Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
I CİLD (A, a - ALLAHVERDİYEV Süleyman)
    AÇIQ MƏDƏN İŞLƏRİ

    AЧЫГ МЯДЯН ИШЛЯРИ – файдалы газынтыларын йер сятщиндян ачыг мядян газмалары васитясиля чыхарылмасы. Гядим инсанын илк ямяк аляти вя силащы даш олмушдур. Буна эюря дя ибтидаи инсанын илк сянятляриндян биринъиси дашларын ачыг цсулла чыхарылмасы вя ялдя едилмяси олмушдур. Азярб.-да Палеолит дюврцня, йяни млн. ил бундан яввяля аид гядим инсан мяскяни, дашларын ачыг вя йералты цсулла чыхарылдыьы йер Фцзули ш.-ндян 14 км шм.-г.-дя, Азых маьарасында вя онун ятрафында тапылмышдыр. Бундан хейли сонра е.я. 6-ъы минилликдя даш ачыг цчулла чыхарылырды. Е.я. 4-ъц минилликдя Щиндистанда, Синай й-а-нда, Гафгазда вя с. бу цсулла чыхарылан полиметал филизлярдян тунъ алынырды. Е.я. 4-ъц миниллийин яввялляриндя (тунъ дямир иля явяз олунмаьа башларкян) Азярб.-ын Эядябяй вя Дашкясян яразиляриндя гара вя ялван метал филизи йатаглары ачыг цсулла ишлянмишдир. А.м.и. йералты мядян ишляриня нисбятян игтисади ъящятдян сямярялидир. Файдалы газынты йатагларынын формасындан вя йер сятщиня нязярян вязиййятиндян асылы олараг А. м.и. 5 ясас типя айрылыр: йатагларын сятщи, дяринлик, даьлыг, даьлыг-дяринлик вя суалты ишлянмяси. Сятщи ишлянмя типиндя карйерляр нисбятян сабит дяринлийя (40–80 м), мцхтялиф юлчцйя вя истещсал эцъцня малик олур; бу цсулла ясасян, сяпинти, иншаат материаллары, кюмцр, цфцги йатымлы филиз йатаглары ишлянилир.

          Ачыг мядян ишляриндя йатагларын ачылмасы:
    1 – карйер; 2 – ясас хяндяк; 3 – кясилиш хяндяйи;
    4 – файдалы газынтыны нягл етмяк цчцн маили газма;
    5 – бош сцхурлар тюкцлян йер (туллантыхана).


    Дярин лик типиндя ачылыш ишляри лайлар цзря, эет-эедя (дяринляшдикъя) кичилян формада апарылыр; карйерлярин дяринлийи 400–700 м-дир. Даьлыг типи ятраф мцщитдян йцксякдя йатан йатагларын ачыг ишлянмяси цчцн характерикдир. Карйерин сятщи мцряккяб релйефли олан щалларда даьлыг-дяринлик типли ишлянмя тятбиг едилир. А.м.и.-нин хцсуси типи дяниз вя эюллярин дибиндя апарылан суалты ишлянмядир. Бу щалда йатаьын таваны суйун цст сявиййясиндян ашаьыда йерляшир. А.м.и.-нын ясас мярщяляляри йер сятщинин щазырланмасы, йатаьын гурудулмасы, ясаслы мядян ишляри, ачылыш ишляри (цст бош сцхурларын эютцрцлмяси) вя щасилат ишляридир. Бцтцн ясас истещсал просесляри А.м.и.-нин ващид схеминдя бирляшдирилир. Карйер яразисиндя апарылан щазырлыг ишляриня аьаъларын кясилмяси, кютуклярин тямизлянмяси, батаглыгларын гурудулмасы, автомобил вя д.й.-ларынын башга йеря кючцрцлмяси, хцсуси анбарларын, инзибати-мяишят вя коммунал тикилилярин, механики емалатханаларын, депо, гараж вя с.-нин иншасы, нягл. коммуникасийаларынын, су тяъщизаты вя канализасийа шябякяляринин салынмасы аиддир. Ясаслы мядян ишляри апарыларкян дахили, хариъи вя кясилиш хяндякляри щазырланыр, сянайе биналары тикилир, зянэинляшдирмя гурьулары вя с. гурулур, дренаж вя гурудуъу гуйулар газылыр, ясас аваданлыглар (мядян, нягл. вя техноложи аваданлыглар) гурашдырылыр. А.м.и.-ндя ян узун мярщяля йатагларын истисмарыдыр. А.м.и. ачылыш сцхурларынын вя файдалы газынтыларын чыхарылмасындан, нягл етдирилмясиндян вя анбарлашдырылмасындан ибарят олур. Бунлара уйьун олараг А.м.и.-нин ясас истещсалат просесляри сцхурларын чыхарылмайа щазырланмасы, онларын чыхарылыб йцклянмяси, мядян кцтлясинин нягли, сцхурларын туллантыханайа йерляшдирилмясиндян ибарятдир.
         Мядян сцхурларынын планауйьун чыхарылмасы вя йеринин дяйишдирилмяси, мядян аваданлыглары, нягл. васитяляри вя кюмякчи аваданлыглар комплекси васитясиля апарылыр. А.м.и.-нин технолоэийасы щасилат ишляринин механикляшдирилмяси комплексляри тяркибиндяки аваданлыглара эюря фасиляли (дюври), фасиляли-ахынлы вя ахынлы (фасилясиз) ола биляр. Фасиляли технолоэийада дюври ишляйян аваданлыг комплексляриндян истифадя олунур; мядян кцтлясинин чыхарылмасы вя дашынмасы техноложи фасилялярля давам едир. Фасиляли-ахынлы технолоэийада щям фасилялярля, щям дя ахынлы ишляйян аваданлыг комплексляри тятбиг едилир; файдалы газынтылар фасилялярля ишляйян машынларла (бирчаловлу екскаватор, йцкляйиъи вя с.) чыхарылыр, лентли конвейер, автомобил, йа да д.й. нягл. иля дашыныр. 

