ƏMİR XOSROV DƏHLƏVİ, Əbülhәsәn Əmir bin Əmir Seyfәd din Mahmud Şәmsi (1253, Potiali, indiki Uttar-Pradeş ştatı –1325, Dehli) – hind şairi, alim, musiqiçi. Fars, hind vә urdu dillәrindә yazmışdır. Əsil-nәsәbcә Orta Asiyanın türkdilli xalqlarından çıxmış atası Əmir Mahmud Şәmsi Laçin monqol istilası zamanı Hindistana köçmüşdü. Ə.X.D. gәnc yaşlarından Şeyx Nizamәddin Övliyanın “Çeştiyә” dini-sufi tәriqәtinә yaxın olmuşdur. Nizami әdәbi mәktәbinin ilk görkәmli davamçılarından olan Ə.X.D.-nin yaradıcılığı hind–Azәrb. әdәbi әlaqәlәri tarixindә mühüm yer Şair Xaqani vә Nizamini özünün “ustadı”, “müәllimi” saymış, Xaqaninin bir neçә qәsidәsinә, Nizaminin isә “Xәmsә”sinә nәzirә yazmış, Mücirәddin Beylәqaninin adını hörmәtlә yad etmişdir. Ədәbi irsi zәngindir. Lirik şeirlәri “Töhfәt üs-siqәr” (“Uşaqlıq töhfәsi”), “Vәsәt ül-hәyat” (“Hәyatın ortası”), “Qürrәt ül-kәmal” (“Kamalın başlanğıcı”), “Bәqiyyәt ül-naqiyyә” (“Tәmiz qalıq”), “Nihayәt ül-kәmal” (“Kamalın sonu”) adlı beş mükәmmәl divanda toplanmışdır. Ə.X.D.-nin epik әsәrlәri içәrisindә Nizami “Xәmsә”sinә nәzirә olaraq yazdığı poemalar [“Mәtlәülәnvar” (“Nurların mәnbәyi”), “Şirin vә Xosrov”, “Mәcnun vә Leyli”, “Ayineyi-İsgәndәri” (“İsgәndәrin aynası”), “Hәşt behişt” (“Sәkkiz behişt”)] xüsusi yer Nizaminin “Xәmsә”sinә ilk bütöv “cavab” olan Ə.X.D. “Xәmsә”si 20000 beytә yaxındır. O, Nizami mövzularını özünәmәxsus şәkildә işlәmiş, onlara yeni süjetlәr vә qәhrәmanlar gәtirmişdir. Ə.Cami Ə.X.D.-nin “Xәmsә”sini yüksәk qiymәtlәndirәrәk, Nizami “Xәmsә”sinә heç kәsin ondan gözәl cavab yazmadığını göstәrmişdir. Orijinal epik әsәrlәri [“Qran üs-Sәdeyn” (“İki xoşbәxt Ulduzun birlәşmәsi”), “Miftah ül-fütuh” (“Fәthlәrin açarı”), “Duvalrani vә Xızrxan”, “Noh sepehr” (“Doqquz sәma”) vә s.] yaşadığı dövrün hadisәlәrindәn bәhs edir. Tarix, fәlsәfә, әdәbiyyat vә musiqi nәzәriyyәsinә dair әsәrlәri var. Nәsr әsәrlәri dә yazmışdır [“Xәzain ül-fütuh” (“Fәthlәrin xәzinәsi”), “Ecazi-Xosrovi” (“Şahanә söz sәnәti”), “Əfzәl ül-fәvaid” (“Faydaların ümdәsi”) vә s.]. “Xәmsә”sinin, bir divanının üç әlyazma nüsxәsi AMEA M.Füzuli ad. Əlyazmalar İn-tunda saxlanılır.
Ə.X.Dәhlәvinin "Şirin vә Xosrov" poemasına çәkilmiş miniatür. 1609.
Uolters Sәnәt Muzeyi (ABŞ).
Əsәrlәri: Şirin vә Xosrov (tәrc. edәni Sarovlu). B., 1973; Матла аль-Анвар. М., 1975; Меджнун и Лейли. М., 1975; Oğluma nәsihәt. Seçilmiş lirik şeirlәr. B., 1976; Избр. Газели. М., 1976 (пер. с перс. Д.Седых, подстрочный перевод и предисловие Г.Ю. Алиева).
Əd.: Mәhәrrәmov Əmir Xosrov Dәhlәvinin “Mәcnun vә Leyli” poeması. B., 1970; Алиев Г.Ю. Персоязычная литература Индии. М., 1968; yenә onun, Темы и сюжеты Низами в литературах народов Востока. М., 1985.
