilk B.-lar yalnыz яmtяя B.-larы idi. Onlarыn яsas цstцnlцyц ondan ibarяt idi ki, яldяn-яlя pяrakяndя ticarяti tяdricяn sыxышdыraraq bu vя ya digяr яmtяя ilя kifayяt qяdяr bюyцk hяcmdя topdansatыш ticarяti bir mяntяqяdя cяmlяшdirя bildilяr. Bundan baшqa, B. яmtяя bazarlarыnda sifariш яsasыnda mцяyyяn hяcmdя яmtяяnin alышыnы vя satышыnы hяyata keчirmяk imkanы mюvcud idi. Sonradan, yeni coьrafi kяшflяr vя digяr юlkяlяrdяn яmtяяlяrin daxil olmasыnыn artmasы ilя яlaqяdar ticarяt яmяliyyatlarыnыn hяcmi geniшlяnir vя nяticяdя яmtяяlяrin qiymяtindя tez-tez яhяmiyyяtli dяyiшikliklяr baш verirdi; belя bir шяraitdя yalnыz B.-lar cari qiymяtlяrя dair mяlumatы vaxtlы-vaxtыnda verя bilir vя tacirlяr цчцn яmtяяlяrin яlveriшli alqы-satqы imkanыnы yaradыrdы. Nяticяdя B.-lar tяdricяn dцnya vя milli яmtяя bazarlarыnыn fяaliyyяtinin zяruri elementinя чevrildi.
       Mцasir яmtяя vя fond B.-larы Avropa юlkяlяri iqtisadiyyatlarыnыn ticarяt vя mцbadilяnin fяal mяrhяlяsinя daxil olduьu zamandan meydana gяlmiшdir vя bunu da mцxtяlif nюv adsыz veksel vя qiymяtli kaьыzlarыn yaranmasы vя istifadяsi asanlaшdыrmышdыr. 17 яsrin яvvяllяrinя qяdяr B.-larda yalnыz veksellяr fяal hяrrac predmeti idi. Hяtta 19 яsrin яvvяllяrindя belя Avropanыn яn iri B.-larыnda sяhmlяr vя istiqrazlar cцzi hяcmdя tяdavцlдя olurdu. Belя ki, 1815 ildя London B.-sыnda yalnыz 30, 1820 ildя isя Berlin B.-sыnda yalnыz 11 qiymяtli kaьыza mяzяnnя qoyulurdu. 19 яsrin axыrlarыnda (1889) London B.-sыnda artыq 1630, Berlin B.-sыnda isя 33 xarici veksel, bank biletlяri vя kaьыz pullardan яlavя 1137 qiymяtli kaьыz tяdavцldя idi. B.-larda яmяliyyatlarыn hяcminin artmasыna sцrяtlя inkiшaf edяn Avropa (B.Britaniya, Almaniya, Hollandiya, Rusiya, Fransa, Иsveч) vя Шimali Amerika (ABШ, Kanada, Meksika) юlkяlяrinin dюvlяt borclarыnыn artmasы rяvac verirdi ki, bunun da nяticяsindя bюyцk hяcmdя dюvlяt borc qiymяtli kaьыzlarы buraxыlыr, hяmчinin sяhm vя istiqrazlarы яmtяяlяr ilя bяrabяr fяal birja sюvdяlяшmяlяrinin predmeti olan iri sяnaye cяmiyyяtlяri vя шirkяtlяri yaranыrdы.
        B.-larыn яsas yerlяшmя yerlяri bank vя maliyyя kapitalыnыn tяmяrkцzlяшmяsi, hяmчinin bu vя ya digяr яmtяяnin boшaldыlыb yцklяnmяsi vя ticarяtinin яsas hяcmlяrinin cяmlяшmяsi ilя mцяyyяn edilirdi (bir qayda olaraq, dюvlяtin paytaxtы, yaxud iri чay vя ya dяniz portu): Avropada – London, Paris, Amsterdam, Antverpen, Milan, Frankfurt-Mayn, Mцnxen, Vyana, Stokholm; ABШ-da – Nyu-York, Чikaqo, San-Fransisko; Asiyada – Tokio, Honqkonq (Syanqan), Sinqapur. 
        Kontinental Avropada яmtяя vя fond B.-larыnыn inkiшafы, adяtяn, bir tяшkilat daxilindя baш verirdi; onlarыn bir binasы vя цmumi icra aparatы, цmumi qaydalarы olurdu, halbuki яmtяя vя qiymяtli kaьыzlar ilя ticarяt binanыn ayrы-ayrы zallarыnda aparыlыrды. Eyni zamanda, B.Britaniya vя ABШ-ыn яmtяя vя fond B.-larы юz qaydalarыna uyьun inkiшaf edir, tяшkilati cяhяtdяn bir-birindяn asыlы olmayan mцstяqil tяsisatlarda (cяmiyyяtlяrdя) birlяшirdilяr. Азярбайъанда фонд Б.-сына даир мялумат цчцн бах: “Азярбайъан” хцсуси ъилдинин игтисадиййат бюлмясинин “Гиймятли каьызлар” мягалясиня.