Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
“Azərbaycan” xüsusi cildi (Az) (Ümumi məlumat - 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi)
    2.7 Heyvanlar aləmi 

    Щейванлар алями

     Азярбайъан Республикасы яразисинин тябии шяраити мцхтялиф олдуьундан, онун щейванлар алями дя чох рянэарянэдир. Бурада 101 мямяли, 365 гуш, 52 сцрцнян (рептилийа), 10 суда-гуруда йашайан (амфибийа), 101 балыг, 25 миня гядяр ъцъц, 1100-дян чох щюрцмчяккимиляр, 181 илбиз, 360 хярчянэкимиляр, 287 ротатори (дяниз гурдлары), 400 фитощелминт (битки паразитляри), 1200 щелминт (щейван паразитляри), 1500-дян артыг сярбяст йашайан, инсанларда вя щейванларда паразитлик едян ибтидаи (протозоа) щейван нювляри мялумдур. 101 нюв мямяли щейвандан 13-ц ъцъцйейян, 28-и йараса, 29-у эямириъи, 2-си довшанкимиляр, 19-у йыртыъы, 9-у дырнаглы, 1 нювц ися кцрякайаглыдыр.

    Щейван нювляринин республика яразисиндя йайылма ареалы мцхтялифдир. Бязи щейванлар чох мящдуд (эюл, чай, даьын бир щиссяси), диэярляри ися эениш яразилярдя йайылмышдыр. Мяс., сярчякимиляр дястясиня дахил олан гушлара республиканын бцтцн яразисиндя раст эялмяк олар. Паразит ибтидаиляр, гурдлар гидаландыглары организмлярин – сащибляринин (кянд тясяррцфаты щейванлары, ев гушлары вя с.) ареалындан асылы олараг республиканын бцтцн зоналарында гейд едилир. Мямялилярдян ъейран дцзянлик, йарымсящра, кичик тяпяликли даьятяйи яразилярдя, Даьыстан туру Бюйцк Гафгаз д-рынын ъ. вя шм.-ш. йамаъларында (Балакян, Загатала, Гах, Шяки, Оьуз, Исмайыллы, Губа, Гусар р-нлары) вя йцксяк даьлыг яразилярдя мяскунлашмышлар. Гушларын бир чох нювц мешялярдя, даьлыг вя дцзянлик яразилярдя, диэярляри су щювзяляриндя, зярярвериъи ъцъцляр мцхтялиф агросенозларда, юлкя фаунасына дахил олан башга нювляр тарихян уйьунлашдыглары мцхтялиф екосистемлярдя йайылмышдыр.

     Чюлдонузуна Бюйцк Гафгаз, Кичик Гафгаз вя Талыш д-рындакы мешялярдя, щямчинин Кцр ятрафындакы тугай мешяляриндя, Мил, Муьан вя Ширван дцзляринин гамышлыгларында даща чох раст эялинир. Довшанлар, ясасян, Кцр-Араз овалыьынын беъярилян сащяляриндя, цмумиййятля ися республиканын субалп вя алп гуршагларындан башга щяр йердя йайылмышдыр. Эюстярилян щейванларын сайы азалдыьындан онларын овланма мигдары тянзимлянир. Бязи щейван вя гушларын овланма вахты мящдудлашдырылмыш, сайы азалмагда олан гиймятли щейван вя гушларын (ъейран, ъцйцр, кюпэяр, марал, тураъ вя с.) овланмасы, щейванлары вя инсанлары зящярляйян кимйяви маддялярдян истифадя едилмяси гадаьан едилмишдир.

     Азярбайъан Республикасынын “Гырмызы китаб”ына 108 нюв щейванын ады дахил едилмишдир. Онлардан 14-ц мямяли, 36-сы гуш, 13-ц сцрцнян вя суда-гуруда йашайан, 5-и балыг вя 40 нювц ъцъцлярдир.

     Хязли щейванларын яксяриййяти (батаглыг гундузу, тцлкц, йенот, довшан, аз мигдарда дяля, порсуг, мешяпишийи, айы, чаггал, ъанавар вя с.) Азярбайъанын бцтцн мцвафиг яразиляриндя, о ъцмлядян,

    Бюйцк вя Кичик Гафгазын мешя вя даьлыг щиссяляриндя мяскунлашмышдыр. Батаглыг гундузу Кцр ятрафындакы гамышлы эюллярдя, Варвара су анбарында, Гызылаьаъ кюрфязиндя, Дявячи лиманында, бир сюзля, гамышлыг, батаглыг вя ъянэяллик олан сулу биотопларда мяскунлашмышдыр.

     Азярбайъан Республикасында щейванлары горумаг, еляъя дя артмасыны тямин етмяк цчцн горуглар, йасаглыглар вя милли парклар йарадылыр, ов гайдалары низама салыныр. Щиркан Милли Паркы яразисиндя 14–17 баш халлы марал галмышдыр. Беркут мящдуд сащядя, ясасян, даь мешяляриндя мяскунлашмышдыр. Гафгаз тетрасына Бюйцк вя Кичик Гафгазын субалп гуршагларында, йашылбаш юрдяйя Хязярин сащилиндя вя башга сутутарларда раст эялинир. Гайакечиси (безоар кечиси) вя даь гойуну (Асийа муфлону) щазырда Нахчыван МР-ин йцксяк даьлыг яразиляриндя, Даьыстан туру (даькечиси) Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъларында, ъейран Ширван Милли Паркында вя Корчай йасаглыьында йайылмышдыр.

     Яд.: Животный мир Азербайджана. Б., 1995–2000. Т. 1–3; Азярбайъанын щейванлар алями. 3 ъилддя. Б., 2002, 2004.

    Муса Мусайев

     

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
Ümumi məlumat – 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi
    2.7 Heyvanlar aləmi 

    Щейванлар алями

     Азярбайъан Республикасы яразисинин тябии шяраити мцхтялиф олдуьундан, онун щейванлар алями дя чох рянэарянэдир. Бурада 101 мямяли, 365 гуш, 52 сцрцнян (рептилийа), 10 суда-гуруда йашайан (амфибийа), 101 балыг, 25 миня гядяр ъцъц, 1100-дян чох щюрцмчяккимиляр, 181 илбиз, 360 хярчянэкимиляр, 287 ротатори (дяниз гурдлары), 400 фитощелминт (битки паразитляри), 1200 щелминт (щейван паразитляри), 1500-дян артыг сярбяст йашайан, инсанларда вя щейванларда паразитлик едян ибтидаи (протозоа) щейван нювляри мялумдур. 101 нюв мямяли щейвандан 13-ц ъцъцйейян, 28-и йараса, 29-у эямириъи, 2-си довшанкимиляр, 19-у йыртыъы, 9-у дырнаглы, 1 нювц ися кцрякайаглыдыр.