Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
“Azərbaycan” xüsusi cildi (Az) (Ümumi məlumat - 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi)
    2.9. Səth suları

    Сятщ сулары

    Азярбайъан Республикасынын сятщ сулары чайлар, эюлляр, су анбарлары, батаглыглар, бузлаглар, гар юртцйц вя каналларла тямсил олунмушдур.

     Чайлар. Азярбайъанын бцтцн чайлары Хязяр дянизи щювзясиня аид олуб, цч група айрылыр: Кцр щювзясинин чайлары; Араз щювзясинин чайлары (сол голлары); билаваситя Хязяр дянизиня тюкцлян чайлар.

     Республика яразисиндян ахан 8350 чайын чоху (7860) уз.-у 10 км-дян аз олан кичик чайлардыр. Ян бюйцк чайлар сырасына Кцр, Араз, Ганых, Габырры, Самур, Арпа, Тяртяр, Щякяри, Тцрйан, Гусар, Гудйал, Виляш вя с. дахилдир.

     Релйефин, иглимин, торпаг вя битки юртцйцнцн, эеоложи гурулушун хцсусиййятляриндян асылы олараг чай шябякяси ярази цзря гейри-бярабяр пайланмышдыр. Ян сых чай шябякяси, ясасян, орта даьлыг зонада (1000–2500 м) мцшащидя едилир. Бундан йухарыда вя ашаьыда чай шябякясинин сыхлыьы азалыр. Республикада чай шябякяси сыхлыьынын ян йцксяк эюстяриъиси Талыш зонасынын алчаг даьлыг гуршаьы (500– 1000 м) цчцн сяъиййявидир (0,84 км/км2). Чай шябякяси сыхлыьынын ян кичик эюстяриъиси ися Абшерон-Гобустан зонасында (0,20 км/км2), Щякяри чайындан ш.-дя Аразйаны сащялярдя (0,28 км/км2) вя Гарабаь вулканик йайласында мцшащидя едилир. Республика яразиси цчцн щямин кямиййятин орта гиймяти 0,39 км/км2-дир.

     Азярбайъанын мцасир щидрографик шябякясинин вя онун ясас чайларынын йаранмасы Цчцнъц Дюврцн ахырындан башлайараг узун эеоложи заман ярзиндя инкишаф етмиш вя хейли дяйишикликляря уьрамышдыр. Щазырда щямин дяйишикликляр йалныз тябии амилляр дейил, еляъя дя инсанларын тясяррцфат фяалиййяти нятиъясиндя давам етмякдядир. Сцни ахарлар, каналлар вя су анбарлары республика яразисинин щидрографик шябякясиндя хейли дяйишиклийя сябяб олмушдур.

     Азярбайъанын ъоьрафи мювгейи иля ялагядар олараг бурада 2 тип чай системи мювъуддур: а) йерли чайлар – ахымлары бцтцнлцкля республика дахилиндя формалашыр; б) транзит чайлар – ахымын ясас щиссяси республикадан кянарда формалашыр. Транзит чайларын ахымы цмуми чай ахымынын 65%-индян чохуну тяшкил едир. Йералты суларла гидаланмалары иля ялагядар олараг формалашан ахым хцсусиййятляриня эюря чайлар цч група бюлцнцр: даими чайлар (йералты суларла даими гидаланан); дайазлашан вя йахуд суйу азалан чайлар (йералты суларла ъямиси бир нечя ай гидаланан); мцвяггяти чайлар (йералты суларла гидаланмайан вя ахымы йалныз эцълц йаьышлар заманы мцшащидя олунан). Чайларын гида мянбялярини, ясасян, гар, гисмян ися даими гарлар вя бузлаг сулары, йаьынтылар вя йералты сулар тяшкил едир. Тябии шяраитин мцхтялифлийи иля ялагядар олараг бунларын щеч бири чайларын йеэаня гида мянбяйи дейилдир вя онлар, ясасян, гарышыг мянбялярдян гидаланыр. Йцксякликдян асылы олараг бу мянбялярдян бири цстцнлцк тяшкил едир. Гида мянбяйинин цстцнлцйцндян асылы олараг Азярбайъан чайларыны 4 йеря бюлмяк олар:

     

     1.Ясасян, йералты суларын иштиракы иля гар суларындан гидаланан чайлар. Бу група Кцр вя сутоплайыъы сащяси йцксякдя йерляшян Самур, Гусар, Тцрйан чайынын голлары, Дямирапаран, Тиканлы вя Эилан чайлары дахилдир.

    2. Йералты суларын иштиракы иля йаьыш суларындан гидаланан чайлар. Бура Бюйцк вя Кичик Гафгазда сутоплайыъылары 2500 м-я гядяр олан (Гобустан чайлары, Аьсу вя Эирдиман) чайлар вя бцтцнлцкля Лянкяран чайлары аиддир. Гар сулары щесабына гидаланма ъцзи олуб 2–5% тяшкил едир.

    3.Ясасян, йаьыш суларынын иштиракы иля йералты сулардан гидаланан чайлар. Бура Ширван чайларындан Тцрйан, Ялиъан, Дашаэил аиддир.

     4.Ясасян, гар суларынын иштиракы иля йералты сулардан гидаланан чайлар. Бурайа Араз вя чох йцксяк сутоплайыъы сащяси олан Бюйцк вя Кичик Гафгаз чайлары аиддир.

     Азярбайъанын чайларында ил ярзиндя, ясасян, 4 фяалиййят мярщяляси мцшащидя едилир. Март–апрелдян май, бязян ися ийун айына гядяр гарларын яримяси иля ялагядар йаз дашгынлары баш верир. Бу дюврдя йаьышлар гаряримяни эцъляндирдийиндян дашгынлар шиддятлянир. Ахымын ян йцксяк гиймяти бу фясил цчцн сяъиййявидир. Ийул–август айлары чайларын азсулу дюврцдцр (гар вя бузлаглардан гидаланан чайлар истисна олмагла). Пайызда вя бязян йайда йаьынтылар ахымын щяъмини артырараг эцълц дашгынлар вя селляр ямяля эятирир. Лянкяран зонасында Азярбайъанын диэяр бюлэяляриндян фяргли олараг ахымын чох щиссяси илин сойуг йарысынын пайына дцшцр.

