Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
“Azərbaycan” xüsusi cildi (Az) (Ümumi məlumat - 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi)
    2.11. Geoloji quruluş

    Эеоложи гурулуш

    Азярбайъан Республикасынын яразиси эеоложи гурулуш вя эеотектоник инкишаф бахымындан Аврасийа вя Африка–Ярябистан литосфер плитяляринин коллизийа (тоггушма) зонасында йаранмыш алп гырышыглыг гуршаьына дахилдир. Апарылмыш эеоложи вя эеофизики тядгигатлара эюря, Йер габыьынын щям мцшащидя едилян, щям дя эюмцлмцш гатларынын эеоложи гурулушу хейли мцряккябдир. Яразидя, ясасян, Мезозой вя Кайнозой, гисмян дя Палеозой йашлы чюкмя, вулканоэен, вулканоэен-чюкмя, интрузив, метаморфик вя континентал сцхур вя чюкцнтцляр йайылмышдыр.

     Стратиграфик бюлэцляр. Азярбайъан Республикасы яразисиндя ян гядим сцхурлар Цст Протерозойун Венд системиня аид едилян метаморфик шистлярдир. Бу сцхурлар мящдуд шякилдя Нахчыван МР-дя, Кичик Гафгазда Ясрик чайынын йухары ахынында йер сятщиня чыхыр. Палеозой чюкцнтцляри Нахчыван МР яразисиндя буруг гуйуларында ашкар едилмишдир. Бунлар Алт Палеозойун графитляшмиш ящянэдашылары, арэиллитляр вя кварслашмыш гумдашылары (1414 м), Цст Палеозойун, ясасян, ящянэдашылары, гисмян дя шистляр вя гумдашылары (3300 м) гатларындан ибарятдир.

     Гапыъыг

    Кичик Гафгазда Зянэязур силсилясинин  ян йцксяк зирвяси (3904 м). Охчучай  иля Эиланчайын суайырыъындадыр. Еосенин вулканоэен-чюкмя сцхурларындан  тяшкил олунмушдур. Йамаъларында  гядим бузлаг релйеф формалары (трог, кар, морен),  зирвясиндя даими гар (3–4 м галынлыьында) вар. Ъ. вя ъ.-г. йамаъларындакы йайлагларда  (Гарангуш йайлаьы, Няби йурду)  чохсайлы гайацстц рясмляр вар (Эямигайа). Нахчыван МР-ин Ордубад р-ну яразисиндядир.

    Мезозойун Триас чюкцнтцляри дя Нахчыван МР яразисиндя йер сятщиня чыхыр (тягр. 1000 м) вя карбонат фасийалыдыр. Ещтимал ки, Гусар-Дявячи чюкяклийиндя 5 км дяринликдяки гуйуда ачылан метаморфик шистляр дя Перм-Триас йашлыдыр. Алт Йура чюкцнтцляри Бюйцк Гафгазда вя Нахчыван МР-дя вя ещтимал ки, Кцр чюкяклийиндя дя терриэен фасийададыр. Орта Йура Бюйцк Гафгазда, ясасян, эилли шистлярдян, Кичик Гафгазда ашаьы щиссядя терриэен чюкцнтцлярдян (120 м), йухары щиссядя ися диабаз тяркибли вулканитлярдян, лавалардан вя кварслы плаэиопорфиритлярдян (2000–3000 м) ибарятдир. Эеофизики вя буруг мялуматларына эюря Кцр чюкяклийиндя дя щямин сцхурлар аналожи фасийададыр. Цст Йура Баш Гафгаз силсилясинин шм. йамаъында гырынты вя риф ящянэдашыларындан (300 м), ъ. йамаъында флишябянзяр силисиумлу эилли шистлярдян (500 м), Кичик Гафгазда вя Кцр чюкяклийиндя риф ящянэдашылары вя вулканоэен-чюкмя сцхурлардан (500–1500 м) тяшкил олунмушдур. Алт Табашир чюкцнтцляри Баш Гафгаз силсилясинин шм. вя ъ. йамаъларында карбонатлы-терриэен (700– 2000 м), боз вя ялван рянэли эиллярдян, гисмян дя вулканоэен-чюкмя (100– 200 м), Кичик Гафгазда гырынтылы органоэен ящянэдашылары вя бязян дя пирокластолитлярдян (150–300 м), карбонатлы (50–600 м), туфоэен-терриэен вя карбонатлы (500 м), терриэен-карбонатлы (30–700 м), гисмян дя туфоэен, Кцр чюкяклийиндя ися чюкмя-вулканоэен (200– 1000 м) фасийалыдыр. Цст Табашир чюкцнтцляри Бюйцк Гафгазда 2000 м-дян артыг галынлыьа малик олуб, терриэен-карбонатлы-флиш фасийалыдыр. Вяндам антиклинориумунда вулканоэен-чюкмя гатынын галынлыьы 300–400 м-дир. Кцр чюкяклийиндя вя Кичик Гафгазын шм.-ш. йамаъында Алт Сенон вулканоэен-чюкмя, Цст Сенон ися карбонатлы (500– 600 м) фасийалыдыр.

     Кичик Гафгазын мяркязи щиссясиндя Цст Табашир чюкцнтцляринин тяркиби дяйишмир вя галынлыьы хейли артыр (3500 м). Бурада Алт Сенон вулканоэен-чюкмя гатынын тяркибиндя базалтлар вя офиолитлярля сых ялагяли силисиумлу-радиолйаритли пирокластлар цстцнлцк тяшкил едир. Нахчыван МР-дя Цст Йура вя Алт Табашир чюкцнтцляри йайылмамышдыр. Цст Табашир чюкцнтцляри бурада кясилишин ашаьы щиссясиндя вулканоэен-чюкмя, йухары щиссясиндя ися карбонат (1200–1700 м) тяркиблидир. Кайнозой чюкцнтцляри Азярбайъанда фасийа мцхтялифлийи иля сяъиййялянир. Хцсусян Еосен епохасында Кичик Гафгазын айры-айры сащяляриндя вя Талышда мцхтялиф вахтларда вя интенсивликдя фяргли вулкан пцскцрмяляри баш вердийиндян чюкцнтцляр кяскин литоложи дяйишиклийя мяруз галмышдыр. Нахчыван МР-дя Палеосен-Алт Еосен чюкцнтцляри бир-бириля нювбяляшян гумдашылары вя эиллярдян (1000 м), Орта Еосенин Лцтет мяртябяси вулканик (300–1000 м), вулканик-чюкмя вя чюкмя (500–600 м), Цст Еосен вулканик, вулканик-чюкмя (1500 м-дян чох) сцхурларындан тяшкил олунмушдур. Кичик Гафгазын мяркязи щиссясиндя Палеосен-Алт Еосен карбонат вя терриэен (60 м), Орта вя Цст Еосен вулканик, вулканик-чюкмя (120 м) фасийаларда юзцнц эюстярир. Талышда Орта Еосе нин Лцтет мяртябяси туфлу брекчийалардан, туфлу конгломератлардан, туфлу гумдашылардан, андезит-базалт лаваларындан (1100 м), Парадаш мяртябяси алт щиссядя гумдашыларын вя арэиллитлярин нювбяляшмясиндян, цст щиссяси эиллярдян вя гумдашылардан (550 м), Цст Еосен андезит-базалтлардан (1000 м) ибарятдир. Ъянуб-Шярги Гафгазда Палеосен боз, тцнд-йашыл, тцнд-гырмызы рянэли эиллярин, гумдашыларын вя мерэеллярин (150– 300 м), Еосен боз вя ачыг-йашыл эиллярин, гумдашыларын вя мерэеллярин нювбяляшмясиндян (70–200 м) тяшкил олунмушдур. Олигосен, Неоэен вя Антропоэен чюкцнтцляри Кцр вя Араз депрессийаларында, Гусар маили дцзянлийиндя, Аъынощурда, Гобустанда, Абшерон й-а-нда, Талышда, Кичик вя Бюйцк Гафгазын бир сыра чюкякликляриндя эениш йайылмышдыр. Олигосен-Миосен чюкцнтцляринин галынлыьы бязян 3000 м-я, Неоэен, адятян, 2000 м-я, Гобустанда 5500 м-я чатыр. Антропоэен чюкцнтцляри дяниз, континентал вя вулканоэен фасийалыдыр, Ашаьы Кцр депрессийасы яразисиндя ян бюйцк галынлыьа (1500 м-дян чох) чатыр.

     Яд.: Геология Азербайджана. В 8-ми т. Т. 1. Стратиграфия. Б., 1996–1997; ч. 1–2. 

    Мяъид Баьманов

     

     Тектоник гурулуш. Азярбайъан Республикасы яразисинин тектоник гурулушу хейли мцряккябдир. Башлыъа тектоник елементляр Бюйцк Гафгаз, Кичик Гафгаз, Талыш тектоник зоналары, онларын арасындакы Кцр депрессийасы, шм.-ш.-дя Юн Гафгаз чюкяклийи, ш.-дя Ъянуби вя Орта Хязяр чюкякликляри мегаструктурларыдыр. Бунларын щяр бири юз нювбясиндя реэионал тектоник зоналара вя блоклара бюлцнцр. Мегаструктурлар, бир гайда олараг, дяринлик чатлары бойунъа тямас едирляр. Беля ки, Бюйцк Гафгаз шм.-ш.-дя Гусар-Дявячи кянар чюкяклийи иля Сийязян, ъ.-да Кцр чюкяклийи иля Ганых-Яйричай-Ялят тектоник чатлары, Кичик Гафгаз ися щямин чюкякликля Юн Кичик Гафгаз тектоник чаты иля сярщядлянир. Эеофизики мялумалара эюря, тектоник чатларын бязиси дяринлик чатлары олуб, Йер габыьынын дабанына, йяни Мощоровичич сярщядиня гядяр давам едир. Чатларын чоху цмумгафгаз (шм.-г. – ъ.-ш.), бир щиссяси кюндялян (шм.-ш. – ъ.-г.), бязиляри ися меридионал истигамятдя узаныр. Бунун нятиъясиндя Йер габыьы мцхтялиф юлчцлц тектоник блоклара бюлцнмцшдцр.

     Юн Гафгаз чюкяклийи мегаструктуру Азярбайъан дахилиндя Гусар-Дявячи чюкяклийи иля тямсил олунмушдур. Гусар дяринлик галхмасы иля мцряккябляшмиш щямин структур бурада Неоэен-Дюрдцнъц Дювр континентал чюкцнтцляриндян тяшкил олунмушдур.

     Бюйцк Гафгаз мегаструктуруна Тянэи-Бешбармаг, Судур, Шащдаь-Хызы, Туфан, Загатала-Говдаь вя Вяндам тектоник зоналары дахилдир. Бу зоналар, ясасян, Мезозой йашлы вя мцхтялиф тяркибли чюкмя сцхурлардан тяшкил олунмушдур вя магматик сцхурлар Вяндам тектоник зонасында интишар тапмышдыр.

     

     

    Кцр депрессийасы, ясасян, Орта Кцр, Ашаьы Кцр вя Ганых-Яйричай чюкякликляри, Аъынощур гырышыглыьы гуршаьындан вя йа тектоник зоналарындан ибарятдир. Мегаструктур Плиосен-Дюрдцнъц Дювр терриэен-моласс чюкцнтцляри иля долдурулмушдур. Бу чюкцнтцлярдян алтда Мезозойун чюкмя, вулканоэен-чюкмя вя вулканоэен сцхурларындан тяшкил олунмуш бир сыра эюмцлмцш тектоник структурлар мювъуддур.

     Кичик Гафгаз мегаструктуру даща мцряккяб гурулуша маликдир. Бурада Шямкир, Муровдаь, Аьдам, Гарабаь, Дярякянд, Лачын, Кющнятаьлар, Гафан, Зянэязур, Шярур антиклинал гурулушлу структурлар вя Газах, Дашкясян, Аьъакянд, Аьдяря, Тораьай, Хоъавянд, Сарыбаба, Нахчыван, Ордубад синклинал гурулушлу структурлар инкишаф етмишдир. Щямин структурлар шм.-ш.-дян ъ.-г.-я доьру узанан Люк-Гарабаь, Эюйчя-Щякяри, Мисхана-Гафан вя Орта Араз структур-формасийа зоналарыны тяшкил едирляр. Мегаструктурун ясас тектоник-магматик хцсусиййятляриндян бири дя океан типли Йер габыьынын (офиолит комплекси сцхурлары) мювъудлуьудур.

     Талыш ашаьы дяряъяли мегаструктуру, ясасян, Палеоэен вя Неоэенин вулканоэен вя вулканоэен-чюкмя сцхурларындан тяшкил олунмуш Ъялилабад вя Йардымлы-Лерик синклинал, Буровар вя Астара антиклинал гурулушлу тектоник блоклардан ибарятдир.

     Дялидаь

    Кичик Гафгазда магматик мяншяли даь. Мыхтюкян силсилясинин ян йцксяк зирвяси (3616 м). Алп вя субалп чямянликляри вар. Йамаъларында гядим бузлаг изляри галмышдыр. Кялбяъяр вя Лачын р-нлары сярщядиндядир.

     Азярбайъан яразисинин тектоник структуру Алп эеотектоник мярщялясиндя баш вермиш эеоложи просеслярля ялагядардыр. Бу просесляр цчцн литосфердя вя мантийада эеодинамик шяраитин (режимин), еляъя дя Йер габыьында эярэинлийин заман вя мяканъа дяйишилмяси сяъиййявидир. “Литосфер плитяляри тектоникасы” фярзиййяси бахымындан апарылмыш тядгигатлар эюстярир ки, Азярбайъан яразисинин тектоник гурулушу вя башга эеоложи хцсусиййятляри Ярябистан вя Скиф литосфер плитяляринин бир-бириня доьру щярякятляри вя онларын тоггушмасы иля ялагядар олараг йаранмышдыр.

     Азярбайъан яразисинин мцасир тектоник планы неотектоник мярщялядя формалашмышдыр. Эеоложи заман бахымындан щямин мярщяля Сон Миосен-Дюрдцнъц Дюврц ящатя едир. Мящз бу мярщялядя яразинин ясас тектоник структурлары вя эеоморфоложи ващидляри мцасир гурулушуну алмышдыр.

     Яд.: Ш и х а л и б е й л и Э . Ш . Некоторые проблемные вопросы геологического строения и тектоники Азербайджана. Б., 1996; Геология Азербайджана (в 8-ми т.). Т. 4. Тектоника. Б., 2005.

    Фярщад Ящмядбяйли

     

    Магматик сцхурлар. Азярбайъан Республикасы яразисинин эеоложи инкишаф тарихинин вя тектоник гурулушунун мцряккяблийи вя рянэарянэлийи бурада магматизмин мцхтялифлийини шяртляндирян башлыъа амиллярдир. Азярбайъанда Палеозойдан Кайнозойа гядяр, Дюрдцнъц Дювр дя дахил олмагла, мцхтялиф сяъиййяли магматик просесляр баш вермишдир.

    Палеозой магматизминин изляриня Азярбайъанда йалныз Нахчыван МР яразисиндя раст эялинир. Бурада габбро-долерит тяркибли магманын силляри Девон-Карбон йашлы сцхурларда эениш йайылмышдыр.              

      

    Мезозой магматизми Азярбайъан яразисиндя Йура вя Табашир дюврляриндя баш вермишдир. Бюйцк Гафгазда щямин еранын магматизми онун йалныз ъ. йамаъында, ясасян, Туфан вя гисмян Вяндам антиклинор зоналарында тязащцр етмишдир. Магматик фяалиййят нятиъясиндя бурада толеит вя ящянэ-гяляви тяркибли вулканик вя интрузив кцтляляр ямяля эялмишдир.

     Мезозой магматизми Кичик Гафгазда мцряккяблийи вя интенсивлийи иля фярглянир. Йура дюврцнцн яввялляриндя Нахчыван МР яразисиндя Ордубад синклинориумунда вулкан пцскцрмяляри баш вермиш вя базалт тяркибли лава юртцк вя ахынлары ямяля эялмишдир. Бюйцк Гафгазда Алт Йура вулканизминин базалт юртцкляри йцксяк даьлыг щиссядя мцяййян едилмишдир. Йуранын орталарында Кичик Гафгазын Люк-Гарабаь вя Кцр чюкяклийинин Кцрдямир-Саатлы зоналарында баш вермиш интенсив магматизм нятиъясиндя базалт-риолит, базалт-андезит-дасит-риолит тяркибли вулканоэен, плаэиогранит тяркибли интрузив сцхурлар ямяля эялмишдир. Кичик Гафгазда (Шямкир, Гарабаь, Гафан антиклинориумлары) вя Кцр чюкяклийиндя (Кцрдямир-Саатлы зонасы) Цст Йура магматизми интенсивлийи иля сяъиййялянир. Бурада магматизмин фяалиййяти нятиъясиндя, ясасян, базалт, андезит, дасит, риолит тяркибли вулканитляр вя габбро-тоналит, габбро-гранит тяркибли кцтляляр ямяля эялмишдир.

     Цст Табаширдя магматизм эцълц вулкан пцскцрмяляри иля мцшайият олунмушдур. О, Кичик Гафгазын Люк-Гарабаь вя Эюйчя-Щякяри зоналарында, Кцр чюкяклийиндя вя Бюйцк Гафгазын Вяндам зонасында фяалиййят эюстярмишдир. Кичик Гафгазда вулканизм базалт-андезит-дасит-риолит тяркибли, Бюйцк Гафгазын Вяндам зонасында вя Кцр чюкяклийиндя базалт-андезит, трахибазалт тяркибли олмушдур.

     Мезозой магматизминин ясас хцсусиййяти Кичик Гафгазда ултраясаси, ясаси тяркибли интрузивлярдян вя вулканоэен-чюкмя сцхурлардан ибарят вя океан типли Йер габыьы цчцн сяъиййяви олан офиолит ассосиасийасынын ямяля эялмясидир. Интрузивляр, ясасян, ултрабазитлярдян (дунит, перидотит, габбро вя с.), вулканитляр толеит-азалтлардан, чюкмя сцхурлар ися радиолйарилярдян ибарятдир.

     Кайнозой магматiзми Кичик Гафгазда вя Талышда базалт-андезит-дасит вя субгяляви тяркибли вулканитляр, гранит типли турш вя субгяляви тяркибли интрузивлярля сяъиййялянир. Кичик Гафгазын ъ. щиссясиндя Ордубад батолити, мяркязи щиссясиндя ися Дялидаь интрузиви вя бир сыра башга интрузив кцтляляр Кайнозой магматизминин мящсулудур. Бу дюврдя Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъында да зяиф магматизм просесляри баш вермишдир. Бурада Буйнуз интрузивинин щямин вахтда ямяля эялдийи эцман едилир. Кайнозой магматизминин яламятдар ъящятляриндян бири дя Дюрдцнъц Дюврдя Кичик Гафгазын мяркязи щиссясиндя вулканизмин активляшмяси вя базалт лаваларынын эениш йайылмасыдыр.

     Яд.: Основные черты магматизма и метаморфизма Азербайджана. Б., 1981; Геология Азербайджана. В 8-ми т. Т. 3. Магматизм. Б., 2001.

    Щямид Мустафайев

     Сейсмиклик. Азярбайъан Республикасынын яразиси сейсмиклик ъящятдян Алп гырышыглыг гуршаьынын ян актив реэионларындан биридир. Тарихи мялуматлара эюря, бурада дяфялярля эцълц вя даьыдыъы зялзяляляр олмушдур. 427 илдя баш вермиш зялзяля бцтцн яразини алт-цст етмиш, шящярляри вя кяндляри виран гоймушдур. 1139 илдя 9 баллыг зялзяля гядим Эянъя шящярини тамам даьытмыш, чохлу сайда инсан тяляфатына сябяб олмушдур. Надир тябият инъиси Эюйэюлцн йаранмасы да мящз бу зялзяля иля ялагяляндирилир.

     Шамахы зонасы сейсмик ъящятдян хейли активдир. Беля ки, 1667, 1828, 1872, 1902 иллярин 8–9 бал эцъцндя зялзяляляри Шамахы шящяринин даьылмасы вя чохлу инсан тяляфаты иля нятиъялянмишдир. Эцълц зялзяляляр мцасир дюврдя дя баш верир, зяиф зялзялялярин сайы ися олдугъа чохдур.

     Зялзяляляр щаггында мялуматлар сейсмик ст.-ларда топланыр. Азярбайъанда илк сейсмик ст. 1902 илдя баш вермиш мялум Шамахы зялзялясиндян сонра Шамахы ш.-ндя йарадылмышдыр. Сейсмиклийин ъищазлар васитясиля тядгиги ися мцтямади олараг 20 ясрин 50-ъи илляриндян апарылыр. Илк вахтлар бу ъцр тядгигатларда фотографик системлярдян истифадя олунмагла аналог ъищазлар ишлянилирди. Щазырда Азярбайъанда зялзялялярин гейдиййаты республиканын яразисини бцтцнлцкля ящатя едян Республика Сейсмоложи Хидмят Мяркязинин 14 аналоглу ъищазлары иля йанашы пейк рабитяли 14 телеметрик рягямли Кинеметрикс вя с. мониторинг системляри иля апарылыр. Кинеметрикс мониторинг системиня, щямчинин еписентрал зоналарда тядгигатлар апармаг цчцн 3 мобил стансийа да дахилдир.