    Йатагларын ачыг ишлянмя цсуллары: а – сятщи; б – дяринлик; ъ – даьлыг; ч – суалты.


    Ахынлы технолоэийада файдалы газынтылар фасилясиз ишляйян машын вя механизмлярля чыхарылыр, дашыныр, бошалдылыр вя с. А.м.и.-нин шахта цсулуна нисбятян ясас цстцнлцкляриндян бири мядян ишляринин апарылмасынын тящлцкясизлийидир. Ачыг ишлянмядя цмуми техники тящлцкясизлик васитяляри (хябярдарлыг нишанлары вя йазылары, сигнализасийа, горуйуъу гурьулар, машын вя аваданлыьын блокланмасы, мясафядян вя автоматик идаряетмя, фярди мцщафизя васитяляри вя с.) вя тядбирляриндян истифадя олунур. А.м.и. апарыларкян чох бюйцк бир ярази йарарсыз олур. Беля сащялярин бярпа олунмасы вя истифадя цчцн файдалы щала эятирилмяси игтисадиййатын мцщцм мясяляляриндяндир. Буна эюря дя йатагларын истисмарынын йекун мярщяляси кими ачылыш сцхурлары тюкцлмцш туллантыхана сащяляри щамарланыр, онлар торпаг гаты иля юртцлцр, карйерин ишлянмиш сащяси бярпа едилир вя абадлашдырылыр. АБШ, Австралийа, Канада, Авропанын бир сыра юлкяляриндя (Алманийа, Полша вя с.), Русийада, Газахыстанда вя с. юлкялярдя файдалы газынтыларын щасилатында А.м.и. эениш тятбиг олунур. Азярб.-да ачыг цсулла иншаат дашы (ясасян, Абшеронда – Гарадаь, Эцздяк, Эцлбахт вя с.), мярмяр (Дашкясян), травертин (Шащтахты), бентонит эилляри (Даш Салащлы, Эюйэюл вя с.), семент хаммалы (Гарадаь, Товуз), чынгыл, гум (Шямкир, Шяки вя с.), дямир филизи (Дашкясян), алунит (Зяйлик), мис (Эядябяй) вя диэяр файдалы газынтылар чыхарылыр. А.м.и.-нин перспективи мядян ишляринин вя аваданлыьынын параметрляринин оптималлашдырылмасы, фасилясиз ишляйян техниканын тятбиги, автоматлашдырылмыш систем вя идаряетмя цсулларынын эениш тятбиги, ещтийатлары сямяряли чыхаран вя аз туллантылы технолоэийанын тятбиги вя с. иля баьлыдыр.
         Яд.: Ржевский В.В., Открытые горные работы. 4 изд., ч. 1–2, М., 1985; Основы технологии и экономики горного производства. М., 1989; Язизов А.М., Мухтаров Щ.Щ., Наьыйев М.Т. Ачыг мядян ишляри. Б., 2003.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
A, a – ALLAHVERDİYEV Süleyman
    AÇIQ MƏDƏN İŞLƏRİ