     

    Кцр

    Ъянуби Гафгазда (Эцръцстан, Азярбайъан) вя Тцркийядя чай. Гафгазын ян бюйцк чайы. Уз.-у 1364 км (бязи мялуматлара эюря, 1515 км), щювзясинин сащ. 188 мин км2-дир. Тцркийядя Гарс йайласындан башланыр. Цзяриндя Минэячевир, Шямкир вя Йеникянд су анбарлары йарадылмышдыр. Мянсябиндян 122,8 км мясафядя (Сабирабад ш. йахынлыьында)  ян бюйцк голу олан Аразла бирляшир (суговушан). Хязяр дянизиня тюкцлдцйц йердя делта (сащ. 100 км2) ямяля эятирир. Ясас голлары: саьдан Паравани, Храм, Аьстафа, Шямкир, Тяртяр, солдан Бюйцк Лиахви, Арагви, Габырры, Ганых, Тцрйан вя с., йазда дашгын ямяля эятирян чайлар групуна дахилдир.  Суйу лиллидир. Щяр ил Хязяр дянизиня орта щесабла 18,5 млн. т лил эятирир. Сувармада эениш истифадя едилир. Балыгла (узунбурун, бюлэя, няря, иланбалыьы, суф вя с.) зянэиндир. Кцр-Араз овалыьы щиссясиндя эями чилийя йарарлыдыр.

     

    Республикада чай ахымынын мигдары щям ил ярзиндя, щям дя ярази цзря гейрибярабяр пайланмышдыр. Ян йцксяк ахым модулу 1 км2 яразидян 45 л/сан олмагла (1500 мм) Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъынын г. щиссясинин йцксяк даьлыг зонасында мцшащидя едилир. Щямин кямиййят Ганых-Яйричай вадисиня доьру 5 л/сан-йя (150 мм) гядяр азалыр. Кичик Гафгазда ахым модулу 0,8–22 л/сан, Нахчыван МР-дя 0,5–10 л/сан-дир. Талыш бюлэясиндя чайларын макс. ахым модулу (25 л/сан) яразинин алчаг даьлыг вя дцзянлик сащяляри цчцн сяъиййявидир. Йухары галхдыгъа бу кямиййят азалыр вя 0,8 л/сан тяшкил едир.

     Азярбайъан чайлары йцксяк лиллилийя маликдир вя бурада лиллилик 50 г/м3 иля 6000 г/м3 арасында дяйишир. Чай щювзяляриндя эедян ерозийа просесляри нятиъясиндя сятщи йуйулманын мигдары илдя 5000–30000 т/км2-я, бязян ися 50000 т/км2-я чата билир. Ян интенсив сятщи йуйулма Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъларында (1000–6800 т/км2), ян зяиф ися Гарабаь вулканик йайласында (5–10 т/км2) мцяййян едилир.

     

     

    Эюлляр вя су анбарлары. Азярбайъанда 250-йя йахын эюл вардыр. Онларын чохунун сащ. 0,1 км2-дян аздыр. Эюлляр, ясасян, ерозион-бузлаг (Шащдаь, Туфан, Гапыъыг, Муровдаь, Дялидаь вя с. зирвяляринин ятрафында йерляшян эюлляр), ерозион-чай (Кцр вадисиндя йерляшян Сарысу, Мещман, Аьэюл, Щаъыгабул вя с.), тектоник (Ъандар, Аъынощур, Батабат вя с.), сейсмик-учгун (Эюйэюл, Марал-эюл, Аьэюл, Гараэюл, Залхаэюл вя с.), кратер (Бюйцк вя Кичик Алаэюл вя с.), лагун, сцрцшмя вя реликт (Абшерон йарымадасында Масазыр, Бюйцкшор, Кцрдяханы, Мирзяляди, Ганлыэюл вя с.) мяншялидир. Эюллярин бязилярини (Эюйэюл, Батабат эюлляри, Ъандар) ичмяли су тяъщизатында истифадя етмяк цчцн су анбарларына чевирмишляр.

     Республикада цмуми щяъми тягр. 20,0 млрд. м3 вя файдалы щяъми 10,0 млрд. м3-дян чох олан 60-дан артыг су анбары йарадылмышдыр. Онлардан 38-нин щяъми 1 млн. м3-дян чохдур. Мяс., Минэячевир (16 млрд. м3), Шямкир (2,7 млрд. м3), Араз (1,35 млрд. м3), Сярсянэ (565 млн. м3 ), Арпачай (150 млн. м3) вя с.

     Бузлаглар вя чохиллик гарлар. Азярбайъанын сятщ суларынын аз бир щиссяси бузлагларда вя чохиллик гар талаларында топланмышдыр. Бярк щалда олан щямин су мянбяляринин ямяля эялмяси хионосферин ашаьы сярщядинин вя йа гар хяттинин мцтляг йцксяклийи иля ялагядар олдуьундан онлар чох мящдуд яразидя йайылмышдыр.

    Республикада гар хятти 3600–3900 м йцксякликдян кечдийиндян бурада Бюйцк вя Кичик Гафгазын йалныз ян йцксяк зирвяляриндя бузлаглара вя чохиллик гарлара тясадцф едилир. Бюйцк Гафгазда бузлагларын цмуми сащ. 6,6 км2-дир ки, бунун да 3,62 км2-и Базардцзц (4466 м), 1,0 км2-и Базарйурд (4126 м), 0,51 км2-и Туфан (4191 м), 1,08 км2-и Шащдаь (4243 м) зирвяляринин пайына дцшцр (20 ясрин яввялляриндя бу бюлэядя бузлагларын сащ. 10 км2-я чатмыш вя сонракы онилликлярдя иглимин истиляшмяси нятиъясиндя онларын сащ. 3,4 км2 азалмышдыр).

     Бюйцк Гафгазда Гусар чайы щювзяси сащ.-нин 0,81%-ини, Гудйал чайы щювзясинин ися 0,13%-ини бузлаглар вя даими гарлар тяшкил едир. Бу рягямлярин чох кичик олмасына бахмайараг, онлар щямин чайларын гидаланмасында вя су режиминдя ящямиййятли рол ойнайыр.

     Кичик Гафгазда йалныз Зянэязур силсилясинин Гапыъыг (3904 м) зирвясиндя цмуми сащ. 0,51 км2 олан бузлаг вардыр. Чохиллик гарлар нисбятян эениш сащя тутур. Щесабламалара эюря, Бюйцк вя Кичик Гафгазда 3600–3900 м-дян йцксякдя йерляшян зирвялярдяки чохиллик гарларын цмуми сащяси 20 км2-я гядярдир.

     Батаглыглар. Ифрат нямлянмя вя рцтубятсевян биткилярин эениш инкишаф етдийи сащялярдя ямяля эялян батаглыглар Азярбайъанда сятщ суларынын чох аз бир щиссясини тяшкил едир. Бунлар, ясасян, овалыгларда, гисмян дя даьларда ялверишли шяраитдя инкишаф етмишдир. Даьлыг яразилярдя батаглыглар бузлаг карларынын (сиркляринин) дибиндя, эюллярин кянарларында, дайаз эюллярин йериндя, сцрцшмялярин йайылдыьы сащялярдя кичик талалар шяклиндя мцшащидя едилир. Бурада ян эениш сащя тутан батаглыг Кичик Гафгазда Гарабаь вулканик йайласында Кичик Алаэюл эюлц ятрафындадыр (сащ. тягр. 0,5–1 км2).