     2000 илдя Бакыда баш вермиш 6,6 бал эцъцндя зялзялядян сонра 2003 илдя актив тектоник просеслярин юйрянилмяси мягся диля АМЕА Эеолоэийа Институтунда Сейсмик Мониторинг вя Эеодинамик Тядгигатлар Мяркязи йарадылмышдыр. Мяркяз 8 мобил рягямли ст.-дан ибарят олан ИСС системин йени модификасийасы иля тяъщиз олунмушдур.

     Азярбайъан яразисиндя Губа-Хачмаз, Шамахы-Исмайыллы, Гябяля, Шяки-Загатала, Талыш, Нахчыван кими сейсмик ъящятдян актив зоналар айрылыр вя вахташыры баш верян эцълц зялзяляляр щямин зоналарын мцасир тектоник вя эеодинамик мобиллийи иля ялагядар юйрянилир.

     Чиэил адасы

    Хязяр дянизиндя, Бакы архипелагында ада. Палчыг вулканы мяншялидир. Сащилляри щцндцр, демяк олар ки, учурум  шяклиндядир вя йалныз ъ.-ш.тяряфдян енсиз сащил золаьы иля ящатя олунмушдур. Аданын уз. 585 м, ени 425 м-дир. Сонунъу пцскцрмя тарихи щаггында мялумат йохдур. Эцман едилир ки, бу пцскцрмя 1932 илдя олмушдур.

     Сейсмоложи тядгигатларда мцщцм мясялялярдян бири сейсмик районлашдырма хяритяляринин тяртиб едилмясидир. Беля хяритялярин ясасыны сейсмик ст.-ларда гейдя алынмыш зялзялялярин кямиййят эюстяриъиляри вя тектоник структурларын фяаллыьынын бирэя тящлили тяшкил едир. Азярбайъан цчцн сейсмик районлашдырма хяритяляри 1963, 1967, 1979 вя 1989 иллярдя тяртиб едилмишдир. Республика яразиси фон сейсмик интенсивлийи 8 бал, онун Бюйцк вя Кичик Гафгаз щиссяси, ясасян, 9 бал эцъцндя баш веря биляъяк зялзяля зонасы кими айрылмышдыр.

     Яд.: Геология Азербайджана (в. 8-ми т.). Т. 5. Физика Земли. Б., 2002; Г а с а н о в А . Г . Ощутимые землетрясения Азербайджана. Б., 2003.

    Бящруз Пянащи

    Палчыг вулканлары. Азярбайъан Республикасы палчыг вулканларынын дцнйада ян эениш йайылдыьы реэион олмагла онларын сайына, юлчцляриня, морфоложи хцсусиййятляриня, фяаллыьына, пцскцрмя материалларынын мцхтялифлийиня вя башга яламятляриня эюря дя дцнйада биринъидир. Республиканын ш.-индя – гуруда вя Хязярдя палчыг вулканларынын бцтцн нювлярини (фяалиййятдя олан, сюнмцш, эюмцлмцш, нефт чыхаран, ада вя суалты вулканлар) ящатя едян 300-дян чох вулкан мювъуддур.

     

    Палчыг вулканлары башлыъа олараг Абшерон й-а-нда, Шамахы-Гобустан районунда, Ъянуб-Шярги Ширванда, Абшерон вя Бакы архипелагларында йайылмышдыр. Тякъя Гобустанда 100-я гядяр палчыг вулканы вардыр. Гуруда 190 палчыг вулканы вя вулкан тязащцрляри мялумдур. Онларын ян бюйцкляри Отман Боздаьы, Эцздяк Боздаьы, Тораьай, Бюйцк Кянизядаь, Галмас вя с. вулканлардыр. Морфоложи ъящятдян кясик конус, эцнбяз, йайла, даьдюшц палчыг вулканы формалары мювъуддур. Онларын бязиляринин нисби щцнд. 400 м-я чатыр, кратеринин вя ясасынын диаметри мцвафиг олараг 500 м, 3000 м вя даща артыг олур. 40-а йахын палчыг вулканы Йер сятщиня газ, су, палчыгла бярабяр нефт чыхарыр (Мядряся, Гырлыг, Пашалы Ахтармасы, Шорбулаг, Айрантюкян вя с.).

     Ъянуби Хязярдя 200-дян чох суалты палчыг вулканы ашкар едилмишдир. Бакы архипелагында сяккиз ада (Хяря-Зиря, Зянбил, Гарасу, Эил, Сянэи-Муьан вя с.) палчыг вулканы мяншялидир. Эюмцлмцш вулканлар гуйуларла ашкар олунмушдур. Палчыг вулканларынын фяалиййяти 30–35 млн. ил яввял (Алт Миосен дюврцндян) башланмышдыр вя инди дя давам едир. Щяр ил Азярбайъанда вулкан пцскцрмяляри баш верир. Сон 200 ил (1810–2002) ярзиндя 80 вулканда 295 пцскцрмя гейдя алынмышдыр.

     Палчыг вулканлары, ясасян, нефт-газ йатагларынын ахтарышы мягсядиля юйрянилир. Беля ки, вулканларын Йер сятщиня чыхардыьы газларын вя суларын кимйяви тяркиби нефт-газ йатагларынын газлары вя сулары иля ейнидир. Вулканлар тябии дярин кяшфиййат гуйусу ролуну ойнайыр вя онлардан ялдя олунан мялуматлар нефт-газ йатагларынын ахтарышында вя еляъя дя Йер габыьынын дяринлик гурулушунун юйрянилмясиндя бюйцк ящямиййят кясб едир. Бунунла йанашы вулкан эили иншаатда эениш истифадя олунур. Вулкан сулары бор, бром вя йодла, брекчийасы ися бир сыра микроелементлярля (бор, манган, литиум вя с.) зянэиндир вя онларын бюйцк мцалиъяви ящямиййяти вардыр. Палчыг вулканларынын фяалиййяти иля сейсмотектоник щярякятляр вя зялзяляляр арасында сых ялагянин мювъудлуьу ашкар едилмишдир.

     Яд.: Я к у б о в А . А., А л и з а д е А . А., З е й н а л о в М . М. Грязевые вулканы Азербайджанской ССР: Атлас. Б., 1971; Я к у -б о в А . А ., А л и е в А д . А., Р а х м а н о в Р . Р. Грязевые вулканы Азербайджана: аннот. библиогр. справ. Б., 1976; А л и е в А д . А., Г у л и е в И . С., Б е л о в И . С. Каталог зафиксированных извержений грязевых вулканов Азербайджана (за период 1810–2001 гг.). Б., 2002.

    Адил Ялийев

     Файдалы газынтылар. Азярбайъан Республикасы яразисиндя Йер габыьынын эеоложи-тектоник гурулушунун вя эеодинамик тякамцлцнцн сон дяряъя мцряккяблийи вя мцхтялифлийи бурада, демяк олар ки, мялум бцтцн нюв файдалы газынтыларын ямяля эялмясиня сябяб олмушдур. Одур ки, республикада истяр ендоэен, истярся дя екзоэен мяншяли файдалы газынтыларын чох эениш спектри мялумдур. Онлары шярти олараг метал (филиз), гейри-метал вя йанар файдалы газынтылара бюлцрляр.

     

     

    Метал файдалы газынтылар . Азярбайъан бир сыра гара, ялван, няъиб металлар, еляъя дя надир елементлярля тямсил олунмуш филиз файдалы газынтыларла зянэиндир. Бурада дямир, алцминиум, ъивя, гызыл, мис, гурьушун, синк, кобалт, молибден вя с. метал йатаглары мялумдур.

     Азярбайъан Республикасында скарн мяншяли дямир филизляри (ясас минераллары –магнетит, щематит вя с.) сянайе ящямиййятли йатаглар ямяля эятирир. Онлардан ян мцщцмц бцтцн Гафгазда ян бюйцк щесаб олунан Дашкясян йатаьыдыр. О, Цст Йура йашлы вулканоэен, пирокластик, чюкмя-вулканоэен, ящянэдашы сцхурлары вя онлары йаран гранитоид интрузиви иля ялагядардыр. Рустави (Эцръцстан) металлурэийа з-ду щямин йатаг ясасында ишлямишдир. Щематит тяркибли дямир филизи тязащцрц Алабашлы гяс. (Самух р-ну) йахынлыьында мялумдур.

     Кобалт филизинин (кобалтин, глаукодот) сянайе ящямиййятли йатаглары Дашкясян р-нунда ашкар едилмишдир. Йатаг ясаси тяркибли дайкаларла ялагядардыр, бундан ялавя кобалт филизи скарн-магнетит дямир филизи иля параэенезис тяшкил едир. Кобалт тязащцрляри Нахчыван МР-дя дя мялумдур.

     Хром филизляри (хромшпинелидляр вя с.) Кичик Гафгазын мяркязи щиссясиндя, Кялбяъяр (Эюйдяря вя с.) вя Лачын (Ипяк вя с.) р-нларында ашкар едилмишдир. Эенетик олараг ултраясаси сцхурларла (дунит вя перидотит) ялагядардыр.

     Манган филизи (пиролцзит, псиломелан, манганит вя с.) тязащцрляри Кичик Гафгазын шм.-ш. йамаъында (Моллаъялилли, Даш Салащлы вя с.) вя Нахчыван МР-дя (Бичяняк, Ялящи) мялумдур. Филиз вулканоэен-чюкмя мяншялидир.

     Мис филизи (халкопирит, борнит, халкозин вя с.) йатаглары Азярбайъан Республикасында мис-колчедан вя мис-порфир формасийаларыны ямяля эятирир. Кичик Гафгазда Эядябяй, Бюйцк Гафгазда Ъихих-Сагатор, Мазымчай мис-колчедан йатагларыны эюстярмяк олар. Филизлярин минерал тяркиби, ясасян, халкопирит, сфалерит вя галенитдян ибарятдир вя гызылын кифайят гядяр йцксяк мигдары иля сяъиййялянир. Минерал тяркибиндян асылы олараг щямин формаси-йада мис-гызыл-колчедан, колчедан-полиметал вя с. йатаглар айрылыр. Мис-порфир филизляринин тяркибиндя молибден вя аз мигдарда башга гиймятли металлара да раст эялинир. Мис-порфир йатаглары Кичик Гафгазда (Гарадаь, Хархар вя с.), мис-молибден-порфир йатаглары ися Нахчыван МР-дя эениш йайылмышдыр (Диахчай, Эюйэюл, Эюйдаь вя с.).

     Гызыл йатаглары республика яразисиндя Кичик Гафгазда даща эениш йайылмышдыр. Мцхтялиф мяншяли сянайе ящямиййятли –Гоша, Гызылбулаг, Човдар, Эядябяй вя с. йатаглар мис-колчедан типиня аид олдуьундан комплекс филиз йатаглары ямяля эятирир. Вежняли, Пийазбашы вя с. гызыл йатаглары кварс-гызыл типли олдуьуна эюря сырф гызыл йатаьы сайылыр. Зод, Сюйцдлц гызыл йатаглары щипербазит вя онлардан ъаван гранит сцхурларынын гаршылыглы тясири нятиъясиндя йаранмышдыр. Гызыл йатагларынын ерозийайа уьрайараг ашынмасы нятиъясиндя чайлар бойу сяпинти гызыл тязащцрляри формалашмышдыр.

     Гурьушун-синк филизляринин сянайе ящямиййятли йатаглары Кичик Гафгазда (Мещмана, Эцмцшлц) вя Бюйцк Гафгазда (Филизчай, Катех, Касдаь вя с.) ашкар едилмишдир. Филизчай йатаглары групу Орта Йура йашлы эил шистляри вя гумдашылары иля ялагядя олараг, колчедан-полиметал вя мис-пирротин филиз формасийаларыны ямяля эятирир. Ясас металлардан – мис, гурьушун, синк вя эцмцшдян ялавя, бурада, щямчинин башга гиймятли металлар да (гызыл, висмут, кадмиум, кобалт вя с.) иштирак едир.

     Молибден филизинин республикада миспорфир вя дамар типли йатаглары вя тязащцрляри мялумдур. Дялидаь филиз р-нунда ейниадлы интрузив массивля ялагяли молибден филизи тязащцрляри (Теймуручандаь, Баьырсаг вя с.), Ордубад филиз р-нунда ейниадлы гранитоид батолити иля ялагяли Параьачай молибден йатаьы мювъуддур.

     Алцминиум филизи юлкядя, ясасян, алунит вя бокситлярля тямсил олунмушдур. Дашкясян р-нунда ашкар едилмиш Зяйлик алунит йатаьы (ещтийаты 130 млн. т) Авропада ян бюйцк йатагдыр. Нахчыван МР-дя Перм чюкцнтцляринин йайылдыьы сащялярдя боксит филизинин тязащцрляри мялумдур.

     Ъивя филизи (ясасян, киновар) Кичик Гафгазын мяркязи щиссясиндя – Кялбяъяр-Лачын зонасында эениш йайылмышдыр. Ян бюйцк йатаглары Аьйатаг, Шорбулаг, Левчай, Чилэязчай вя Нарзанлы щесаб олунур. Эенетик олараг щипербазитлярля ялагядардыр.

     Сцрмя филизинин (ясас минералы антимонитдир) Азярбайъанда мцстягил йатаглары мялум дейил. Левчай ъивя йатаьында филиз кцтляси шяклиндя йыьынтылар ямяля эятирир. Дарыдаь мярэмцш йатаьында (Нахчыван МР-ин Ъулфа р-ну) филиз кцтляляри мцяййян едилмишдир.

     

    Мярэмцш филизинин Нахчыван МР-ин Ъулфа р-нунда Дарыдаь (аурипигмент-реалгар) вя Эядябяй р-унда Биттибулаг (енарэит) йатаглары мялумдур. Йатаглар щидротермал мяншялидир.

     Волфрамын филизямяляэятириъи шеелит минералынын тязащцрляри Ордубад (Нахчыван МР) вя Кялбяъяр  р-lарында, Ордубад вя Дялидаь гранитоид плутонларынын ятраф сцхурларла тямасында ашкар едилмишдир.

     Гейри - метал файдалы газынтылар. Азярбайъан Республикасы гейри-метал файдалы газынты (силикатлар, алцмосиликатлар, хлоридляр, сулфатлар вя с.) йатаглары иля дя зянэиндир. Онлар, адятян, кимйяви хаммал, одадавамлы вя иншаат материаллары, гиймятли дашлар вя с. Сащяляр цзря груплашдырылыр. Щямин файдалы газынтыларын республика яразисиндя бир сыра йатаглары вя тязащцрляри мялумдур.

     Дашдуз йатаглары Нахчыван МР-дя (Нещрям, Дуздаь, Пцсйан) Миосен йашлы гумдашы, эил, ящянэдашы, мерэел чюкцнтцляри иля ялагядардыр. Бунлардан тякъя Нещрям йатаьынын баланс ещтийаты 736 млн. т, ещтимал ещтийаты ися 2–2,5 млрд. т щесабланмышдыр. Дашдузла йанашы Абшеронда эюл дуз йатаглары да (Масазыр, Бюйцкшор вя с.) мювъуддур.

     Сеолитин ян мцщцм йатаглары Товуз вя Газах р-нларында мялумдур. Онларын кичик тязащцрляриня республиканын башга реэионларында да раст эялинир. Сеолит сянайенин вя кянд тясяррцфатынын мцхтялиф сащяляриндя, ичмяли суйун сафлашдырылмасында вя с. эениш тятбиг олунур. Сянайе ящямиййятли йатаглары эенетик олараг Цст Табашир йашлы вулкан туфлары вя кцлляри иля ялагядардыр. Щидротермал-метасоматик мяншяли сеолитляр, адятян, тязащцрляр ямяля эятирир.

     Бентонит эилляринин Газах р-нунда бир нечя йатаьы (Даш Салащлы, Гаймахлы, Асланбяйли вя с.) мялумдур. Ян бюйцк Даш Салащлы йатаьынын сянайе ещтийаты 84,5 млн. т-дур. Нефт вя гара металлурэийа сянайесиндя эениш истифадя олунур.

     Баритин Човдар (Дашкясян р-ну) вя Башгышлаг (Эоранбой р-ну) йатагларындан ялавя 20-йя йахын тязащцрц мялумдур. Йатаглары дамар типлидир вя эенетик ъящятдян Орта Йура вулканитляры иля ялагядардыр.

    Тикинти материаллары Азярбайъан Республикасында бюйцк ещтийата маликдир. Бунлардан ящянэдашы йатагларынын (Эцздяк, Дювлятйарлы, Дилаьарда, Шащбулаг, Нафталан, Мярдякан, Даш Салащлы, Зяйям вя с.) мцяййян едилмиш сянайе ещтийаты 300 млн. т, цзлцк дашынын (Эцлбяхт, Дашкясян, Шащтахты, Эцлаблы вя с.) ися 24 млн. т-дур.

     Эипс вя эяъ йатаглары Эоранбой р-нунда, Эянъя ш. ятрафында вя Нахчыван МР-дя мялумдур. Йатагларын сянайе ещтийаты 40,6 млн. т-дур.

     Перлит вя обсидиан (вулкан шцшяси) йатаглары Кялбяъяр р-нунда (Кечялдаь, Дявяэюзц вя с.) мялумдур. Дюрдцнъц Дюврцн вулканлары иля ялагядар олан бу сцхурлардан тикинти вя хырда мямулатлар щазырланмасы иля йанашы агрокимйяви материал кими дя истифадя олуна биляр.

     Республика яразисиндя доломитлярин вя гумларын шяффаф шцшя истещсалына йарайан йатаглары ашкар едилмишдир. Бязяк вя зярэярлик мямулатлары щазырламаг цчцн йарарлы минераллар Дашкясян вя Ордубад р-нларында (гранат, везувиан, аметист), Эядябяйдя (турмалин, фирузя), Ханлар вя Газах р-нларында (халседон, ягиг, щелиотроп) вя с. мцяййян едилмишдир. Бурада онларын зярэярлик вя техники нювляриня раст эялинир. Щаъыкянд ягиг йатаглары групунун сянайе ещтийаты 286,8 т-дур. Бунун 65,8 т-у зярэярлик цчцн йарарлыдыр.

     

    Яд.: Геология Азербайджана (в 8-ми т.). Т.6. Полезные ископаемые. Б., 2003.

    Щямид Мустафайев

     Йанар файдалы газынтылар. Азярбайъан Республикасы яразисиндя йанар файдалы газынтылардан нефт вя газын зянэин йатаглары мювъуддур. Бурада йанар шистлярин вя битумларын да ящямиййятли йатаглары вя тязащцрляри мялумдур. Башга нюв йанар файдалы газынтылар (даш вя гонур кюмцр, торф вя с.) елми ящямиййят дашыйыр.

     Нефт - газ йатаглары. Азярбайъан Республикасы яразиси, хцсусиля Абшерон й-а дцнйанын нефт вя газла ян зянэин вя ян гядимлярдян нефт щасил едилян бюлэяляриндян биридир. Бурада тябии нефт вя газ чыхышлары щяля беш мин ил бундан яввял мялум иди. Абшеронда 1594 ил-дя 35 м дяринлийиндя илк нефт гуйусу газылмышдыр. Бибищейбят сащясиндя 1847 ил-дя дцнйада механики цсулла илк нефт гуйусу газылмыш, 1871 илдя ися Балаханы йатаьында газылмыш 64 м дяринлийиндя гуйудан нефт фонтан вурмуш вя сянайе ящямиййятли нефт чыхарылмышдыр. Одур ки, Азярбайъан дцнйа нефт сянайесинин вятяни щесаб олунур вя о, 19 ясрдя вя 20 ясрин яввялляриндя нефт щасилатына эюря дцнйада биринъи йердя олмушдур. Бязи йатагларда (Балаханы, Атяшэащ-Шубаны, Люкбатан) нефтин дебити суткада 16–20 мин т-а чатмышдыр. 1904 илдя Сураханы йатаьында мяшщур 1 сайлы гуйу 35 т аь нефт вермишдир. Еляъя дя Азярбайъанын Эянъя бюлэясиндя дцнйада аналогу олмайан Нафталан мцалиъя нефти чыхарылыр.

    1923 илдя Бибищейбят йатаьында сащилдян 18–30 м аралыда ялля газылмыш гуйулардан дцнйада илк олараг дяниздян нефт чыхарылмышдыр. Сонралар ися, 1949 илдя Хязярдя мяшщур Нефт Дашлары нефтгаз йатаьы кяшф олунмушдур.

     Беляликля, Азярбайъанда щям гуруда, щям дя дяниздя гядимдян мялум олан чохлу нефт-газ йатаглары мювъуддур. Щазырда ися нефт щасилатынын 80– 85%-ини дяниз йатаглары верир.

     Азярбайъанда ясас нефтли-газлы р-н-ларда нефтлилик-газлылыг Мезокайнозой чюкцнтцляри иля ялагядардыр. Лакин ясас нефт вя газ йатаглары (Абшерон, Бакы архипелагы, Ашаьы Кцр вя с.) галынлыьы 1200 3000 м, бязи сащялярдя ися 4000 м-я чатан Мящсулдар гат чюкцнтцляриндядир. Щазырда республиканын нефт-газ щасилатынын 90%-и Мящсулдар гатын пайына дцшцр.

     Абшерон нефтли – газлы р - н у. Абшерон й-а-нда Балаханы-Сабунчу-Рамана, Бибищейбят, Сураханы, Гала, Люкбатан вя с. гядим нефт йатагларында Мящсулдар гат бцтцн кясилиш бойу нефтли-газлыдыр. Бинягяди йатаьында нефт Миосен чюкцнтцляриндян алыныр. Гуруда Гарадаь вя Зиря газ-конденсат йатаглары,  Абшерон архипелагында Пираллащы, Чилов адасы, Нефт Дашлары вя с. нефт йатаглары мювъуддур. Бир нечя йатагда (Балаханы-Сабунчу-Рамана, Сураханы, Гала) Орта Абшерон йашлы чюкцнтцляр дя нефтлидир.