    AЧЫГ МЯДЯН ИШЛЯРИ – файдалы газынтыларын йер сятщиндян ачыг мядян газмалары васитясиля чыхарылмасы. Гядим инсанын илк ямяк аляти вя силащы даш олмушдур. Буна эюря дя ибтидаи инсанын илк сянятляриндян биринъиси дашларын ачыг цсулла чыхарылмасы вя ялдя едилмяси олмушдур. Азярб.-да Палеолит дюврцня, йяни млн. ил бундан яввяля аид гядим инсан мяскяни, дашларын ачыг вя йералты цсулла чыхарылдыьы йер Фцзули ш.-ндян 14 км шм.-г.-дя, Азых маьарасында вя онун ятрафында тапылмышдыр. Бундан хейли сонра е.я. 6-ъы минилликдя даш ачыг цчулла чыхарылырды. Е.я. 4-ъц минилликдя Щиндистанда, Синай й-а-нда, Гафгазда вя с. бу цсулла чыхарылан полиметал филизлярдян тунъ алынырды. Е.я. 4-ъц миниллийин яввялляриндя (тунъ дямир иля явяз олунмаьа башларкян) Азярб.-ын Эядябяй вя Дашкясян яразиляриндя гара вя ялван метал филизи йатаглары ачыг цсулла ишлянмишдир. А.м.и. йералты мядян ишляриня нисбятян игтисади ъящятдян сямярялидир. Файдалы газынты йатагларынын формасындан вя йер сятщиня нязярян вязиййятиндян асылы олараг А. м.и. 5 ясас типя айрылыр: йатагларын сятщи, дяринлик, даьлыг, даьлыг-дяринлик вя суалты ишлянмяси. Сятщи ишлянмя типиндя карйерляр нисбятян сабит дяринлийя (40–80 м), мцхтялиф юлчцйя вя истещсал эцъцня малик олур; бу цсулла ясасян, сяпинти, иншаат материаллары, кюмцр, цфцги йатымлы филиз йатаглары ишлянилир.

          Ачыг мядян ишляриндя йатагларын ачылмасы:
    1 – карйер; 2 – ясас хяндяк; 3 – кясилиш хяндяйи;
    4 – файдалы газынтыны нягл етмяк цчцн маили газма;
    5 – бош сцхурлар тюкцлян йер (туллантыхана).


    Дярин лик типиндя ачылыш ишляри лайлар цзря, эет-эедя (дяринляшдикъя) кичилян формада апарылыр; карйерлярин дяринлийи 400–700 м-дир. Даьлыг типи ятраф мцщитдян йцксякдя йатан йатагларын ачыг ишлянмяси цчцн характерикдир. Карйерин сятщи мцряккяб релйефли олан щалларда даьлыг-дяринлик типли ишлянмя тятбиг едилир. А.м.и.-нин хцсуси типи дяниз вя эюллярин дибиндя апарылан суалты ишлянмядир. Бу щалда йатаьын таваны суйун цст сявиййясиндян ашаьыда йерляшир. А.м.и.-нын ясас мярщяляляри йер сятщинин щазырланмасы, йатаьын гурудулмасы, ясаслы мядян ишляри, ачылыш ишляри (цст бош сцхурларын эютцрцлмяси) вя щасилат ишляридир. Бцтцн ясас истещсал просесляри А.м.и.-нин ващид схеминдя бирляшдирилир. Карйер яразисиндя апарылан щазырлыг ишляриня аьаъларын кясилмяси, кютуклярин тямизлянмяси, батаглыгларын гурудулмасы, автомобил вя д.й.-ларынын башга йеря кючцрцлмяси, хцсуси анбарларын, инзибати-мяишят вя коммунал тикилилярин, механики емалатханаларын, депо, гараж вя с.-нин иншасы, нягл. коммуникасийаларынын, су тяъщизаты вя канализасийа шябякяляринин салынмасы аиддир. Ясаслы мядян ишляри апарыларкян дахили, хариъи вя кясилиш хяндякляри щазырланыр, сянайе биналары тикилир, зянэинляшдирмя гурьулары вя с. гурулур, дренаж вя гурудуъу гуйулар газылыр, ясас аваданлыглар (мядян, нягл. вя техноложи аваданлыглар) гурашдырылыр. А.м.и.-ндя ян узун мярщяля йатагларын истисмарыдыр. А.м.и. ачылыш сцхурларынын вя файдалы газынтыларын чыхарылмасындан, нягл етдирилмясиндян вя анбарлашдырылмасындан ибарят олур. Бунлара уйьун олараг А.м.и.-нин ясас истещсалат просесляри сцхурларын чыхарылмайа щазырланмасы, онларын чыхарылыб йцклянмяси, мядян кцтлясинин нягли, сцхурларын туллантыханайа йерляшдирилмясиндян ибарятдир.
         Мядян сцхурларынын планауйьун чыхарылмасы вя йеринин дяйишдирилмяси, мядян аваданлыглары, нягл. васитяляри вя кюмякчи аваданлыглар комплекси васитясиля апарылыр. А.м.и.-нин технолоэийасы щасилат ишляринин механикляшдирилмяси комплексляри тяркибиндяки аваданлыглара эюря фасиляли (дюври), фасиляли-ахынлы вя ахынлы (фасилясиз) ола биляр. Фасиляли технолоэийада дюври ишляйян аваданлыг комплексляриндян истифадя олунур; мядян кцтлясинин чыхарылмасы вя дашынмасы техноложи фасилялярля давам едир. Фасиляли-ахынлы технолоэийада щям фасилялярля, щям дя ахынлы ишляйян аваданлыг комплексляри тятбиг едилир; файдалы газынтылар фасилялярля ишляйян машынларла (бирчаловлу екскаватор, йцкляйиъи вя с.) чыхарылыр, лентли конвейер, автомобил, йа да д.й. нягл. иля дашыныр. 

