Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
“Azərbaycan” xüsusi cildi (Az) (Ümumi məlumat - 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi)
    2.8.  Xəzər dənizi 

    Хязяр дянизи

     Цмуми мялумат. Хязяр дянизи дцнйанын ян бюйцк эюлц, Азярбайъан Республикасынын щидрографик шябякясинин ян ири вя мцщцм су щювзяси ващидидир. Авропа вя Асийа гитяляринин тямасында эениш материк депрессийасында 36о34′ вя 47о10′ шм. енликляри, 46о42′ вя 54о42′ ш. уз.-лары арасында йерляшир. Тягр. 6500 км уз.-ундакы сащил хяттинин шм.-да Самур, ъ.-да  Астара чайлары арасындакы 816 км-и Азярбайъан Республикасынын пайына дцшцр. Юлчцляриня, акваторийасында баш верян просеслярин мащиййятиня, щидроложи хцсусиййятиня, фауна мцхтялифлийиня вя эеоложи инкишаф тарихиня эюря дяниз щесаб олунур. Хязяр дянизинин йазылы мянбялярдя 100-ядяк ады мялумдур. Ашшур мянбяляриндя (е.я. 14–7 ясрляр) Ъянуб дянизи, йунан алимляри Милетли Щекатей (е.я. 6 яср) вя Щеродотун (е.я. тягр. 546–480) ясярляриндя Каспи вя Щиркан дянизи адланыр. Даща сонралар Албан, Хязяр, Эюй, Ъошгун, Абескун, Бакы, Дярбянд, Ширван, Эцрэан, Хвалын вя с. адланмышдыр.

     Хязяр дянизи эеоморфоложи вя щидроложи хцсусиййятляриня эюря цч щиссяйя – Шимали, Орта вя Ъянуби Хязяр чюкякликляриня бюлцнцр. Шимали вя Орта Хязяри бирбириндян Мангышлаг (Чечен й-а – Эцлалы сайы – Тцб-Караган й-а), Орта вя Ъянуби Хязяри ися Абшерон (Абшерон й-а – Чялякян й-а) астаналары айырыр. Онларын макс. дяринлийи мцвафиг олараг 25 м, 788 м (Дярбянд чюкяклийи) вя 1025 м (Лянкяран чюкяклийи), орта дяринликляри ися 4,4 м, 192 м, 345 м-дир.

     Хязяр дянизи Неоэен дюврцнцн Миосен епохасынын ахырларына гядяр (тягр. 25 млн. ил яввял) Тетис океаны дянизляриндян бири олмуш вя онларла ялагяли инкишаф етмишдир. Сонралар щямин ялагя кясилмиш вя о, гапалы су щювзясиня чеврилмишдир. Лакин Плиосен – Дюрдцнъц Дюврдя Хязяр дянизи Гара дянизля вя беляликля, Дцнйа океаны иля бирляшмишдир. Сонунъу дяфя беля ялагя Дюрдцнъц Дюврцн Хвалын ясриндя, тягр. 40 мин ил бундан яввял баш вермишдир. Бундан сонра о, гапалы щювзя (эюл) кими инкишаф етмиш вя сявиййяси дюври олараг галхма вя енмяляря мяруз галмышдыр.

     Хязяр дянизиня Азярбайъан Республикасы яразисиндян ахан Гусар, Гудйал, Гарачай, Вялвяля, Атачай, Сумгайыт, Ъейранкечмяз, Пирсаат, Кцр, Виляш, Лянкяран, Тянэяруд чайлары, Русийа Федерасийасы иля сярщяддян ахан Самур, Иран Ислам Республикасы иля сярщяддян ахан Астара чайы тюкцлцр. Кцр-Араз овалыьындан Хязяр дянизиня, Кцр истисна олунмагла, даими ахар йохдур. Абшерон й-а-ндан, цмумиййятля, чай ахмыр. Кцр Хязяр дянизинин г. сащилиндян она тюкцлян ян бюйцк чайдыр.

     

    Хязярдя Азярбайъан Республикасынын ярази суларына бир сыра адалар вя сайлар (суалты адалар) дахилдир. Щямин адалар Абшерон архипелагыны (Пираллащы, Чилов, Бюйцк Тава, Кичик Тава адалары вя с.) вя Бакы архипелагыны (Бюйцк Зиря, Гум, Даш Зиря, Зянбил, Сянэи Муьан, Чиэил, Эил, Гарасу, Хяря Зиря, Дашлы ада, Гумани, Кцр Дашы адалары вя с.) тяшкил едир. Бюйцк Зиря, Гум, Даш Зиря адалары бязян Бакы бухтасы (кюрфязи) адалары кими эюстярилир. Ян бюйцк ада Пираллащы (сащяси тягр. 15 км2, уз. 12 км, ени 4 км- я гядярдир), ян ш.-дя йерляшян ада Чиловдур. Абшерон вя Бакы архипелаглары акваторийаларында щямчинин чохлу сайлар, йахуд дайазлыглар (Абшерон, Балахнин, Дарвин, Нефт Дашлары, Кцр вя с.) вардыр.

      

    Дянизин Азярбайъан Республикасы сащилляри чох йердя аккумулйатив овалыглардан – шм.-да Самур-Дявячи, мяркязи щиссядя Кцр-Араз, ъ.-да Лянкяран овалыгларындан ибарятдир. Самур чайы мянсябиндян Абшерон й-а-надяк сащил хятти аз эиринтили-чыхынтылыдыр. Бу щиссядя анъаг Самур чайынын делтасы, Ямийя бурну вя Эилязи дили дянизя тяряф кичик чыхынтылар ямяля эятирир. Сащилляр бурада гум вя чагыл дашларындан тяшкил олунмуш аккумулйатив, Ямийя бурну вя Эилязи дили ися, ясасян, гайалыгдыр вя абразион мяншялидир.

     Бюйцк Гафгазын ъ.-ш. кянарыны тяшкил едян Абшерон й-а Хязяр дянизинин ичяриляриня доьру узанараг онун сащиллярини даща да мцряккябляшдирир. Хязярин г. сащилиндя ян бюйцк (уз. 60 км-дян чох, ени 30 км-я гядяр) олан бу й-а-нын сащилляри чох йердя эиринтили-чыхынтылыдыр. Аккумулйатив кичик кюрфязляр вя кюклц сцхурлардан тяшкил олунмуш бурунлар (Сарыгайабашы, Кющня Билэящ, Шцвялан, Эцрэан вя с.) сяъиййявидир. Й-а иля Пираллащы а. арасында бяндин иншасы (1941) нятиъясиндя кечмиш Абшерон боьазынын йериндя Шимали вя Ъянуби Абшерон кюрфязляри ямяля эялмишдир. Дянизя тяряф тягр. 12 км мясафядя узанан Шащ дили Абшерон й-а-нын ъ.-ш. гуртараъаьыны тяшкил едир. Й-а-нын ъ. сащилиндя, Султан бурну иля Шых бурну арасында Бакы бухтасы йерляшир.

     Абшерон й-а иля Кцр чайынын делтасы арасындакы кюклц сцхурлардан тяшкил олунмуш Пута, Сянэячал, Ялят, Пирсаат бурунлары, палчыг вулканы мяншяли Бяндован бурну вя онларын араларындакы кюрфязлярля ялагядар сащил хятти нисбятян эиринтили-чыхынтылыдыр.

     Кцр чайынын делтасы Хязяр дянизинин г. сащилиндя ян бюйцк делтадыр (сащ. тягр. 100 км2, уз. 21 км). Сон заманлар чай эятирмяляринин азалмасы вя дянизин сявиййясинин галхмасы иля ялагядар Кцрцн делтасы абразийайа (ашынмайа) мяруз галыр. Щямин делтадан ъ.-г.-дя сащиля паралел гювсвары Кцр дили (уз. 32 км, ени 4,5 км-ядяк) вя Сары (Сара) й-а узаныр. Кцр дили иля Сары й-а арасында дянизин Азярбайъан Республикасынын сащилйаны зонасында ян эениш олан Гызылаьаъ кюрфязи йерляшир. Сары й-а-нын гуртараъаьы иля Лиман шящяри арасында бянд тикилмяси (1954) нятиъясиндя Кичик Гызылаьаъ кюрфязи гапалы су щювзясиня чеврилмишдир. Кцр дилинин ш. сащилинин интенсив йуйулмасындан онун тягр. орта щиссясиндя сон иллярдя тябии боьаз ямяля эялмишдир.

    Лиман шящяриндян ъ.-да щамар сащил хятти меридиан истигамятиндя Астара чайынын мянсябинядяк узаныр.

     Физики-ъоьрафи сяъиййяси. Хязяр дянизинин эеотектоник вя ъоьрафи мювгейинин юзцнямяхсуслуьу, бурада литосфер плитяляринин эеодинамик режиминин вя щювзясиндя баш верян щидрометеороложи щадисялярин мцряккяблийи онун физики-ъоьрафи шяраитинин мцхтялифлийиня сябяб олмушдур.

     Релйефи. Азярбайъан Республикасынын ярази суларында Хязярин дибинин релйефи чох мцряккябдир. Онун ясас цнсцрлярини бурада бир сыра сай вя адалардан ибарят Абшерон астанасы вя Бакы архипелагы, Орта Хязяр вя Ъянуби Хязяр чюкякликляри тяшкил едир. Щямин чюкякликлярля дянизин г. сащил хятти арасында ени 60–70 км-я гядяр олан шелф (материк дайазлыьы) зонасы (сащ. тягр. 25 мин км2) йерляшир. Шелф зонасынын релйефи дальаварыдыр. Бу зонада сащил хятти бойунъа чох йердя гум тиряляри узаныр. Абшерон й-а-нын шм. вя шм.-ш. сащилляри эцълц кцляклярин тясириля йаранан дальа вя ахынларын эятирмя материаллары иля долараг дайазлашыр. Айры-айры сащялярдя мцхтялиф истигамятлярдя узанан вя ящянэдашылардан тяшкил олунмуш суалты тиряляр вя гайалыглар вар. Сащил хятти йахынлыьында бу тиряляр вя гайалыглар эятирмя материалларынын щямин сащялярдя топланмасына шяраит йарадыр. Бакы архипелагы вя гисмян Абшерон астанасы акваторийаларында палчыг вулканлары вар. Бакы архипелагы адаларынын яксяриййяти палчыг вулканларынын пцскцрмяси нятиъясиндя йаранмышдыр.

     Эеолоjи гурулушу. Хязяр дянизинин Азярбайъан Республикасы яразисиндя цч ясас структур айрылыр: Юн Гафгаз (Терек-Хязяр) даьятяйи чюкяйинин ш. кянары, Абшерон-Балханйаны тектоник зонасы (Абшерон астанасы) вя Ъянуби Хязяр чюкяклийинин г. щиссяси.

     Юн Гафгаз (Терек-Хязяр) чюкяйи галынлыьы 15–20 км-ядяк олан чюкмя сцхур гаты иля долмушдур. Бунларын ичярисиндя Палеоэен-Неоэен чюкцнтцляри даща галындыр. Табашир йашлы чюкцнтцлярин таваны тягр. 5–6 км дяринликдядир. Юн Гафгаз чюкяйинин кянар ъ. цнсцрц бязян Абшерон чюкяйи адланан Гусар-Дявячи чюкяйидир. Хязярйаны-Губа зонасында цмумгафгаз истигамятиндя йерляшян бир сыра ири антиклинал структур айрылыр.