     Бакы архипелагы нефтли – газлы р - н у. Нефт-газлылыг бурада Мящсулдар гатын цст шюбясиля ялагядардыр. Щазырда Сянэячал-дяниз, Дуванны-дяниз, Хяря-Зиря адасы (газ-конденсат-нефт), Хяря-Зиря-дяниз (газ-конденсат), Ялят-дяниз вя Гарасу адасы йатаглары истисмар олунур.

     Ашаьы Кцр  нефтли – газлы р - н у. Нефт-газ йатаглары яразидя Мящсулдар гатла ялагядардыр. Гатын кясилишиндя 20 нефтли щоризонт айрылыр. Бурада 10-а гядяр йатаг ачылмышдыр. Онлардан нефт вя газын ещтийатына эюря ян бюйцйц Эцровдаь, Кцрсянэи, Мишовдаь йатагларыдыр. О бириляри – Гарабаьлы, Галмас, Пирсаат, Нефтчала, Хыллы вя Кяламяддин нисбятян кичик йатаглардыр. Бурада Аьъаэил вя Орта Абшерон чюкцнтцляри дя нефтлидир.

    Шамахы - Гобустан нефтли – газлы р - н у. Дуванны, Дашэил, Кянизядаь нефт-газ-конденсат йатаглары бурада Мящсулдар гатла, Умбакы нефт йатаьы ися Миосен чюкцнтцляри иля ялагядардыр. Чохлу перспективли сащяляр (Тораьай, Анарт, Миаъик, Цтялэи, Шыхыгайа вя с.) ашкар едилмишдир.

    Хязярйаны – Губа нефтли – газлы р - н у. Яразидя нефт-газлылыг Палеоэен-Миосен вя Цст Табашир чюкцнтцляри иля ялагядардыр. Сийязян моноклиналы бойу Чандащар-Зарат, Сийязян-Нардаран, Саадан, Ямирханлы, Заьлы вя Зейвя йатаглары истисмар едилир.

     Эянъя нефтли – газлы р - н у. Нефт-газ йатаглары ясас етибариля Палеоэен чюкцнтцляри иля ялагядардыр (Нафталан, Газанбулаг, Аъыдяря вя с.). Р-нун ясас сяъиййяви хцсусиййяти бурада мцалиъя ящямиййятли надир нефт йатаьынын (Нафталан) олмасыдыр.

     Йевлах - Аьъабяди  нефтли – газлы р - ну. Йатаглар бурада, ясасян, Палеоэен-Миосен йашлы терриэен вя карбонатлы чюкцнтцлярля ялагядардыр. Бурадакы Мурадханлы йатаьында Азярбайъанда илк дяфя олараг Цст Табашир йашлы вулканоэен чюкцнтцлярдя сянайе ящямиййятли нефт ашкар едилмишдир.

     Кцр - Габырры чайарасы нефтл и – газлы  р - н у. Бурада Тярсдялляр, Эцрзцндаь вя с. йатаглар Орта Еосен йашлы чюкцнтцлярдя ачылмышдыр. Яразидя Цст Табашир чюкцнтцляри дя перспективли щесаб олунур.

     Ъянуби Хязярдя Абшерон астанасынын мяркязи щиссясиндя бюйцк ещтийата малик Эцняшли, Азяри, Чыраг нефт-газ, Бакы архипелагында Бащар, Шащдяниз газ-конденсат йатаглары кяшф олунмуш вя истисмара верилмишдир. Азярбайъан йатагларынын нефтляри мцхтялиф тяркиблидир. Метан, метан-нафтен, нафтен-метан вя нафтен эенетик типли нефтляря раст эялинир. Нефтлярин сыхлыьы 0,82–0,97 кг/м3 арасында дяйишир.

      

    Гейри-яняняви йанар файдалы газынтылар. Азярбайъанда зянэин нефт-газ йатаглары иля йанашы, чохсайлы гейри-яняняви йанаъаг файдалы газынтылары да мювъуддур (тябии битум, йанар шистляр, даш вя гонур кюмцр вя с.). Бунлардан ян мцщцмляри бюйцк ещтийата малик олан тябии битумлар вя йанар шистлярдир. Бир чох юлкялярдя онлардан йалныз йанаъаг-енержи мянбяйи кими дейил, щям дя мцхтялиф нефт мящсулларынын алынмасында, кимйяви вя тибби препаратлар щазырланмасында, иншаатда вя к.т.-нда эениш истифадя олунур.

     Тябии битумлар Абшерон й-а-нда, Гобустанда вя Ашаьы Кцр р-н-ларында 50-дян чох тябии битум йатаглары вя тязащцрляри (Йер сятщиндя олан нефтли гумлар, палчыг вулканларынын чыхардыьы нефт вя с.) мювъуддур. Битум йыьымлары мцхтялиф йашлы чюкцнтцлярдя (Еосен-Алт Плиосен вя с.) топланмышдыр. Онлар микроелементлярля (Мн, Ни, Ъу, Мо, Зн вя с.) зянэиндир. Республикада тябии битумун ещтийатлары 200 млн. т-дан артыгдыр. Тякъя Абшерондакы Гырмаки йатаьында 50 млн. т битумлу гум-аьыр нефт ещтийаты вардыр. Бязи битум тязащцрляри палчыг вулканлары (Айрантюкян, Гырлыг, Ахтарма-Пашалы, Шорбулаг, Хыдырзинди вя с.) иля ялагядардыр.

     Абшерон й-а-нда гядим нефт йатаглары яразиляриндя (Балаханы, Бинягяди, Люкбатан вя с.) нефт щопмуш торпаг сащяляри вардыр. Щесабламалар эюстярир ки, тягр. 10 мядян сащясиндяки щямин торпаглардан 63 млн. т нефт емал етмяк мцмкцндцр.

     Битумлу гумлардан алынан асфалт йол юртцйц цчцн истифадя олунур. Онлардан мцхтялиф нефт мящсуллары – бензин, лигроин, сцртэц йаьлары вя диэяр йанаъаг мящсуллары алыныр; аьыр фраксийа олан мазутдан електрик ст.-ларында истифадя едилир.

     Йанар шистляр. Азярбайъан Республикасында йанаъаьын бу нювц эениш йайылмышдыр. Онларын, ясасян, Исмайыллы, Губа, Шамахы-Гобустан р-нларында вя Абшерон й-а-нда 70-дян чох йатаг вя тязащцрляри ашкар едилмишдир.

     Йанар шистляр мцхтялиф йашлы чюкцнтцлярля (Табашир-Миосен) ялагядардыр. АМЕА Эеолоэийа Ин-тунда йанар шистлярин кейфиййятинин гиймятляндирилмяси мягсядиля онларын эеокимйяви, физики-кимйяви хассяляри (цзви маддялярин, гатранларын вя кцкцрдцн мигдары, нямлилийи, сыхлыьы, истиликвермя габилиййяти вя с.) ятрафлы юйрянилмишдир.

     Бязи сцхурларда цзви маддянин мигдары 29%-я, истиликвермя габилиййяти ися 12 МЪ/кг-а чатыр. Губа, Диаллы, Ъянэичай, Пирякяшкцл йатагларында эеоложи-кяшфиййат ишляри апарылмышдыр. Щесабламалара эюря, республикада йанар шистлярин кяшф олунмуш ещтийаты 450 млн. т-а йахындыр вя онларын хариъи юлкялярдяки аналогларына нисбятян йцксяк кейфиййятя малик олдуьу мцяййян едилмишдир (ъядвял).

     

     Йанар шистлярдян нефт вя газ емал олундугда онлардан мцхтялиф кимйяви мящсуллар (бензол, фенол, нафталин вя с.) вя тибби препаратлар алыныр. Онларын кцлцндян иншаатда (семент, кярпиъ вя с.) вя к.т.-нда эцбря кими истифадя олунур. Тябии битум вя йанар шистлярин 1:500000 мигйасында хяритяси тяртиб едилмишдир.

     

    Даш кюмцр вя гонур кюм ц р. Яввялляр республикада даш кюмцр тязащцрляри Кичик Гафгазда Тораьачай синклинориуму (Тяртяр р-ну) вя Бюйцк Гафгазда Вяндам (Гябяля р-ну) зоналарында мялум иди. 2002 илдя ися Ганых-Яйричай гырышыг зонасынын Чайгарагойунлу антиклинал структурунун шм. ганадында (Шяки р-нунун ейниадлы кянди яразисиндя) йени гонур кюмцр тязащцрц ашкар едилмишдир. Кюмцрцн тяркибиндя цзви маддянин мигдары 29–55%, кцкцрдцнкц 0,2–0,4%, истиликвермя габилиййяти ися 14 МЪ/кг-а гядярдир.

     Яд.: Вопросы геологии и разработки нефтяных и газовых месторождений Азербайджана. Б., 1987; Геология Азербайджана (в 8-ми т.). Т.6. Полезные ископаемые. Б., 2003.

    Адил Ялийев

     Йералты сулар. Азярбайъан Республикасы яразисиндя файдалы газынтыларын мцщцм нювц олан ширин, минерал, термал вя сянайе сулары эениш йайылмышдыр. Щидроэеоложи тядгигатлар нятиъясиндя чай дяряляриндя, даьятяйи шлейфлярдя вя чайларын эятирмя конусларында, артезиан щювзяляриндя, даьлыг бюлэялярдя, мящдуд структурларда вя йа массивлярдя, карст бошлугларында, тектоник позулма зоналарында йералты су йатаглары ашкар едилмишдир.

     Ширин вя аз минераллашмыш (1–3 г/л) йералты сулар мцхтялиф литоложи тяркибли Мезокайнозой, Дюрдцнъц Дювр вя мцасир континентал мяншяли чюкцнтцлярдя Йер сятщиндян мцхтялиф, ясасян, 350–750 м дяринликлярдядир. Онларын потенсиал прогноз ещтийаты 23365 мин м3/эцн, тясдиг едилмиш истисмар ещтийаты ися 12079,4 мин м3/эцн щяъминдядир. Даьлыг бюлэядя ширин суларын истисмар ещтийаты Кичик Гафгазын Батабат сащясиндя 24,3, Ханкяндидя ися 9 мин м3/эцн щяъминдя мцяййян едилмишдир. Чай йатагларынын аллцвиал чюкцнтцляриндя бу кямиййят 126,5 мин м3/эцн, о ъцмлядян, Гаргарчайда 39,3, Эоранчайда 2,5, Зяйямчайда 23,8, Эирдиманчайда 20,1, Пирсаатчайда 9,8, Эилэилчайда 1,0, Гудйалчайда 16,8, Гусар-чайда 13,2 мин м3/эцн-дцр. Ширин суларын истисмар ещтийатынын 98%-и даьятяйи дцзянликлярдя Дюрдцнъц Дюврцн аллцвиал-пролцвиал чюкцнтцляриндя вя чайларын эятирмя конусларында мцяййян едилмишдир. Бу реэионал истисмар ещтийатлары грунт вя тязйигли-сулу щоризонтлар комплексини ящатя едир. Ширван вя Мил дцзянликляринин 60–70%-индя, Ъянуб-Шярги Ширванда, Муьан-Салйан дцзянлийинин бцтцн яразисиндя, Абшерон й-а-нын 70–80%-индя вя Нахчыван МР-ин Бюйцкдцз сащясиндя йералты грунт вя тязйигли сулар йцксяк минераллашмайа маликдир. Ъейранчюл, Аъынощур вя Гобустанда чох аз ещтийаты олан йералты сулар спорадик (тясадцфи) характер дашыйыр. Абшерон й-а-нын г.-индя грунт вя тязйигли суларын спорадик, ш.-ин-дя ися щяр йердя олдуьу ашкар едился дя (241 мин м3/эцн), чох кичик сащялярдя аз (1–3 г/л), галан сащялярдя ися йцксяк минераллашмайа маликдир.

    Йералты сулардан ящалинин ичмяли су иля тяъщизатында, сувармада вя техники мягсядляр цчцн кящризлярин (1000-дян чох), ял гуйулары вя овданларын (35–40 мин), булагларын, артезиан вя субартезиан гуйуларынын (15 миня гядяр) васитясиля истисмар ещтийатларынын йалныз 50–80%-индян истифадя едилмишдир. Щазырда бу эюстяриъи 45–50% тяшкил едир.

     Мцалиъя ящямиййятли минерал суларын (мцхтялиф кимйяви вя газ тяркибли, минераллашмыш вя термал) 1000-дян чох тябии чыхышлары иля йанашы, онларын гуйуларла да 2500–3500 м дяринликлярдя мцхтялиф йашлы вя мяншяли сцхурларда йатаглары ашкар едилмишдир. Карбонлу вя кцкцрдлц, гисмян дя азотлу, метанлы сулар цстцнлцк тяшкил едир. Бу суларын 21 йатаг цзря тясдиг едилмиш истисмар ещтийаты 19,8 мин м3/эцн мцяййян едилмишдир. Онун 10,13 мин м3/эцн ещтийаты ичмяли-мцалиъя (цряк-дамар, бюйряк, мядя-баьырсаг), 9,67 мин м3/эцн ещтийаты ися дяри-зющряви, эинеколожи, дайаг-щярякят органлары хястяликляри вя с. мцалиъяси цчцн йарарлыдыр. Минерал су йатагларындан Бадамлы сцфря суйу, Истису, Вайхыр, Сираб, Ширлан, Нящяъыр, Туршсу, Минкянд, Галаалты вя с. ичмяли-мцалиъя сулары вя фяалиййят эюстярян Истису, Галаалты, Бузовна, Мярдякан, Сураханы, Пиршаьы, Яркиван, Мешясу вя с. санаторийа вя курортлары гейд етмяк олар. Бу суларын темп-ру 16–18оЪ- дян 45–80оЪ-йя гядяр вя даща йцксякдир.

     Термоминерал мцалиъя сулары иля йанашы республика яразисиндя истилик енержиси мянбяйи кими истифадяйя йарарлы, темп-ру 35–52оЪ-дян 65–97оЪ-йя гядяр вя даща йцксяк олан термал сулар ашкар едилмишдир. Бу суларын минераллашма дяряъяси 1–3 г/л-дян 197 г/л-ядякдир.

     Кимйяви тяркибиндя файдалы елементлярля йанашы (хцсусян, йод, бром, бор, гисмян калиум, литиум, стронсиум вя с.), мцхтялиф минерал дузлар олан сянайе сулары, ясасян, республиканын нефт вя газ йатагларынын интишар тапдыьы яразилярдя бюйцк истисмар ещтийатына (276 мин м3/эцн) маликдир. Онларын ясасында Бакынын Сабунчу р-нунда вя Нефтчалада йод заводлары инша едилмишдир.

     Яд.: Гидрогеология СССР (в 50-ти т.). Т. 12. Азербайджанская Республика. 1969; Я л и й е в Ф . Ш. Азярбайъан Республикасынын йералты сулары, ещтийатларындан истифадя вя эеоеколожи проблемляри. Б., 2000.

    Фирдовси Ялийев

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
Ümumi məlumat – 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi
    2.11. Geoloji quruluş

    Эеоложи гурулуш

    Азярбайъан Республикасынын яразиси эеоложи гурулуш вя эеотектоник инкишаф бахымындан Аврасийа вя Африка–Ярябистан литосфер плитяляринин коллизийа (тоггушма) зонасында йаранмыш алп гырышыглыг гуршаьына дахилдир. Апарылмыш эеоложи вя эеофизики тядгигатлара эюря, Йер габыьынын щям мцшащидя едилян, щям дя эюмцлмцш гатларынын эеоложи гурулушу хейли мцряккябдир. Яразидя, ясасян, Мезозой вя Кайнозой, гисмян дя Палеозой йашлы чюкмя, вулканоэен, вулканоэен-чюкмя, интрузив, метаморфик вя континентал сцхур вя чюкцнтцляр йайылмышдыр.

     Стратиграфик бюлэцляр. Азярбайъан Республикасы яразисиндя ян гядим сцхурлар Цст Протерозойун Венд системиня аид едилян метаморфик шистлярдир. Бу сцхурлар мящдуд шякилдя Нахчыван МР-дя, Кичик Гафгазда Ясрик чайынын йухары ахынында йер сятщиня чыхыр. Палеозой чюкцнтцляри Нахчыван МР яразисиндя буруг гуйуларында ашкар едилмишдир. Бунлар Алт Палеозойун графитляшмиш ящянэдашылары, арэиллитляр вя кварслашмыш гумдашылары (1414 м), Цст Палеозойун, ясасян, ящянэдашылары, гисмян дя шистляр вя гумдашылары (3300 м) гатларындан ибарятдир.

     Гапыъыг

    Кичик Гафгазда Зянэязур силсилясинин  ян йцксяк зирвяси (3904 м). Охчучай  иля Эиланчайын суайырыъындадыр. Еосенин вулканоэен-чюкмя сцхурларындан  тяшкил олунмушдур. Йамаъларында  гядим бузлаг релйеф формалары (трог, кар, морен),  зирвясиндя даими гар (3–4 м галынлыьында) вар. Ъ. вя ъ.-г. йамаъларындакы йайлагларда  (Гарангуш йайлаьы, Няби йурду)  чохсайлы гайацстц рясмляр вар (Эямигайа). Нахчыван МР-ин Ордубад р-ну яразисиндядир.

    Мезозойун Триас чюкцнтцляри дя Нахчыван МР яразисиндя йер сятщиня чыхыр (тягр. 1000 м) вя карбонат фасийалыдыр. Ещтимал ки, Гусар-Дявячи чюкяклийиндя 5 км дяринликдяки гуйуда ачылан метаморфик шистляр дя Перм-Триас йашлыдыр. Алт Йура чюкцнтцляри Бюйцк Гафгазда вя Нахчыван МР-дя вя ещтимал ки, Кцр чюкяклийиндя дя терриэен фасийададыр. Орта Йура Бюйцк Гафгазда, ясасян, эилли шистлярдян, Кичик Гафгазда ашаьы щиссядя терриэен чюкцнтцлярдян (120 м), йухары щиссядя ися диабаз тяркибли вулканитлярдян, лавалардан вя кварслы плаэиопорфиритлярдян (2000–3000 м) ибарятдир. Эеофизики вя буруг мялуматларына эюря Кцр чюкяклийиндя дя щямин сцхурлар аналожи фасийададыр. Цст Йура Баш Гафгаз силсилясинин шм. йамаъында гырынты вя риф ящянэдашыларындан (300 м), ъ. йамаъында флишябянзяр силисиумлу эилли шистлярдян (500 м), Кичик Гафгазда вя Кцр чюкяклийиндя риф ящянэдашылары вя вулканоэен-чюкмя сцхурлардан (500–1500 м) тяшкил олунмушдур. Алт Табашир чюкцнтцляри Баш Гафгаз силсилясинин шм. вя ъ. йамаъларында карбонатлы-терриэен (700– 2000 м), боз вя ялван рянэли эиллярдян, гисмян дя вулканоэен-чюкмя (100– 200 м), Кичик Гафгазда гырынтылы органоэен ящянэдашылары вя бязян дя пирокластолитлярдян (150–300 м), карбонатлы (50–600 м), туфоэен-терриэен вя карбонатлы (500 м), терриэен-карбонатлы (30–700 м), гисмян дя туфоэен, Кцр чюкяклийиндя ися чюкмя-вулканоэен (200– 1000 м) фасийалыдыр. Цст Табашир чюкцнтцляри Бюйцк Гафгазда 2000 м-дян артыг галынлыьа малик олуб, терриэен-карбонатлы-флиш фасийалыдыр. Вяндам антиклинориумунда вулканоэен-чюкмя гатынын галынлыьы 300–400 м-дир. Кцр чюкяклийиндя вя Кичик Гафгазын шм.-ш. йамаъында Алт Сенон вулканоэен-чюкмя, Цст Сенон ися карбонатлы (500– 600 м) фасийалыдыр.

