FAZALARARASI KATALИZ, fazalararasы daшыnma ilя kataliz – чoxfazalы sistemlяrdя kimyяvi reaksiyalarыn sцrяtinin artmasы; bu, bir fazadan digяr fazaya чеvrilmяnin bяzi iшtirakчыlarыnыn daшыnma proseslяrindяn istifadя edilmяsi ilя hяyata keчirilir.
F.k. reagentlяrdяn birini ayыrыcы сяthdяn keчяrяk reaksiya gedяn digяr fazaya daшыyan az miqdar agent (fazalararasы katalizator vя ya fazalararasы daшыma katalizatoru adlanan) яlavя edilmяklя, yaxud bir-biri ilя qarышmayan mayelяrin fazalararasы ayыrыcы sяrhяdindя яnяnяvi katalizatorlarыn lokallaшmasы vя чevrilяn substratыn hяll olduьu fazadan katalitik чevrilmя mяhsullarыnыn digяr maye fazaya ekstraksiyasы nяticяsindя hяyata keчirilir. F.k. чox vaxt bir-biri ilя qarышmayan, adяtяn, polyar vя qeyri-polyar mayelяrdяn (mяs., su–karbohidrogen) ibarяt sistemlяrdя baш verir.
Fazalararasы daшыnmanыn katalizatorlarы, яsasяn, onium duzlarы (mяs., trialkilammonium) vя ya kompleks яmяlяgяtirmя hesabыna qeyri-цzvi kationlarы selektiv birlяшdirяn maddяlяrdir (mяs., kraun-efirlяr). Onium duzlarыnыn iшtirakы ilя katalitik чevrilmяnin ilkin aktы kimi, qarышmayan mayelяrin fazalararasы sяrhяdindя substratыn karbanionunun яmяlя gяlmяsi, sonradan fazalararasы daшыma katalizatorlarыnыn tяsiri hesabыna alыnan karbanionun fazalararasы sяrhяddяn qeyri-polyar цzvi fazaya ekstraksiyasы vя substratыn bu fazada katalitik yenidяnqruplaшmalarыnыn baшa чatmasы ola bilir. Qeyri-цzvi яsaslarыn iшtirakы ilя gedяn reaksiyalarda цzvi vя su fazalarы arasыnda sяrbяst yerini dяyiшяn onium duzu su fazasыnda яsasla tarazlыq halыnda olur vя hidroksid ionu цzvi fazaya ekstraksiya edir. Onium hidroksid цzvi substratыn protonunu birlяшdirir vя tяrkibindя mцsbяt yцklяnmiш fazalararasы katalizator fraqmenti olan aktiv intermediat yaradыr. Bu proseslяr, reaksiyalarы on min dяfяlяrlя sцrяtlяndirя bilяr.
Яnяnяvi katalizatorlar kimi homogen katalizatorlar istifadя olunur. Mяs., metallarыn kompleks birlяшmяlяri, adяtяn, liqandlarla modifikasiya edilir. Onlar da katalizatorlarы, яsasяn, fazalararasы sяrhяddя lokallaшdыrmaq mяqsяdilя komplekslяrя amfifil xassяlяr verir. Яgяr bu zaman katalizator hяcmli fazalarыn birindя lokallaшmыш ilkin substratыn digяr hяcmli fazada yaxшы hяll olan mяhsul яmяlя gяtirяn kimyяvi чevrilmяni tяmin edяrsя, onda alыnan mяhsul bu fazaya tez ekstraksiya olunur. Belяliklя, mяhsulun reaksiya mцhitindяn чыxarыlmasы xeyli asanlaшыr.
F.k. цчцn sistemlяrin hяcmli fazada tяшkilinin digяr variantlarы da mцmkцndцr. Mяs., яnяnяvi tipli homogen katalizator hяcmli fazalarыn birindя, ilkin substrat vя alыnan mяhsul isя digяr fazada lokallaшa bilяr. Bu zaman katalitik чevrilmя dя fazalararasы sяrhяddя baш verir ki, bu da katalizatorun reaksiya mцhitindяn ayrыlmasыnы asanlaшdыrыr. Laboratoriya praktikasыnda vя sяnayedя цzvi sintezin mцxtяlif proseslяrinin F.k. шяraitindя aparыlmasыndan geniш istifadя olunur.
F.k. цsullarы nukleofil vя anion-radikal reaksiyalarыn sцrяtini, regiovя stereoselektivliyini, son mяhsullarыn чыxыm vя tяmizliyini yцksяltmяyя, prosesin temp-runu aшaьы salmaьa, susuz hяlledicilяrin, yanьыn tяhlцkяli vя nяmliyя hяssas metallarыn, onlarыn hidratlarыnыn, metalцzvi birlяшmяlяrinin vя s. tяtbiqindяn imtina edilmяsinя, asimmetrik sintezin hяyata keчirilmяsinя imkan yaradыr. F.k.-in sяnayedя tяtbiqinin яsas nцmunяlяri ketonlarыn alkillяшmяsi vя keчid metallarыn polioksobirlяшmяlяrinin iшtirakы ilя olefinlяrin ketonlaradяk oksigenlя oksidlяшmя proseslяridir.