     Абшерон-Балханйаны тектоник зонасы структур ъящятдян Бюйцк Гафгазын ъ.-ш. гуртараъаьыны дянизин ш. сащилиндяки Балханйаны галхма зонасы иля ялагяляндирир. Бурада галын терриэен Плиосен гаты субенлик истигамятиндя антиклинал гырышыглар ямяля эятирир. Дянизин Азярбайъан Республикасы секторунда Абшерон астанасынын г. – Абшеронйаны щиссяси йерляшир. Бура Абшерон й-а вя Абшерон архипелагы структурлары дахилдир.

     Ъянуби Хязяр чюкяклийи Мезокайнозой йашлы бюйцк галынлыглы (20 км-ядяк) чюкцнтцлярля долмуш чох дярин чюкякликдир. Чюкяклийин бцнювряси Тетис океанынын галыьы щесаб олунур. Ещтимал едилир ки, щямин океанын гапанмасы нятиъясиндя бир сыра “океан пянъяряси” йараныр ки, бунлардан да биринин йериндя Ъянуби Хязяр реликт чюкяклийи йерляшир. Гафгаз, Елбурс, Копетдаь вя Бюйцк Балхан д-ры иля ящатялянян Ъянуби Хязяр чюкяклийинин бцнюврясиндя гапанан океанлара мяхсус ирси щярякятляр инди дя давам едир.

     Иглими. Хязярин Азярбайъан Республикасынын сащилйаны зонасында иглиминин формалашмасы атм. дювраны просесляри, дянизи ящатя едян гуру сащясинин релйефи вя с.-дян асылыдыр. Бу зонада атм. дювраны просесляриня ян чох Кара, Скандинавийа, Сибир (континентал) вя субтропик антисиклонлары, Азор максимуму, гисмян Орта Асийа антисиклону тясир эюстярир. Илин мювсцмляриндян вя йаранмыш синоптик шяраитдян асылы олараг йерли атм. дювраны да баш верир. Ъябщя зоналарында йаранан сиклонлар да сащилйаны зонанын щава шяраитиня ъидди тясир эюстярир. Бурада кцляк режими чох мцряккябдир вя Хязярдя эцълц кцляклярин ян чох тякрарландыьы сащядир. Кцляклярин орта иллик сцряти ъ.-да 2–4 м/сан, шм.-да 4–5 м/сан, Абшерон вя Бакы архипелаглары акваторийаларында ися 6–7 м/сан-дир. Абшерон й-а-надяк сащил зонасында шм. Истигамятли кцлякляр цстцндцр. Бура цчцн сяъиййяви олан хязрi кцляйи дяниз цзяриндя ени 100 км-дян артыг олан золаьы ящатя едир. О, илин бцтцн фясилляриндя щаванын кяскин дяйишилмясиня, дяниздя эцълц дальаланмайа, эятирилмя, говулма (говма-эятирмя) щадисясиня вя сцрятли ахынларын йаранмасына вя с. сябяб олур. Бязян гасырьа щяддиня чатыр вя сцряти 35–40 м/сан-йядяк йцксялир. Бакы вя Абшерон архипелаглары акваторийалары цчцн эилаварда сяъиййявидир. Абшерон й-а-ндан ъ.-да шм.-ш., Лянкяран овалыьынын сащил зонасында ъ.-ш. вя г. кцлякляри цстцнлцк тяшкил едир. Сащил зонасында дяниз суйунун вя гурунун темп-р фяргиндян асылы олараг б р и з кцлякляри ясир. Илин исти дюврцндя бризляр фяаллашараг эеъяляр гурудан дянизя доьру 20 км-ядяк, эцндцзляр ися дяниздян гуруйа доьру 40 км-ядяк ирялиляйир. Щаванын орта иллик темп-ру шм.-да 12оЪ, галан йерлярдя 14–15оЪ-дир. Орта темп-р йанварда шм.-да 1оЪ, ъ.-да 3–4оЪ (дянизин мцлайимляшдириъи тясириня даща чох мяруз галан Чилов а. вя Нефт Дашлары р-нунда 4,5–4,8оЪ), ийул–августда ися мцвафиг олараг 23–24оЪ вя 25–26оЪ-дир. Мцтляг макс. темп-р 38оЪ, мцтляг мин. темп-р ися –15оЪ-дир. Иллик йаьынтынын мигдары шм.-да 450 мм-дян Абшерон вя Бакы архипелаглары акваторийаларында 130–300 мм-ядяк азалыр. Бундан ъ.-да йаьынтынын иллик мигдары артараг Лянкяран овалыьынын сащил зонасында 1600 мм-я чатыр. Щаванын нисби орта иллик рцтубятлилийи 70–80%-дир. Щямин эюстяриъинин орта айлыг гиймяти дянизин ичярисиня доьру артыр (хцсусиля йайда). Су сятщиндян иллик бухарланма Абшерон й-а р-нунда 1400 мм-я чатыр. Йай азбулудлудур. Илдя ъями 10–15 эцн думан олур (ясасян, йазда).

     Хязяр дянизи Азярбайъан Республикасы яразисинин, хцсусиля онун сащилбойу зонасынын иглиминя эцълц тясир эюстяряряк, ону рцтубятляндирир, дянизин цзяриндян кечян сойуг вя исти щава кцтляляринин темп-руну мцяййян дяряъядя мцлайимляшдирир, исти, гуру вя тозлу кцляйин тясирини азалдыр.

     Щидроложи режими. Азярбайъан Республикасынын сащил зонасы, хцсусиля Абшерон й-а-нын ятрафы Хязяр дянизиндя сятщ ахынларынын ян чох инкишаф етдийи мцряккяб сащядир. Башлыъа олараг чай (ясасян, Волга) ахынларынын вя кцляклярин тясири нятиъясиндя ямяля эялян, дянизин г. сащили бойунъа шм.-дан ъ.-а щярякят едян ясас ахын кцтляси Абшерон й-а-на чатыр, онун шм. сащили истигамятиндя ш.-я дюняряк ики гола айрылыр: бунлардан бири Абшерон астанасы бойунъа дянизин ш. сащилиня доьру йюнялир, диэяри ися Нефт Дашлары р-нунда йенидян ъ.-а доьру щярякят едир вя Ъянуби Хязярдя сиклонал су дювраны ямяля эятирир. Бакы архипелагы акваторийасында антисиклонал су дювраны мцшащидя олунур. Ахынларын орта сцряти, адятян, 20–30 см/сан-дир. Эцълц шм. Кцлякляри заманы ахынларын сцряти бязи йерлярдя 50 см/сан-йя, щятта 100 см/сан-йя чатыр. Дальаларын ямяля эялмяси вя режими, ясасян, кцляклярин эцъцндян, давамиййятиндян вя дянизин дяринлийиндян асылыдыр.

    Абшерон архипелагы акваторийасынын шм.-ш. вя ш. щиссяляри Хязяр дянизиндя ян эцълц дальаланма р-нудур. Бурада щцнд. 11 м-я, уз. ися 100–150 м-я чатан дальалар Абшерон архипелагы акваторийасында мцшащидя едилмишдир. Эятирилмя-говулма вя говма щадисяси заманы Абшерон й-а-нын шм. сащилиндя сявиййянин дяйишмясинин амплитуду 1–1,5 м-я чатыр. Сятщ суларынын орта темп-ру йайда шм.-да 22оЪ вя даща ашаьы, ъ.-да 26оЪ вя даща йухары олур, ийул-августда ися бязян 28–30оЪ-йядяк йцксялир. Гышда сятщ суларынын темп-ру сащилдя ейни олуб (тягр. 5оЪ), дянизин ичяриляриня (ш.-я) доьру артараг 10–11оЪ-йя чатыр. Чох сярт кечян гыш айларында цзян бузлар эцълц кцлякляр вя ахынлар васитясиля Шимали Хязярдян Абшерон й-а-нын сащилляринядяк говулуб эятирилир (мяс., 1953–54 илин гышы). Надир щалларда дайазлыглардакы сащил сулары буз гаты иля юртцлцр (мяс., 1950 илин йанвары). Суйун дузлулуьу йайда сащилдя 120/00 (промилл) вя даща аз, дярин сащялярдя 130/00-дяк, гышда ися мцвафиг олараг 11,50/00 вя даща аз вя 130/00-я чатыр. Чай мянсябляриндя дузлулуг хейли аз олур. Суйун шяффафлыьы дярин сащялярдя тягр. 15 м-дян сащил йахынлыьында 3–5 м-я гядяр дяйишир. Лянкяран овалыьынын сащил суларында шяффафлыг гышда 2 м-дян дя аз олур. Дяниз суйунун рянэи сащилдя чиркли гонур, йашыл, дярин сащялярдя ися эюй-йашылдыр.

     Тябии ещтийатлары. Хязяр дянизинин Азярбайъан сектору зянэин тябии ещтийатлара маликдир. Щювзянин щямин сярвятляри, ясасян, стратежи ящямиййятли рекреасийа, минераложи вя биоложи ещтийатлара айрылыр.

     Курорт - рекреасийа ещтийатлары. Хязяр дянизинин сащил зонасынын ялверишли тябии шяраити бурада идман, туризм, истиращят вя мцалиъя мцяссисяляринин йарадылмасы бахымындан мцщцм ящямиййят кясб едир. Бол эцняш енержиси, нарын гумлу эениш чимярликляр, мювъуд балнеоложи амилляр вя с. бурада курорт-рекреасийа инфраструктурунун инкишаф етдирилмясиня эениш имканлар йарадыр. Бунлары нязяря алараг щяля 1983 илдя ССРИ Назирляр Кабинети “Хязяр дянизи сащилляриндя цмумиттифаг ящямиййятли курорт базасынын йарадылмасы” щаггында гярар гябул етмишди. Азярбайъанын сащил зонасынын 680 км-и курорт-санаторийа комплексинин йарадылмасы цчцн йарарлы сайылмышдыр. Сащил зонасынын бюйцк туризм имканлары вардыр. Илк турист базасы Бакыда 1936 илдя, Йаламадакы “Хязяр” турист базасы ися 1963 илдя йарадылмышдыр. Хязяр дянизи сащилляри инсанларын ясас истиращят зонасыдыр. Бу сащиллярдя, хцсусян Абшерон й-а-нда, баь вя баьчылыг тясяррцфатлары эениш йайылмышдыр.

     Карбощидроэен ещтийатлары. Хязяр дянизинин диби зянэин карбощидроэен ещтийатларына маликдир. Бурада илк нефт 20 ясрин яввялляриндя Пираллащыа.-нда, суалты йатаглардан ися Биби-щейбят кюрфязиндя (1923) щасил едилмишдир. Сонрадан Абшерон архипелагы (Эцрэан-дяниз, Нефт Дашлары, Дарвин сайы вя с.) вя Бакы архипелагы (Дуванны-дяниз, Сянэячал-дяниз вя с.) акваторийаларындакы нефт-газ-конденсат йатагларынын истисмарына башланылмышдыр. Газыма ишляри дянизин дярин сащяляриндя цзян платформалар-гурьулар васитясиля апарылыр. Дяниздя метал юзцлляр цзяриндя 1000-дян чох ада гурулмуш, цмуми уз. тягр. 400 км олан естакадалар шябякяси йарадылмышдыр. Хязярдяки нефт-газ-конденсат йатаглары республиканын нефт-газ сянайесиндя ясас йер тутур. Бурада щасил едилян нефтин 67%-и, газын ися 95%-и щямин йатагларын пайына дцшцр. Сон вахтлар Хязярин Азярбайъан секторунда 100-я йахын нефтли-газлы структурлар вя перспективли сащяляр ашкар едилмишдир.

    Дцнйанын нцфузлу прогноз ин-тларынын мялуматына эюря, Хязяр реэионундакы нефт вя газ-конденсатын ещтимал ещтийатлары 18–20 млрд. тона йахындыр. Онларын 10 млрд. тонуну нефт ещтийатлары тяшкил едир ки, бунун да 3 млрд. тону Хязярин Азярбайъан секторунун пайына дцшцр.