     Кичик Гафгазын мяркязи щиссясиндя Цст Табашир чюкцнтцляринин тяркиби дяйишмир вя галынлыьы хейли артыр (3500 м). Бурада Алт Сенон вулканоэен-чюкмя гатынын тяркибиндя базалтлар вя офиолитлярля сых ялагяли силисиумлу-радиолйаритли пирокластлар цстцнлцк тяшкил едир. Нахчыван МР-дя Цст Йура вя Алт Табашир чюкцнтцляри йайылмамышдыр. Цст Табашир чюкцнтцляри бурада кясилишин ашаьы щиссясиндя вулканоэен-чюкмя, йухары щиссясиндя ися карбонат (1200–1700 м) тяркиблидир. Кайнозой чюкцнтцляри Азярбайъанда фасийа мцхтялифлийи иля сяъиййялянир. Хцсусян Еосен епохасында Кичик Гафгазын айры-айры сащяляриндя вя Талышда мцхтялиф вахтларда вя интенсивликдя фяргли вулкан пцскцрмяляри баш вердийиндян чюкцнтцляр кяскин литоложи дяйишиклийя мяруз галмышдыр. Нахчыван МР-дя Палеосен-Алт Еосен чюкцнтцляри бир-бириля нювбяляшян гумдашылары вя эиллярдян (1000 м), Орта Еосенин Лцтет мяртябяси вулканик (300–1000 м), вулканик-чюкмя вя чюкмя (500–600 м), Цст Еосен вулканик, вулканик-чюкмя (1500 м-дян чох) сцхурларындан тяшкил олунмушдур. Кичик Гафгазын мяркязи щиссясиндя Палеосен-Алт Еосен карбонат вя терриэен (60 м), Орта вя Цст Еосен вулканик, вулканик-чюкмя (120 м) фасийаларда юзцнц эюстярир. Талышда Орта Еосе нин Лцтет мяртябяси туфлу брекчийалардан, туфлу конгломератлардан, туфлу гумдашылардан, андезит-базалт лаваларындан (1100 м), Парадаш мяртябяси алт щиссядя гумдашыларын вя арэиллитлярин нювбяляшмясиндян, цст щиссяси эиллярдян вя гумдашылардан (550 м), Цст Еосен андезит-базалтлардан (1000 м) ибарятдир. Ъянуб-Шярги Гафгазда Палеосен боз, тцнд-йашыл, тцнд-гырмызы рянэли эиллярин, гумдашыларын вя мерэеллярин (150– 300 м), Еосен боз вя ачыг-йашыл эиллярин, гумдашыларын вя мерэеллярин нювбяляшмясиндян (70–200 м) тяшкил олунмушдур. Олигосен, Неоэен вя Антропоэен чюкцнтцляри Кцр вя Араз депрессийаларында, Гусар маили дцзянлийиндя, Аъынощурда, Гобустанда, Абшерон й-а-нда, Талышда, Кичик вя Бюйцк Гафгазын бир сыра чюкякликляриндя эениш йайылмышдыр. Олигосен-Миосен чюкцнтцляринин галынлыьы бязян 3000 м-я, Неоэен, адятян, 2000 м-я, Гобустанда 5500 м-я чатыр. Антропоэен чюкцнтцляри дяниз, континентал вя вулканоэен фасийалыдыр, Ашаьы Кцр депрессийасы яразисиндя ян бюйцк галынлыьа (1500 м-дян чох) чатыр.

     Яд.: Геология Азербайджана. В 8-ми т. Т. 1. Стратиграфия. Б., 1996–1997; ч. 1–2. 

    Мяъид Баьманов

     

     Тектоник гурулуш. Азярбайъан Республикасы яразисинин тектоник гурулушу хейли мцряккябдир. Башлыъа тектоник елементляр Бюйцк Гафгаз, Кичик Гафгаз, Талыш тектоник зоналары, онларын арасындакы Кцр депрессийасы, шм.-ш.-дя Юн Гафгаз чюкяклийи, ш.-дя Ъянуби вя Орта Хязяр чюкякликляри мегаструктурларыдыр. Бунларын щяр бири юз нювбясиндя реэионал тектоник зоналара вя блоклара бюлцнцр. Мегаструктурлар, бир гайда олараг, дяринлик чатлары бойунъа тямас едирляр. Беля ки, Бюйцк Гафгаз шм.-ш.-дя Гусар-Дявячи кянар чюкяклийи иля Сийязян, ъ.-да Кцр чюкяклийи иля Ганых-Яйричай-Ялят тектоник чатлары, Кичик Гафгаз ися щямин чюкякликля Юн Кичик Гафгаз тектоник чаты иля сярщядлянир. Эеофизики мялумалара эюря, тектоник чатларын бязиси дяринлик чатлары олуб, Йер габыьынын дабанына, йяни Мощоровичич сярщядиня гядяр давам едир. Чатларын чоху цмумгафгаз (шм.-г. – ъ.-ш.), бир щиссяси кюндялян (шм.-ш. – ъ.-г.), бязиляри ися меридионал истигамятдя узаныр. Бунун нятиъясиндя Йер габыьы мцхтялиф юлчцлц тектоник блоклара бюлцнмцшдцр.

     Юн Гафгаз чюкяклийи мегаструктуру Азярбайъан дахилиндя Гусар-Дявячи чюкяклийи иля тямсил олунмушдур. Гусар дяринлик галхмасы иля мцряккябляшмиш щямин структур бурада Неоэен-Дюрдцнъц Дювр континентал чюкцнтцляриндян тяшкил олунмушдур.

     Бюйцк Гафгаз мегаструктуруна Тянэи-Бешбармаг, Судур, Шащдаь-Хызы, Туфан, Загатала-Говдаь вя Вяндам тектоник зоналары дахилдир. Бу зоналар, ясасян, Мезозой йашлы вя мцхтялиф тяркибли чюкмя сцхурлардан тяшкил олунмушдур вя магматик сцхурлар Вяндам тектоник зонасында интишар тапмышдыр.

     

     

    Кцр депрессийасы, ясасян, Орта Кцр, Ашаьы Кцр вя Ганых-Яйричай чюкякликляри, Аъынощур гырышыглыьы гуршаьындан вя йа тектоник зоналарындан ибарятдир. Мегаструктур Плиосен-Дюрдцнъц Дювр терриэен-моласс чюкцнтцляри иля долдурулмушдур. Бу чюкцнтцлярдян алтда Мезозойун чюкмя, вулканоэен-чюкмя вя вулканоэен сцхурларындан тяшкил олунмуш бир сыра эюмцлмцш тектоник структурлар мювъуддур.

     Кичик Гафгаз мегаструктуру даща мцряккяб гурулуша маликдир. Бурада Шямкир, Муровдаь, Аьдам, Гарабаь, Дярякянд, Лачын, Кющнятаьлар, Гафан, Зянэязур, Шярур антиклинал гурулушлу структурлар вя Газах, Дашкясян, Аьъакянд, Аьдяря, Тораьай, Хоъавянд, Сарыбаба, Нахчыван, Ордубад синклинал гурулушлу структурлар инкишаф етмишдир. Щямин структурлар шм.-ш.-дян ъ.-г.-я доьру узанан Люк-Гарабаь, Эюйчя-Щякяри, Мисхана-Гафан вя Орта Араз структур-формасийа зоналарыны тяшкил едирляр. Мегаструктурун ясас тектоник-магматик хцсусиййятляриндян бири дя океан типли Йер габыьынын (офиолит комплекси сцхурлары) мювъудлуьудур.

     Талыш ашаьы дяряъяли мегаструктуру, ясасян, Палеоэен вя Неоэенин вулканоэен вя вулканоэен-чюкмя сцхурларындан тяшкил олунмуш Ъялилабад вя Йардымлы-Лерик синклинал, Буровар вя Астара антиклинал гурулушлу тектоник блоклардан ибарятдир.

     Дялидаь

    Кичик Гафгазда магматик мяншяли даь. Мыхтюкян силсилясинин ян йцксяк зирвяси (3616 м). Алп вя субалп чямянликляри вар. Йамаъларында гядим бузлаг изляри галмышдыр. Кялбяъяр вя Лачын р-нлары сярщядиндядир.

     Азярбайъан яразисинин тектоник структуру Алп эеотектоник мярщялясиндя баш вермиш эеоложи просеслярля ялагядардыр. Бу просесляр цчцн литосфердя вя мантийада эеодинамик шяраитин (режимин), еляъя дя Йер габыьында эярэинлийин заман вя мяканъа дяйишилмяси сяъиййявидир. “Литосфер плитяляри тектоникасы” фярзиййяси бахымындан апарылмыш тядгигатлар эюстярир ки, Азярбайъан яразисинин тектоник гурулушу вя башга эеоложи хцсусиййятляри Ярябистан вя Скиф литосфер плитяляринин бир-бириня доьру щярякятляри вя онларын тоггушмасы иля ялагядар олараг йаранмышдыр.

     Азярбайъан яразисинин мцасир тектоник планы неотектоник мярщялядя формалашмышдыр. Эеоложи заман бахымындан щямин мярщяля Сон Миосен-Дюрдцнъц Дюврц ящатя едир. Мящз бу мярщялядя яразинин ясас тектоник структурлары вя эеоморфоложи ващидляри мцасир гурулушуну алмышдыр.

     Яд.: Ш и х а л и б е й л и Э . Ш . Некоторые проблемные вопросы геологического строения и тектоники Азербайджана. Б., 1996; Геология Азербайджана (в 8-ми т.). Т. 4. Тектоника. Б., 2005.

    Фярщад Ящмядбяйли

     

    Магматик сцхурлар. Азярбайъан Республикасы яразисинин эеоложи инкишаф тарихинин вя тектоник гурулушунун мцряккяблийи вя рянэарянэлийи бурада магматизмин мцхтялифлийини шяртляндирян башлыъа амиллярдир. Азярбайъанда Палеозойдан Кайнозойа гядяр, Дюрдцнъц Дювр дя дахил олмагла, мцхтялиф сяъиййяли магматик просесляр баш вермишдир.

    Палеозой магматизминин изляриня Азярбайъанда йалныз Нахчыван МР яразисиндя раст эялинир. Бурада габбро-долерит тяркибли магманын силляри Девон-Карбон йашлы сцхурларда эениш йайылмышдыр.              

      

    Мезозой магматизми Азярбайъан яразисиндя Йура вя Табашир дюврляриндя баш вермишдир. Бюйцк Гафгазда щямин еранын магматизми онун йалныз ъ. йамаъында, ясасян, Туфан вя гисмян Вяндам антиклинор зоналарында тязащцр етмишдир. Магматик фяалиййят нятиъясиндя бурада толеит вя ящянэ-гяляви тяркибли вулканик вя интрузив кцтляляр ямяля эялмишдир.

     Мезозой магматизми Кичик Гафгазда мцряккяблийи вя интенсивлийи иля фярглянир. Йура дюврцнцн яввялляриндя Нахчыван МР яразисиндя Ордубад синклинориумунда вулкан пцскцрмяляри баш вермиш вя базалт тяркибли лава юртцк вя ахынлары ямяля эялмишдир. Бюйцк Гафгазда Алт Йура вулканизминин базалт юртцкляри йцксяк даьлыг щиссядя мцяййян едилмишдир. Йуранын орталарында Кичик Гафгазын Люк-Гарабаь вя Кцр чюкяклийинин Кцрдямир-Саатлы зоналарында баш вермиш интенсив магматизм нятиъясиндя базалт-риолит, базалт-андезит-дасит-риолит тяркибли вулканоэен, плаэиогранит тяркибли интрузив сцхурлар ямяля эялмишдир. Кичик Гафгазда (Шямкир, Гарабаь, Гафан антиклинориумлары) вя Кцр чюкяклийиндя (Кцрдямир-Саатлы зонасы) Цст Йура магматизми интенсивлийи иля сяъиййялянир. Бурада магматизмин фяалиййяти нятиъясиндя, ясасян, базалт, андезит, дасит, риолит тяркибли вулканитляр вя габбро-тоналит, габбро-гранит тяркибли кцтляляр ямяля эялмишдир.

     Цст Табаширдя магматизм эцълц вулкан пцскцрмяляри иля мцшайият олунмушдур. О, Кичик Гафгазын Люк-Гарабаь вя Эюйчя-Щякяри зоналарында, Кцр чюкяклийиндя вя Бюйцк Гафгазын Вяндам зонасында фяалиййят эюстярмишдир. Кичик Гафгазда вулканизм базалт-андезит-дасит-риолит тяркибли, Бюйцк Гафгазын Вяндам зонасында вя Кцр чюкяклийиндя базалт-андезит, трахибазалт тяркибли олмушдур.

     Мезозой магматизминин ясас хцсусиййяти Кичик Гафгазда ултраясаси, ясаси тяркибли интрузивлярдян вя вулканоэен-чюкмя сцхурлардан ибарят вя океан типли Йер габыьы цчцн сяъиййяви олан офиолит ассосиасийасынын ямяля эялмясидир. Интрузивляр, ясасян, ултрабазитлярдян (дунит, перидотит, габбро вя с.), вулканитляр толеит-азалтлардан, чюкмя сцхурлар ися радиолйарилярдян ибарятдир.

     Кайнозой магматiзми Кичик Гафгазда вя Талышда базалт-андезит-дасит вя субгяляви тяркибли вулканитляр, гранит типли турш вя субгяляви тяркибли интрузивлярля сяъиййялянир. Кичик Гафгазын ъ. щиссясиндя Ордубад батолити, мяркязи щиссясиндя ися Дялидаь интрузиви вя бир сыра башга интрузив кцтляляр Кайнозой магматизминин мящсулудур. Бу дюврдя Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъында да зяиф магматизм просесляри баш вермишдир. Бурада Буйнуз интрузивинин щямин вахтда ямяля эялдийи эцман едилир. Кайнозой магматизминин яламятдар ъящятляриндян бири дя Дюрдцнъц Дюврдя Кичик Гафгазын мяркязи щиссясиндя вулканизмин активляшмяси вя базалт лаваларынын эениш йайылмасыдыр.

     Яд.: Основные черты магматизма и метаморфизма Азербайджана. Б., 1981; Геология Азербайджана. В 8-ми т. Т. 3. Магматизм. Б., 2001.

    Щямид Мустафайев

     Сейсмиклик. Азярбайъан Республикасынын яразиси сейсмиклик ъящятдян Алп гырышыглыг гуршаьынын ян актив реэионларындан биридир. Тарихи мялуматлара эюря, бурада дяфялярля эцълц вя даьыдыъы зялзяляляр олмушдур. 427 илдя баш вермиш зялзяля бцтцн яразини алт-цст етмиш, шящярляри вя кяндляри виран гоймушдур. 1139 илдя 9 баллыг зялзяля гядим Эянъя шящярини тамам даьытмыш, чохлу сайда инсан тяляфатына сябяб олмушдур. Надир тябият инъиси Эюйэюлцн йаранмасы да мящз бу зялзяля иля ялагяляндирилир.

     Шамахы зонасы сейсмик ъящятдян хейли активдир. Беля ки, 1667, 1828, 1872, 1902 иллярин 8–9 бал эцъцндя зялзяляляри Шамахы шящяринин даьылмасы вя чохлу инсан тяляфаты иля нятиъялянмишдир. Эцълц зялзяляляр мцасир дюврдя дя баш верир, зяиф зялзялялярин сайы ися олдугъа чохдур.

     Зялзяляляр щаггында мялуматлар сейсмик ст.-ларда топланыр. Азярбайъанда илк сейсмик ст. 1902 илдя баш вермиш мялум Шамахы зялзялясиндян сонра Шамахы ш.-ндя йарадылмышдыр. Сейсмиклийин ъищазлар васитясиля тядгиги ися мцтямади олараг 20 ясрин 50-ъи илляриндян апарылыр. Илк вахтлар бу ъцр тядгигатларда фотографик системлярдян истифадя олунмагла аналог ъищазлар ишлянилирди. Щазырда Азярбайъанда зялзялялярин гейдиййаты республиканын яразисини бцтцнлцкля ящатя едян Республика Сейсмоложи Хидмят Мяркязинин 14 аналоглу ъищазлары иля йанашы пейк рабитяли 14 телеметрик рягямли Кинеметрикс вя с. мониторинг системляри иля апарылыр. Кинеметрикс мониторинг системиня, щямчинин еписентрал зоналарда тядгигатлар апармаг цчцн 3 мобил стансийа да дахилдир.

     2000 илдя Бакыда баш вермиш 6,6 бал эцъцндя зялзялядян сонра 2003 илдя актив тектоник просеслярин юйрянилмяси мягся диля АМЕА Эеолоэийа Институтунда Сейсмик Мониторинг вя Эеодинамик Тядгигатлар Мяркязи йарадылмышдыр. Мяркяз 8 мобил рягямли ст.-дан ибарят олан ИСС системин йени модификасийасы иля тяъщиз олунмушдур.

     Азярбайъан яразисиндя Губа-Хачмаз, Шамахы-Исмайыллы, Гябяля, Шяки-Загатала, Талыш, Нахчыван кими сейсмик ъящятдян актив зоналар айрылыр вя вахташыры баш верян эцълц зялзяляляр щямин зоналарын мцасир тектоник вя эеодинамик мобиллийи иля ялагядар юйрянилир.

     Чиэил адасы

    Хязяр дянизиндя, Бакы архипелагында ада. Палчыг вулканы мяншялидир. Сащилляри щцндцр, демяк олар ки, учурум  шяклиндядир вя йалныз ъ.-ш.тяряфдян енсиз сащил золаьы иля ящатя олунмушдур. Аданын уз. 585 м, ени 425 м-дир. Сонунъу пцскцрмя тарихи щаггында мялумат йохдур. Эцман едилир ки, бу пцскцрмя 1932 илдя олмушдур.

     Сейсмоложи тядгигатларда мцщцм мясялялярдян бири сейсмик районлашдырма хяритяляринин тяртиб едилмясидир. Беля хяритялярин ясасыны сейсмик ст.-ларда гейдя алынмыш зялзялялярин кямиййят эюстяриъиляри вя тектоник структурларын фяаллыьынын бирэя тящлили тяшкил едир. Азярбайъан цчцн сейсмик районлашдырма хяритяляри 1963, 1967, 1979 вя 1989 иллярдя тяртиб едилмишдир. Республика яразиси фон сейсмик интенсивлийи 8 бал, онун Бюйцк вя Кичик Гафгаз щиссяси, ясасян, 9 бал эцъцндя баш веря биляъяк зялзяля зонасы кими айрылмышдыр.

     Яд.: Геология Азербайджана (в. 8-ми т.). Т. 5. Физика Земли. Б., 2002; Г а с а н о в А . Г . Ощутимые землетрясения Азербайджана. Б., 2003.

    Бящруз Пянащи

    Палчыг вулканлары. Азярбайъан Республикасы палчыг вулканларынын дцнйада ян эениш йайылдыьы реэион олмагла онларын сайына, юлчцляриня, морфоложи хцсусиййятляриня, фяаллыьына, пцскцрмя материалларынын мцхтялифлийиня вя башга яламятляриня эюря дя дцнйада биринъидир. Республиканын ш.-индя – гуруда вя Хязярдя палчыг вулканларынын бцтцн нювлярини (фяалиййятдя олан, сюнмцш, эюмцлмцш, нефт чыхаран, ада вя суалты вулканлар) ящатя едян 300-дян чох вулкан мювъуддур.

     

    Палчыг вулканлары башлыъа олараг Абшерон й-а-нда, Шамахы-Гобустан районунда, Ъянуб-Шярги Ширванда, Абшерон вя Бакы архипелагларында йайылмышдыр. Тякъя Гобустанда 100-я гядяр палчыг вулканы вардыр. Гуруда 190 палчыг вулканы вя вулкан тязащцрляри мялумдур. Онларын ян бюйцкляри Отман Боздаьы, Эцздяк Боздаьы, Тораьай, Бюйцк Кянизядаь, Галмас вя с. вулканлардыр. Морфоложи ъящятдян кясик конус, эцнбяз, йайла, даьдюшц палчыг вулканы формалары мювъуддур. Онларын бязиляринин нисби щцнд. 400 м-я чатыр, кратеринин вя ясасынын диаметри мцвафиг олараг 500 м, 3000 м вя даща артыг олур. 40-а йахын палчыг вулканы Йер сятщиня газ, су, палчыгла бярабяр нефт чыхарыр (Мядряся, Гырлыг, Пашалы Ахтармасы, Шорбулаг, Айрантюкян вя с.).

     Ъянуби Хязярдя 200-дян чох суалты палчыг вулканы ашкар едилмишдир. Бакы архипелагында сяккиз ада (Хяря-Зиря, Зянбил, Гарасу, Эил, Сянэи-Муьан вя с.) палчыг вулканы мяншялидир. Эюмцлмцш вулканлар гуйуларла ашкар олунмушдур. Палчыг вулканларынын фяалиййяти 30–35 млн. ил яввял (Алт Миосен дюврцндян) башланмышдыр вя инди дя давам едир. Щяр ил Азярбайъанда вулкан пцскцрмяляри баш верир. Сон 200 ил (1810–2002) ярзиндя 80 вулканда 295 пцскцрмя гейдя алынмышдыр.

     Палчыг вулканлары, ясасян, нефт-газ йатагларынын ахтарышы мягсядиля юйрянилир. Беля ки, вулканларын Йер сятщиня чыхардыьы газларын вя суларын кимйяви тяркиби нефт-газ йатагларынын газлары вя сулары иля ейнидир. Вулканлар тябии дярин кяшфиййат гуйусу ролуну ойнайыр вя онлардан ялдя олунан мялуматлар нефт-газ йатагларынын ахтарышында вя еляъя дя Йер габыьынын дяринлик гурулушунун юйрянилмясиндя бюйцк ящямиййят кясб едир. Бунунла йанашы вулкан эили иншаатда эениш истифадя олунур. Вулкан сулары бор, бром вя йодла, брекчийасы ися бир сыра микроелементлярля (бор, манган, литиум вя с.) зянэиндир вя онларын бюйцк мцалиъяви ящямиййяти вардыр. Палчыг вулканларынын фяалиййяти иля сейсмотектоник щярякятляр вя зялзяляляр арасында сых ялагянин мювъудлуьу ашкар едилмишдир.

     Яд.: Я к у б о в А . А., А л и з а д е А . А., З е й н а л о в М . М. Грязевые вулканы Азербайджанской ССР: Атлас. Б., 1971; Я к у -б о в А . А ., А л и е в А д . А., Р а х м а н о в Р . Р. Грязевые вулканы Азербайджана: аннот. библиогр. справ. Б., 1976; А л и е в А д . А., Г у л и е в И . С., Б е л о в И . С. Каталог зафиксированных извержений грязевых вулканов Азербайджана (за период 1810–2001 гг.). Б., 2002.