    Йатагларын ачыг ишлянмя цсуллары: а – сятщи; б – дяринлик; ъ – даьлыг; ч – суалты.


    Ахынлы технолоэийада файдалы газынтылар фасилясиз ишляйян машын вя механизмлярля чыхарылыр, дашыныр, бошалдылыр вя с. А.м.и.-нин шахта цсулуна нисбятян ясас цстцнлцкляриндян бири мядян ишляринин апарылмасынын тящлцкясизлийидир. Ачыг ишлянмядя цмуми техники тящлцкясизлик васитяляри (хябярдарлыг нишанлары вя йазылары, сигнализасийа, горуйуъу гурьулар, машын вя аваданлыьын блокланмасы, мясафядян вя автоматик идаряетмя, фярди мцщафизя васитяляри вя с.) вя тядбирляриндян истифадя олунур. А.м.и. апарыларкян чох бюйцк бир ярази йарарсыз олур. Беля сащялярин бярпа олунмасы вя истифадя цчцн файдалы щала эятирилмяси игтисадиййатын мцщцм мясяляляриндяндир. Буна эюря дя йатагларын истисмарынын йекун мярщяляси кими ачылыш сцхурлары тюкцлмцш туллантыхана сащяляри щамарланыр, онлар торпаг гаты иля юртцлцр, карйерин ишлянмиш сащяси бярпа едилир вя абадлашдырылыр. АБШ, Австралийа, Канада, Авропанын бир сыра юлкяляриндя (Алманийа, Полша вя с.), Русийада, Газахыстанда вя с. юлкялярдя файдалы газынтыларын щасилатында А.м.и. эениш тятбиг олунур. Азярб.-да ачыг цсулла иншаат дашы (ясасян, Абшеронда – Гарадаь, Эцздяк, Эцлбахт вя с.), мярмяр (Дашкясян), травертин (Шащтахты), бентонит эилляри (Даш Салащлы, Эюйэюл вя с.), семент хаммалы (Гарадаь, Товуз), чынгыл, гум (Шямкир, Шяки вя с.), дямир филизи (Дашкясян), алунит (Зяйлик), мис (Эядябяй) вя диэяр файдалы газынтылар чыхарылыр. А.м.и.-нин перспективи мядян ишляринин вя аваданлыьынын параметрляринин оптималлашдырылмасы, фасилясиз ишляйян техниканын тятбиги, автоматлашдырылмыш систем вя идаряетмя цсулларынын эениш тятбиги, ещтийатлары сямяряли чыхаран вя аз туллантылы технолоэийанын тятбиги вя с. иля баьлыдыр.
         Яд.: Ржевский В.В., Открытые горные работы. 4 изд., ч. 1–2, М., 1985; Основы технологии и экономики горного производства. М., 1989; Язизов А.М., Мухтаров Щ.Щ., Наьыйев М.Т. Ачыг мядян ишляри. Б., 2003.