     Батаглыглар Кцр-Араз, Лянкяран вя Самур-Дявячи овалыгларында нисбятян эениш йайылмышдыр. Онлар Кцр-Араз овалыьында Гарабаь дцзцндян Мил дцзцня доьру узанан Аьэюл, Мещманэюл, Сарысу вя Бозгобу ятрафларында, хцсусиля чайларын эятирмя конуслары араларындакы чюкякликлярдя йайылмышдыр. Муьан дцзцндя Аьчала эюлц иля ялагядар олараг цмуми сащ. 500 км2-дян чох бир нечя батаглыг йаранмышдыр. Бунлардан Йени Араз (50 км2), Гарачала (30 км2), Ябилчала (11,5 км2), Аьчала (182 км2), Агуша (90 км2), Йени Аразын голу (87 км2), Кцрцн делтасы (42 км2) батаглыгларыны эюстярмяк олар. Лянкяран овалыьында батаглыглар сащилбойу гум тиряляринин архасында вя Яркиван к.-нин кянарында (мешяли батаглыг) инкишаф етмишдир.

     Самур-Дявячи овалыьында батаглыглар сащилбойу сащядя йайылмышдыр. Бунлардан ян бюйцкляри Аьзыбирчала (16,5 км2), Гусарчай (16 км2), Хачмаз (13 км2) батаглыгларыдыр.

     Кцр-Араз овалыьында коллектор-дренаж системинин йарадылмасы нятиъясиндя батаглыгларын сащяси кяскин азалмышдыр. Лакин Йухары Гарабаь вя Йухары Ширван маэистрал каналларынын чякилмяси онларын бойунъа йени батаглыгларын йаранмасына сябяб олмушдур.

     

     

    Каналлар. Республикада сятщ сулары шябякясинин мцяййян щиссясини суварма вя коллектор-дренаж системи йаратмаг мягсядиля инша едилмиш каналлар тяшкил едир. Бурада каналларын цмуми уз. – 92 мин км-дян чохдур. Ян бюйцк маэистрал каналлар Самур-Абшерон (182 км), Йухары Гарабаь (172 км), Йухары Ширван (122 км), Язизбяйов (123 км), Баш Мил (38 км), Баш Муьан (37 км), Тяртярчай (65 км), Аьстафачай (69 км) вя с. суварма каналларыдыр. Бюйцк каналларын суютцрмя имканы 676,8 м3/сан, сувардыьы яразилярин цмуми сащ. 670 мин щадан чохдур.

    Грунт суларынын сявиййясинин галхмасы иля ялагядар торпагларын шоранлашмасынын гаршысыны алмаг мягсядиля республикада эениш коллектор-дренаж системи йарадылмышдыр. Цмуми уз. 440 км олан бу систем Ширван, Мил вя Гарабаь дцзляриндя 300 мин ща торпаьын мелиорасийа вязиййятини йахшылашдырмаьа хидмят едир. Коллекторлардан ян мцщцмц уз. 216 км, субурахма габилиййяти 37 м3/сан олан Баш Ширван коллекторудур. Бу коллектора Ашаьы Ширван (70 км) вя Мил-Гарабаь (152 км) коллекторлары бирляшир.

     Суварма вя коллектор-дренаж системинин каналлары дцзянликлярин щидрографийа шябякясиндя ъидди дяйишикликляря сябяб олмуш вя бязи сащялярдя онун сыхлыьыны 2–4 км/км2 вя ондан да йцксяк гиймятя чатдырмышдыр.

     

    Яд.: Р ц с т я м о в С . Щ. Азярбайъан Республикасынын чайлары вя онларын щидроложи хцсусиййятляри. Б., 1960; Б у д а г о в Б . Я. Азярбайъанын Бюйцк Гафгаз щиссясинин мцасир вя гядим бузлашмасы. Б., 1965; А х у н д о в С . А. Сток наносов горных рек Азербайджанской Республики. Б., 1978; Р у с т а м о в С . Г., К а ш к а й Р . М. Водный баланс Азербайджанской Республики. Б., 1978; Х а л и л о в Ш . Б. Водохранилища Азербайджана и их экологические проблемы. Б., 2003.

    Будаг Будагов

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
Ümumi məlumat – 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi
    2.9. Səth suları

    Сятщ сулары

    Азярбайъан Республикасынын сятщ сулары чайлар, эюлляр, су анбарлары, батаглыглар, бузлаглар, гар юртцйц вя каналларла тямсил олунмушдур.

     Чайлар. Азярбайъанын бцтцн чайлары Хязяр дянизи щювзясиня аид олуб, цч група айрылыр: Кцр щювзясинин чайлары; Араз щювзясинин чайлары (сол голлары); билаваситя Хязяр дянизиня тюкцлян чайлар.

     Республика яразисиндян ахан 8350 чайын чоху (7860) уз.-у 10 км-дян аз олан кичик чайлардыр. Ян бюйцк чайлар сырасына Кцр, Араз, Ганых, Габырры, Самур, Арпа, Тяртяр, Щякяри, Тцрйан, Гусар, Гудйал, Виляш вя с. дахилдир.

     Релйефин, иглимин, торпаг вя битки юртцйцнцн, эеоложи гурулушун хцсусиййятляриндян асылы олараг чай шябякяси ярази цзря гейри-бярабяр пайланмышдыр. Ян сых чай шябякяси, ясасян, орта даьлыг зонада (1000–2500 м) мцшащидя едилир. Бундан йухарыда вя ашаьыда чай шябякясинин сыхлыьы азалыр. Республикада чай шябякяси сыхлыьынын ян йцксяк эюстяриъиси Талыш зонасынын алчаг даьлыг гуршаьы (500– 1000 м) цчцн сяъиййявидир (0,84 км/км2). Чай шябякяси сыхлыьынын ян кичик эюстяриъиси ися Абшерон-Гобустан зонасында (0,20 км/км2), Щякяри чайындан ш.-дя Аразйаны сащялярдя (0,28 км/км2) вя Гарабаь вулканик йайласында мцшащидя едилир. Республика яразиси цчцн щямин кямиййятин орта гиймяти 0,39 км/км2-дир.