    Адил Ялийев

     Файдалы газынтылар. Азярбайъан Республикасы яразисиндя Йер габыьынын эеоложи-тектоник гурулушунун вя эеодинамик тякамцлцнцн сон дяряъя мцряккяблийи вя мцхтялифлийи бурада, демяк олар ки, мялум бцтцн нюв файдалы газынтыларын ямяля эялмясиня сябяб олмушдур. Одур ки, республикада истяр ендоэен, истярся дя екзоэен мяншяли файдалы газынтыларын чох эениш спектри мялумдур. Онлары шярти олараг метал (филиз), гейри-метал вя йанар файдалы газынтылара бюлцрляр.

     

     

    Метал файдалы газынтылар . Азярбайъан бир сыра гара, ялван, няъиб металлар, еляъя дя надир елементлярля тямсил олунмуш филиз файдалы газынтыларла зянэиндир. Бурада дямир, алцминиум, ъивя, гызыл, мис, гурьушун, синк, кобалт, молибден вя с. метал йатаглары мялумдур.

     Азярбайъан Республикасында скарн мяншяли дямир филизляри (ясас минераллары –магнетит, щематит вя с.) сянайе ящямиййятли йатаглар ямяля эятирир. Онлардан ян мцщцмц бцтцн Гафгазда ян бюйцк щесаб олунан Дашкясян йатаьыдыр. О, Цст Йура йашлы вулканоэен, пирокластик, чюкмя-вулканоэен, ящянэдашы сцхурлары вя онлары йаран гранитоид интрузиви иля ялагядардыр. Рустави (Эцръцстан) металлурэийа з-ду щямин йатаг ясасында ишлямишдир. Щематит тяркибли дямир филизи тязащцрц Алабашлы гяс. (Самух р-ну) йахынлыьында мялумдур.

     Кобалт филизинин (кобалтин, глаукодот) сянайе ящямиййятли йатаглары Дашкясян р-нунда ашкар едилмишдир. Йатаг ясаси тяркибли дайкаларла ялагядардыр, бундан ялавя кобалт филизи скарн-магнетит дямир филизи иля параэенезис тяшкил едир. Кобалт тязащцрляри Нахчыван МР-дя дя мялумдур.

     Хром филизляри (хромшпинелидляр вя с.) Кичик Гафгазын мяркязи щиссясиндя, Кялбяъяр (Эюйдяря вя с.) вя Лачын (Ипяк вя с.) р-нларында ашкар едилмишдир. Эенетик олараг ултраясаси сцхурларла (дунит вя перидотит) ялагядардыр.

     Манган филизи (пиролцзит, псиломелан, манганит вя с.) тязащцрляри Кичик Гафгазын шм.-ш. йамаъында (Моллаъялилли, Даш Салащлы вя с.) вя Нахчыван МР-дя (Бичяняк, Ялящи) мялумдур. Филиз вулканоэен-чюкмя мяншялидир.

     Мис филизи (халкопирит, борнит, халкозин вя с.) йатаглары Азярбайъан Республикасында мис-колчедан вя мис-порфир формасийаларыны ямяля эятирир. Кичик Гафгазда Эядябяй, Бюйцк Гафгазда Ъихих-Сагатор, Мазымчай мис-колчедан йатагларыны эюстярмяк олар. Филизлярин минерал тяркиби, ясасян, халкопирит, сфалерит вя галенитдян ибарятдир вя гызылын кифайят гядяр йцксяк мигдары иля сяъиййялянир. Минерал тяркибиндян асылы олараг щямин формаси-йада мис-гызыл-колчедан, колчедан-полиметал вя с. йатаглар айрылыр. Мис-порфир филизляринин тяркибиндя молибден вя аз мигдарда башга гиймятли металлара да раст эялинир. Мис-порфир йатаглары Кичик Гафгазда (Гарадаь, Хархар вя с.), мис-молибден-порфир йатаглары ися Нахчыван МР-дя эениш йайылмышдыр (Диахчай, Эюйэюл, Эюйдаь вя с.).

     Гызыл йатаглары республика яразисиндя Кичик Гафгазда даща эениш йайылмышдыр. Мцхтялиф мяншяли сянайе ящямиййятли –Гоша, Гызылбулаг, Човдар, Эядябяй вя с. йатаглар мис-колчедан типиня аид олдуьундан комплекс филиз йатаглары ямяля эятирир. Вежняли, Пийазбашы вя с. гызыл йатаглары кварс-гызыл типли олдуьуна эюря сырф гызыл йатаьы сайылыр. Зод, Сюйцдлц гызыл йатаглары щипербазит вя онлардан ъаван гранит сцхурларынын гаршылыглы тясири нятиъясиндя йаранмышдыр. Гызыл йатагларынын ерозийайа уьрайараг ашынмасы нятиъясиндя чайлар бойу сяпинти гызыл тязащцрляри формалашмышдыр.

     Гурьушун-синк филизляринин сянайе ящямиййятли йатаглары Кичик Гафгазда (Мещмана, Эцмцшлц) вя Бюйцк Гафгазда (Филизчай, Катех, Касдаь вя с.) ашкар едилмишдир. Филизчай йатаглары групу Орта Йура йашлы эил шистляри вя гумдашылары иля ялагядя олараг, колчедан-полиметал вя мис-пирротин филиз формасийаларыны ямяля эятирир. Ясас металлардан – мис, гурьушун, синк вя эцмцшдян ялавя, бурада, щямчинин башга гиймятли металлар да (гызыл, висмут, кадмиум, кобалт вя с.) иштирак едир.

     Молибден филизинин республикада миспорфир вя дамар типли йатаглары вя тязащцрляри мялумдур. Дялидаь филиз р-нунда ейниадлы интрузив массивля ялагяли молибден филизи тязащцрляри (Теймуручандаь, Баьырсаг вя с.), Ордубад филиз р-нунда ейниадлы гранитоид батолити иля ялагяли Параьачай молибден йатаьы мювъуддур.

     Алцминиум филизи юлкядя, ясасян, алунит вя бокситлярля тямсил олунмушдур. Дашкясян р-нунда ашкар едилмиш Зяйлик алунит йатаьы (ещтийаты 130 млн. т) Авропада ян бюйцк йатагдыр. Нахчыван МР-дя Перм чюкцнтцляринин йайылдыьы сащялярдя боксит филизинин тязащцрляри мялумдур.

     Ъивя филизи (ясасян, киновар) Кичик Гафгазын мяркязи щиссясиндя – Кялбяъяр-Лачын зонасында эениш йайылмышдыр. Ян бюйцк йатаглары Аьйатаг, Шорбулаг, Левчай, Чилэязчай вя Нарзанлы щесаб олунур. Эенетик олараг щипербазитлярля ялагядардыр.

     Сцрмя филизинин (ясас минералы антимонитдир) Азярбайъанда мцстягил йатаглары мялум дейил. Левчай ъивя йатаьында филиз кцтляси шяклиндя йыьынтылар ямяля эятирир. Дарыдаь мярэмцш йатаьында (Нахчыван МР-ин Ъулфа р-ну) филиз кцтляляри мцяййян едилмишдир.

     

    Мярэмцш филизинин Нахчыван МР-ин Ъулфа р-нунда Дарыдаь (аурипигмент-реалгар) вя Эядябяй р-унда Биттибулаг (енарэит) йатаглары мялумдур. Йатаглар щидротермал мяншялидир.

     Волфрамын филизямяляэятириъи шеелит минералынын тязащцрляри Ордубад (Нахчыван МР) вя Кялбяъяр  р-lарында, Ордубад вя Дялидаь гранитоид плутонларынын ятраф сцхурларла тямасында ашкар едилмишдир.

     Гейри - метал файдалы газынтылар. Азярбайъан Республикасы гейри-метал файдалы газынты (силикатлар, алцмосиликатлар, хлоридляр, сулфатлар вя с.) йатаглары иля дя зянэиндир. Онлар, адятян, кимйяви хаммал, одадавамлы вя иншаат материаллары, гиймятли дашлар вя с. Сащяляр цзря груплашдырылыр. Щямин файдалы газынтыларын республика яразисиндя бир сыра йатаглары вя тязащцрляри мялумдур.

     Дашдуз йатаглары Нахчыван МР-дя (Нещрям, Дуздаь, Пцсйан) Миосен йашлы гумдашы, эил, ящянэдашы, мерэел чюкцнтцляри иля ялагядардыр. Бунлардан тякъя Нещрям йатаьынын баланс ещтийаты 736 млн. т, ещтимал ещтийаты ися 2–2,5 млрд. т щесабланмышдыр. Дашдузла йанашы Абшеронда эюл дуз йатаглары да (Масазыр, Бюйцкшор вя с.) мювъуддур.

     Сеолитин ян мцщцм йатаглары Товуз вя Газах р-нларында мялумдур. Онларын кичик тязащцрляриня республиканын башга реэионларында да раст эялинир. Сеолит сянайенин вя кянд тясяррцфатынын мцхтялиф сащяляриндя, ичмяли суйун сафлашдырылмасында вя с. эениш тятбиг олунур. Сянайе ящямиййятли йатаглары эенетик олараг Цст Табашир йашлы вулкан туфлары вя кцлляри иля ялагядардыр. Щидротермал-метасоматик мяншяли сеолитляр, адятян, тязащцрляр ямяля эятирир.

     Бентонит эилляринин Газах р-нунда бир нечя йатаьы (Даш Салащлы, Гаймахлы, Асланбяйли вя с.) мялумдур. Ян бюйцк Даш Салащлы йатаьынын сянайе ещтийаты 84,5 млн. т-дур. Нефт вя гара металлурэийа сянайесиндя эениш истифадя олунур.

     Баритин Човдар (Дашкясян р-ну) вя Башгышлаг (Эоранбой р-ну) йатагларындан ялавя 20-йя йахын тязащцрц мялумдур. Йатаглары дамар типлидир вя эенетик ъящятдян Орта Йура вулканитляры иля ялагядардыр.

    Тикинти материаллары Азярбайъан Республикасында бюйцк ещтийата маликдир. Бунлардан ящянэдашы йатагларынын (Эцздяк, Дювлятйарлы, Дилаьарда, Шащбулаг, Нафталан, Мярдякан, Даш Салащлы, Зяйям вя с.) мцяййян едилмиш сянайе ещтийаты 300 млн. т, цзлцк дашынын (Эцлбяхт, Дашкясян, Шащтахты, Эцлаблы вя с.) ися 24 млн. т-дур.

     Эипс вя эяъ йатаглары Эоранбой р-нунда, Эянъя ш. ятрафында вя Нахчыван МР-дя мялумдур. Йатагларын сянайе ещтийаты 40,6 млн. т-дур.

     Перлит вя обсидиан (вулкан шцшяси) йатаглары Кялбяъяр р-нунда (Кечялдаь, Дявяэюзц вя с.) мялумдур. Дюрдцнъц Дюврцн вулканлары иля ялагядар олан бу сцхурлардан тикинти вя хырда мямулатлар щазырланмасы иля йанашы агрокимйяви материал кими дя истифадя олуна биляр.

     Республика яразисиндя доломитлярин вя гумларын шяффаф шцшя истещсалына йарайан йатаглары ашкар едилмишдир. Бязяк вя зярэярлик мямулатлары щазырламаг цчцн йарарлы минераллар Дашкясян вя Ордубад р-нларында (гранат, везувиан, аметист), Эядябяйдя (турмалин, фирузя), Ханлар вя Газах р-нларында (халседон, ягиг, щелиотроп) вя с. мцяййян едилмишдир. Бурада онларын зярэярлик вя техники нювляриня раст эялинир. Щаъыкянд ягиг йатаглары групунун сянайе ещтийаты 286,8 т-дур. Бунун 65,8 т-у зярэярлик цчцн йарарлыдыр.

     

    Яд.: Геология Азербайджана (в 8-ми т.). Т.6. Полезные ископаемые. Б., 2003.

    Щямид Мустафайев

     Йанар файдалы газынтылар. Азярбайъан Республикасы яразисиндя йанар файдалы газынтылардан нефт вя газын зянэин йатаглары мювъуддур. Бурада йанар шистлярин вя битумларын да ящямиййятли йатаглары вя тязащцрляри мялумдур. Башга нюв йанар файдалы газынтылар (даш вя гонур кюмцр, торф вя с.) елми ящямиййят дашыйыр.

     Нефт - газ йатаглары. Азярбайъан Республикасы яразиси, хцсусиля Абшерон й-а дцнйанын нефт вя газла ян зянэин вя ян гядимлярдян нефт щасил едилян бюлэяляриндян биридир. Бурада тябии нефт вя газ чыхышлары щяля беш мин ил бундан яввял мялум иди. Абшеронда 1594 ил-дя 35 м дяринлийиндя илк нефт гуйусу газылмышдыр. Бибищейбят сащясиндя 1847 ил-дя дцнйада механики цсулла илк нефт гуйусу газылмыш, 1871 илдя ися Балаханы йатаьында газылмыш 64 м дяринлийиндя гуйудан нефт фонтан вурмуш вя сянайе ящямиййятли нефт чыхарылмышдыр. Одур ки, Азярбайъан дцнйа нефт сянайесинин вятяни щесаб олунур вя о, 19 ясрдя вя 20 ясрин яввялляриндя нефт щасилатына эюря дцнйада биринъи йердя олмушдур. Бязи йатагларда (Балаханы, Атяшэащ-Шубаны, Люкбатан) нефтин дебити суткада 16–20 мин т-а чатмышдыр. 1904 илдя Сураханы йатаьында мяшщур 1 сайлы гуйу 35 т аь нефт вермишдир. Еляъя дя Азярбайъанын Эянъя бюлэясиндя дцнйада аналогу олмайан Нафталан мцалиъя нефти чыхарылыр.

    1923 илдя Бибищейбят йатаьында сащилдян 18–30 м аралыда ялля газылмыш гуйулардан дцнйада илк олараг дяниздян нефт чыхарылмышдыр. Сонралар ися, 1949 илдя Хязярдя мяшщур Нефт Дашлары нефтгаз йатаьы кяшф олунмушдур.

     Беляликля, Азярбайъанда щям гуруда, щям дя дяниздя гядимдян мялум олан чохлу нефт-газ йатаглары мювъуддур. Щазырда ися нефт щасилатынын 80– 85%-ини дяниз йатаглары верир.

     Азярбайъанда ясас нефтли-газлы р-н-ларда нефтлилик-газлылыг Мезокайнозой чюкцнтцляри иля ялагядардыр. Лакин ясас нефт вя газ йатаглары (Абшерон, Бакы архипелагы, Ашаьы Кцр вя с.) галынлыьы 1200 3000 м, бязи сащялярдя ися 4000 м-я чатан Мящсулдар гат чюкцнтцляриндядир. Щазырда республиканын нефт-газ щасилатынын 90%-и Мящсулдар гатын пайына дцшцр.

     Абшерон нефтли – газлы р - н у. Абшерон й-а-нда Балаханы-Сабунчу-Рамана, Бибищейбят, Сураханы, Гала, Люкбатан вя с. гядим нефт йатагларында Мящсулдар гат бцтцн кясилиш бойу нефтли-газлыдыр. Бинягяди йатаьында нефт Миосен чюкцнтцляриндян алыныр. Гуруда Гарадаь вя Зиря газ-конденсат йатаглары,  Абшерон архипелагында Пираллащы, Чилов адасы, Нефт Дашлары вя с. нефт йатаглары мювъуддур. Бир нечя йатагда (Балаханы-Сабунчу-Рамана, Сураханы, Гала) Орта Абшерон йашлы чюкцнтцляр дя нефтлидир.

     Бакы архипелагы нефтли – газлы р - н у. Нефт-газлылыг бурада Мящсулдар гатын цст шюбясиля ялагядардыр. Щазырда Сянэячал-дяниз, Дуванны-дяниз, Хяря-Зиря адасы (газ-конденсат-нефт), Хяря-Зиря-дяниз (газ-конденсат), Ялят-дяниз вя Гарасу адасы йатаглары истисмар олунур.

     Ашаьы Кцр  нефтли – газлы р - н у. Нефт-газ йатаглары яразидя Мящсулдар гатла ялагядардыр. Гатын кясилишиндя 20 нефтли щоризонт айрылыр. Бурада 10-а гядяр йатаг ачылмышдыр. Онлардан нефт вя газын ещтийатына эюря ян бюйцйц Эцровдаь, Кцрсянэи, Мишовдаь йатагларыдыр. О бириляри – Гарабаьлы, Галмас, Пирсаат, Нефтчала, Хыллы вя Кяламяддин нисбятян кичик йатаглардыр. Бурада Аьъаэил вя Орта Абшерон чюкцнтцляри дя нефтлидир.

    Шамахы - Гобустан нефтли – газлы р - н у. Дуванны, Дашэил, Кянизядаь нефт-газ-конденсат йатаглары бурада Мящсулдар гатла, Умбакы нефт йатаьы ися Миосен чюкцнтцляри иля ялагядардыр. Чохлу перспективли сащяляр (Тораьай, Анарт, Миаъик, Цтялэи, Шыхыгайа вя с.) ашкар едилмишдир.

    Хязярйаны – Губа нефтли – газлы р - н у. Яразидя нефт-газлылыг Палеоэен-Миосен вя Цст Табашир чюкцнтцляри иля ялагядардыр. Сийязян моноклиналы бойу Чандащар-Зарат, Сийязян-Нардаран, Саадан, Ямирханлы, Заьлы вя Зейвя йатаглары истисмар едилир.

     Эянъя нефтли – газлы р - н у. Нефт-газ йатаглары ясас етибариля Палеоэен чюкцнтцляри иля ялагядардыр (Нафталан, Газанбулаг, Аъыдяря вя с.). Р-нун ясас сяъиййяви хцсусиййяти бурада мцалиъя ящямиййятли надир нефт йатаьынын (Нафталан) олмасыдыр.

     Йевлах - Аьъабяди  нефтли – газлы р - ну. Йатаглар бурада, ясасян, Палеоэен-Миосен йашлы терриэен вя карбонатлы чюкцнтцлярля ялагядардыр. Бурадакы Мурадханлы йатаьында Азярбайъанда илк дяфя олараг Цст Табашир йашлы вулканоэен чюкцнтцлярдя сянайе ящямиййятли нефт ашкар едилмишдир.

     Кцр - Габырры чайарасы нефтл и – газлы  р - н у. Бурада Тярсдялляр, Эцрзцндаь вя с. йатаглар Орта Еосен йашлы чюкцнтцлярдя ачылмышдыр. Яразидя Цст Табашир чюкцнтцляри дя перспективли щесаб олунур.

     Ъянуби Хязярдя Абшерон астанасынын мяркязи щиссясиндя бюйцк ещтийата малик Эцняшли, Азяри, Чыраг нефт-газ, Бакы архипелагында Бащар, Шащдяниз газ-конденсат йатаглары кяшф олунмуш вя истисмара верилмишдир. Азярбайъан йатагларынын нефтляри мцхтялиф тяркиблидир. Метан, метан-нафтен, нафтен-метан вя нафтен эенетик типли нефтляря раст эялинир. Нефтлярин сыхлыьы 0,82–0,97 кг/м3 арасында дяйишир.

      

    Гейри-яняняви йанар файдалы газынтылар. Азярбайъанда зянэин нефт-газ йатаглары иля йанашы, чохсайлы гейри-яняняви йанаъаг файдалы газынтылары да мювъуддур (тябии битум, йанар шистляр, даш вя гонур кюмцр вя с.). Бунлардан ян мцщцмляри бюйцк ещтийата малик олан тябии битумлар вя йанар шистлярдир. Бир чох юлкялярдя онлардан йалныз йанаъаг-енержи мянбяйи кими дейил, щям дя мцхтялиф нефт мящсулларынын алынмасында, кимйяви вя тибби препаратлар щазырланмасында, иншаатда вя к.т.-нда эениш истифадя олунур.

     Тябии битумлар Абшерон й-а-нда, Гобустанда вя Ашаьы Кцр р-н-ларында 50-дян чох тябии битум йатаглары вя тязащцрляри (Йер сятщиндя олан нефтли гумлар, палчыг вулканларынын чыхардыьы нефт вя с.) мювъуддур. Битум йыьымлары мцхтялиф йашлы чюкцнтцлярдя (Еосен-Алт Плиосен вя с.) топланмышдыр. Онлар микроелементлярля (Мн, Ни, Ъу, Мо, Зн вя с.) зянэиндир. Республикада тябии битумун ещтийатлары 200 млн. т-дан артыгдыр. Тякъя Абшерондакы Гырмаки йатаьында 50 млн. т битумлу гум-аьыр нефт ещтийаты вардыр. Бязи битум тязащцрляри палчыг вулканлары (Айрантюкян, Гырлыг, Ахтарма-Пашалы, Шорбулаг, Хыдырзинди вя с.) иля ялагядардыр.

     Абшерон й-а-нда гядим нефт йатаглары яразиляриндя (Балаханы, Бинягяди, Люкбатан вя с.) нефт щопмуш торпаг сащяляри вардыр. Щесабламалар эюстярир ки, тягр. 10 мядян сащясиндяки щямин торпаглардан 63 млн. т нефт емал етмяк мцмкцндцр.

     Битумлу гумлардан алынан асфалт йол юртцйц цчцн истифадя олунур. Онлардан мцхтялиф нефт мящсуллары – бензин, лигроин, сцртэц йаьлары вя диэяр йанаъаг мящсуллары алыныр; аьыр фраксийа олан мазутдан електрик ст.-ларында истифадя едилир.