     Биоложи ещтийатлары. Хязяр дянизи 1809 фауна вя тягр. 782 флора нювляри иля тямсил олунан зянэин биоложи ещтийата маликдир. Фаунанын 1069 нювц сярбяст, 325-и паразит щяйат тярзи кечирянляря, 415 нювц ися онурьалылара аиддир. Хязяр няря балыглары нярякимиляр нювцнцн дцнйа ещтийаты вя эенофондунун ясасыны тяшкил едир. Щазырда Хязяр дцнйада нярякимилярин мяскунлашдыьы ясас дахили щювзядир вя бу нювцн цмуми щасилатынын 90%-и она мяхсусдур. Ейни заманда чяки, суф кими гиймятли балыгларын ещтийатына эюря дя Хязяр дахили сутутарлар арасында апарыъы йерлярдян бирини тутур. Кцтцм, кефал, чапаг, килкя, карп, ханы балыьы, гызыл балыг, ади дурнабалыьы кими балыглар да хцсуси ящямиййят кясб едир. Цмумиййятля, Хязяр дянизиндя 101 балыг нювц гейдя алынмышдыр. Бурада Цчцнъц Дюврцн Сармат вя Понт ясрляринин фаунасы сахланмышдыр. Хязяр суитиси бурада йеэаня мямяли щейвандыр. Хязярин флорасында эюй-йашыл вя диатом йосунлар цстцнлцк тяшкил едир. Акваторийанын зянэин фауна вя флорасынын мцщафизяси мягсядиля Абшерон Милли Паркы, Гызылаьаъ Дювлят Горуьу вя Эил адасы йасаглыьы йарадылмышдыр (бах Хцсуси горунан тябии яразиляр).

     Хязяр дянизинин мцщцм няглиййат ящямиййяти вардыр. Азярбайъан Республикасында йцк дювриййясинин 21%-и дяниз нягл.-нын пайына дцшцр. Дашынан йцклярин чохуну нефт, нефт мящсуллары, нефт сянайеси аваданлыьы, тахыл, памбыг, мешя материаллары вя с. тяшкил едир. Хязяр дянизинин Волга чайы, Волга-Балтик су йолу, Волга–Дон каналы васитясиля Дцнйа океаны иля ялагяси вардыр. Бакы иля Тцркмянбашы вя Актау лиманлары арасында эями бяряляри ишляйир. Иранла дяниз тиъаряти, ясасян, Бакы лиманы васитясиля апарылыр.

     Хязяр дянизинин проблемляри. Хязярин мцасир проблемляри арасында онун еколожи вязиййяти, сявиййясинин дяйишмяси вя статусу мясяляляри мцщцм йер тутур.

     Еколожи проблем. Щазырда Хязярин еколожи вязиййяти олдугъа эярэиндир. Дянизин шелф зонасында еколожи шяраит даща кяскиндир вя артыг бурада юлц зоналар йаранмышдыр. Бязи йерлярдя чирклян-дириъилярин мигдары нормадан 10–20 дяфя артыгдыр. Хязярин чирклянмя мянбяляри мцхтялифдир. Онлары ашаьыдакы кими груплашдырмаг олар: 1) Хязяря ахан чайлар васитясиля эялян чиркляндириъиляр; 2) сащил зонасында йерляшян шящярлярдян вя сянайе обйектляриндян эялян чиркляндириъиляр; 3) дяниздя нефт щасилаты вя нягли иля ялагядар чирклянмя; 4) Хязяр дянизи сявиййясинин галхмасы нятиъясиндя сащил зонасында су алтында галмыш мянбялярдян чирклянмя. Бу чиркляндириъи мянбяляр ичярисиндя биринъи йери Хязяря ахан чайлар тутур. Беля ки, сон мялуматлара эюря чайлар васитясиля Хязяр дянизиня илдя 75 млн. тон нефт мящсуллары эятирилир ки, бунун да 95%-и Волга чайынын пайына дцшцр. Чирклянмянин вя ганунсуз овун артмасы, Хязяр ятрафындакы балыгартырма заводларынын яввялки эцъля ишлямямяси дяниздя бир чох нювлярин, хцсусян няря балыьы ещтийатынын тцкянмяси тящлцкясини йаратмышдыр.

     Сявиййянин  дяйишмяси  пробл е ми . Хязяр дянизини диэяр ири щяъмли сутутарлардан фяргляндирян ян сяъиййяви хцсусиййят онун сявиййясинин эениш диапазонда дюври олараг дяйишмясидир. Палеоъоьрафи, археоложи вя тарихи мялуматлара эюря сон 3 мин илдя Хязярин сявиййясинин дяйишмя амплитуду 15 м-я йахын олмушдур. Бу сащядя апарылан мцшащидялярин ясасыны 1837 илдя Бакыда Е.Лентс гоймушдур. Мцшащидяляр дюврцндя гейдя алынмыш ян йцксяк сявиййя (–25,2 м) 1882 илдя, ян ашаьы (–29,0 м) сявиййя ися 1977 илдя гейдя алынмышдыр. 1978–95 иллярдя сявиййя 2,5 м галхмышдыр.

     Сявиййянин дяйишмяси иглим, эеоложи вя антропоэен амиллярля ялагяляндирилир. Иглим амили юз тясирини Хязярин су балансынын эялир (дянизя ахан чайларын сулары вя сятщя дцшян йаьынтылар) вя чыхар (сятщдян бухарланма) фяргиндя эюстярир. Балансын позулмасы сявиййянин дяйишмяси иля нятиъялянир, йяни чай сулары вя йаьынтынын мигдары сятщдян бухарланмадан чох олдуьу щалда сявиййя галхыр вя яксиня.

     Хязяр дянизинин сявиййясинин дяйишмяси сащил зонасында дюврц олараг сосиал-игтисади вя еколожи проблемляр йарадыр. Сявиййянин ендийи щалларда бцтцн щидротехники гурьуларда, о ъцмлядян, лиманларда йенидянгурма ишляри апарылыр. Хязяр фаунасынын мяскунлашдыьы вя инкишаф етдийи шелф зонасынын сащяси азалыр, балыгларын кцрц тюкмяк цчцн чайлара кечмясиня янэял йараныр. Бу зонанын щидрометеороложи режиминдя мянфи дяйишикликляр баш верир. Сявиййянин галхдыьы щалларда да сащил зонасынын сосиал-игтисади вязиййятиня кцлли мигдарда зийан дяйир, еколожи шяраит писляшир, батаглыглар йараныр, евляр вя торпаглар су алтында галыр.

    1978–95 иллярдя сявиййянин галхмасындан Азярбайъана дяйян зийанын мигдары тягр. 2 млрд. АБШ доллары тяшкил етмишдир.

     Статус  мясяляси. Вахтиля Хязяр дянизи ССРИ иля Иран арасында бюлцнмцш вя сярщяд Астара–Щясянгулу хятти бойунъа мцяййянляшдирилмишдир. 1991 ил-дя ССРИ-нин сцгутундан сонра мцттяфиг республикалар, о ъцмлядян Азярбайъан Республикасы мцстягиллик ялдя едяряк юз ярази сулары иля бирликдя БМТ-йя вя диэяр бейнялхалг гурумлара дахил олмушдур.

     Яд.: Г ю л ь К . К . Каспийское море. Б., 1956; М и р з о е в М . А . Имена на картах Каспия. Б., 1988; Гидрология и гидрохимия морей. Т. 4. Каспийское море. Вып. 1. Гидрометеорологические условия. С-Петербург. 1992; Г а с ы м о в Я . Щ . Хязяр дянизи. Б., 1999; П а н и н Г . Н . , М а м е д о в Р . М . , М и т р о ф а н о в И . В. Современное состояние Каспийского моря. М., 2005.

    Рамиз Мяммядов

     

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
Ümumi məlumat – 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi
    2.8.  Xəzər dənizi 

    Хязяр дянизи

     Цмуми мялумат. Хязяр дянизи дцнйанын ян бюйцк эюлц, Азярбайъан Республикасынын щидрографик шябякясинин ян ири вя мцщцм су щювзяси ващидидир. Авропа вя Асийа гитяляринин тямасында эениш материк депрессийасында 36о34′ вя 47о10′ шм. енликляри, 46о42′ вя 54о42′ ш. уз.-лары арасында йерляшир. Тягр. 6500 км уз.-ундакы сащил хяттинин шм.-да Самур, ъ.-да  Астара чайлары арасындакы 816 км-и Азярбайъан Республикасынын пайына дцшцр. Юлчцляриня, акваторийасында баш верян просеслярин мащиййятиня, щидроложи хцсусиййятиня, фауна мцхтялифлийиня вя эеоложи инкишаф тарихиня эюря дяниз щесаб олунур. Хязяр дянизинин йазылы мянбялярдя 100-ядяк ады мялумдур. Ашшур мянбяляриндя (е.я. 14–7 ясрляр) Ъянуб дянизи, йунан алимляри Милетли Щекатей (е.я. 6 яср) вя Щеродотун (е.я. тягр. 546–480) ясярляриндя Каспи вя Щиркан дянизи адланыр. Даща сонралар Албан, Хязяр, Эюй, Ъошгун, Абескун, Бакы, Дярбянд, Ширван, Эцрэан, Хвалын вя с. адланмышдыр.

     Хязяр дянизи эеоморфоложи вя щидроложи хцсусиййятляриня эюря цч щиссяйя – Шимали, Орта вя Ъянуби Хязяр чюкякликляриня бюлцнцр. Шимали вя Орта Хязяри бирбириндян Мангышлаг (Чечен й-а – Эцлалы сайы – Тцб-Караган й-а), Орта вя Ъянуби Хязяри ися Абшерон (Абшерон й-а – Чялякян й-а) астаналары айырыр. Онларын макс. дяринлийи мцвафиг олараг 25 м, 788 м (Дярбянд чюкяклийи) вя 1025 м (Лянкяран чюкяклийи), орта дяринликляри ися 4,4 м, 192 м, 345 м-дир.

     Хязяр дянизи Неоэен дюврцнцн Миосен епохасынын ахырларына гядяр (тягр. 25 млн. ил яввял) Тетис океаны дянизляриндян бири олмуш вя онларла ялагяли инкишаф етмишдир. Сонралар щямин ялагя кясилмиш вя о, гапалы су щювзясиня чеврилмишдир. Лакин Плиосен – Дюрдцнъц Дюврдя Хязяр дянизи Гара дянизля вя беляликля, Дцнйа океаны иля бирляшмишдир. Сонунъу дяфя беля ялагя Дюрдцнъц Дюврцн Хвалын ясриндя, тягр. 40 мин ил бундан яввял баш вермишдир. Бундан сонра о, гапалы щювзя (эюл) кими инкишаф етмиш вя сявиййяси дюври олараг галхма вя енмяляря мяруз галмышдыр.

     Хязяр дянизиня Азярбайъан Республикасы яразисиндян ахан Гусар, Гудйал, Гарачай, Вялвяля, Атачай, Сумгайыт, Ъейранкечмяз, Пирсаат, Кцр, Виляш, Лянкяран, Тянэяруд чайлары, Русийа Федерасийасы иля сярщяддян ахан Самур, Иран Ислам Республикасы иля сярщяддян ахан Астара чайы тюкцлцр. Кцр-Араз овалыьындан Хязяр дянизиня, Кцр истисна олунмагла, даими ахар йохдур. Абшерон й-а-ндан, цмумиййятля, чай ахмыр. Кцр Хязяр дянизинин г. сащилиндян она тюкцлян ян бюйцк чайдыр.