     Азярбайъанын мцасир щидрографик шябякясинин вя онун ясас чайларынын йаранмасы Цчцнъц Дюврцн ахырындан башлайараг узун эеоложи заман ярзиндя инкишаф етмиш вя хейли дяйишикликляря уьрамышдыр. Щазырда щямин дяйишикликляр йалныз тябии амилляр дейил, еляъя дя инсанларын тясяррцфат фяалиййяти нятиъясиндя давам етмякдядир. Сцни ахарлар, каналлар вя су анбарлары республика яразисинин щидрографик шябякясиндя хейли дяйишиклийя сябяб олмушдур.

     Азярбайъанын ъоьрафи мювгейи иля ялагядар олараг бурада 2 тип чай системи мювъуддур: а) йерли чайлар – ахымлары бцтцнлцкля республика дахилиндя формалашыр; б) транзит чайлар – ахымын ясас щиссяси республикадан кянарда формалашыр. Транзит чайларын ахымы цмуми чай ахымынын 65%-индян чохуну тяшкил едир. Йералты суларла гидаланмалары иля ялагядар олараг формалашан ахым хцсусиййятляриня эюря чайлар цч група бюлцнцр: даими чайлар (йералты суларла даими гидаланан); дайазлашан вя йахуд суйу азалан чайлар (йералты суларла ъямиси бир нечя ай гидаланан); мцвяггяти чайлар (йералты суларла гидаланмайан вя ахымы йалныз эцълц йаьышлар заманы мцшащидя олунан). Чайларын гида мянбялярини, ясасян, гар, гисмян ися даими гарлар вя бузлаг сулары, йаьынтылар вя йералты сулар тяшкил едир. Тябии шяраитин мцхтялифлийи иля ялагядар олараг бунларын щеч бири чайларын йеэаня гида мянбяйи дейилдир вя онлар, ясасян, гарышыг мянбялярдян гидаланыр. Йцксякликдян асылы олараг бу мянбялярдян бири цстцнлцк тяшкил едир. Гида мянбяйинин цстцнлцйцндян асылы олараг Азярбайъан чайларыны 4 йеря бюлмяк олар:

     

     1.Ясасян, йералты суларын иштиракы иля гар суларындан гидаланан чайлар. Бу група Кцр вя сутоплайыъы сащяси йцксякдя йерляшян Самур, Гусар, Тцрйан чайынын голлары, Дямирапаран, Тиканлы вя Эилан чайлары дахилдир.

    2. Йералты суларын иштиракы иля йаьыш суларындан гидаланан чайлар. Бура Бюйцк вя Кичик Гафгазда сутоплайыъылары 2500 м-я гядяр олан (Гобустан чайлары, Аьсу вя Эирдиман) чайлар вя бцтцнлцкля Лянкяран чайлары аиддир. Гар сулары щесабына гидаланма ъцзи олуб 2–5% тяшкил едир.

    3.Ясасян, йаьыш суларынын иштиракы иля йералты сулардан гидаланан чайлар. Бура Ширван чайларындан Тцрйан, Ялиъан, Дашаэил аиддир.

     4.Ясасян, гар суларынын иштиракы иля йералты сулардан гидаланан чайлар. Бурайа Араз вя чох йцксяк сутоплайыъы сащяси олан Бюйцк вя Кичик Гафгаз чайлары аиддир.

     Азярбайъанын чайларында ил ярзиндя, ясасян, 4 фяалиййят мярщяляси мцшащидя едилир. Март–апрелдян май, бязян ися ийун айына гядяр гарларын яримяси иля ялагядар йаз дашгынлары баш верир. Бу дюврдя йаьышлар гаряримяни эцъляндирдийиндян дашгынлар шиддятлянир. Ахымын ян йцксяк гиймяти бу фясил цчцн сяъиййявидир. Ийул–август айлары чайларын азсулу дюврцдцр (гар вя бузлаглардан гидаланан чайлар истисна олмагла). Пайызда вя бязян йайда йаьынтылар ахымын щяъмини артырараг эцълц дашгынлар вя селляр ямяля эятирир. Лянкяран зонасында Азярбайъанын диэяр бюлэяляриндян фяргли олараг ахымын чох щиссяси илин сойуг йарысынын пайына дцшцр.

     

    Кцр

    Ъянуби Гафгазда (Эцръцстан, Азярбайъан) вя Тцркийядя чай. Гафгазын ян бюйцк чайы. Уз.-у 1364 км (бязи мялуматлара эюря, 1515 км), щювзясинин сащ. 188 мин км2-дир. Тцркийядя Гарс йайласындан башланыр. Цзяриндя Минэячевир, Шямкир вя Йеникянд су анбарлары йарадылмышдыр. Мянсябиндян 122,8 км мясафядя (Сабирабад ш. йахынлыьында)  ян бюйцк голу олан Аразла бирляшир (суговушан). Хязяр дянизиня тюкцлдцйц йердя делта (сащ. 100 км2) ямяля эятирир. Ясас голлары: саьдан Паравани, Храм, Аьстафа, Шямкир, Тяртяр, солдан Бюйцк Лиахви, Арагви, Габырры, Ганых, Тцрйан вя с., йазда дашгын ямяля эятирян чайлар групуна дахилдир.  Суйу лиллидир. Щяр ил Хязяр дянизиня орта щесабла 18,5 млн. т лил эятирир. Сувармада эениш истифадя едилир. Балыгла (узунбурун, бюлэя, няря, иланбалыьы, суф вя с.) зянэиндир. Кцр-Араз овалыьы щиссясиндя эями чилийя йарарлыдыр.

     

    Республикада чай ахымынын мигдары щям ил ярзиндя, щям дя ярази цзря гейрибярабяр пайланмышдыр. Ян йцксяк ахым модулу 1 км2 яразидян 45 л/сан олмагла (1500 мм) Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъынын г. щиссясинин йцксяк даьлыг зонасында мцшащидя едилир. Щямин кямиййят Ганых-Яйричай вадисиня доьру 5 л/сан-йя (150 мм) гядяр азалыр. Кичик Гафгазда ахым модулу 0,8–22 л/сан, Нахчыван МР-дя 0,5–10 л/сан-дир. Талыш бюлэясиндя чайларын макс. ахым модулу (25 л/сан) яразинин алчаг даьлыг вя дцзянлик сащяляри цчцн сяъиййявидир. Йухары галхдыгъа бу кямиййят азалыр вя 0,8 л/сан тяшкил едир.

     Азярбайъан чайлары йцксяк лиллилийя маликдир вя бурада лиллилик 50 г/м3 иля 6000 г/м3 арасында дяйишир. Чай щювзяляриндя эедян ерозийа просесляри нятиъясиндя сятщи йуйулманын мигдары илдя 5000–30000 т/км2-я, бязян ися 50000 т/км2-я чата билир. Ян интенсив сятщи йуйулма Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъларында (1000–6800 т/км2), ян зяиф ися Гарабаь вулканик йайласында (5–10 т/км2) мцяййян едилир.