     Йанар шистляр. Азярбайъан Республикасында йанаъаьын бу нювц эениш йайылмышдыр. Онларын, ясасян, Исмайыллы, Губа, Шамахы-Гобустан р-нларында вя Абшерон й-а-нда 70-дян чох йатаг вя тязащцрляри ашкар едилмишдир.

     Йанар шистляр мцхтялиф йашлы чюкцнтцлярля (Табашир-Миосен) ялагядардыр. АМЕА Эеолоэийа Ин-тунда йанар шистлярин кейфиййятинин гиймятляндирилмяси мягсядиля онларын эеокимйяви, физики-кимйяви хассяляри (цзви маддялярин, гатранларын вя кцкцрдцн мигдары, нямлилийи, сыхлыьы, истиликвермя габилиййяти вя с.) ятрафлы юйрянилмишдир.

     Бязи сцхурларда цзви маддянин мигдары 29%-я, истиликвермя габилиййяти ися 12 МЪ/кг-а чатыр. Губа, Диаллы, Ъянэичай, Пирякяшкцл йатагларында эеоложи-кяшфиййат ишляри апарылмышдыр. Щесабламалара эюря, республикада йанар шистлярин кяшф олунмуш ещтийаты 450 млн. т-а йахындыр вя онларын хариъи юлкялярдяки аналогларына нисбятян йцксяк кейфиййятя малик олдуьу мцяййян едилмишдир (ъядвял).

     

     Йанар шистлярдян нефт вя газ емал олундугда онлардан мцхтялиф кимйяви мящсуллар (бензол, фенол, нафталин вя с.) вя тибби препаратлар алыныр. Онларын кцлцндян иншаатда (семент, кярпиъ вя с.) вя к.т.-нда эцбря кими истифадя олунур. Тябии битум вя йанар шистлярин 1:500000 мигйасында хяритяси тяртиб едилмишдир.

     

    Даш кюмцр вя гонур кюм ц р. Яввялляр республикада даш кюмцр тязащцрляри Кичик Гафгазда Тораьачай синклинориуму (Тяртяр р-ну) вя Бюйцк Гафгазда Вяндам (Гябяля р-ну) зоналарында мялум иди. 2002 илдя ися Ганых-Яйричай гырышыг зонасынын Чайгарагойунлу антиклинал структурунун шм. ганадында (Шяки р-нунун ейниадлы кянди яразисиндя) йени гонур кюмцр тязащцрц ашкар едилмишдир. Кюмцрцн тяркибиндя цзви маддянин мигдары 29–55%, кцкцрдцнкц 0,2–0,4%, истиликвермя габилиййяти ися 14 МЪ/кг-а гядярдир.

     Яд.: Вопросы геологии и разработки нефтяных и газовых месторождений Азербайджана. Б., 1987; Геология Азербайджана (в 8-ми т.). Т.6. Полезные ископаемые. Б., 2003.

    Адил Ялийев

     Йералты сулар. Азярбайъан Республикасы яразисиндя файдалы газынтыларын мцщцм нювц олан ширин, минерал, термал вя сянайе сулары эениш йайылмышдыр. Щидроэеоложи тядгигатлар нятиъясиндя чай дяряляриндя, даьятяйи шлейфлярдя вя чайларын эятирмя конусларында, артезиан щювзяляриндя, даьлыг бюлэялярдя, мящдуд структурларда вя йа массивлярдя, карст бошлугларында, тектоник позулма зоналарында йералты су йатаглары ашкар едилмишдир.

     Ширин вя аз минераллашмыш (1–3 г/л) йералты сулар мцхтялиф литоложи тяркибли Мезокайнозой, Дюрдцнъц Дювр вя мцасир континентал мяншяли чюкцнтцлярдя Йер сятщиндян мцхтялиф, ясасян, 350–750 м дяринликлярдядир. Онларын потенсиал прогноз ещтийаты 23365 мин м3/эцн, тясдиг едилмиш истисмар ещтийаты ися 12079,4 мин м3/эцн щяъминдядир. Даьлыг бюлэядя ширин суларын истисмар ещтийаты Кичик Гафгазын Батабат сащясиндя 24,3, Ханкяндидя ися 9 мин м3/эцн щяъминдя мцяййян едилмишдир. Чай йатагларынын аллцвиал чюкцнтцляриндя бу кямиййят 126,5 мин м3/эцн, о ъцмлядян, Гаргарчайда 39,3, Эоранчайда 2,5, Зяйямчайда 23,8, Эирдиманчайда 20,1, Пирсаатчайда 9,8, Эилэилчайда 1,0, Гудйалчайда 16,8, Гусар-чайда 13,2 мин м3/эцн-дцр. Ширин суларын истисмар ещтийатынын 98%-и даьятяйи дцзянликлярдя Дюрдцнъц Дюврцн аллцвиал-пролцвиал чюкцнтцляриндя вя чайларын эятирмя конусларында мцяййян едилмишдир. Бу реэионал истисмар ещтийатлары грунт вя тязйигли-сулу щоризонтлар комплексини ящатя едир. Ширван вя Мил дцзянликляринин 60–70%-индя, Ъянуб-Шярги Ширванда, Муьан-Салйан дцзянлийинин бцтцн яразисиндя, Абшерон й-а-нын 70–80%-индя вя Нахчыван МР-ин Бюйцкдцз сащясиндя йералты грунт вя тязйигли сулар йцксяк минераллашмайа маликдир. Ъейранчюл, Аъынощур вя Гобустанда чох аз ещтийаты олан йералты сулар спорадик (тясадцфи) характер дашыйыр. Абшерон й-а-нын г.-индя грунт вя тязйигли суларын спорадик, ш.-ин-дя ися щяр йердя олдуьу ашкар едился дя (241 мин м3/эцн), чох кичик сащялярдя аз (1–3 г/л), галан сащялярдя ися йцксяк минераллашмайа маликдир.

    Йералты сулардан ящалинин ичмяли су иля тяъщизатында, сувармада вя техники мягсядляр цчцн кящризлярин (1000-дян чох), ял гуйулары вя овданларын (35–40 мин), булагларын, артезиан вя субартезиан гуйуларынын (15 миня гядяр) васитясиля истисмар ещтийатларынын йалныз 50–80%-индян истифадя едилмишдир. Щазырда бу эюстяриъи 45–50% тяшкил едир.

     Мцалиъя ящямиййятли минерал суларын (мцхтялиф кимйяви вя газ тяркибли, минераллашмыш вя термал) 1000-дян чох тябии чыхышлары иля йанашы, онларын гуйуларла да 2500–3500 м дяринликлярдя мцхтялиф йашлы вя мяншяли сцхурларда йатаглары ашкар едилмишдир. Карбонлу вя кцкцрдлц, гисмян дя азотлу, метанлы сулар цстцнлцк тяшкил едир. Бу суларын 21 йатаг цзря тясдиг едилмиш истисмар ещтийаты 19,8 мин м3/эцн мцяййян едилмишдир. Онун 10,13 мин м3/эцн ещтийаты ичмяли-мцалиъя (цряк-дамар, бюйряк, мядя-баьырсаг), 9,67 мин м3/эцн ещтийаты ися дяри-зющряви, эинеколожи, дайаг-щярякят органлары хястяликляри вя с. мцалиъяси цчцн йарарлыдыр. Минерал су йатагларындан Бадамлы сцфря суйу, Истису, Вайхыр, Сираб, Ширлан, Нящяъыр, Туршсу, Минкянд, Галаалты вя с. ичмяли-мцалиъя сулары вя фяалиййят эюстярян Истису, Галаалты, Бузовна, Мярдякан, Сураханы, Пиршаьы, Яркиван, Мешясу вя с. санаторийа вя курортлары гейд етмяк олар. Бу суларын темп-ру 16–18оЪ- дян 45–80оЪ-йя гядяр вя даща йцксякдир.

     Термоминерал мцалиъя сулары иля йанашы республика яразисиндя истилик енержиси мянбяйи кими истифадяйя йарарлы, темп-ру 35–52оЪ-дян 65–97оЪ-йя гядяр вя даща йцксяк олан термал сулар ашкар едилмишдир. Бу суларын минераллашма дяряъяси 1–3 г/л-дян 197 г/л-ядякдир.

     Кимйяви тяркибиндя файдалы елементлярля йанашы (хцсусян, йод, бром, бор, гисмян калиум, литиум, стронсиум вя с.), мцхтялиф минерал дузлар олан сянайе сулары, ясасян, республиканын нефт вя газ йатагларынын интишар тапдыьы яразилярдя бюйцк истисмар ещтийатына (276 мин м3/эцн) маликдир. Онларын ясасында Бакынын Сабунчу р-нунда вя Нефтчалада йод заводлары инша едилмишдир.

     Яд.: Гидрогеология СССР (в 50-ти т.). Т. 12. Азербайджанская Республика. 1969; Я л и й е в Ф . Ш. Азярбайъан Республикасынын йералты сулары, ещтийатларындан истифадя вя эеоеколожи проблемляри. Б., 2000.

    Фирдовси Ялийев

    2.11. Geoloji quruluş

    Эеоложи гурулуш

    Азярбайъан Республикасынын яразиси эеоложи гурулуш вя эеотектоник инкишаф бахымындан Аврасийа вя Африка–Ярябистан литосфер плитяляринин коллизийа (тоггушма) зонасында йаранмыш алп гырышыглыг гуршаьына дахилдир. Апарылмыш эеоложи вя эеофизики тядгигатлара эюря, Йер габыьынын щям мцшащидя едилян, щям дя эюмцлмцш гатларынын эеоложи гурулушу хейли мцряккябдир. Яразидя, ясасян, Мезозой вя Кайнозой, гисмян дя Палеозой йашлы чюкмя, вулканоэен, вулканоэен-чюкмя, интрузив, метаморфик вя континентал сцхур вя чюкцнтцляр йайылмышдыр.

     Стратиграфик бюлэцляр. Азярбайъан Республикасы яразисиндя ян гядим сцхурлар Цст Протерозойун Венд системиня аид едилян метаморфик шистлярдир. Бу сцхурлар мящдуд шякилдя Нахчыван МР-дя, Кичик Гафгазда Ясрик чайынын йухары ахынында йер сятщиня чыхыр. Палеозой чюкцнтцляри Нахчыван МР яразисиндя буруг гуйуларында ашкар едилмишдир. Бунлар Алт Палеозойун графитляшмиш ящянэдашылары, арэиллитляр вя кварслашмыш гумдашылары (1414 м), Цст Палеозойун, ясасян, ящянэдашылары, гисмян дя шистляр вя гумдашылары (3300 м) гатларындан ибарятдир.

     Гапыъыг

    Кичик Гафгазда Зянэязур силсилясинин  ян йцксяк зирвяси (3904 м). Охчучай  иля Эиланчайын суайырыъындадыр. Еосенин вулканоэен-чюкмя сцхурларындан  тяшкил олунмушдур. Йамаъларында  гядим бузлаг релйеф формалары (трог, кар, морен),  зирвясиндя даими гар (3–4 м галынлыьында) вар. Ъ. вя ъ.-г. йамаъларындакы йайлагларда  (Гарангуш йайлаьы, Няби йурду)  чохсайлы гайацстц рясмляр вар (Эямигайа). Нахчыван МР-ин Ордубад р-ну яразисиндядир.

    Мезозойун Триас чюкцнтцляри дя Нахчыван МР яразисиндя йер сятщиня чыхыр (тягр. 1000 м) вя карбонат фасийалыдыр. Ещтимал ки, Гусар-Дявячи чюкяклийиндя 5 км дяринликдяки гуйуда ачылан метаморфик шистляр дя Перм-Триас йашлыдыр. Алт Йура чюкцнтцляри Бюйцк Гафгазда вя Нахчыван МР-дя вя ещтимал ки, Кцр чюкяклийиндя дя терриэен фасийададыр. Орта Йура Бюйцк Гафгазда, ясасян, эилли шистлярдян, Кичик Гафгазда ашаьы щиссядя терриэен чюкцнтцлярдян (120 м), йухары щиссядя ися диабаз тяркибли вулканитлярдян, лавалардан вя кварслы плаэиопорфиритлярдян (2000–3000 м) ибарятдир. Эеофизики вя буруг мялуматларына эюря Кцр чюкяклийиндя дя щямин сцхурлар аналожи фасийададыр. Цст Йура Баш Гафгаз силсилясинин шм. йамаъында гырынты вя риф ящянэдашыларындан (300 м), ъ. йамаъында флишябянзяр силисиумлу эилли шистлярдян (500 м), Кичик Гафгазда вя Кцр чюкяклийиндя риф ящянэдашылары вя вулканоэен-чюкмя сцхурлардан (500–1500 м) тяшкил олунмушдур. Алт Табашир чюкцнтцляри Баш Гафгаз силсилясинин шм. вя ъ. йамаъларында карбонатлы-терриэен (700– 2000 м), боз вя ялван рянэли эиллярдян, гисмян дя вулканоэен-чюкмя (100– 200 м), Кичик Гафгазда гырынтылы органоэен ящянэдашылары вя бязян дя пирокластолитлярдян (150–300 м), карбонатлы (50–600 м), туфоэен-терриэен вя карбонатлы (500 м), терриэен-карбонатлы (30–700 м), гисмян дя туфоэен, Кцр чюкяклийиндя ися чюкмя-вулканоэен (200– 1000 м) фасийалыдыр. Цст Табашир чюкцнтцляри Бюйцк Гафгазда 2000 м-дян артыг галынлыьа малик олуб, терриэен-карбонатлы-флиш фасийалыдыр. Вяндам антиклинориумунда вулканоэен-чюкмя гатынын галынлыьы 300–400 м-дир. Кцр чюкяклийиндя вя Кичик Гафгазын шм.-ш. йамаъында Алт Сенон вулканоэен-чюкмя, Цст Сенон ися карбонатлы (500– 600 м) фасийалыдыр.

     Кичик Гафгазын мяркязи щиссясиндя Цст Табашир чюкцнтцляринин тяркиби дяйишмир вя галынлыьы хейли артыр (3500 м). Бурада Алт Сенон вулканоэен-чюкмя гатынын тяркибиндя базалтлар вя офиолитлярля сых ялагяли силисиумлу-радиолйаритли пирокластлар цстцнлцк тяшкил едир. Нахчыван МР-дя Цст Йура вя Алт Табашир чюкцнтцляри йайылмамышдыр. Цст Табашир чюкцнтцляри бурада кясилишин ашаьы щиссясиндя вулканоэен-чюкмя, йухары щиссясиндя ися карбонат (1200–1700 м) тяркиблидир. Кайнозой чюкцнтцляри Азярбайъанда фасийа мцхтялифлийи иля сяъиййялянир. Хцсусян Еосен епохасында Кичик Гафгазын айры-айры сащяляриндя вя Талышда мцхтялиф вахтларда вя интенсивликдя фяргли вулкан пцскцрмяляри баш вердийиндян чюкцнтцляр кяскин литоложи дяйишиклийя мяруз галмышдыр. Нахчыван МР-дя Палеосен-Алт Еосен чюкцнтцляри бир-бириля нювбяляшян гумдашылары вя эиллярдян (1000 м), Орта Еосенин Лцтет мяртябяси вулканик (300–1000 м), вулканик-чюкмя вя чюкмя (500–600 м), Цст Еосен вулканик, вулканик-чюкмя (1500 м-дян чох) сцхурларындан тяшкил олунмушдур. Кичик Гафгазын мяркязи щиссясиндя Палеосен-Алт Еосен карбонат вя терриэен (60 м), Орта вя Цст Еосен вулканик, вулканик-чюкмя (120 м) фасийаларда юзцнц эюстярир. Талышда Орта Еосе нин Лцтет мяртябяси туфлу брекчийалардан, туфлу конгломератлардан, туфлу гумдашылардан, андезит-базалт лаваларындан (1100 м), Парадаш мяртябяси алт щиссядя гумдашыларын вя арэиллитлярин нювбяляшмясиндян, цст щиссяси эиллярдян вя гумдашылардан (550 м), Цст Еосен андезит-базалтлардан (1000 м) ибарятдир. Ъянуб-Шярги Гафгазда Палеосен боз, тцнд-йашыл, тцнд-гырмызы рянэли эиллярин, гумдашыларын вя мерэеллярин (150– 300 м), Еосен боз вя ачыг-йашыл эиллярин, гумдашыларын вя мерэеллярин нювбяляшмясиндян (70–200 м) тяшкил олунмушдур. Олигосен, Неоэен вя Антропоэен чюкцнтцляри Кцр вя Араз депрессийаларында, Гусар маили дцзянлийиндя, Аъынощурда, Гобустанда, Абшерон й-а-нда, Талышда, Кичик вя Бюйцк Гафгазын бир сыра чюкякликляриндя эениш йайылмышдыр. Олигосен-Миосен чюкцнтцляринин галынлыьы бязян 3000 м-я, Неоэен, адятян, 2000 м-я, Гобустанда 5500 м-я чатыр. Антропоэен чюкцнтцляри дяниз, континентал вя вулканоэен фасийалыдыр, Ашаьы Кцр депрессийасы яразисиндя ян бюйцк галынлыьа (1500 м-дян чох) чатыр.

     Яд.: Геология Азербайджана. В 8-ми т. Т. 1. Стратиграфия. Б., 1996–1997; ч. 1–2. 

    Мяъид Баьманов

     

     Тектоник гурулуш. Азярбайъан Республикасы яразисинин тектоник гурулушу хейли мцряккябдир. Башлыъа тектоник елементляр Бюйцк Гафгаз, Кичик Гафгаз, Талыш тектоник зоналары, онларын арасындакы Кцр депрессийасы, шм.-ш.-дя Юн Гафгаз чюкяклийи, ш.-дя Ъянуби вя Орта Хязяр чюкякликляри мегаструктурларыдыр. Бунларын щяр бири юз нювбясиндя реэионал тектоник зоналара вя блоклара бюлцнцр. Мегаструктурлар, бир гайда олараг, дяринлик чатлары бойунъа тямас едирляр. Беля ки, Бюйцк Гафгаз шм.-ш.-дя Гусар-Дявячи кянар чюкяклийи иля Сийязян, ъ.-да Кцр чюкяклийи иля Ганых-Яйричай-Ялят тектоник чатлары, Кичик Гафгаз ися щямин чюкякликля Юн Кичик Гафгаз тектоник чаты иля сярщядлянир. Эеофизики мялумалара эюря, тектоник чатларын бязиси дяринлик чатлары олуб, Йер габыьынын дабанына, йяни Мощоровичич сярщядиня гядяр давам едир. Чатларын чоху цмумгафгаз (шм.-г. – ъ.-ш.), бир щиссяси кюндялян (шм.-ш. – ъ.-г.), бязиляри ися меридионал истигамятдя узаныр. Бунун нятиъясиндя Йер габыьы мцхтялиф юлчцлц тектоник блоклара бюлцнмцшдцр.

     Юн Гафгаз чюкяклийи мегаструктуру Азярбайъан дахилиндя Гусар-Дявячи чюкяклийи иля тямсил олунмушдур. Гусар дяринлик галхмасы иля мцряккябляшмиш щямин структур бурада Неоэен-Дюрдцнъц Дювр континентал чюкцнтцляриндян тяшкил олунмушдур.

     Бюйцк Гафгаз мегаструктуруна Тянэи-Бешбармаг, Судур, Шащдаь-Хызы, Туфан, Загатала-Говдаь вя Вяндам тектоник зоналары дахилдир. Бу зоналар, ясасян, Мезозой йашлы вя мцхтялиф тяркибли чюкмя сцхурлардан тяшкил олунмушдур вя магматик сцхурлар Вяндам тектоник зонасында интишар тапмышдыр.

     

     

    Кцр депрессийасы, ясасян, Орта Кцр, Ашаьы Кцр вя Ганых-Яйричай чюкякликляри, Аъынощур гырышыглыьы гуршаьындан вя йа тектоник зоналарындан ибарятдир. Мегаструктур Плиосен-Дюрдцнъц Дювр терриэен-моласс чюкцнтцляри иля долдурулмушдур. Бу чюкцнтцлярдян алтда Мезозойун чюкмя, вулканоэен-чюкмя вя вулканоэен сцхурларындан тяшкил олунмуш бир сыра эюмцлмцш тектоник структурлар мювъуддур.

     Кичик Гафгаз мегаструктуру даща мцряккяб гурулуша маликдир. Бурада Шямкир, Муровдаь, Аьдам, Гарабаь, Дярякянд, Лачын, Кющнятаьлар, Гафан, Зянэязур, Шярур антиклинал гурулушлу структурлар вя Газах, Дашкясян, Аьъакянд, Аьдяря, Тораьай, Хоъавянд, Сарыбаба, Нахчыван, Ордубад синклинал гурулушлу структурлар инкишаф етмишдир. Щямин структурлар шм.-ш.-дян ъ.-г.-я доьру узанан Люк-Гарабаь, Эюйчя-Щякяри, Мисхана-Гафан вя Орта Араз структур-формасийа зоналарыны тяшкил едирляр. Мегаструктурун ясас тектоник-магматик хцсусиййятляриндян бири дя океан типли Йер габыьынын (офиолит комплекси сцхурлары) мювъудлуьудур.

     Талыш ашаьы дяряъяли мегаструктуру, ясасян, Палеоэен вя Неоэенин вулканоэен вя вулканоэен-чюкмя сцхурларындан тяшкил олунмуш Ъялилабад вя Йардымлы-Лерик синклинал, Буровар вя Астара антиклинал гурулушлу тектоник блоклардан ибарятдир.