    AÇIQ MƏDƏN İŞLƏRİ

    AЧЫГ МЯДЯН ИШЛЯРИ – файдалы газынтыларын йер сятщиндян ачыг мядян газмалары васитясиля чыхарылмасы. Гядим инсанын илк ямяк аляти вя силащы даш олмушдур. Буна эюря дя ибтидаи инсанын илк сянятляриндян биринъиси дашларын ачыг цсулла чыхарылмасы вя ялдя едилмяси олмушдур. Азярб.-да Палеолит дюврцня, йяни млн. ил бундан яввяля аид гядим инсан мяскяни, дашларын ачыг вя йералты цсулла чыхарылдыьы йер Фцзули ш.-ндян 14 км шм.-г.-дя, Азых маьарасында вя онун ятрафында тапылмышдыр. Бундан хейли сонра е.я. 6-ъы минилликдя даш ачыг цчулла чыхарылырды. Е.я. 4-ъц минилликдя Щиндистанда, Синай й-а-нда, Гафгазда вя с. бу цсулла чыхарылан полиметал филизлярдян тунъ алынырды. Е.я. 4-ъц миниллийин яввялляриндя (тунъ дямир иля явяз олунмаьа башларкян) Азярб.-ын Эядябяй вя Дашкясян яразиляриндя гара вя ялван метал филизи йатаглары ачыг цсулла ишлянмишдир. А.м.и. йералты мядян ишляриня нисбятян игтисади ъящятдян сямярялидир. Файдалы газынты йатагларынын формасындан вя йер сятщиня нязярян вязиййятиндян асылы олараг А. м.и. 5 ясас типя айрылыр: йатагларын сятщи, дяринлик, даьлыг, даьлыг-дяринлик вя суалты ишлянмяси. Сятщи ишлянмя типиндя карйерляр нисбятян сабит дяринлийя (40–80 м), мцхтялиф юлчцйя вя истещсал эцъцня малик олур; бу цсулла ясасян, сяпинти, иншаат материаллары, кюмцр, цфцги йатымлы филиз йатаглары ишлянилир.

          Ачыг мядян ишляриндя йатагларын ачылмасы:
    1 – карйер; 2 – ясас хяндяк; 3 – кясилиш хяндяйи;
    4 – файдалы газынтыны нягл етмяк цчцн маили газма;
    5 – бош сцхурлар тюкцлян йер (туллантыхана).


    Дярин лик типиндя ачылыш ишляри лайлар цзря, эет-эедя (дяринляшдикъя) кичилян формада апарылыр; карйерлярин дяринлийи 400–700 м-дир. Даьлыг типи ятраф мцщитдян йцксякдя йатан йатагларын ачыг ишлянмяси цчцн характерикдир. Карйерин сятщи мцряккяб релйефли олан щалларда даьлыг-дяринлик типли ишлянмя тятбиг едилир. А.м.и.-нин хцсуси типи дяниз вя эюллярин дибиндя апарылан суалты ишлянмядир. Бу щалда йатаьын таваны суйун цст сявиййясиндян ашаьыда йерляшир. А.м.и.-нын ясас мярщяляляри йер сятщинин щазырланмасы, йатаьын гурудулмасы, ясаслы мядян ишляри, ачылыш ишляри (цст бош сцхурларын эютцрцлмяси) вя щасилат ишляридир. Бцтцн ясас истещсал просесляри А.м.и.-нин ващид схеминдя бирляшдирилир. Карйер яразисиндя апарылан щазырлыг ишляриня аьаъларын кясилмяси, кютуклярин тямизлянмяси, батаглыгларын гурудулмасы, автомобил вя д.й.-ларынын башга йеря кючцрцлмяси, хцсуси анбарларын, инзибати-мяишят вя коммунал тикилилярин, механики емалатханаларын, депо, гараж вя с.-нин иншасы, нягл. коммуникасийаларынын, су тяъщизаты вя канализасийа шябякяляринин салынмасы аиддир. Ясаслы мядян ишляри апарыларкян дахили, хариъи вя кясилиш хяндякляри щазырланыр, сянайе биналары тикилир, зянэинляшдирмя гурьулары вя с. гурулур, дренаж вя гурудуъу гуйулар газылыр, ясас аваданлыглар (мядян, нягл. вя техноложи аваданлыглар) гурашдырылыр. А.м.и.-ндя ян узун мярщяля йатагларын истисмарыдыр. А.м.и. ачылыш сцхурларынын вя файдалы газынтыларын чыхарылмасындан, нягл етдирилмясиндян вя анбарлашдырылмасындан ибарят олур. Бунлара уйьун олараг А.м.и.-нин ясас истещсалат просесляри сцхурларын чыхарылмайа щазырланмасы, онларын чыхарылыб йцклянмяси, мядян кцтлясинин нягли, сцхурларын туллантыханайа йерляшдирилмясиндян ибарятдир.
         Мядян сцхурларынын планауйьун чыхарылмасы вя йеринин дяйишдирилмяси, мядян аваданлыглары, нягл. васитяляри вя кюмякчи аваданлыглар комплекси васитясиля апарылыр. А.м.и.-нин технолоэийасы щасилат ишляринин механикляшдирилмяси комплексляри тяркибиндяки аваданлыглара эюря фасиляли (дюври), фасиляли-ахынлы вя ахынлы (фасилясиз) ола биляр. Фасиляли технолоэийада дюври ишляйян аваданлыг комплексляриндян истифадя олунур; мядян кцтлясинин чыхарылмасы вя дашынмасы техноложи фасилялярля давам едир. Фасиляли-ахынлы технолоэийада щям фасилялярля, щям дя ахынлы ишляйян аваданлыг комплексляри тятбиг едилир; файдалы газынтылар фасилялярля ишляйян машынларла (бирчаловлу екскаватор, йцкляйиъи вя с.) чыхарылыр, лентли конвейер, автомобил, йа да д.й. нягл. иля дашыныр. 