     

     

    Эюлляр вя су анбарлары. Азярбайъанда 250-йя йахын эюл вардыр. Онларын чохунун сащ. 0,1 км2-дян аздыр. Эюлляр, ясасян, ерозион-бузлаг (Шащдаь, Туфан, Гапыъыг, Муровдаь, Дялидаь вя с. зирвяляринин ятрафында йерляшян эюлляр), ерозион-чай (Кцр вадисиндя йерляшян Сарысу, Мещман, Аьэюл, Щаъыгабул вя с.), тектоник (Ъандар, Аъынощур, Батабат вя с.), сейсмик-учгун (Эюйэюл, Марал-эюл, Аьэюл, Гараэюл, Залхаэюл вя с.), кратер (Бюйцк вя Кичик Алаэюл вя с.), лагун, сцрцшмя вя реликт (Абшерон йарымадасында Масазыр, Бюйцкшор, Кцрдяханы, Мирзяляди, Ганлыэюл вя с.) мяншялидир. Эюллярин бязилярини (Эюйэюл, Батабат эюлляри, Ъандар) ичмяли су тяъщизатында истифадя етмяк цчцн су анбарларына чевирмишляр.

     Республикада цмуми щяъми тягр. 20,0 млрд. м3 вя файдалы щяъми 10,0 млрд. м3-дян чох олан 60-дан артыг су анбары йарадылмышдыр. Онлардан 38-нин щяъми 1 млн. м3-дян чохдур. Мяс., Минэячевир (16 млрд. м3), Шямкир (2,7 млрд. м3), Араз (1,35 млрд. м3), Сярсянэ (565 млн. м3 ), Арпачай (150 млн. м3) вя с.

     Бузлаглар вя чохиллик гарлар. Азярбайъанын сятщ суларынын аз бир щиссяси бузлагларда вя чохиллик гар талаларында топланмышдыр. Бярк щалда олан щямин су мянбяляринин ямяля эялмяси хионосферин ашаьы сярщядинин вя йа гар хяттинин мцтляг йцксяклийи иля ялагядар олдуьундан онлар чох мящдуд яразидя йайылмышдыр.

    Республикада гар хятти 3600–3900 м йцксякликдян кечдийиндян бурада Бюйцк вя Кичик Гафгазын йалныз ян йцксяк зирвяляриндя бузлаглара вя чохиллик гарлара тясадцф едилир. Бюйцк Гафгазда бузлагларын цмуми сащ. 6,6 км2-дир ки, бунун да 3,62 км2-и Базардцзц (4466 м), 1,0 км2-и Базарйурд (4126 м), 0,51 км2-и Туфан (4191 м), 1,08 км2-и Шащдаь (4243 м) зирвяляринин пайына дцшцр (20 ясрин яввялляриндя бу бюлэядя бузлагларын сащ. 10 км2-я чатмыш вя сонракы онилликлярдя иглимин истиляшмяси нятиъясиндя онларын сащ. 3,4 км2 азалмышдыр).

     Бюйцк Гафгазда Гусар чайы щювзяси сащ.-нин 0,81%-ини, Гудйал чайы щювзясинин ися 0,13%-ини бузлаглар вя даими гарлар тяшкил едир. Бу рягямлярин чох кичик олмасына бахмайараг, онлар щямин чайларын гидаланмасында вя су режиминдя ящямиййятли рол ойнайыр.

     Кичик Гафгазда йалныз Зянэязур силсилясинин Гапыъыг (3904 м) зирвясиндя цмуми сащ. 0,51 км2 олан бузлаг вардыр. Чохиллик гарлар нисбятян эениш сащя тутур. Щесабламалара эюря, Бюйцк вя Кичик Гафгазда 3600–3900 м-дян йцксякдя йерляшян зирвялярдяки чохиллик гарларын цмуми сащяси 20 км2-я гядярдир.

     Батаглыглар. Ифрат нямлянмя вя рцтубятсевян биткилярин эениш инкишаф етдийи сащялярдя ямяля эялян батаглыглар Азярбайъанда сятщ суларынын чох аз бир щиссясини тяшкил едир. Бунлар, ясасян, овалыгларда, гисмян дя даьларда ялверишли шяраитдя инкишаф етмишдир. Даьлыг яразилярдя батаглыглар бузлаг карларынын (сиркляринин) дибиндя, эюллярин кянарларында, дайаз эюллярин йериндя, сцрцшмялярин йайылдыьы сащялярдя кичик талалар шяклиндя мцшащидя едилир. Бурада ян эениш сащя тутан батаглыг Кичик Гафгазда Гарабаь вулканик йайласында Кичик Алаэюл эюлц ятрафындадыр (сащ. тягр. 0,5–1 км2).

     Батаглыглар Кцр-Араз, Лянкяран вя Самур-Дявячи овалыгларында нисбятян эениш йайылмышдыр. Онлар Кцр-Араз овалыьында Гарабаь дцзцндян Мил дцзцня доьру узанан Аьэюл, Мещманэюл, Сарысу вя Бозгобу ятрафларында, хцсусиля чайларын эятирмя конуслары араларындакы чюкякликлярдя йайылмышдыр. Муьан дцзцндя Аьчала эюлц иля ялагядар олараг цмуми сащ. 500 км2-дян чох бир нечя батаглыг йаранмышдыр. Бунлардан Йени Араз (50 км2), Гарачала (30 км2), Ябилчала (11,5 км2), Аьчала (182 км2), Агуша (90 км2), Йени Аразын голу (87 км2), Кцрцн делтасы (42 км2) батаглыгларыны эюстярмяк олар. Лянкяран овалыьында батаглыглар сащилбойу гум тиряляринин архасында вя Яркиван к.-нин кянарында (мешяли батаглыг) инкишаф етмишдир.

     Самур-Дявячи овалыьында батаглыглар сащилбойу сащядя йайылмышдыр. Бунлардан ян бюйцкляри Аьзыбирчала (16,5 км2), Гусарчай (16 км2), Хачмаз (13 км2) батаглыгларыдыр.

     Кцр-Араз овалыьында коллектор-дренаж системинин йарадылмасы нятиъясиндя батаглыгларын сащяси кяскин азалмышдыр. Лакин Йухары Гарабаь вя Йухары Ширван маэистрал каналларынын чякилмяси онларын бойунъа йени батаглыгларын йаранмасына сябяб олмушдур.