     

    Хязярдя Азярбайъан Республикасынын ярази суларына бир сыра адалар вя сайлар (суалты адалар) дахилдир. Щямин адалар Абшерон архипелагыны (Пираллащы, Чилов, Бюйцк Тава, Кичик Тава адалары вя с.) вя Бакы архипелагыны (Бюйцк Зиря, Гум, Даш Зиря, Зянбил, Сянэи Муьан, Чиэил, Эил, Гарасу, Хяря Зиря, Дашлы ада, Гумани, Кцр Дашы адалары вя с.) тяшкил едир. Бюйцк Зиря, Гум, Даш Зиря адалары бязян Бакы бухтасы (кюрфязи) адалары кими эюстярилир. Ян бюйцк ада Пираллащы (сащяси тягр. 15 км2, уз. 12 км, ени 4 км- я гядярдир), ян ш.-дя йерляшян ада Чиловдур. Абшерон вя Бакы архипелаглары акваторийаларында щямчинин чохлу сайлар, йахуд дайазлыглар (Абшерон, Балахнин, Дарвин, Нефт Дашлары, Кцр вя с.) вардыр.

      

    Дянизин Азярбайъан Республикасы сащилляри чох йердя аккумулйатив овалыглардан – шм.-да Самур-Дявячи, мяркязи щиссядя Кцр-Араз, ъ.-да Лянкяран овалыгларындан ибарятдир. Самур чайы мянсябиндян Абшерон й-а-надяк сащил хятти аз эиринтили-чыхынтылыдыр. Бу щиссядя анъаг Самур чайынын делтасы, Ямийя бурну вя Эилязи дили дянизя тяряф кичик чыхынтылар ямяля эятирир. Сащилляр бурада гум вя чагыл дашларындан тяшкил олунмуш аккумулйатив, Ямийя бурну вя Эилязи дили ися, ясасян, гайалыгдыр вя абразион мяншялидир.

     Бюйцк Гафгазын ъ.-ш. кянарыны тяшкил едян Абшерон й-а Хязяр дянизинин ичяриляриня доьру узанараг онун сащиллярини даща да мцряккябляшдирир. Хязярин г. сащилиндя ян бюйцк (уз. 60 км-дян чох, ени 30 км-я гядяр) олан бу й-а-нын сащилляри чох йердя эиринтили-чыхынтылыдыр. Аккумулйатив кичик кюрфязляр вя кюклц сцхурлардан тяшкил олунмуш бурунлар (Сарыгайабашы, Кющня Билэящ, Шцвялан, Эцрэан вя с.) сяъиййявидир. Й-а иля Пираллащы а. арасында бяндин иншасы (1941) нятиъясиндя кечмиш Абшерон боьазынын йериндя Шимали вя Ъянуби Абшерон кюрфязляри ямяля эялмишдир. Дянизя тяряф тягр. 12 км мясафядя узанан Шащ дили Абшерон й-а-нын ъ.-ш. гуртараъаьыны тяшкил едир. Й-а-нын ъ. сащилиндя, Султан бурну иля Шых бурну арасында Бакы бухтасы йерляшир.

     Абшерон й-а иля Кцр чайынын делтасы арасындакы кюклц сцхурлардан тяшкил олунмуш Пута, Сянэячал, Ялят, Пирсаат бурунлары, палчыг вулканы мяншяли Бяндован бурну вя онларын араларындакы кюрфязлярля ялагядар сащил хятти нисбятян эиринтили-чыхынтылыдыр.

     Кцр чайынын делтасы Хязяр дянизинин г. сащилиндя ян бюйцк делтадыр (сащ. тягр. 100 км2, уз. 21 км). Сон заманлар чай эятирмяляринин азалмасы вя дянизин сявиййясинин галхмасы иля ялагядар Кцрцн делтасы абразийайа (ашынмайа) мяруз галыр. Щямин делтадан ъ.-г.-дя сащиля паралел гювсвары Кцр дили (уз. 32 км, ени 4,5 км-ядяк) вя Сары (Сара) й-а узаныр. Кцр дили иля Сары й-а арасында дянизин Азярбайъан Республикасынын сащилйаны зонасында ян эениш олан Гызылаьаъ кюрфязи йерляшир. Сары й-а-нын гуртараъаьы иля Лиман шящяри арасында бянд тикилмяси (1954) нятиъясиндя Кичик Гызылаьаъ кюрфязи гапалы су щювзясиня чеврилмишдир. Кцр дилинин ш. сащилинин интенсив йуйулмасындан онун тягр. орта щиссясиндя сон иллярдя тябии боьаз ямяля эялмишдир.

    Лиман шящяриндян ъ.-да щамар сащил хятти меридиан истигамятиндя Астара чайынын мянсябинядяк узаныр.

     Физики-ъоьрафи сяъиййяси. Хязяр дянизинин эеотектоник вя ъоьрафи мювгейинин юзцнямяхсуслуьу, бурада литосфер плитяляринин эеодинамик режиминин вя щювзясиндя баш верян щидрометеороложи щадисялярин мцряккяблийи онун физики-ъоьрафи шяраитинин мцхтялифлийиня сябяб олмушдур.

     Релйефи. Азярбайъан Республикасынын ярази суларында Хязярин дибинин релйефи чох мцряккябдир. Онун ясас цнсцрлярини бурада бир сыра сай вя адалардан ибарят Абшерон астанасы вя Бакы архипелагы, Орта Хязяр вя Ъянуби Хязяр чюкякликляри тяшкил едир. Щямин чюкякликлярля дянизин г. сащил хятти арасында ени 60–70 км-я гядяр олан шелф (материк дайазлыьы) зонасы (сащ. тягр. 25 мин км2) йерляшир. Шелф зонасынын релйефи дальаварыдыр. Бу зонада сащил хятти бойунъа чох йердя гум тиряляри узаныр. Абшерон й-а-нын шм. вя шм.-ш. сащилляри эцълц кцляклярин тясириля йаранан дальа вя ахынларын эятирмя материаллары иля долараг дайазлашыр. Айры-айры сащялярдя мцхтялиф истигамятлярдя узанан вя ящянэдашылардан тяшкил олунмуш суалты тиряляр вя гайалыглар вар. Сащил хятти йахынлыьында бу тиряляр вя гайалыглар эятирмя материалларынын щямин сащялярдя топланмасына шяраит йарадыр. Бакы архипелагы вя гисмян Абшерон астанасы акваторийаларында палчыг вулканлары вар. Бакы архипелагы адаларынын яксяриййяти палчыг вулканларынын пцскцрмяси нятиъясиндя йаранмышдыр.

     Эеолоjи гурулушу. Хязяр дянизинин Азярбайъан Республикасы яразисиндя цч ясас структур айрылыр: Юн Гафгаз (Терек-Хязяр) даьятяйи чюкяйинин ш. кянары, Абшерон-Балханйаны тектоник зонасы (Абшерон астанасы) вя Ъянуби Хязяр чюкяклийинин г. щиссяси.

     Юн Гафгаз (Терек-Хязяр) чюкяйи галынлыьы 15–20 км-ядяк олан чюкмя сцхур гаты иля долмушдур. Бунларын ичярисиндя Палеоэен-Неоэен чюкцнтцляри даща галындыр. Табашир йашлы чюкцнтцлярин таваны тягр. 5–6 км дяринликдядир. Юн Гафгаз чюкяйинин кянар ъ. цнсцрц бязян Абшерон чюкяйи адланан Гусар-Дявячи чюкяйидир. Хязярйаны-Губа зонасында цмумгафгаз истигамятиндя йерляшян бир сыра ири антиклинал структур айрылыр.

     Абшерон-Балханйаны тектоник зонасы структур ъящятдян Бюйцк Гафгазын ъ.-ш. гуртараъаьыны дянизин ш. сащилиндяки Балханйаны галхма зонасы иля ялагяляндирир. Бурада галын терриэен Плиосен гаты субенлик истигамятиндя антиклинал гырышыглар ямяля эятирир. Дянизин Азярбайъан Республикасы секторунда Абшерон астанасынын г. – Абшеронйаны щиссяси йерляшир. Бура Абшерон й-а вя Абшерон архипелагы структурлары дахилдир.

     Ъянуби Хязяр чюкяклийи Мезокайнозой йашлы бюйцк галынлыглы (20 км-ядяк) чюкцнтцлярля долмуш чох дярин чюкякликдир. Чюкяклийин бцнювряси Тетис океанынын галыьы щесаб олунур. Ещтимал едилир ки, щямин океанын гапанмасы нятиъясиндя бир сыра “океан пянъяряси” йараныр ки, бунлардан да биринин йериндя Ъянуби Хязяр реликт чюкяклийи йерляшир. Гафгаз, Елбурс, Копетдаь вя Бюйцк Балхан д-ры иля ящатялянян Ъянуби Хязяр чюкяклийинин бцнюврясиндя гапанан океанлара мяхсус ирси щярякятляр инди дя давам едир.

     Иглими. Хязярин Азярбайъан Республикасынын сащилйаны зонасында иглиминин формалашмасы атм. дювраны просесляри, дянизи ящатя едян гуру сащясинин релйефи вя с.-дян асылыдыр. Бу зонада атм. дювраны просесляриня ян чох Кара, Скандинавийа, Сибир (континентал) вя субтропик антисиклонлары, Азор максимуму, гисмян Орта Асийа антисиклону тясир эюстярир. Илин мювсцмляриндян вя йаранмыш синоптик шяраитдян асылы олараг йерли атм. дювраны да баш верир. Ъябщя зоналарында йаранан сиклонлар да сащилйаны зонанын щава шяраитиня ъидди тясир эюстярир. Бурада кцляк режими чох мцряккябдир вя Хязярдя эцълц кцляклярин ян чох тякрарландыьы сащядир. Кцляклярин орта иллик сцряти ъ.-да 2–4 м/сан, шм.-да 4–5 м/сан, Абшерон вя Бакы архипелаглары акваторийаларында ися 6–7 м/сан-дир. Абшерон й-а-надяк сащил зонасында шм. Истигамятли кцлякляр цстцндцр. Бура цчцн сяъиййяви олан хязрi кцляйи дяниз цзяриндя ени 100 км-дян артыг олан золаьы ящатя едир. О, илин бцтцн фясилляриндя щаванын кяскин дяйишилмясиня, дяниздя эцълц дальаланмайа, эятирилмя, говулма (говма-эятирмя) щадисясиня вя сцрятли ахынларын йаранмасына вя с. сябяб олур. Бязян гасырьа щяддиня чатыр вя сцряти 35–40 м/сан-йядяк йцксялир. Бакы вя Абшерон архипелаглары акваторийалары цчцн эилаварда сяъиййявидир. Абшерон й-а-ндан ъ.-да шм.-ш., Лянкяран овалыьынын сащил зонасында ъ.-ш. вя г. кцлякляри цстцнлцк тяшкил едир. Сащил зонасында дяниз суйунун вя гурунун темп-р фяргиндян асылы олараг б р и з кцлякляри ясир. Илин исти дюврцндя бризляр фяаллашараг эеъяляр гурудан дянизя доьру 20 км-ядяк, эцндцзляр ися дяниздян гуруйа доьру 40 км-ядяк ирялиляйир. Щаванын орта иллик темп-ру шм.-да 12оЪ, галан йерлярдя 14–15оЪ-дир. Орта темп-р йанварда шм.-да 1оЪ, ъ.-да 3–4оЪ (дянизин мцлайимляшдириъи тясириня даща чох мяруз галан Чилов а. вя Нефт Дашлары р-нунда 4,5–4,8оЪ), ийул–августда ися мцвафиг олараг 23–24оЪ вя 25–26оЪ-дир. Мцтляг макс. темп-р 38оЪ, мцтляг мин. темп-р ися –15оЪ-дир. Иллик йаьынтынын мигдары шм.-да 450 мм-дян Абшерон вя Бакы архипелаглары акваторийаларында 130–300 мм-ядяк азалыр. Бундан ъ.-да йаьынтынын иллик мигдары артараг Лянкяран овалыьынын сащил зонасында 1600 мм-я чатыр. Щаванын нисби орта иллик рцтубятлилийи 70–80%-дир. Щямин эюстяриъинин орта айлыг гиймяти дянизин ичярисиня доьру артыр (хцсусиля йайда). Су сятщиндян иллик бухарланма Абшерон й-а р-нунда 1400 мм-я чатыр. Йай азбулудлудур. Илдя ъями 10–15 эцн думан олур (ясасян, йазда).

