FANAQÓRİYA (yun. Φαναγόρεια) – Taman y-a-nda (Rusiyanın Krasnodar diyarının Sennaya qәs. yaxınlığında) antik şәhәr (sah. tәqr. 60 ha, bunun 1/3-i su altındadır). 18 әsrin sonlarından, müntәzәm surәtdә 1936 ildәn 1940 ilәdәk (V.D.Blavatski) vә 1947 ildәn (M.M.Kobılina), 1975 ildәn (V.S.Dolqorukov), 1993 ildәn (V.D.Kuznetsov) arxeoloji qazıntılar aparılmışdır. Şәhәrin әn qәdim şm. rayonu vә port su altında qalmışdır (1958–59 illәrdә sualtı qazıntılar).
Əsası tәqr. e.ә. 543 ildә Əhәmәni hökmdarı II Kirin (Böyük Ki r) İoniyanı işğalı zamanı Teos ş.-ini tәrk etmiş әhali tәrәfindәn qoyulmuş, onların başçısı Fanaqorun adı ilә adlandırılmışdır. E.ә. 5 әsrin sonlarından Bospor dövlәtinin tәrkibindә ikinci paytaxt, “Asiya” hissәsinin әsas şәhәri idi. Çiçәklәnmәsi e.ә. 4 әsrә tәsadüf edir. E.ә. 4 –1 әsrlәrdә burada sikkә zәrb edilirdi. E.ә. 2 әsrin sonunda Pont çarlığı tәrәfindәn işğal olunmuşdur; e.ә. 63 ildә VI Mitridat Evpatora qarşı üsyanın mәrkәzi olmuş, e.ә. 1 әsrin ortalarında onun oğlu II Farnak tәrәfindәn dağıntılara mәruz qalsa da, tezliklә bәrpa edilmişdir. Tәqr. e.ә. 17– 12 illәrdә Roma imperatoru Oktavian Avqustun kürәkәninin şәrәfinә müvәqqәti Aqrippiya adlandırılmışdır. Son antik dövrdә F.-nın sahәsi azalmış; eramızın 6 әsrinin ikinci rübündә şәhәr dağıdılmışdır. 7 әsrdә yenidәn dirçәlmiş F. bulqar xanı Kubratın yaratdığı Böyük Bulqarıstan dövlәtinin paytaxtı idi. Bundan sonra Bizansın, ardınca isә Xәzәr xaqanlığının tәrkibinә qatılmışdır. Tәqr. 704 ildә devrilmiş Bizans imperatoru II Yustinian F.-ya sığınmışdır. Tәqr. 10 әsrin әvvәllәrindә sakinlәri tәrәfindәn tәrk edilmişdir. Əhali (yunanlar, sindlәr, meotlar, sarmatlar) әkinçilik, heyvandarlıq, balıqçılıq, üzümçülük, sәnәtkarlıq vә ticarәtlә mәşğul idi. F.-da qala divarlarının özüllәri, yaşayış mәhәllәlәrinin qalıqları (mәs., e.ә. 2 әsrin sonuna aid naxışlı suvaq çәkilmiş ev), e.ә. 4 әsrә aid gimnasi, termalar, eramızın 1 әsrinә aid quyular, c.-ş. hissәsindә “Keramik” adlı dulusçular rayonu (dulus sobaları, keramika) aşkar edilmişdir. Qazıntılar zamanı yunan kitabәlәri, on minlәrlә sikkә, o cümlәdәn dәfinәlәr, mәrmәr heykәllәrin fraqmentlәri, keramika vә metal plastikalar, qabarıq başdaşılar, sarkofaqlar vә onların mәrmәrdәn, sәrv ağacından, kirәcdәn, gildәn olan hissәlәri, zәrgәrlik mәmulatları vә s. tapılmışdır. F.-nın yaxınlığında torpaq qәbirlәrdәn vә kurqanlardan ibarәt nekropol yerlәşir (sah. tәqr. 900 ha; 1964–65 illәrdә tәdqiq edilmişdir). Qonşuluqdakı sönmüş palçıq vulkanının üzәrindә mәbәdgah qalıqları aşkarlanmışdır. 2014 ildә “Fanaqoriya” Tarix-Arxeologiya Muzey-Qoruğu yaradılmışdır.
Фанагорийа. Сфинкс фигурлу терракот габ.
Е.я. 5 яср. Ермитаж.