     

     

    Каналлар. Республикада сятщ сулары шябякясинин мцяййян щиссясини суварма вя коллектор-дренаж системи йаратмаг мягсядиля инша едилмиш каналлар тяшкил едир. Бурада каналларын цмуми уз. – 92 мин км-дян чохдур. Ян бюйцк маэистрал каналлар Самур-Абшерон (182 км), Йухары Гарабаь (172 км), Йухары Ширван (122 км), Язизбяйов (123 км), Баш Мил (38 км), Баш Муьан (37 км), Тяртярчай (65 км), Аьстафачай (69 км) вя с. суварма каналларыдыр. Бюйцк каналларын суютцрмя имканы 676,8 м3/сан, сувардыьы яразилярин цмуми сащ. 670 мин щадан чохдур.

    Грунт суларынын сявиййясинин галхмасы иля ялагядар торпагларын шоранлашмасынын гаршысыны алмаг мягсядиля республикада эениш коллектор-дренаж системи йарадылмышдыр. Цмуми уз. 440 км олан бу систем Ширван, Мил вя Гарабаь дцзляриндя 300 мин ща торпаьын мелиорасийа вязиййятини йахшылашдырмаьа хидмят едир. Коллекторлардан ян мцщцмц уз. 216 км, субурахма габилиййяти 37 м3/сан олан Баш Ширван коллекторудур. Бу коллектора Ашаьы Ширван (70 км) вя Мил-Гарабаь (152 км) коллекторлары бирляшир.

     Суварма вя коллектор-дренаж системинин каналлары дцзянликлярин щидрографийа шябякясиндя ъидди дяйишикликляря сябяб олмуш вя бязи сащялярдя онун сыхлыьыны 2–4 км/км2 вя ондан да йцксяк гиймятя чатдырмышдыр.

     

    Яд.: Р ц с т я м о в С . Щ. Азярбайъан Республикасынын чайлары вя онларын щидроложи хцсусиййятляри. Б., 1960; Б у д а г о в Б . Я. Азярбайъанын Бюйцк Гафгаз щиссясинин мцасир вя гядим бузлашмасы. Б., 1965; А х у н д о в С . А. Сток наносов горных рек Азербайджанской Республики. Б., 1978; Р у с т а м о в С . Г., К а ш к а й Р . М. Водный баланс Азербайджанской Республики. Б., 1978; Х а л и л о в Ш . Б. Водохранилища Азербайджана и их экологические проблемы. Б., 2003.

    Будаг Будагов

    2.9. Səth suları

    Сятщ сулары

    Азярбайъан Республикасынын сятщ сулары чайлар, эюлляр, су анбарлары, батаглыглар, бузлаглар, гар юртцйц вя каналларла тямсил олунмушдур.

     Чайлар. Азярбайъанын бцтцн чайлары Хязяр дянизи щювзясиня аид олуб, цч група айрылыр: Кцр щювзясинин чайлары; Араз щювзясинин чайлары (сол голлары); билаваситя Хязяр дянизиня тюкцлян чайлар.

     Республика яразисиндян ахан 8350 чайын чоху (7860) уз.-у 10 км-дян аз олан кичик чайлардыр. Ян бюйцк чайлар сырасына Кцр, Араз, Ганых, Габырры, Самур, Арпа, Тяртяр, Щякяри, Тцрйан, Гусар, Гудйал, Виляш вя с. дахилдир.

     Релйефин, иглимин, торпаг вя битки юртцйцнцн, эеоложи гурулушун хцсусиййятляриндян асылы олараг чай шябякяси ярази цзря гейри-бярабяр пайланмышдыр. Ян сых чай шябякяси, ясасян, орта даьлыг зонада (1000–2500 м) мцшащидя едилир. Бундан йухарыда вя ашаьыда чай шябякясинин сыхлыьы азалыр. Республикада чай шябякяси сыхлыьынын ян йцксяк эюстяриъиси Талыш зонасынын алчаг даьлыг гуршаьы (500– 1000 м) цчцн сяъиййявидир (0,84 км/км2). Чай шябякяси сыхлыьынын ян кичик эюстяриъиси ися Абшерон-Гобустан зонасында (0,20 км/км2), Щякяри чайындан ш.-дя Аразйаны сащялярдя (0,28 км/км2) вя Гарабаь вулканик йайласында мцшащидя едилир. Республика яразиси цчцн щямин кямиййятин орта гиймяти 0,39 км/км2-дир.

     Азярбайъанын мцасир щидрографик шябякясинин вя онун ясас чайларынын йаранмасы Цчцнъц Дюврцн ахырындан башлайараг узун эеоложи заман ярзиндя инкишаф етмиш вя хейли дяйишикликляря уьрамышдыр. Щазырда щямин дяйишикликляр йалныз тябии амилляр дейил, еляъя дя инсанларын тясяррцфат фяалиййяти нятиъясиндя давам етмякдядир. Сцни ахарлар, каналлар вя су анбарлары республика яразисинин щидрографик шябякясиндя хейли дяйишиклийя сябяб олмушдур.

     Азярбайъанын ъоьрафи мювгейи иля ялагядар олараг бурада 2 тип чай системи мювъуддур: а) йерли чайлар – ахымлары бцтцнлцкля республика дахилиндя формалашыр; б) транзит чайлар – ахымын ясас щиссяси республикадан кянарда формалашыр. Транзит чайларын ахымы цмуми чай ахымынын 65%-индян чохуну тяшкил едир. Йералты суларла гидаланмалары иля ялагядар олараг формалашан ахым хцсусиййятляриня эюря чайлар цч група бюлцнцр: даими чайлар (йералты суларла даими гидаланан); дайазлашан вя йахуд суйу азалан чайлар (йералты суларла ъямиси бир нечя ай гидаланан); мцвяггяти чайлар (йералты суларла гидаланмайан вя ахымы йалныз эцълц йаьышлар заманы мцшащидя олунан). Чайларын гида мянбялярини, ясасян, гар, гисмян ися даими гарлар вя бузлаг сулары, йаьынтылар вя йералты сулар тяшкил едир. Тябии шяраитин мцхтялифлийи иля ялагядар олараг бунларын щеч бири чайларын йеэаня гида мянбяйи дейилдир вя онлар, ясасян, гарышыг мянбялярдян гидаланыр. Йцксякликдян асылы олараг бу мянбялярдян бири цстцнлцк тяшкил едир. Гида мянбяйинин цстцнлцйцндян асылы олараг Азярбайъан чайларыны 4 йеря бюлмяк олар:

     

     1.Ясасян, йералты суларын иштиракы иля гар суларындан гидаланан чайлар. Бу група Кцр вя сутоплайыъы сащяси йцксякдя йерляшян Самур, Гусар, Тцрйан чайынын голлары, Дямирапаран, Тиканлы вя Эилан чайлары дахилдир.