     Дялидаь

    Кичик Гафгазда магматик мяншяли даь. Мыхтюкян силсилясинин ян йцксяк зирвяси (3616 м). Алп вя субалп чямянликляри вар. Йамаъларында гядим бузлаг изляри галмышдыр. Кялбяъяр вя Лачын р-нлары сярщядиндядир.

     Азярбайъан яразисинин тектоник структуру Алп эеотектоник мярщялясиндя баш вермиш эеоложи просеслярля ялагядардыр. Бу просесляр цчцн литосфердя вя мантийада эеодинамик шяраитин (режимин), еляъя дя Йер габыьында эярэинлийин заман вя мяканъа дяйишилмяси сяъиййявидир. “Литосфер плитяляри тектоникасы” фярзиййяси бахымындан апарылмыш тядгигатлар эюстярир ки, Азярбайъан яразисинин тектоник гурулушу вя башга эеоложи хцсусиййятляри Ярябистан вя Скиф литосфер плитяляринин бир-бириня доьру щярякятляри вя онларын тоггушмасы иля ялагядар олараг йаранмышдыр.

     Азярбайъан яразисинин мцасир тектоник планы неотектоник мярщялядя формалашмышдыр. Эеоложи заман бахымындан щямин мярщяля Сон Миосен-Дюрдцнъц Дюврц ящатя едир. Мящз бу мярщялядя яразинин ясас тектоник структурлары вя эеоморфоложи ващидляри мцасир гурулушуну алмышдыр.

     Яд.: Ш и х а л и б е й л и Э . Ш . Некоторые проблемные вопросы геологического строения и тектоники Азербайджана. Б., 1996; Геология Азербайджана (в 8-ми т.). Т. 4. Тектоника. Б., 2005.

    Фярщад Ящмядбяйли

     

    Магматик сцхурлар. Азярбайъан Республикасы яразисинин эеоложи инкишаф тарихинин вя тектоник гурулушунун мцряккяблийи вя рянэарянэлийи бурада магматизмин мцхтялифлийини шяртляндирян башлыъа амиллярдир. Азярбайъанда Палеозойдан Кайнозойа гядяр, Дюрдцнъц Дювр дя дахил олмагла, мцхтялиф сяъиййяли магматик просесляр баш вермишдир.

    Палеозой магматизминин изляриня Азярбайъанда йалныз Нахчыван МР яразисиндя раст эялинир. Бурада габбро-долерит тяркибли магманын силляри Девон-Карбон йашлы сцхурларда эениш йайылмышдыр.              

      

    Мезозой магматизми Азярбайъан яразисиндя Йура вя Табашир дюврляриндя баш вермишдир. Бюйцк Гафгазда щямин еранын магматизми онун йалныз ъ. йамаъында, ясасян, Туфан вя гисмян Вяндам антиклинор зоналарында тязащцр етмишдир. Магматик фяалиййят нятиъясиндя бурада толеит вя ящянэ-гяляви тяркибли вулканик вя интрузив кцтляляр ямяля эялмишдир.

     Мезозой магматизми Кичик Гафгазда мцряккяблийи вя интенсивлийи иля фярглянир. Йура дюврцнцн яввялляриндя Нахчыван МР яразисиндя Ордубад синклинориумунда вулкан пцскцрмяляри баш вермиш вя базалт тяркибли лава юртцк вя ахынлары ямяля эялмишдир. Бюйцк Гафгазда Алт Йура вулканизминин базалт юртцкляри йцксяк даьлыг щиссядя мцяййян едилмишдир. Йуранын орталарында Кичик Гафгазын Люк-Гарабаь вя Кцр чюкяклийинин Кцрдямир-Саатлы зоналарында баш вермиш интенсив магматизм нятиъясиндя базалт-риолит, базалт-андезит-дасит-риолит тяркибли вулканоэен, плаэиогранит тяркибли интрузив сцхурлар ямяля эялмишдир. Кичик Гафгазда (Шямкир, Гарабаь, Гафан антиклинориумлары) вя Кцр чюкяклийиндя (Кцрдямир-Саатлы зонасы) Цст Йура магматизми интенсивлийи иля сяъиййялянир. Бурада магматизмин фяалиййяти нятиъясиндя, ясасян, базалт, андезит, дасит, риолит тяркибли вулканитляр вя габбро-тоналит, габбро-гранит тяркибли кцтляляр ямяля эялмишдир.

     Цст Табаширдя магматизм эцълц вулкан пцскцрмяляри иля мцшайият олунмушдур. О, Кичик Гафгазын Люк-Гарабаь вя Эюйчя-Щякяри зоналарында, Кцр чюкяклийиндя вя Бюйцк Гафгазын Вяндам зонасында фяалиййят эюстярмишдир. Кичик Гафгазда вулканизм базалт-андезит-дасит-риолит тяркибли, Бюйцк Гафгазын Вяндам зонасында вя Кцр чюкяклийиндя базалт-андезит, трахибазалт тяркибли олмушдур.

     Мезозой магматизминин ясас хцсусиййяти Кичик Гафгазда ултраясаси, ясаси тяркибли интрузивлярдян вя вулканоэен-чюкмя сцхурлардан ибарят вя океан типли Йер габыьы цчцн сяъиййяви олан офиолит ассосиасийасынын ямяля эялмясидир. Интрузивляр, ясасян, ултрабазитлярдян (дунит, перидотит, габбро вя с.), вулканитляр толеит-азалтлардан, чюкмя сцхурлар ися радиолйарилярдян ибарятдир.

     Кайнозой магматiзми Кичик Гафгазда вя Талышда базалт-андезит-дасит вя субгяляви тяркибли вулканитляр, гранит типли турш вя субгяляви тяркибли интрузивлярля сяъиййялянир. Кичик Гафгазын ъ. щиссясиндя Ордубад батолити, мяркязи щиссясиндя ися Дялидаь интрузиви вя бир сыра башга интрузив кцтляляр Кайнозой магматизминин мящсулудур. Бу дюврдя Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъында да зяиф магматизм просесляри баш вермишдир. Бурада Буйнуз интрузивинин щямин вахтда ямяля эялдийи эцман едилир. Кайнозой магматизминин яламятдар ъящятляриндян бири дя Дюрдцнъц Дюврдя Кичик Гафгазын мяркязи щиссясиндя вулканизмин активляшмяси вя базалт лаваларынын эениш йайылмасыдыр.

     Яд.: Основные черты магматизма и метаморфизма Азербайджана. Б., 1981; Геология Азербайджана. В 8-ми т. Т. 3. Магматизм. Б., 2001.

    Щямид Мустафайев

     Сейсмиклик. Азярбайъан Республикасынын яразиси сейсмиклик ъящятдян Алп гырышыглыг гуршаьынын ян актив реэионларындан биридир. Тарихи мялуматлара эюря, бурада дяфялярля эцълц вя даьыдыъы зялзяляляр олмушдур. 427 илдя баш вермиш зялзяля бцтцн яразини алт-цст етмиш, шящярляри вя кяндляри виран гоймушдур. 1139 илдя 9 баллыг зялзяля гядим Эянъя шящярини тамам даьытмыш, чохлу сайда инсан тяляфатына сябяб олмушдур. Надир тябият инъиси Эюйэюлцн йаранмасы да мящз бу зялзяля иля ялагяляндирилир.

     Шамахы зонасы сейсмик ъящятдян хейли активдир. Беля ки, 1667, 1828, 1872, 1902 иллярин 8–9 бал эцъцндя зялзяляляри Шамахы шящяринин даьылмасы вя чохлу инсан тяляфаты иля нятиъялянмишдир. Эцълц зялзяляляр мцасир дюврдя дя баш верир, зяиф зялзялялярин сайы ися олдугъа чохдур.

     Зялзяляляр щаггында мялуматлар сейсмик ст.-ларда топланыр. Азярбайъанда илк сейсмик ст. 1902 илдя баш вермиш мялум Шамахы зялзялясиндян сонра Шамахы ш.-ндя йарадылмышдыр. Сейсмиклийин ъищазлар васитясиля тядгиги ися мцтямади олараг 20 ясрин 50-ъи илляриндян апарылыр. Илк вахтлар бу ъцр тядгигатларда фотографик системлярдян истифадя олунмагла аналог ъищазлар ишлянилирди. Щазырда Азярбайъанда зялзялялярин гейдиййаты республиканын яразисини бцтцнлцкля ящатя едян Республика Сейсмоложи Хидмят Мяркязинин 14 аналоглу ъищазлары иля йанашы пейк рабитяли 14 телеметрик рягямли Кинеметрикс вя с. мониторинг системляри иля апарылыр. Кинеметрикс мониторинг системиня, щямчинин еписентрал зоналарда тядгигатлар апармаг цчцн 3 мобил стансийа да дахилдир.

     2000 илдя Бакыда баш вермиш 6,6 бал эцъцндя зялзялядян сонра 2003 илдя актив тектоник просеслярин юйрянилмяси мягся диля АМЕА Эеолоэийа Институтунда Сейсмик Мониторинг вя Эеодинамик Тядгигатлар Мяркязи йарадылмышдыр. Мяркяз 8 мобил рягямли ст.-дан ибарят олан ИСС системин йени модификасийасы иля тяъщиз олунмушдур.

     Азярбайъан яразисиндя Губа-Хачмаз, Шамахы-Исмайыллы, Гябяля, Шяки-Загатала, Талыш, Нахчыван кими сейсмик ъящятдян актив зоналар айрылыр вя вахташыры баш верян эцълц зялзяляляр щямин зоналарын мцасир тектоник вя эеодинамик мобиллийи иля ялагядар юйрянилир.

     Чиэил адасы

    Хязяр дянизиндя, Бакы архипелагында ада. Палчыг вулканы мяншялидир. Сащилляри щцндцр, демяк олар ки, учурум  шяклиндядир вя йалныз ъ.-ш.тяряфдян енсиз сащил золаьы иля ящатя олунмушдур. Аданын уз. 585 м, ени 425 м-дир. Сонунъу пцскцрмя тарихи щаггында мялумат йохдур. Эцман едилир ки, бу пцскцрмя 1932 илдя олмушдур.

     Сейсмоложи тядгигатларда мцщцм мясялялярдян бири сейсмик районлашдырма хяритяляринин тяртиб едилмясидир. Беля хяритялярин ясасыны сейсмик ст.-ларда гейдя алынмыш зялзялялярин кямиййят эюстяриъиляри вя тектоник структурларын фяаллыьынын бирэя тящлили тяшкил едир. Азярбайъан цчцн сейсмик районлашдырма хяритяляри 1963, 1967, 1979 вя 1989 иллярдя тяртиб едилмишдир. Республика яразиси фон сейсмик интенсивлийи 8 бал, онун Бюйцк вя Кичик Гафгаз щиссяси, ясасян, 9 бал эцъцндя баш веря биляъяк зялзяля зонасы кими айрылмышдыр.

     Яд.: Геология Азербайджана (в. 8-ми т.). Т. 5. Физика Земли. Б., 2002; Г а с а н о в А . Г . Ощутимые землетрясения Азербайджана. Б., 2003.

    Бящруз Пянащи

    Палчыг вулканлары. Азярбайъан Республикасы палчыг вулканларынын дцнйада ян эениш йайылдыьы реэион олмагла онларын сайына, юлчцляриня, морфоложи хцсусиййятляриня, фяаллыьына, пцскцрмя материалларынын мцхтялифлийиня вя башга яламятляриня эюря дя дцнйада биринъидир. Республиканын ш.-индя – гуруда вя Хязярдя палчыг вулканларынын бцтцн нювлярини (фяалиййятдя олан, сюнмцш, эюмцлмцш, нефт чыхаран, ада вя суалты вулканлар) ящатя едян 300-дян чох вулкан мювъуддур.

     

    Палчыг вулканлары башлыъа олараг Абшерон й-а-нда, Шамахы-Гобустан районунда, Ъянуб-Шярги Ширванда, Абшерон вя Бакы архипелагларында йайылмышдыр. Тякъя Гобустанда 100-я гядяр палчыг вулканы вардыр. Гуруда 190 палчыг вулканы вя вулкан тязащцрляри мялумдур. Онларын ян бюйцкляри Отман Боздаьы, Эцздяк Боздаьы, Тораьай, Бюйцк Кянизядаь, Галмас вя с. вулканлардыр. Морфоложи ъящятдян кясик конус, эцнбяз, йайла, даьдюшц палчыг вулканы формалары мювъуддур. Онларын бязиляринин нисби щцнд. 400 м-я чатыр, кратеринин вя ясасынын диаметри мцвафиг олараг 500 м, 3000 м вя даща артыг олур. 40-а йахын палчыг вулканы Йер сятщиня газ, су, палчыгла бярабяр нефт чыхарыр (Мядряся, Гырлыг, Пашалы Ахтармасы, Шорбулаг, Айрантюкян вя с.).

     Ъянуби Хязярдя 200-дян чох суалты палчыг вулканы ашкар едилмишдир. Бакы архипелагында сяккиз ада (Хяря-Зиря, Зянбил, Гарасу, Эил, Сянэи-Муьан вя с.) палчыг вулканы мяншялидир. Эюмцлмцш вулканлар гуйуларла ашкар олунмушдур. Палчыг вулканларынын фяалиййяти 30–35 млн. ил яввял (Алт Миосен дюврцндян) башланмышдыр вя инди дя давам едир. Щяр ил Азярбайъанда вулкан пцскцрмяляри баш верир. Сон 200 ил (1810–2002) ярзиндя 80 вулканда 295 пцскцрмя гейдя алынмышдыр.

     Палчыг вулканлары, ясасян, нефт-газ йатагларынын ахтарышы мягсядиля юйрянилир. Беля ки, вулканларын Йер сятщиня чыхардыьы газларын вя суларын кимйяви тяркиби нефт-газ йатагларынын газлары вя сулары иля ейнидир. Вулканлар тябии дярин кяшфиййат гуйусу ролуну ойнайыр вя онлардан ялдя олунан мялуматлар нефт-газ йатагларынын ахтарышында вя еляъя дя Йер габыьынын дяринлик гурулушунун юйрянилмясиндя бюйцк ящямиййят кясб едир. Бунунла йанашы вулкан эили иншаатда эениш истифадя олунур. Вулкан сулары бор, бром вя йодла, брекчийасы ися бир сыра микроелементлярля (бор, манган, литиум вя с.) зянэиндир вя онларын бюйцк мцалиъяви ящямиййяти вардыр. Палчыг вулканларынын фяалиййяти иля сейсмотектоник щярякятляр вя зялзяляляр арасында сых ялагянин мювъудлуьу ашкар едилмишдир.

     Яд.: Я к у б о в А . А., А л и з а д е А . А., З е й н а л о в М . М. Грязевые вулканы Азербайджанской ССР: Атлас. Б., 1971; Я к у -б о в А . А ., А л и е в А д . А., Р а х м а н о в Р . Р. Грязевые вулканы Азербайджана: аннот. библиогр. справ. Б., 1976; А л и е в А д . А., Г у л и е в И . С., Б е л о в И . С. Каталог зафиксированных извержений грязевых вулканов Азербайджана (за период 1810–2001 гг.). Б., 2002.

    Адил Ялийев

     Файдалы газынтылар. Азярбайъан Республикасы яразисиндя Йер габыьынын эеоложи-тектоник гурулушунун вя эеодинамик тякамцлцнцн сон дяряъя мцряккяблийи вя мцхтялифлийи бурада, демяк олар ки, мялум бцтцн нюв файдалы газынтыларын ямяля эялмясиня сябяб олмушдур. Одур ки, республикада истяр ендоэен, истярся дя екзоэен мяншяли файдалы газынтыларын чох эениш спектри мялумдур. Онлары шярти олараг метал (филиз), гейри-метал вя йанар файдалы газынтылара бюлцрляр.

     

     

    Метал файдалы газынтылар . Азярбайъан бир сыра гара, ялван, няъиб металлар, еляъя дя надир елементлярля тямсил олунмуш филиз файдалы газынтыларла зянэиндир. Бурада дямир, алцминиум, ъивя, гызыл, мис, гурьушун, синк, кобалт, молибден вя с. метал йатаглары мялумдур.

     Азярбайъан Республикасында скарн мяншяли дямир филизляри (ясас минераллары –магнетит, щематит вя с.) сянайе ящямиййятли йатаглар ямяля эятирир. Онлардан ян мцщцмц бцтцн Гафгазда ян бюйцк щесаб олунан Дашкясян йатаьыдыр. О, Цст Йура йашлы вулканоэен, пирокластик, чюкмя-вулканоэен, ящянэдашы сцхурлары вя онлары йаран гранитоид интрузиви иля ялагядардыр. Рустави (Эцръцстан) металлурэийа з-ду щямин йатаг ясасында ишлямишдир. Щематит тяркибли дямир филизи тязащцрц Алабашлы гяс. (Самух р-ну) йахынлыьында мялумдур.

     Кобалт филизинин (кобалтин, глаукодот) сянайе ящямиййятли йатаглары Дашкясян р-нунда ашкар едилмишдир. Йатаг ясаси тяркибли дайкаларла ялагядардыр, бундан ялавя кобалт филизи скарн-магнетит дямир филизи иля параэенезис тяшкил едир. Кобалт тязащцрляри Нахчыван МР-дя дя мялумдур.

     Хром филизляри (хромшпинелидляр вя с.) Кичик Гафгазын мяркязи щиссясиндя, Кялбяъяр (Эюйдяря вя с.) вя Лачын (Ипяк вя с.) р-нларында ашкар едилмишдир. Эенетик олараг ултраясаси сцхурларла (дунит вя перидотит) ялагядардыр.

     Манган филизи (пиролцзит, псиломелан, манганит вя с.) тязащцрляри Кичик Гафгазын шм.-ш. йамаъында (Моллаъялилли, Даш Салащлы вя с.) вя Нахчыван МР-дя (Бичяняк, Ялящи) мялумдур. Филиз вулканоэен-чюкмя мяншялидир.

     Мис филизи (халкопирит, борнит, халкозин вя с.) йатаглары Азярбайъан Республикасында мис-колчедан вя мис-порфир формасийаларыны ямяля эятирир. Кичик Гафгазда Эядябяй, Бюйцк Гафгазда Ъихих-Сагатор, Мазымчай мис-колчедан йатагларыны эюстярмяк олар. Филизлярин минерал тяркиби, ясасян, халкопирит, сфалерит вя галенитдян ибарятдир вя гызылын кифайят гядяр йцксяк мигдары иля сяъиййялянир. Минерал тяркибиндян асылы олараг щямин формаси-йада мис-гызыл-колчедан, колчедан-полиметал вя с. йатаглар айрылыр. Мис-порфир филизляринин тяркибиндя молибден вя аз мигдарда башга гиймятли металлара да раст эялинир. Мис-порфир йатаглары Кичик Гафгазда (Гарадаь, Хархар вя с.), мис-молибден-порфир йатаглары ися Нахчыван МР-дя эениш йайылмышдыр (Диахчай, Эюйэюл, Эюйдаь вя с.).

     Гызыл йатаглары республика яразисиндя Кичик Гафгазда даща эениш йайылмышдыр. Мцхтялиф мяншяли сянайе ящямиййятли –Гоша, Гызылбулаг, Човдар, Эядябяй вя с. йатаглар мис-колчедан типиня аид олдуьундан комплекс филиз йатаглары ямяля эятирир. Вежняли, Пийазбашы вя с. гызыл йатаглары кварс-гызыл типли олдуьуна эюря сырф гызыл йатаьы сайылыр. Зод, Сюйцдлц гызыл йатаглары щипербазит вя онлардан ъаван гранит сцхурларынын гаршылыглы тясири нятиъясиндя йаранмышдыр. Гызыл йатагларынын ерозийайа уьрайараг ашынмасы нятиъясиндя чайлар бойу сяпинти гызыл тязащцрляри формалашмышдыр.

     Гурьушун-синк филизляринин сянайе ящямиййятли йатаглары Кичик Гафгазда (Мещмана, Эцмцшлц) вя Бюйцк Гафгазда (Филизчай, Катех, Касдаь вя с.) ашкар едилмишдир. Филизчай йатаглары групу Орта Йура йашлы эил шистляри вя гумдашылары иля ялагядя олараг, колчедан-полиметал вя мис-пирротин филиз формасийаларыны ямяля эятирир. Ясас металлардан – мис, гурьушун, синк вя эцмцшдян ялавя, бурада, щямчинин башга гиймятли металлар да (гызыл, висмут, кадмиум, кобалт вя с.) иштирак едир.

     Молибден филизинин республикада миспорфир вя дамар типли йатаглары вя тязащцрляри мялумдур. Дялидаь филиз р-нунда ейниадлы интрузив массивля ялагяли молибден филизи тязащцрляри (Теймуручандаь, Баьырсаг вя с.), Ордубад филиз р-нунда ейниадлы гранитоид батолити иля ялагяли Параьачай молибден йатаьы мювъуддур.

     Алцминиум филизи юлкядя, ясасян, алунит вя бокситлярля тямсил олунмушдур. Дашкясян р-нунда ашкар едилмиш Зяйлик алунит йатаьы (ещтийаты 130 млн. т) Авропада ян бюйцк йатагдыр. Нахчыван МР-дя Перм чюкцнтцляринин йайылдыьы сащялярдя боксит филизинин тязащцрляри мялумдур.

     Ъивя филизи (ясасян, киновар) Кичик Гафгазын мяркязи щиссясиндя – Кялбяъяр-Лачын зонасында эениш йайылмышдыр. Ян бюйцк йатаглары Аьйатаг, Шорбулаг, Левчай, Чилэязчай вя Нарзанлы щесаб олунур. Эенетик олараг щипербазитлярля ялагядардыр.