     Хязяр дянизи Азярбайъан Республикасы яразисинин, хцсусиля онун сащилбойу зонасынын иглиминя эцълц тясир эюстяряряк, ону рцтубятляндирир, дянизин цзяриндян кечян сойуг вя исти щава кцтляляринин темп-руну мцяййян дяряъядя мцлайимляшдирир, исти, гуру вя тозлу кцляйин тясирини азалдыр.

     Щидроложи режими. Азярбайъан Республикасынын сащил зонасы, хцсусиля Абшерон й-а-нын ятрафы Хязяр дянизиндя сятщ ахынларынын ян чох инкишаф етдийи мцряккяб сащядир. Башлыъа олараг чай (ясасян, Волга) ахынларынын вя кцляклярин тясири нятиъясиндя ямяля эялян, дянизин г. сащили бойунъа шм.-дан ъ.-а щярякят едян ясас ахын кцтляси Абшерон й-а-на чатыр, онун шм. сащили истигамятиндя ш.-я дюняряк ики гола айрылыр: бунлардан бири Абшерон астанасы бойунъа дянизин ш. сащилиня доьру йюнялир, диэяри ися Нефт Дашлары р-нунда йенидян ъ.-а доьру щярякят едир вя Ъянуби Хязярдя сиклонал су дювраны ямяля эятирир. Бакы архипелагы акваторийасында антисиклонал су дювраны мцшащидя олунур. Ахынларын орта сцряти, адятян, 20–30 см/сан-дир. Эцълц шм. Кцлякляри заманы ахынларын сцряти бязи йерлярдя 50 см/сан-йя, щятта 100 см/сан-йя чатыр. Дальаларын ямяля эялмяси вя режими, ясасян, кцляклярин эцъцндян, давамиййятиндян вя дянизин дяринлийиндян асылыдыр.

    Абшерон архипелагы акваторийасынын шм.-ш. вя ш. щиссяляри Хязяр дянизиндя ян эцълц дальаланма р-нудур. Бурада щцнд. 11 м-я, уз. ися 100–150 м-я чатан дальалар Абшерон архипелагы акваторийасында мцшащидя едилмишдир. Эятирилмя-говулма вя говма щадисяси заманы Абшерон й-а-нын шм. сащилиндя сявиййянин дяйишмясинин амплитуду 1–1,5 м-я чатыр. Сятщ суларынын орта темп-ру йайда шм.-да 22оЪ вя даща ашаьы, ъ.-да 26оЪ вя даща йухары олур, ийул-августда ися бязян 28–30оЪ-йядяк йцксялир. Гышда сятщ суларынын темп-ру сащилдя ейни олуб (тягр. 5оЪ), дянизин ичяриляриня (ш.-я) доьру артараг 10–11оЪ-йя чатыр. Чох сярт кечян гыш айларында цзян бузлар эцълц кцлякляр вя ахынлар васитясиля Шимали Хязярдян Абшерон й-а-нын сащилляринядяк говулуб эятирилир (мяс., 1953–54 илин гышы). Надир щалларда дайазлыглардакы сащил сулары буз гаты иля юртцлцр (мяс., 1950 илин йанвары). Суйун дузлулуьу йайда сащилдя 120/00 (промилл) вя даща аз, дярин сащялярдя 130/00-дяк, гышда ися мцвафиг олараг 11,50/00 вя даща аз вя 130/00-я чатыр. Чай мянсябляриндя дузлулуг хейли аз олур. Суйун шяффафлыьы дярин сащялярдя тягр. 15 м-дян сащил йахынлыьында 3–5 м-я гядяр дяйишир. Лянкяран овалыьынын сащил суларында шяффафлыг гышда 2 м-дян дя аз олур. Дяниз суйунун рянэи сащилдя чиркли гонур, йашыл, дярин сащялярдя ися эюй-йашылдыр.

     Тябии ещтийатлары. Хязяр дянизинин Азярбайъан сектору зянэин тябии ещтийатлара маликдир. Щювзянин щямин сярвятляри, ясасян, стратежи ящямиййятли рекреасийа, минераложи вя биоложи ещтийатлара айрылыр.

     Курорт - рекреасийа ещтийатлары. Хязяр дянизинин сащил зонасынын ялверишли тябии шяраити бурада идман, туризм, истиращят вя мцалиъя мцяссисяляринин йарадылмасы бахымындан мцщцм ящямиййят кясб едир. Бол эцняш енержиси, нарын гумлу эениш чимярликляр, мювъуд балнеоложи амилляр вя с. бурада курорт-рекреасийа инфраструктурунун инкишаф етдирилмясиня эениш имканлар йарадыр. Бунлары нязяря алараг щяля 1983 илдя ССРИ Назирляр Кабинети “Хязяр дянизи сащилляриндя цмумиттифаг ящямиййятли курорт базасынын йарадылмасы” щаггында гярар гябул етмишди. Азярбайъанын сащил зонасынын 680 км-и курорт-санаторийа комплексинин йарадылмасы цчцн йарарлы сайылмышдыр. Сащил зонасынын бюйцк туризм имканлары вардыр. Илк турист базасы Бакыда 1936 илдя, Йаламадакы “Хязяр” турист базасы ися 1963 илдя йарадылмышдыр. Хязяр дянизи сащилляри инсанларын ясас истиращят зонасыдыр. Бу сащиллярдя, хцсусян Абшерон й-а-нда, баь вя баьчылыг тясяррцфатлары эениш йайылмышдыр.

     Карбощидроэен ещтийатлары. Хязяр дянизинин диби зянэин карбощидроэен ещтийатларына маликдир. Бурада илк нефт 20 ясрин яввялляриндя Пираллащыа.-нда, суалты йатаглардан ися Биби-щейбят кюрфязиндя (1923) щасил едилмишдир. Сонрадан Абшерон архипелагы (Эцрэан-дяниз, Нефт Дашлары, Дарвин сайы вя с.) вя Бакы архипелагы (Дуванны-дяниз, Сянэячал-дяниз вя с.) акваторийаларындакы нефт-газ-конденсат йатагларынын истисмарына башланылмышдыр. Газыма ишляри дянизин дярин сащяляриндя цзян платформалар-гурьулар васитясиля апарылыр. Дяниздя метал юзцлляр цзяриндя 1000-дян чох ада гурулмуш, цмуми уз. тягр. 400 км олан естакадалар шябякяси йарадылмышдыр. Хязярдяки нефт-газ-конденсат йатаглары республиканын нефт-газ сянайесиндя ясас йер тутур. Бурада щасил едилян нефтин 67%-и, газын ися 95%-и щямин йатагларын пайына дцшцр. Сон вахтлар Хязярин Азярбайъан секторунда 100-я йахын нефтли-газлы структурлар вя перспективли сащяляр ашкар едилмишдир.

    Дцнйанын нцфузлу прогноз ин-тларынын мялуматына эюря, Хязяр реэионундакы нефт вя газ-конденсатын ещтимал ещтийатлары 18–20 млрд. тона йахындыр. Онларын 10 млрд. тонуну нефт ещтийатлары тяшкил едир ки, бунун да 3 млрд. тону Хязярин Азярбайъан секторунун пайына дцшцр.

     Биоложи ещтийатлары. Хязяр дянизи 1809 фауна вя тягр. 782 флора нювляри иля тямсил олунан зянэин биоложи ещтийата маликдир. Фаунанын 1069 нювц сярбяст, 325-и паразит щяйат тярзи кечирянляря, 415 нювц ися онурьалылара аиддир. Хязяр няря балыглары нярякимиляр нювцнцн дцнйа ещтийаты вя эенофондунун ясасыны тяшкил едир. Щазырда Хязяр дцнйада нярякимилярин мяскунлашдыьы ясас дахили щювзядир вя бу нювцн цмуми щасилатынын 90%-и она мяхсусдур. Ейни заманда чяки, суф кими гиймятли балыгларын ещтийатына эюря дя Хязяр дахили сутутарлар арасында апарыъы йерлярдян бирини тутур. Кцтцм, кефал, чапаг, килкя, карп, ханы балыьы, гызыл балыг, ади дурнабалыьы кими балыглар да хцсуси ящямиййят кясб едир. Цмумиййятля, Хязяр дянизиндя 101 балыг нювц гейдя алынмышдыр. Бурада Цчцнъц Дюврцн Сармат вя Понт ясрляринин фаунасы сахланмышдыр. Хязяр суитиси бурада йеэаня мямяли щейвандыр. Хязярин флорасында эюй-йашыл вя диатом йосунлар цстцнлцк тяшкил едир. Акваторийанын зянэин фауна вя флорасынын мцщафизяси мягсядиля Абшерон Милли Паркы, Гызылаьаъ Дювлят Горуьу вя Эил адасы йасаглыьы йарадылмышдыр (бах Хцсуси горунан тябии яразиляр).

     Хязяр дянизинин мцщцм няглиййат ящямиййяти вардыр. Азярбайъан Республикасында йцк дювриййясинин 21%-и дяниз нягл.-нын пайына дцшцр. Дашынан йцклярин чохуну нефт, нефт мящсуллары, нефт сянайеси аваданлыьы, тахыл, памбыг, мешя материаллары вя с. тяшкил едир. Хязяр дянизинин Волга чайы, Волга-Балтик су йолу, Волга–Дон каналы васитясиля Дцнйа океаны иля ялагяси вардыр. Бакы иля Тцркмянбашы вя Актау лиманлары арасында эями бяряляри ишляйир. Иранла дяниз тиъаряти, ясасян, Бакы лиманы васитясиля апарылыр.

     Хязяр дянизинин проблемляри. Хязярин мцасир проблемляри арасында онун еколожи вязиййяти, сявиййясинин дяйишмяси вя статусу мясяляляри мцщцм йер тутур.

     Еколожи проблем. Щазырда Хязярин еколожи вязиййяти олдугъа эярэиндир. Дянизин шелф зонасында еколожи шяраит даща кяскиндир вя артыг бурада юлц зоналар йаранмышдыр. Бязи йерлярдя чирклян-дириъилярин мигдары нормадан 10–20 дяфя артыгдыр. Хязярин чирклянмя мянбяляри мцхтялифдир. Онлары ашаьыдакы кими груплашдырмаг олар: 1) Хязяря ахан чайлар васитясиля эялян чиркляндириъиляр; 2) сащил зонасында йерляшян шящярлярдян вя сянайе обйектляриндян эялян чиркляндириъиляр; 3) дяниздя нефт щасилаты вя нягли иля ялагядар чирклянмя; 4) Хязяр дянизи сявиййясинин галхмасы нятиъясиндя сащил зонасында су алтында галмыш мянбялярдян чирклянмя. Бу чиркляндириъи мянбяляр ичярисиндя биринъи йери Хязяря ахан чайлар тутур. Беля ки, сон мялуматлара эюря чайлар васитясиля Хязяр дянизиня илдя 75 млн. тон нефт мящсуллары эятирилир ки, бунун да 95%-и Волга чайынын пайына дцшцр. Чирклянмянин вя ганунсуз овун артмасы, Хязяр ятрафындакы балыгартырма заводларынын яввялки эцъля ишлямямяси дяниздя бир чох нювлярин, хцсусян няря балыьы ещтийатынын тцкянмяси тящлцкясини йаратмышдыр.