    2. Йералты суларын иштиракы иля йаьыш суларындан гидаланан чайлар. Бура Бюйцк вя Кичик Гафгазда сутоплайыъылары 2500 м-я гядяр олан (Гобустан чайлары, Аьсу вя Эирдиман) чайлар вя бцтцнлцкля Лянкяран чайлары аиддир. Гар сулары щесабына гидаланма ъцзи олуб 2–5% тяшкил едир.

    3.Ясасян, йаьыш суларынын иштиракы иля йералты сулардан гидаланан чайлар. Бура Ширван чайларындан Тцрйан, Ялиъан, Дашаэил аиддир.

     4.Ясасян, гар суларынын иштиракы иля йералты сулардан гидаланан чайлар. Бурайа Араз вя чох йцксяк сутоплайыъы сащяси олан Бюйцк вя Кичик Гафгаз чайлары аиддир.

     Азярбайъанын чайларында ил ярзиндя, ясасян, 4 фяалиййят мярщяляси мцшащидя едилир. Март–апрелдян май, бязян ися ийун айына гядяр гарларын яримяси иля ялагядар йаз дашгынлары баш верир. Бу дюврдя йаьышлар гаряримяни эцъляндирдийиндян дашгынлар шиддятлянир. Ахымын ян йцксяк гиймяти бу фясил цчцн сяъиййявидир. Ийул–август айлары чайларын азсулу дюврцдцр (гар вя бузлаглардан гидаланан чайлар истисна олмагла). Пайызда вя бязян йайда йаьынтылар ахымын щяъмини артырараг эцълц дашгынлар вя селляр ямяля эятирир. Лянкяран зонасында Азярбайъанын диэяр бюлэяляриндян фяргли олараг ахымын чох щиссяси илин сойуг йарысынын пайына дцшцр.

     

    Кцр

    Ъянуби Гафгазда (Эцръцстан, Азярбайъан) вя Тцркийядя чай. Гафгазын ян бюйцк чайы. Уз.-у 1364 км (бязи мялуматлара эюря, 1515 км), щювзясинин сащ. 188 мин км2-дир. Тцркийядя Гарс йайласындан башланыр. Цзяриндя Минэячевир, Шямкир вя Йеникянд су анбарлары йарадылмышдыр. Мянсябиндян 122,8 км мясафядя (Сабирабад ш. йахынлыьында)  ян бюйцк голу олан Аразла бирляшир (суговушан). Хязяр дянизиня тюкцлдцйц йердя делта (сащ. 100 км2) ямяля эятирир. Ясас голлары: саьдан Паравани, Храм, Аьстафа, Шямкир, Тяртяр, солдан Бюйцк Лиахви, Арагви, Габырры, Ганых, Тцрйан вя с., йазда дашгын ямяля эятирян чайлар групуна дахилдир.  Суйу лиллидир. Щяр ил Хязяр дянизиня орта щесабла 18,5 млн. т лил эятирир. Сувармада эениш истифадя едилир. Балыгла (узунбурун, бюлэя, няря, иланбалыьы, суф вя с.) зянэиндир. Кцр-Араз овалыьы щиссясиндя эями чилийя йарарлыдыр.

     

    Республикада чай ахымынын мигдары щям ил ярзиндя, щям дя ярази цзря гейрибярабяр пайланмышдыр. Ян йцксяк ахым модулу 1 км2 яразидян 45 л/сан олмагла (1500 мм) Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъынын г. щиссясинин йцксяк даьлыг зонасында мцшащидя едилир. Щямин кямиййят Ганых-Яйричай вадисиня доьру 5 л/сан-йя (150 мм) гядяр азалыр. Кичик Гафгазда ахым модулу 0,8–22 л/сан, Нахчыван МР-дя 0,5–10 л/сан-дир. Талыш бюлэясиндя чайларын макс. ахым модулу (25 л/сан) яразинин алчаг даьлыг вя дцзянлик сащяляри цчцн сяъиййявидир. Йухары галхдыгъа бу кямиййят азалыр вя 0,8 л/сан тяшкил едир.

     Азярбайъан чайлары йцксяк лиллилийя маликдир вя бурада лиллилик 50 г/м3 иля 6000 г/м3 арасында дяйишир. Чай щювзяляриндя эедян ерозийа просесляри нятиъясиндя сятщи йуйулманын мигдары илдя 5000–30000 т/км2-я, бязян ися 50000 т/км2-я чата билир. Ян интенсив сятщи йуйулма Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъларында (1000–6800 т/км2), ян зяиф ися Гарабаь вулканик йайласында (5–10 т/км2) мцяййян едилир.

     

     

    Эюлляр вя су анбарлары. Азярбайъанда 250-йя йахын эюл вардыр. Онларын чохунун сащ. 0,1 км2-дян аздыр. Эюлляр, ясасян, ерозион-бузлаг (Шащдаь, Туфан, Гапыъыг, Муровдаь, Дялидаь вя с. зирвяляринин ятрафында йерляшян эюлляр), ерозион-чай (Кцр вадисиндя йерляшян Сарысу, Мещман, Аьэюл, Щаъыгабул вя с.), тектоник (Ъандар, Аъынощур, Батабат вя с.), сейсмик-учгун (Эюйэюл, Марал-эюл, Аьэюл, Гараэюл, Залхаэюл вя с.), кратер (Бюйцк вя Кичик Алаэюл вя с.), лагун, сцрцшмя вя реликт (Абшерон йарымадасында Масазыр, Бюйцкшор, Кцрдяханы, Мирзяляди, Ганлыэюл вя с.) мяншялидир. Эюллярин бязилярини (Эюйэюл, Батабат эюлляри, Ъандар) ичмяли су тяъщизатында истифадя етмяк цчцн су анбарларына чевирмишляр.

     Республикада цмуми щяъми тягр. 20,0 млрд. м3 вя файдалы щяъми 10,0 млрд. м3-дян чох олан 60-дан артыг су анбары йарадылмышдыр. Онлардан 38-нин щяъми 1 млн. м3-дян чохдур. Мяс., Минэячевир (16 млрд. м3), Шямкир (2,7 млрд. м3), Араз (1,35 млрд. м3), Сярсянэ (565 млн. м3 ), Арпачай (150 млн. м3) вя с.

     Бузлаглар вя чохиллик гарлар. Азярбайъанын сятщ суларынын аз бир щиссяси бузлагларда вя чохиллик гар талаларында топланмышдыр. Бярк щалда олан щямин су мянбяляринин ямяля эялмяси хионосферин ашаьы сярщядинин вя йа гар хяттинин мцтляг йцксяклийи иля ялагядар олдуьундан онлар чох мящдуд яразидя йайылмышдыр.