    Йатагларын ачыг ишлянмя цсуллары: а – сятщи; б – дяринлик; ъ – даьлыг; ч – суалты.


    Ахынлы технолоэийада файдалы газынтылар фасилясиз ишляйян машын вя механизмлярля чыхарылыр, дашыныр, бошалдылыр вя с. А.м.и.-нин шахта цсулуна нисбятян ясас цстцнлцкляриндян бири мядян ишляринин апарылмасынын тящлцкясизлийидир. Ачыг ишлянмядя цмуми техники тящлцкясизлик васитяляри (хябярдарлыг нишанлары вя йазылары, сигнализасийа, горуйуъу гурьулар, машын вя аваданлыьын блокланмасы, мясафядян вя автоматик идаряетмя, фярди мцщафизя васитяляри вя с.) вя тядбирляриндян истифадя олунур. А.м.и. апарыларкян чох бюйцк бир ярази йарарсыз олур. Беля сащялярин бярпа олунмасы вя истифадя цчцн файдалы щала эятирилмяси игтисадиййатын мцщцм мясяляляриндяндир. Буна эюря дя йатагларын истисмарынын йекун мярщяляси кими ачылыш сцхурлары тюкцлмцш туллантыхана сащяляри щамарланыр, онлар торпаг гаты иля юртцлцр, карйерин ишлянмиш сащяси бярпа едилир вя абадлашдырылыр. АБШ, Австралийа, Канада, Авропанын бир сыра юлкяляриндя (Алманийа, Полша вя с.), Русийада, Газахыстанда вя с. юлкялярдя файдалы газынтыларын щасилатында А.м.и. эениш тятбиг олунур. Азярб.-да ачыг цсулла иншаат дашы (ясасян, Абшеронда – Гарадаь, Эцздяк, Эцлбахт вя с.), мярмяр (Дашкясян), травертин (Шащтахты), бентонит эилляри (Даш Салащлы, Эюйэюл вя с.), семент хаммалы (Гарадаь, Товуз), чынгыл, гум (Шямкир, Шяки вя с.), дямир филизи (Дашкясян), алунит (Зяйлик), мис (Эядябяй) вя диэяр файдалы газынтылар чыхарылыр. А.м.и.-нин перспективи мядян ишляринин вя аваданлыьынын параметрляринин оптималлашдырылмасы, фасилясиз ишляйян техниканын тятбиги, автоматлашдырылмыш систем вя идаряетмя цсулларынын эениш тятбиги, ещтийатлары сямяряли чыхаран вя аз туллантылы технолоэийанын тятбиги вя с. иля баьлыдыр.
         Яд.: Ржевский В.В., Открытые горные работы. 4 изд., ч. 1–2, М., 1985; Основы технологии и экономики горного производства. М., 1989; Язизов А.М., Мухтаров Щ.Щ., Наьыйев М.Т. Ачыг мядян ишляри. Б., 2003.