     Сявиййянин  дяйишмяси  пробл е ми . Хязяр дянизини диэяр ири щяъмли сутутарлардан фяргляндирян ян сяъиййяви хцсусиййят онун сявиййясинин эениш диапазонда дюври олараг дяйишмясидир. Палеоъоьрафи, археоложи вя тарихи мялуматлара эюря сон 3 мин илдя Хязярин сявиййясинин дяйишмя амплитуду 15 м-я йахын олмушдур. Бу сащядя апарылан мцшащидялярин ясасыны 1837 илдя Бакыда Е.Лентс гоймушдур. Мцшащидяляр дюврцндя гейдя алынмыш ян йцксяк сявиййя (–25,2 м) 1882 илдя, ян ашаьы (–29,0 м) сявиййя ися 1977 илдя гейдя алынмышдыр. 1978–95 иллярдя сявиййя 2,5 м галхмышдыр.

     Сявиййянин дяйишмяси иглим, эеоложи вя антропоэен амиллярля ялагяляндирилир. Иглим амили юз тясирини Хязярин су балансынын эялир (дянизя ахан чайларын сулары вя сятщя дцшян йаьынтылар) вя чыхар (сятщдян бухарланма) фяргиндя эюстярир. Балансын позулмасы сявиййянин дяйишмяси иля нятиъялянир, йяни чай сулары вя йаьынтынын мигдары сятщдян бухарланмадан чох олдуьу щалда сявиййя галхыр вя яксиня.

     Хязяр дянизинин сявиййясинин дяйишмяси сащил зонасында дюврц олараг сосиал-игтисади вя еколожи проблемляр йарадыр. Сявиййянин ендийи щалларда бцтцн щидротехники гурьуларда, о ъцмлядян, лиманларда йенидянгурма ишляри апарылыр. Хязяр фаунасынын мяскунлашдыьы вя инкишаф етдийи шелф зонасынын сащяси азалыр, балыгларын кцрц тюкмяк цчцн чайлара кечмясиня янэял йараныр. Бу зонанын щидрометеороложи режиминдя мянфи дяйишикликляр баш верир. Сявиййянин галхдыьы щалларда да сащил зонасынын сосиал-игтисади вязиййятиня кцлли мигдарда зийан дяйир, еколожи шяраит писляшир, батаглыглар йараныр, евляр вя торпаглар су алтында галыр.

    1978–95 иллярдя сявиййянин галхмасындан Азярбайъана дяйян зийанын мигдары тягр. 2 млрд. АБШ доллары тяшкил етмишдир.

     Статус  мясяляси. Вахтиля Хязяр дянизи ССРИ иля Иран арасында бюлцнмцш вя сярщяд Астара–Щясянгулу хятти бойунъа мцяййянляшдирилмишдир. 1991 ил-дя ССРИ-нин сцгутундан сонра мцттяфиг республикалар, о ъцмлядян Азярбайъан Республикасы мцстягиллик ялдя едяряк юз ярази сулары иля бирликдя БМТ-йя вя диэяр бейнялхалг гурумлара дахил олмушдур.

     Яд.: Г ю л ь К . К . Каспийское море. Б., 1956; М и р з о е в М . А . Имена на картах Каспия. Б., 1988; Гидрология и гидрохимия морей. Т. 4. Каспийское море. Вып. 1. Гидрометеорологические условия. С-Петербург. 1992; Г а с ы м о в Я . Щ . Хязяр дянизи. Б., 1999; П а н и н Г . Н . , М а м е д о в Р . М . , М и т р о ф а н о в И . В. Современное состояние Каспийского моря. М., 2005.

    Рамиз Мяммядов

     

    2.8.  Xəzər dənizi 

    Хязяр дянизи

     Цмуми мялумат. Хязяр дянизи дцнйанын ян бюйцк эюлц, Азярбайъан Республикасынын щидрографик шябякясинин ян ири вя мцщцм су щювзяси ващидидир. Авропа вя Асийа гитяляринин тямасында эениш материк депрессийасында 36о34′ вя 47о10′ шм. енликляри, 46о42′ вя 54о42′ ш. уз.-лары арасында йерляшир. Тягр. 6500 км уз.-ундакы сащил хяттинин шм.-да Самур, ъ.-да  Астара чайлары арасындакы 816 км-и Азярбайъан Республикасынын пайына дцшцр. Юлчцляриня, акваторийасында баш верян просеслярин мащиййятиня, щидроложи хцсусиййятиня, фауна мцхтялифлийиня вя эеоложи инкишаф тарихиня эюря дяниз щесаб олунур. Хязяр дянизинин йазылы мянбялярдя 100-ядяк ады мялумдур. Ашшур мянбяляриндя (е.я. 14–7 ясрляр) Ъянуб дянизи, йунан алимляри Милетли Щекатей (е.я. 6 яср) вя Щеродотун (е.я. тягр. 546–480) ясярляриндя Каспи вя Щиркан дянизи адланыр. Даща сонралар Албан, Хязяр, Эюй, Ъошгун, Абескун, Бакы, Дярбянд, Ширван, Эцрэан, Хвалын вя с. адланмышдыр.

     Хязяр дянизи эеоморфоложи вя щидроложи хцсусиййятляриня эюря цч щиссяйя – Шимали, Орта вя Ъянуби Хязяр чюкякликляриня бюлцнцр. Шимали вя Орта Хязяри бирбириндян Мангышлаг (Чечен й-а – Эцлалы сайы – Тцб-Караган й-а), Орта вя Ъянуби Хязяри ися Абшерон (Абшерон й-а – Чялякян й-а) астаналары айырыр. Онларын макс. дяринлийи мцвафиг олараг 25 м, 788 м (Дярбянд чюкяклийи) вя 1025 м (Лянкяран чюкяклийи), орта дяринликляри ися 4,4 м, 192 м, 345 м-дир.

     Хязяр дянизи Неоэен дюврцнцн Миосен епохасынын ахырларына гядяр (тягр. 25 млн. ил яввял) Тетис океаны дянизляриндян бири олмуш вя онларла ялагяли инкишаф етмишдир. Сонралар щямин ялагя кясилмиш вя о, гапалы су щювзясиня чеврилмишдир. Лакин Плиосен – Дюрдцнъц Дюврдя Хязяр дянизи Гара дянизля вя беляликля, Дцнйа океаны иля бирляшмишдир. Сонунъу дяфя беля ялагя Дюрдцнъц Дюврцн Хвалын ясриндя, тягр. 40 мин ил бундан яввял баш вермишдир. Бундан сонра о, гапалы щювзя (эюл) кими инкишаф етмиш вя сявиййяси дюври олараг галхма вя енмяляря мяруз галмышдыр.

     Хязяр дянизиня Азярбайъан Республикасы яразисиндян ахан Гусар, Гудйал, Гарачай, Вялвяля, Атачай, Сумгайыт, Ъейранкечмяз, Пирсаат, Кцр, Виляш, Лянкяран, Тянэяруд чайлары, Русийа Федерасийасы иля сярщяддян ахан Самур, Иран Ислам Республикасы иля сярщяддян ахан Астара чайы тюкцлцр. Кцр-Араз овалыьындан Хязяр дянизиня, Кцр истисна олунмагла, даими ахар йохдур. Абшерон й-а-ндан, цмумиййятля, чай ахмыр. Кцр Хязяр дянизинин г. сащилиндян она тюкцлян ян бюйцк чайдыр.

     

    Хязярдя Азярбайъан Республикасынын ярази суларына бир сыра адалар вя сайлар (суалты адалар) дахилдир. Щямин адалар Абшерон архипелагыны (Пираллащы, Чилов, Бюйцк Тава, Кичик Тава адалары вя с.) вя Бакы архипелагыны (Бюйцк Зиря, Гум, Даш Зиря, Зянбил, Сянэи Муьан, Чиэил, Эил, Гарасу, Хяря Зиря, Дашлы ада, Гумани, Кцр Дашы адалары вя с.) тяшкил едир. Бюйцк Зиря, Гум, Даш Зиря адалары бязян Бакы бухтасы (кюрфязи) адалары кими эюстярилир. Ян бюйцк ада Пираллащы (сащяси тягр. 15 км2, уз. 12 км, ени 4 км- я гядярдир), ян ш.-дя йерляшян ада Чиловдур. Абшерон вя Бакы архипелаглары акваторийаларында щямчинин чохлу сайлар, йахуд дайазлыглар (Абшерон, Балахнин, Дарвин, Нефт Дашлары, Кцр вя с.) вардыр.

      

    Дянизин Азярбайъан Республикасы сащилляри чох йердя аккумулйатив овалыглардан – шм.-да Самур-Дявячи, мяркязи щиссядя Кцр-Араз, ъ.-да Лянкяран овалыгларындан ибарятдир. Самур чайы мянсябиндян Абшерон й-а-надяк сащил хятти аз эиринтили-чыхынтылыдыр. Бу щиссядя анъаг Самур чайынын делтасы, Ямийя бурну вя Эилязи дили дянизя тяряф кичик чыхынтылар ямяля эятирир. Сащилляр бурада гум вя чагыл дашларындан тяшкил олунмуш аккумулйатив, Ямийя бурну вя Эилязи дили ися, ясасян, гайалыгдыр вя абразион мяншялидир.

     Бюйцк Гафгазын ъ.-ш. кянарыны тяшкил едян Абшерон й-а Хязяр дянизинин ичяриляриня доьру узанараг онун сащиллярини даща да мцряккябляшдирир. Хязярин г. сащилиндя ян бюйцк (уз. 60 км-дян чох, ени 30 км-я гядяр) олан бу й-а-нын сащилляри чох йердя эиринтили-чыхынтылыдыр. Аккумулйатив кичик кюрфязляр вя кюклц сцхурлардан тяшкил олунмуш бурунлар (Сарыгайабашы, Кющня Билэящ, Шцвялан, Эцрэан вя с.) сяъиййявидир. Й-а иля Пираллащы а. арасында бяндин иншасы (1941) нятиъясиндя кечмиш Абшерон боьазынын йериндя Шимали вя Ъянуби Абшерон кюрфязляри ямяля эялмишдир. Дянизя тяряф тягр. 12 км мясафядя узанан Шащ дили Абшерон й-а-нын ъ.-ш. гуртараъаьыны тяшкил едир. Й-а-нын ъ. сащилиндя, Султан бурну иля Шых бурну арасында Бакы бухтасы йерляшир.

     Абшерон й-а иля Кцр чайынын делтасы арасындакы кюклц сцхурлардан тяшкил олунмуш Пута, Сянэячал, Ялят, Пирсаат бурунлары, палчыг вулканы мяншяли Бяндован бурну вя онларын араларындакы кюрфязлярля ялагядар сащил хятти нисбятян эиринтили-чыхынтылыдыр.