    Республикада гар хятти 3600–3900 м йцксякликдян кечдийиндян бурада Бюйцк вя Кичик Гафгазын йалныз ян йцксяк зирвяляриндя бузлаглара вя чохиллик гарлара тясадцф едилир. Бюйцк Гафгазда бузлагларын цмуми сащ. 6,6 км2-дир ки, бунун да 3,62 км2-и Базардцзц (4466 м), 1,0 км2-и Базарйурд (4126 м), 0,51 км2-и Туфан (4191 м), 1,08 км2-и Шащдаь (4243 м) зирвяляринин пайына дцшцр (20 ясрин яввялляриндя бу бюлэядя бузлагларын сащ. 10 км2-я чатмыш вя сонракы онилликлярдя иглимин истиляшмяси нятиъясиндя онларын сащ. 3,4 км2 азалмышдыр).

     Бюйцк Гафгазда Гусар чайы щювзяси сащ.-нин 0,81%-ини, Гудйал чайы щювзясинин ися 0,13%-ини бузлаглар вя даими гарлар тяшкил едир. Бу рягямлярин чох кичик олмасына бахмайараг, онлар щямин чайларын гидаланмасында вя су режиминдя ящямиййятли рол ойнайыр.

     Кичик Гафгазда йалныз Зянэязур силсилясинин Гапыъыг (3904 м) зирвясиндя цмуми сащ. 0,51 км2 олан бузлаг вардыр. Чохиллик гарлар нисбятян эениш сащя тутур. Щесабламалара эюря, Бюйцк вя Кичик Гафгазда 3600–3900 м-дян йцксякдя йерляшян зирвялярдяки чохиллик гарларын цмуми сащяси 20 км2-я гядярдир.

     Батаглыглар. Ифрат нямлянмя вя рцтубятсевян биткилярин эениш инкишаф етдийи сащялярдя ямяля эялян батаглыглар Азярбайъанда сятщ суларынын чох аз бир щиссясини тяшкил едир. Бунлар, ясасян, овалыгларда, гисмян дя даьларда ялверишли шяраитдя инкишаф етмишдир. Даьлыг яразилярдя батаглыглар бузлаг карларынын (сиркляринин) дибиндя, эюллярин кянарларында, дайаз эюллярин йериндя, сцрцшмялярин йайылдыьы сащялярдя кичик талалар шяклиндя мцшащидя едилир. Бурада ян эениш сащя тутан батаглыг Кичик Гафгазда Гарабаь вулканик йайласында Кичик Алаэюл эюлц ятрафындадыр (сащ. тягр. 0,5–1 км2).

     Батаглыглар Кцр-Араз, Лянкяран вя Самур-Дявячи овалыгларында нисбятян эениш йайылмышдыр. Онлар Кцр-Араз овалыьында Гарабаь дцзцндян Мил дцзцня доьру узанан Аьэюл, Мещманэюл, Сарысу вя Бозгобу ятрафларында, хцсусиля чайларын эятирмя конуслары араларындакы чюкякликлярдя йайылмышдыр. Муьан дцзцндя Аьчала эюлц иля ялагядар олараг цмуми сащ. 500 км2-дян чох бир нечя батаглыг йаранмышдыр. Бунлардан Йени Араз (50 км2), Гарачала (30 км2), Ябилчала (11,5 км2), Аьчала (182 км2), Агуша (90 км2), Йени Аразын голу (87 км2), Кцрцн делтасы (42 км2) батаглыгларыны эюстярмяк олар. Лянкяран овалыьында батаглыглар сащилбойу гум тиряляринин архасында вя Яркиван к.-нин кянарында (мешяли батаглыг) инкишаф етмишдир.

     Самур-Дявячи овалыьында батаглыглар сащилбойу сащядя йайылмышдыр. Бунлардан ян бюйцкляри Аьзыбирчала (16,5 км2), Гусарчай (16 км2), Хачмаз (13 км2) батаглыгларыдыр.

     Кцр-Араз овалыьында коллектор-дренаж системинин йарадылмасы нятиъясиндя батаглыгларын сащяси кяскин азалмышдыр. Лакин Йухары Гарабаь вя Йухары Ширван маэистрал каналларынын чякилмяси онларын бойунъа йени батаглыгларын йаранмасына сябяб олмушдур.

     

     

    Каналлар. Республикада сятщ сулары шябякясинин мцяййян щиссясини суварма вя коллектор-дренаж системи йаратмаг мягсядиля инша едилмиш каналлар тяшкил едир. Бурада каналларын цмуми уз. – 92 мин км-дян чохдур. Ян бюйцк маэистрал каналлар Самур-Абшерон (182 км), Йухары Гарабаь (172 км), Йухары Ширван (122 км), Язизбяйов (123 км), Баш Мил (38 км), Баш Муьан (37 км), Тяртярчай (65 км), Аьстафачай (69 км) вя с. суварма каналларыдыр. Бюйцк каналларын суютцрмя имканы 676,8 м3/сан, сувардыьы яразилярин цмуми сащ. 670 мин щадан чохдур.

    Грунт суларынын сявиййясинин галхмасы иля ялагядар торпагларын шоранлашмасынын гаршысыны алмаг мягсядиля республикада эениш коллектор-дренаж системи йарадылмышдыр. Цмуми уз. 440 км олан бу систем Ширван, Мил вя Гарабаь дцзляриндя 300 мин ща торпаьын мелиорасийа вязиййятини йахшылашдырмаьа хидмят едир. Коллекторлардан ян мцщцмц уз. 216 км, субурахма габилиййяти 37 м3/сан олан Баш Ширван коллекторудур. Бу коллектора Ашаьы Ширван (70 км) вя Мил-Гарабаь (152 км) коллекторлары бирляшир.

     Суварма вя коллектор-дренаж системинин каналлары дцзянликлярин щидрографийа шябякясиндя ъидди дяйишикликляря сябяб олмуш вя бязи сащялярдя онун сыхлыьыны 2–4 км/км2 вя ондан да йцксяк гиймятя чатдырмышдыр.

     

    Яд.: Р ц с т я м о в С . Щ. Азярбайъан Республикасынын чайлары вя онларын щидроложи хцсусиййятляри. Б., 1960; Б у д а г о в Б . Я. Азярбайъанын Бюйцк Гафгаз щиссясинин мцасир вя гядим бузлашмасы. Б., 1965; А х у н д о в С . А. Сток наносов горных рек Азербайджанской Республики. Б., 1978; Р у с т а м о в С . Г., К а ш к а й Р . М. Водный баланс Азербайджанской Республики. Б., 1978; Х а л и л о в Ш . Б. Водохранилища Азербайджана и их экологические проблемы. Б., 2003.

    Будаг Будагов