     Кцр чайынын делтасы Хязяр дянизинин г. сащилиндя ян бюйцк делтадыр (сащ. тягр. 100 км2, уз. 21 км). Сон заманлар чай эятирмяляринин азалмасы вя дянизин сявиййясинин галхмасы иля ялагядар Кцрцн делтасы абразийайа (ашынмайа) мяруз галыр. Щямин делтадан ъ.-г.-дя сащиля паралел гювсвары Кцр дили (уз. 32 км, ени 4,5 км-ядяк) вя Сары (Сара) й-а узаныр. Кцр дили иля Сары й-а арасында дянизин Азярбайъан Республикасынын сащилйаны зонасында ян эениш олан Гызылаьаъ кюрфязи йерляшир. Сары й-а-нын гуртараъаьы иля Лиман шящяри арасында бянд тикилмяси (1954) нятиъясиндя Кичик Гызылаьаъ кюрфязи гапалы су щювзясиня чеврилмишдир. Кцр дилинин ш. сащилинин интенсив йуйулмасындан онун тягр. орта щиссясиндя сон иллярдя тябии боьаз ямяля эялмишдир.

    Лиман шящяриндян ъ.-да щамар сащил хятти меридиан истигамятиндя Астара чайынын мянсябинядяк узаныр.

     Физики-ъоьрафи сяъиййяси. Хязяр дянизинин эеотектоник вя ъоьрафи мювгейинин юзцнямяхсуслуьу, бурада литосфер плитяляринин эеодинамик режиминин вя щювзясиндя баш верян щидрометеороложи щадисялярин мцряккяблийи онун физики-ъоьрафи шяраитинин мцхтялифлийиня сябяб олмушдур.

     Релйефи. Азярбайъан Республикасынын ярази суларында Хязярин дибинин релйефи чох мцряккябдир. Онун ясас цнсцрлярини бурада бир сыра сай вя адалардан ибарят Абшерон астанасы вя Бакы архипелагы, Орта Хязяр вя Ъянуби Хязяр чюкякликляри тяшкил едир. Щямин чюкякликлярля дянизин г. сащил хятти арасында ени 60–70 км-я гядяр олан шелф (материк дайазлыьы) зонасы (сащ. тягр. 25 мин км2) йерляшир. Шелф зонасынын релйефи дальаварыдыр. Бу зонада сащил хятти бойунъа чох йердя гум тиряляри узаныр. Абшерон й-а-нын шм. вя шм.-ш. сащилляри эцълц кцляклярин тясириля йаранан дальа вя ахынларын эятирмя материаллары иля долараг дайазлашыр. Айры-айры сащялярдя мцхтялиф истигамятлярдя узанан вя ящянэдашылардан тяшкил олунмуш суалты тиряляр вя гайалыглар вар. Сащил хятти йахынлыьында бу тиряляр вя гайалыглар эятирмя материалларынын щямин сащялярдя топланмасына шяраит йарадыр. Бакы архипелагы вя гисмян Абшерон астанасы акваторийаларында палчыг вулканлары вар. Бакы архипелагы адаларынын яксяриййяти палчыг вулканларынын пцскцрмяси нятиъясиндя йаранмышдыр.

     Эеолоjи гурулушу. Хязяр дянизинин Азярбайъан Республикасы яразисиндя цч ясас структур айрылыр: Юн Гафгаз (Терек-Хязяр) даьятяйи чюкяйинин ш. кянары, Абшерон-Балханйаны тектоник зонасы (Абшерон астанасы) вя Ъянуби Хязяр чюкяклийинин г. щиссяси.

     Юн Гафгаз (Терек-Хязяр) чюкяйи галынлыьы 15–20 км-ядяк олан чюкмя сцхур гаты иля долмушдур. Бунларын ичярисиндя Палеоэен-Неоэен чюкцнтцляри даща галындыр. Табашир йашлы чюкцнтцлярин таваны тягр. 5–6 км дяринликдядир. Юн Гафгаз чюкяйинин кянар ъ. цнсцрц бязян Абшерон чюкяйи адланан Гусар-Дявячи чюкяйидир. Хязярйаны-Губа зонасында цмумгафгаз истигамятиндя йерляшян бир сыра ири антиклинал структур айрылыр.

     Абшерон-Балханйаны тектоник зонасы структур ъящятдян Бюйцк Гафгазын ъ.-ш. гуртараъаьыны дянизин ш. сащилиндяки Балханйаны галхма зонасы иля ялагяляндирир. Бурада галын терриэен Плиосен гаты субенлик истигамятиндя антиклинал гырышыглар ямяля эятирир. Дянизин Азярбайъан Республикасы секторунда Абшерон астанасынын г. – Абшеронйаны щиссяси йерляшир. Бура Абшерон й-а вя Абшерон архипелагы структурлары дахилдир.

     Ъянуби Хязяр чюкяклийи Мезокайнозой йашлы бюйцк галынлыглы (20 км-ядяк) чюкцнтцлярля долмуш чох дярин чюкякликдир. Чюкяклийин бцнювряси Тетис океанынын галыьы щесаб олунур. Ещтимал едилир ки, щямин океанын гапанмасы нятиъясиндя бир сыра “океан пянъяряси” йараныр ки, бунлардан да биринин йериндя Ъянуби Хязяр реликт чюкяклийи йерляшир. Гафгаз, Елбурс, Копетдаь вя Бюйцк Балхан д-ры иля ящатялянян Ъянуби Хязяр чюкяклийинин бцнюврясиндя гапанан океанлара мяхсус ирси щярякятляр инди дя давам едир.

     Иглими. Хязярин Азярбайъан Республикасынын сащилйаны зонасында иглиминин формалашмасы атм. дювраны просесляри, дянизи ящатя едян гуру сащясинин релйефи вя с.-дян асылыдыр. Бу зонада атм. дювраны просесляриня ян чох Кара, Скандинавийа, Сибир (континентал) вя субтропик антисиклонлары, Азор максимуму, гисмян Орта Асийа антисиклону тясир эюстярир. Илин мювсцмляриндян вя йаранмыш синоптик шяраитдян асылы олараг йерли атм. дювраны да баш верир. Ъябщя зоналарында йаранан сиклонлар да сащилйаны зонанын щава шяраитиня ъидди тясир эюстярир. Бурада кцляк режими чох мцряккябдир вя Хязярдя эцълц кцляклярин ян чох тякрарландыьы сащядир. Кцляклярин орта иллик сцряти ъ.-да 2–4 м/сан, шм.-да 4–5 м/сан, Абшерон вя Бакы архипелаглары акваторийаларында ися 6–7 м/сан-дир. Абшерон й-а-надяк сащил зонасында шм. Истигамятли кцлякляр цстцндцр. Бура цчцн сяъиййяви олан хязрi кцляйи дяниз цзяриндя ени 100 км-дян артыг олан золаьы ящатя едир. О, илин бцтцн фясилляриндя щаванын кяскин дяйишилмясиня, дяниздя эцълц дальаланмайа, эятирилмя, говулма (говма-эятирмя) щадисясиня вя сцрятли ахынларын йаранмасына вя с. сябяб олур. Бязян гасырьа щяддиня чатыр вя сцряти 35–40 м/сан-йядяк йцксялир. Бакы вя Абшерон архипелаглары акваторийалары цчцн эилаварда сяъиййявидир. Абшерон й-а-ндан ъ.-да шм.-ш., Лянкяран овалыьынын сащил зонасында ъ.-ш. вя г. кцлякляри цстцнлцк тяшкил едир. Сащил зонасында дяниз суйунун вя гурунун темп-р фяргиндян асылы олараг б р и з кцлякляри ясир. Илин исти дюврцндя бризляр фяаллашараг эеъяляр гурудан дянизя доьру 20 км-ядяк, эцндцзляр ися дяниздян гуруйа доьру 40 км-ядяк ирялиляйир. Щаванын орта иллик темп-ру шм.-да 12оЪ, галан йерлярдя 14–15оЪ-дир. Орта темп-р йанварда шм.-да 1оЪ, ъ.-да 3–4оЪ (дянизин мцлайимляшдириъи тясириня даща чох мяруз галан Чилов а. вя Нефт Дашлары р-нунда 4,5–4,8оЪ), ийул–августда ися мцвафиг олараг 23–24оЪ вя 25–26оЪ-дир. Мцтляг макс. темп-р 38оЪ, мцтляг мин. темп-р ися –15оЪ-дир. Иллик йаьынтынын мигдары шм.-да 450 мм-дян Абшерон вя Бакы архипелаглары акваторийаларында 130–300 мм-ядяк азалыр. Бундан ъ.-да йаьынтынын иллик мигдары артараг Лянкяран овалыьынын сащил зонасында 1600 мм-я чатыр. Щаванын нисби орта иллик рцтубятлилийи 70–80%-дир. Щямин эюстяриъинин орта айлыг гиймяти дянизин ичярисиня доьру артыр (хцсусиля йайда). Су сятщиндян иллик бухарланма Абшерон й-а р-нунда 1400 мм-я чатыр. Йай азбулудлудур. Илдя ъями 10–15 эцн думан олур (ясасян, йазда).

     Хязяр дянизи Азярбайъан Республикасы яразисинин, хцсусиля онун сащилбойу зонасынын иглиминя эцълц тясир эюстяряряк, ону рцтубятляндирир, дянизин цзяриндян кечян сойуг вя исти щава кцтляляринин темп-руну мцяййян дяряъядя мцлайимляшдирир, исти, гуру вя тозлу кцляйин тясирини азалдыр.

     Щидроложи режими. Азярбайъан Республикасынын сащил зонасы, хцсусиля Абшерон й-а-нын ятрафы Хязяр дянизиндя сятщ ахынларынын ян чох инкишаф етдийи мцряккяб сащядир. Башлыъа олараг чай (ясасян, Волга) ахынларынын вя кцляклярин тясири нятиъясиндя ямяля эялян, дянизин г. сащили бойунъа шм.-дан ъ.-а щярякят едян ясас ахын кцтляси Абшерон й-а-на чатыр, онун шм. сащили истигамятиндя ш.-я дюняряк ики гола айрылыр: бунлардан бири Абшерон астанасы бойунъа дянизин ш. сащилиня доьру йюнялир, диэяри ися Нефт Дашлары р-нунда йенидян ъ.-а доьру щярякят едир вя Ъянуби Хязярдя сиклонал су дювраны ямяля эятирир. Бакы архипелагы акваторийасында антисиклонал су дювраны мцшащидя олунур. Ахынларын орта сцряти, адятян, 20–30 см/сан-дир. Эцълц шм. Кцлякляри заманы ахынларын сцряти бязи йерлярдя 50 см/сан-йя, щятта 100 см/сан-йя чатыр. Дальаларын ямяля эялмяси вя режими, ясасян, кцляклярин эцъцндян, давамиййятиндян вя дянизин дяринлийиндян асылыдыр.

    Абшерон архипелагы акваторийасынын шм.-ш. вя ш. щиссяляри Хязяр дянизиндя ян эцълц дальаланма р-нудур. Бурада щцнд. 11 м-я, уз. ися 100–150 м-я чатан дальалар Абшерон архипелагы акваторийасында мцшащидя едилмишдир. Эятирилмя-говулма вя говма щадисяси заманы Абшерон й-а-нын шм. сащилиндя сявиййянин дяйишмясинин амплитуду 1–1,5 м-я чатыр. Сятщ суларынын орта темп-ру йайда шм.-да 22оЪ вя даща ашаьы, ъ.-да 26оЪ вя даща йухары олур, ийул-августда ися бязян 28–30оЪ-йядяк йцксялир. Гышда сятщ суларынын темп-ру сащилдя ейни олуб (тягр. 5оЪ), дянизин ичяриляриня (ш.-я) доьру артараг 10–11оЪ-йя чатыр. Чох сярт кечян гыш айларында цзян бузлар эцълц кцлякляр вя ахынлар васитясиля Шимали Хязярдян Абшерон й-а-нын сащилляринядяк говулуб эятирилир (мяс., 1953–54 илин гышы). Надир щалларда дайазлыглардакы сащил сулары буз гаты иля юртцлцр (мяс., 1950 илин йанвары). Суйун дузлулуьу йайда сащилдя 120/00 (промилл) вя даща аз, дярин сащялярдя 130/00-дяк, гышда ися мцвафиг олараг 11,50/00 вя даща аз вя 130/00-я чатыр. Чай мянсябляриндя дузлулуг хейли аз олур. Суйун шяффафлыьы дярин сащялярдя тягр. 15 м-дян сащил йахынлыьында 3–5 м-я гядяр дяйишир. Лянкяран овалыьынын сащил суларында шяффафлыг гышда 2 м-дян дя аз олур. Дяниз суйунун рянэи сащилдя чиркли гонур, йашыл, дярин сащялярдя ися эюй-йашылдыр.

     Тябии ещтийатлары. Хязяр дянизинин Азярбайъан сектору зянэин тябии ещтийатлара маликдир. Щювзянин щямин сярвятляри, ясасян, стратежи ящямиййятли рекреасийа, минераложи вя биоложи ещтийатлара айрылыр.

     Курорт - рекреасийа ещтийатлары. Хязяр дянизинин сащил зонасынын ялверишли тябии шяраити бурада идман, туризм, истиращят вя мцалиъя мцяссисяляринин йарадылмасы бахымындан мцщцм ящямиййят кясб едир. Бол эцняш енержиси, нарын гумлу эениш чимярликляр, мювъуд балнеоложи амилляр вя с. бурада курорт-рекреасийа инфраструктурунун инкишаф етдирилмясиня эениш имканлар йарадыр. Бунлары нязяря алараг щяля 1983 илдя ССРИ Назирляр Кабинети “Хязяр дянизи сащилляриндя цмумиттифаг ящямиййятли курорт базасынын йарадылмасы” щаггында гярар гябул етмишди. Азярбайъанын сащил зонасынын 680 км-и курорт-санаторийа комплексинин йарадылмасы цчцн йарарлы сайылмышдыр. Сащил зонасынын бюйцк туризм имканлары вардыр. Илк турист базасы Бакыда 1936 илдя, Йаламадакы “Хязяр” турист базасы ися 1963 илдя йарадылмышдыр. Хязяр дянизи сащилляри инсанларын ясас истиращят зонасыдыр. Бу сащиллярдя, хцсусян Абшерон й-а-нда, баь вя баьчылыг тясяррцфатлары эениш йайылмышдыр.

     Карбощидроэен ещтийатлары. Хязяр дянизинин диби зянэин карбощидроэен ещтийатларына маликдир. Бурада илк нефт 20 ясрин яввялляриндя Пираллащыа.-нда, суалты йатаглардан ися Биби-щейбят кюрфязиндя (1923) щасил едилмишдир. Сонрадан Абшерон архипелагы (Эцрэан-дяниз, Нефт Дашлары, Дарвин сайы вя с.) вя Бакы архипелагы (Дуванны-дяниз, Сянэячал-дяниз вя с.) акваторийаларындакы нефт-газ-конденсат йатагларынын истисмарына башланылмышдыр. Газыма ишляри дянизин дярин сащяляриндя цзян платформалар-гурьулар васитясиля апарылыр. Дяниздя метал юзцлляр цзяриндя 1000-дян чох ада гурулмуш, цмуми уз. тягр. 400 км олан естакадалар шябякяси йарадылмышдыр. Хязярдяки нефт-газ-конденсат йатаглары республиканын нефт-газ сянайесиндя ясас йер тутур. Бурада щасил едилян нефтин 67%-и, газын ися 95%-и щямин йатагларын пайына дцшцр. Сон вахтлар Хязярин Азярбайъан секторунда 100-я йахын нефтли-газлы структурлар вя перспективли сащяляр ашкар едилмишдир.

    Дцнйанын нцфузлу прогноз ин-тларынын мялуматына эюря, Хязяр реэионундакы нефт вя газ-конденсатын ещтимал ещтийатлары 18–20 млрд. тона йахындыр. Онларын 10 млрд. тонуну нефт ещтийатлары тяшкил едир ки, бунун да 3 млрд. тону Хязярин Азярбайъан секторунун пайына дцшцр.

     Биоложи ещтийатлары. Хязяр дянизи 1809 фауна вя тягр. 782 флора нювляри иля тямсил олунан зянэин биоложи ещтийата маликдир. Фаунанын 1069 нювц сярбяст, 325-и паразит щяйат тярзи кечирянляря, 415 нювц ися онурьалылара аиддир. Хязяр няря балыглары нярякимиляр нювцнцн дцнйа ещтийаты вя эенофондунун ясасыны тяшкил едир. Щазырда Хязяр дцнйада нярякимилярин мяскунлашдыьы ясас дахили щювзядир вя бу нювцн цмуми щасилатынын 90%-и она мяхсусдур. Ейни заманда чяки, суф кими гиймятли балыгларын ещтийатына эюря дя Хязяр дахили сутутарлар арасында апарыъы йерлярдян бирини тутур. Кцтцм, кефал, чапаг, килкя, карп, ханы балыьы, гызыл балыг, ади дурнабалыьы кими балыглар да хцсуси ящямиййят кясб едир. Цмумиййятля, Хязяр дянизиндя 101 балыг нювц гейдя алынмышдыр. Бурада Цчцнъц Дюврцн Сармат вя Понт ясрляринин фаунасы сахланмышдыр. Хязяр суитиси бурада йеэаня мямяли щейвандыр. Хязярин флорасында эюй-йашыл вя диатом йосунлар цстцнлцк тяшкил едир. Акваторийанын зянэин фауна вя флорасынын мцщафизяси мягсядиля Абшерон Милли Паркы, Гызылаьаъ Дювлят Горуьу вя Эил адасы йасаглыьы йарадылмышдыр (бах Хцсуси горунан тябии яразиляр).

     Хязяр дянизинин мцщцм няглиййат ящямиййяти вардыр. Азярбайъан Республикасында йцк дювриййясинин 21%-и дяниз нягл.-нын пайына дцшцр. Дашынан йцклярин чохуну нефт, нефт мящсуллары, нефт сянайеси аваданлыьы, тахыл, памбыг, мешя материаллары вя с. тяшкил едир. Хязяр дянизинин Волга чайы, Волга-Балтик су йолу, Волга–Дон каналы васитясиля Дцнйа океаны иля ялагяси вардыр. Бакы иля Тцркмянбашы вя Актау лиманлары арасында эями бяряляри ишляйир. Иранла дяниз тиъаряти, ясасян, Бакы лиманы васитясиля апарылыр.

     Хязяр дянизинин проблемляри. Хязярин мцасир проблемляри арасында онун еколожи вязиййяти, сявиййясинин дяйишмяси вя статусу мясяляляри мцщцм йер тутур.

     Еколожи проблем. Щазырда Хязярин еколожи вязиййяти олдугъа эярэиндир. Дянизин шелф зонасында еколожи шяраит даща кяскиндир вя артыг бурада юлц зоналар йаранмышдыр. Бязи йерлярдя чирклян-дириъилярин мигдары нормадан 10–20 дяфя артыгдыр. Хязярин чирклянмя мянбяляри мцхтялифдир. Онлары ашаьыдакы кими груплашдырмаг олар: 1) Хязяря ахан чайлар васитясиля эялян чиркляндириъиляр; 2) сащил зонасында йерляшян шящярлярдян вя сянайе обйектляриндян эялян чиркляндириъиляр; 3) дяниздя нефт щасилаты вя нягли иля ялагядар чирклянмя; 4) Хязяр дянизи сявиййясинин галхмасы нятиъясиндя сащил зонасында су алтында галмыш мянбялярдян чирклянмя. Бу чиркляндириъи мянбяляр ичярисиндя биринъи йери Хязяря ахан чайлар тутур. Беля ки, сон мялуматлара эюря чайлар васитясиля Хязяр дянизиня илдя 75 млн. тон нефт мящсуллары эятирилир ки, бунун да 95%-и Волга чайынын пайына дцшцр. Чирклянмянин вя ганунсуз овун артмасы, Хязяр ятрафындакы балыгартырма заводларынын яввялки эцъля ишлямямяси дяниздя бир чох нювлярин, хцсусян няря балыьы ещтийатынын тцкянмяси тящлцкясини йаратмышдыр.

     Сявиййянин  дяйишмяси  пробл е ми . Хязяр дянизини диэяр ири щяъмли сутутарлардан фяргляндирян ян сяъиййяви хцсусиййят онун сявиййясинин эениш диапазонда дюври олараг дяйишмясидир. Палеоъоьрафи, археоложи вя тарихи мялуматлара эюря сон 3 мин илдя Хязярин сявиййясинин дяйишмя амплитуду 15 м-я йахын олмушдур. Бу сащядя апарылан мцшащидялярин ясасыны 1837 илдя Бакыда Е.Лентс гоймушдур. Мцшащидяляр дюврцндя гейдя алынмыш ян йцксяк сявиййя (–25,2 м) 1882 илдя, ян ашаьы (–29,0 м) сявиййя ися 1977 илдя гейдя алынмышдыр. 1978–95 иллярдя сявиййя 2,5 м галхмышдыр.

     Сявиййянин дяйишмяси иглим, эеоложи вя антропоэен амиллярля ялагяляндирилир. Иглим амили юз тясирини Хязярин су балансынын эялир (дянизя ахан чайларын сулары вя сятщя дцшян йаьынтылар) вя чыхар (сятщдян бухарланма) фяргиндя эюстярир. Балансын позулмасы сявиййянин дяйишмяси иля нятиъялянир, йяни чай сулары вя йаьынтынын мигдары сятщдян бухарланмадан чох олдуьу щалда сявиййя галхыр вя яксиня.

     Хязяр дянизинин сявиййясинин дяйишмяси сащил зонасында дюврц олараг сосиал-игтисади вя еколожи проблемляр йарадыр. Сявиййянин ендийи щалларда бцтцн щидротехники гурьуларда, о ъцмлядян, лиманларда йенидянгурма ишляри апарылыр. Хязяр фаунасынын мяскунлашдыьы вя инкишаф етдийи шелф зонасынын сащяси азалыр, балыгларын кцрц тюкмяк цчцн чайлара кечмясиня янэял йараныр. Бу зонанын щидрометеороложи режиминдя мянфи дяйишикликляр баш верир. Сявиййянин галхдыьы щалларда да сащил зонасынын сосиал-игтисади вязиййятиня кцлли мигдарда зийан дяйир, еколожи шяраит писляшир, батаглыглар йараныр, евляр вя торпаглар су алтында галыр.

    1978–95 иллярдя сявиййянин галхмасындан Азярбайъана дяйян зийанын мигдары тягр. 2 млрд. АБШ доллары тяшкил етмишдир.

     Статус  мясяляси. Вахтиля Хязяр дянизи ССРИ иля Иран арасында бюлцнмцш вя сярщяд Астара–Щясянгулу хятти бойунъа мцяййянляшдирилмишдир. 1991 ил-дя ССРИ-нин сцгутундан сонра мцттяфиг республикалар, о ъцмлядян Азярбайъан Республикасы мцстягиллик ялдя едяряк юз ярази сулары иля бирликдя БМТ-йя вя диэяр бейнялхалг гурумлара дахил олмушдур.

     Яд.: Г ю л ь К . К . Каспийское море. Б., 1956; М и р з о е в М . А . Имена на картах Каспия. Б., 1988; Гидрология и гидрохимия морей. Т. 4. Каспийское море. Вып. 1. Гидрометеорологические условия. С-Петербург. 1992; Г а с ы м о в Я . Щ . Хязяр дянизи. Б., 1999; П а н и н Г . Н . , М а м е д о в Р . М . , М и т р о ф а н о в И . В. Современное состояние Каспийского моря. М., 2005.

    Рамиз Мяммядов