     Сцрмя филизинин (ясас минералы антимонитдир) Азярбайъанда мцстягил йатаглары мялум дейил. Левчай ъивя йатаьында филиз кцтляси шяклиндя йыьынтылар ямяля эятирир. Дарыдаь мярэмцш йатаьында (Нахчыван МР-ин Ъулфа р-ну) филиз кцтляляри мцяййян едилмишдир.

     

    Мярэмцш филизинин Нахчыван МР-ин Ъулфа р-нунда Дарыдаь (аурипигмент-реалгар) вя Эядябяй р-унда Биттибулаг (енарэит) йатаглары мялумдур. Йатаглар щидротермал мяншялидир.

     Волфрамын филизямяляэятириъи шеелит минералынын тязащцрляри Ордубад (Нахчыван МР) вя Кялбяъяр  р-lарында, Ордубад вя Дялидаь гранитоид плутонларынын ятраф сцхурларла тямасында ашкар едилмишдир.

     Гейри - метал файдалы газынтылар. Азярбайъан Республикасы гейри-метал файдалы газынты (силикатлар, алцмосиликатлар, хлоридляр, сулфатлар вя с.) йатаглары иля дя зянэиндир. Онлар, адятян, кимйяви хаммал, одадавамлы вя иншаат материаллары, гиймятли дашлар вя с. Сащяляр цзря груплашдырылыр. Щямин файдалы газынтыларын республика яразисиндя бир сыра йатаглары вя тязащцрляри мялумдур.

     Дашдуз йатаглары Нахчыван МР-дя (Нещрям, Дуздаь, Пцсйан) Миосен йашлы гумдашы, эил, ящянэдашы, мерэел чюкцнтцляри иля ялагядардыр. Бунлардан тякъя Нещрям йатаьынын баланс ещтийаты 736 млн. т, ещтимал ещтийаты ися 2–2,5 млрд. т щесабланмышдыр. Дашдузла йанашы Абшеронда эюл дуз йатаглары да (Масазыр, Бюйцкшор вя с.) мювъуддур.

     Сеолитин ян мцщцм йатаглары Товуз вя Газах р-нларында мялумдур. Онларын кичик тязащцрляриня республиканын башга реэионларында да раст эялинир. Сеолит сянайенин вя кянд тясяррцфатынын мцхтялиф сащяляриндя, ичмяли суйун сафлашдырылмасында вя с. эениш тятбиг олунур. Сянайе ящямиййятли йатаглары эенетик олараг Цст Табашир йашлы вулкан туфлары вя кцлляри иля ялагядардыр. Щидротермал-метасоматик мяншяли сеолитляр, адятян, тязащцрляр ямяля эятирир.

     Бентонит эилляринин Газах р-нунда бир нечя йатаьы (Даш Салащлы, Гаймахлы, Асланбяйли вя с.) мялумдур. Ян бюйцк Даш Салащлы йатаьынын сянайе ещтийаты 84,5 млн. т-дур. Нефт вя гара металлурэийа сянайесиндя эениш истифадя олунур.

     Баритин Човдар (Дашкясян р-ну) вя Башгышлаг (Эоранбой р-ну) йатагларындан ялавя 20-йя йахын тязащцрц мялумдур. Йатаглары дамар типлидир вя эенетик ъящятдян Орта Йура вулканитляры иля ялагядардыр.

    Тикинти материаллары Азярбайъан Республикасында бюйцк ещтийата маликдир. Бунлардан ящянэдашы йатагларынын (Эцздяк, Дювлятйарлы, Дилаьарда, Шащбулаг, Нафталан, Мярдякан, Даш Салащлы, Зяйям вя с.) мцяййян едилмиш сянайе ещтийаты 300 млн. т, цзлцк дашынын (Эцлбяхт, Дашкясян, Шащтахты, Эцлаблы вя с.) ися 24 млн. т-дур.

     Эипс вя эяъ йатаглары Эоранбой р-нунда, Эянъя ш. ятрафында вя Нахчыван МР-дя мялумдур. Йатагларын сянайе ещтийаты 40,6 млн. т-дур.

     Перлит вя обсидиан (вулкан шцшяси) йатаглары Кялбяъяр р-нунда (Кечялдаь, Дявяэюзц вя с.) мялумдур. Дюрдцнъц Дюврцн вулканлары иля ялагядар олан бу сцхурлардан тикинти вя хырда мямулатлар щазырланмасы иля йанашы агрокимйяви материал кими дя истифадя олуна биляр.

     Республика яразисиндя доломитлярин вя гумларын шяффаф шцшя истещсалына йарайан йатаглары ашкар едилмишдир. Бязяк вя зярэярлик мямулатлары щазырламаг цчцн йарарлы минераллар Дашкясян вя Ордубад р-нларында (гранат, везувиан, аметист), Эядябяйдя (турмалин, фирузя), Ханлар вя Газах р-нларында (халседон, ягиг, щелиотроп) вя с. мцяййян едилмишдир. Бурада онларын зярэярлик вя техники нювляриня раст эялинир. Щаъыкянд ягиг йатаглары групунун сянайе ещтийаты 286,8 т-дур. Бунун 65,8 т-у зярэярлик цчцн йарарлыдыр.

     

    Яд.: Геология Азербайджана (в 8-ми т.). Т.6. Полезные ископаемые. Б., 2003.

    Щямид Мустафайев

     Йанар файдалы газынтылар. Азярбайъан Республикасы яразисиндя йанар файдалы газынтылардан нефт вя газын зянэин йатаглары мювъуддур. Бурада йанар шистлярин вя битумларын да ящямиййятли йатаглары вя тязащцрляри мялумдур. Башга нюв йанар файдалы газынтылар (даш вя гонур кюмцр, торф вя с.) елми ящямиййят дашыйыр.

     Нефт - газ йатаглары. Азярбайъан Республикасы яразиси, хцсусиля Абшерон й-а дцнйанын нефт вя газла ян зянэин вя ян гядимлярдян нефт щасил едилян бюлэяляриндян биридир. Бурада тябии нефт вя газ чыхышлары щяля беш мин ил бундан яввял мялум иди. Абшеронда 1594 ил-дя 35 м дяринлийиндя илк нефт гуйусу газылмышдыр. Бибищейбят сащясиндя 1847 ил-дя дцнйада механики цсулла илк нефт гуйусу газылмыш, 1871 илдя ися Балаханы йатаьында газылмыш 64 м дяринлийиндя гуйудан нефт фонтан вурмуш вя сянайе ящямиййятли нефт чыхарылмышдыр. Одур ки, Азярбайъан дцнйа нефт сянайесинин вятяни щесаб олунур вя о, 19 ясрдя вя 20 ясрин яввялляриндя нефт щасилатына эюря дцнйада биринъи йердя олмушдур. Бязи йатагларда (Балаханы, Атяшэащ-Шубаны, Люкбатан) нефтин дебити суткада 16–20 мин т-а чатмышдыр. 1904 илдя Сураханы йатаьында мяшщур 1 сайлы гуйу 35 т аь нефт вермишдир. Еляъя дя Азярбайъанын Эянъя бюлэясиндя дцнйада аналогу олмайан Нафталан мцалиъя нефти чыхарылыр.

    1923 илдя Бибищейбят йатаьында сащилдян 18–30 м аралыда ялля газылмыш гуйулардан дцнйада илк олараг дяниздян нефт чыхарылмышдыр. Сонралар ися, 1949 илдя Хязярдя мяшщур Нефт Дашлары нефтгаз йатаьы кяшф олунмушдур.

     Беляликля, Азярбайъанда щям гуруда, щям дя дяниздя гядимдян мялум олан чохлу нефт-газ йатаглары мювъуддур. Щазырда ися нефт щасилатынын 80– 85%-ини дяниз йатаглары верир.

     Азярбайъанда ясас нефтли-газлы р-н-ларда нефтлилик-газлылыг Мезокайнозой чюкцнтцляри иля ялагядардыр. Лакин ясас нефт вя газ йатаглары (Абшерон, Бакы архипелагы, Ашаьы Кцр вя с.) галынлыьы 1200 3000 м, бязи сащялярдя ися 4000 м-я чатан Мящсулдар гат чюкцнтцляриндядир. Щазырда республиканын нефт-газ щасилатынын 90%-и Мящсулдар гатын пайына дцшцр.

     Абшерон нефтли – газлы р - н у. Абшерон й-а-нда Балаханы-Сабунчу-Рамана, Бибищейбят, Сураханы, Гала, Люкбатан вя с. гядим нефт йатагларында Мящсулдар гат бцтцн кясилиш бойу нефтли-газлыдыр. Бинягяди йатаьында нефт Миосен чюкцнтцляриндян алыныр. Гуруда Гарадаь вя Зиря газ-конденсат йатаглары,  Абшерон архипелагында Пираллащы, Чилов адасы, Нефт Дашлары вя с. нефт йатаглары мювъуддур. Бир нечя йатагда (Балаханы-Сабунчу-Рамана, Сураханы, Гала) Орта Абшерон йашлы чюкцнтцляр дя нефтлидир.

     Бакы архипелагы нефтли – газлы р - н у. Нефт-газлылыг бурада Мящсулдар гатын цст шюбясиля ялагядардыр. Щазырда Сянэячал-дяниз, Дуванны-дяниз, Хяря-Зиря адасы (газ-конденсат-нефт), Хяря-Зиря-дяниз (газ-конденсат), Ялят-дяниз вя Гарасу адасы йатаглары истисмар олунур.

     Ашаьы Кцр  нефтли – газлы р - н у. Нефт-газ йатаглары яразидя Мящсулдар гатла ялагядардыр. Гатын кясилишиндя 20 нефтли щоризонт айрылыр. Бурада 10-а гядяр йатаг ачылмышдыр. Онлардан нефт вя газын ещтийатына эюря ян бюйцйц Эцровдаь, Кцрсянэи, Мишовдаь йатагларыдыр. О бириляри – Гарабаьлы, Галмас, Пирсаат, Нефтчала, Хыллы вя Кяламяддин нисбятян кичик йатаглардыр. Бурада Аьъаэил вя Орта Абшерон чюкцнтцляри дя нефтлидир.

    Шамахы - Гобустан нефтли – газлы р - н у. Дуванны, Дашэил, Кянизядаь нефт-газ-конденсат йатаглары бурада Мящсулдар гатла, Умбакы нефт йатаьы ися Миосен чюкцнтцляри иля ялагядардыр. Чохлу перспективли сащяляр (Тораьай, Анарт, Миаъик, Цтялэи, Шыхыгайа вя с.) ашкар едилмишдир.

    Хязярйаны – Губа нефтли – газлы р - н у. Яразидя нефт-газлылыг Палеоэен-Миосен вя Цст Табашир чюкцнтцляри иля ялагядардыр. Сийязян моноклиналы бойу Чандащар-Зарат, Сийязян-Нардаран, Саадан, Ямирханлы, Заьлы вя Зейвя йатаглары истисмар едилир.

     Эянъя нефтли – газлы р - н у. Нефт-газ йатаглары ясас етибариля Палеоэен чюкцнтцляри иля ялагядардыр (Нафталан, Газанбулаг, Аъыдяря вя с.). Р-нун ясас сяъиййяви хцсусиййяти бурада мцалиъя ящямиййятли надир нефт йатаьынын (Нафталан) олмасыдыр.

     Йевлах - Аьъабяди  нефтли – газлы р - ну. Йатаглар бурада, ясасян, Палеоэен-Миосен йашлы терриэен вя карбонатлы чюкцнтцлярля ялагядардыр. Бурадакы Мурадханлы йатаьында Азярбайъанда илк дяфя олараг Цст Табашир йашлы вулканоэен чюкцнтцлярдя сянайе ящямиййятли нефт ашкар едилмишдир.

     Кцр - Габырры чайарасы нефтл и – газлы  р - н у. Бурада Тярсдялляр, Эцрзцндаь вя с. йатаглар Орта Еосен йашлы чюкцнтцлярдя ачылмышдыр. Яразидя Цст Табашир чюкцнтцляри дя перспективли щесаб олунур.

     Ъянуби Хязярдя Абшерон астанасынын мяркязи щиссясиндя бюйцк ещтийата малик Эцняшли, Азяри, Чыраг нефт-газ, Бакы архипелагында Бащар, Шащдяниз газ-конденсат йатаглары кяшф олунмуш вя истисмара верилмишдир. Азярбайъан йатагларынын нефтляри мцхтялиф тяркиблидир. Метан, метан-нафтен, нафтен-метан вя нафтен эенетик типли нефтляря раст эялинир. Нефтлярин сыхлыьы 0,82–0,97 кг/м3 арасында дяйишир.

      

    Гейри-яняняви йанар файдалы газынтылар. Азярбайъанда зянэин нефт-газ йатаглары иля йанашы, чохсайлы гейри-яняняви йанаъаг файдалы газынтылары да мювъуддур (тябии битум, йанар шистляр, даш вя гонур кюмцр вя с.). Бунлардан ян мцщцмляри бюйцк ещтийата малик олан тябии битумлар вя йанар шистлярдир. Бир чох юлкялярдя онлардан йалныз йанаъаг-енержи мянбяйи кими дейил, щям дя мцхтялиф нефт мящсулларынын алынмасында, кимйяви вя тибби препаратлар щазырланмасында, иншаатда вя к.т.-нда эениш истифадя олунур.

     Тябии битумлар Абшерон й-а-нда, Гобустанда вя Ашаьы Кцр р-н-ларында 50-дян чох тябии битум йатаглары вя тязащцрляри (Йер сятщиндя олан нефтли гумлар, палчыг вулканларынын чыхардыьы нефт вя с.) мювъуддур. Битум йыьымлары мцхтялиф йашлы чюкцнтцлярдя (Еосен-Алт Плиосен вя с.) топланмышдыр. Онлар микроелементлярля (Мн, Ни, Ъу, Мо, Зн вя с.) зянэиндир. Республикада тябии битумун ещтийатлары 200 млн. т-дан артыгдыр. Тякъя Абшерондакы Гырмаки йатаьында 50 млн. т битумлу гум-аьыр нефт ещтийаты вардыр. Бязи битум тязащцрляри палчыг вулканлары (Айрантюкян, Гырлыг, Ахтарма-Пашалы, Шорбулаг, Хыдырзинди вя с.) иля ялагядардыр.

     Абшерон й-а-нда гядим нефт йатаглары яразиляриндя (Балаханы, Бинягяди, Люкбатан вя с.) нефт щопмуш торпаг сащяляри вардыр. Щесабламалар эюстярир ки, тягр. 10 мядян сащясиндяки щямин торпаглардан 63 млн. т нефт емал етмяк мцмкцндцр.

     Битумлу гумлардан алынан асфалт йол юртцйц цчцн истифадя олунур. Онлардан мцхтялиф нефт мящсуллары – бензин, лигроин, сцртэц йаьлары вя диэяр йанаъаг мящсуллары алыныр; аьыр фраксийа олан мазутдан електрик ст.-ларында истифадя едилир.

     Йанар шистляр. Азярбайъан Республикасында йанаъаьын бу нювц эениш йайылмышдыр. Онларын, ясасян, Исмайыллы, Губа, Шамахы-Гобустан р-нларында вя Абшерон й-а-нда 70-дян чох йатаг вя тязащцрляри ашкар едилмишдир.

     Йанар шистляр мцхтялиф йашлы чюкцнтцлярля (Табашир-Миосен) ялагядардыр. АМЕА Эеолоэийа Ин-тунда йанар шистлярин кейфиййятинин гиймятляндирилмяси мягсядиля онларын эеокимйяви, физики-кимйяви хассяляри (цзви маддялярин, гатранларын вя кцкцрдцн мигдары, нямлилийи, сыхлыьы, истиликвермя габилиййяти вя с.) ятрафлы юйрянилмишдир.

     Бязи сцхурларда цзви маддянин мигдары 29%-я, истиликвермя габилиййяти ися 12 МЪ/кг-а чатыр. Губа, Диаллы, Ъянэичай, Пирякяшкцл йатагларында эеоложи-кяшфиййат ишляри апарылмышдыр. Щесабламалара эюря, республикада йанар шистлярин кяшф олунмуш ещтийаты 450 млн. т-а йахындыр вя онларын хариъи юлкялярдяки аналогларына нисбятян йцксяк кейфиййятя малик олдуьу мцяййян едилмишдир (ъядвял).

     

     Йанар шистлярдян нефт вя газ емал олундугда онлардан мцхтялиф кимйяви мящсуллар (бензол, фенол, нафталин вя с.) вя тибби препаратлар алыныр. Онларын кцлцндян иншаатда (семент, кярпиъ вя с.) вя к.т.-нда эцбря кими истифадя олунур. Тябии битум вя йанар шистлярин 1:500000 мигйасында хяритяси тяртиб едилмишдир.

     

    Даш кюмцр вя гонур кюм ц р. Яввялляр республикада даш кюмцр тязащцрляри Кичик Гафгазда Тораьачай синклинориуму (Тяртяр р-ну) вя Бюйцк Гафгазда Вяндам (Гябяля р-ну) зоналарында мялум иди. 2002 илдя ися Ганых-Яйричай гырышыг зонасынын Чайгарагойунлу антиклинал структурунун шм. ганадында (Шяки р-нунун ейниадлы кянди яразисиндя) йени гонур кюмцр тязащцрц ашкар едилмишдир. Кюмцрцн тяркибиндя цзви маддянин мигдары 29–55%, кцкцрдцнкц 0,2–0,4%, истиликвермя габилиййяти ися 14 МЪ/кг-а гядярдир.

     Яд.: Вопросы геологии и разработки нефтяных и газовых месторождений Азербайджана. Б., 1987; Геология Азербайджана (в 8-ми т.). Т.6. Полезные ископаемые. Б., 2003.

    Адил Ялийев

     Йералты сулар. Азярбайъан Республикасы яразисиндя файдалы газынтыларын мцщцм нювц олан ширин, минерал, термал вя сянайе сулары эениш йайылмышдыр. Щидроэеоложи тядгигатлар нятиъясиндя чай дяряляриндя, даьятяйи шлейфлярдя вя чайларын эятирмя конусларында, артезиан щювзяляриндя, даьлыг бюлэялярдя, мящдуд структурларда вя йа массивлярдя, карст бошлугларында, тектоник позулма зоналарында йералты су йатаглары ашкар едилмишдир.

     Ширин вя аз минераллашмыш (1–3 г/л) йералты сулар мцхтялиф литоложи тяркибли Мезокайнозой, Дюрдцнъц Дювр вя мцасир континентал мяншяли чюкцнтцлярдя Йер сятщиндян мцхтялиф, ясасян, 350–750 м дяринликлярдядир. Онларын потенсиал прогноз ещтийаты 23365 мин м3/эцн, тясдиг едилмиш истисмар ещтийаты ися 12079,4 мин м3/эцн щяъминдядир. Даьлыг бюлэядя ширин суларын истисмар ещтийаты Кичик Гафгазын Батабат сащясиндя 24,3, Ханкяндидя ися 9 мин м3/эцн щяъминдя мцяййян едилмишдир. Чай йатагларынын аллцвиал чюкцнтцляриндя бу кямиййят 126,5 мин м3/эцн, о ъцмлядян, Гаргарчайда 39,3, Эоранчайда 2,5, Зяйямчайда 23,8, Эирдиманчайда 20,1, Пирсаатчайда 9,8, Эилэилчайда 1,0, Гудйалчайда 16,8, Гусар-чайда 13,2 мин м3/эцн-дцр. Ширин суларын истисмар ещтийатынын 98%-и даьятяйи дцзянликлярдя Дюрдцнъц Дюврцн аллцвиал-пролцвиал чюкцнтцляриндя вя чайларын эятирмя конусларында мцяййян едилмишдир. Бу реэионал истисмар ещтийатлары грунт вя тязйигли-сулу щоризонтлар комплексини ящатя едир. Ширван вя Мил дцзянликляринин 60–70%-индя, Ъянуб-Шярги Ширванда, Муьан-Салйан дцзянлийинин бцтцн яразисиндя, Абшерон й-а-нын 70–80%-индя вя Нахчыван МР-ин Бюйцкдцз сащясиндя йералты грунт вя тязйигли сулар йцксяк минераллашмайа маликдир. Ъейранчюл, Аъынощур вя Гобустанда чох аз ещтийаты олан йералты сулар спорадик (тясадцфи) характер дашыйыр. Абшерон й-а-нын г.-индя грунт вя тязйигли суларын спорадик, ш.-ин-дя ися щяр йердя олдуьу ашкар едился дя (241 мин м3/эцн), чох кичик сащялярдя аз (1–3 г/л), галан сащялярдя ися йцксяк минераллашмайа маликдир.

    Йералты сулардан ящалинин ичмяли су иля тяъщизатында, сувармада вя техники мягсядляр цчцн кящризлярин (1000-дян чох), ял гуйулары вя овданларын (35–40 мин), булагларын, артезиан вя субартезиан гуйуларынын (15 миня гядяр) васитясиля истисмар ещтийатларынын йалныз 50–80%-индян истифадя едилмишдир. Щазырда бу эюстяриъи 45–50% тяшкил едир.

     Мцалиъя ящямиййятли минерал суларын (мцхтялиф кимйяви вя газ тяркибли, минераллашмыш вя термал) 1000-дян чох тябии чыхышлары иля йанашы, онларын гуйуларла да 2500–3500 м дяринликлярдя мцхтялиф йашлы вя мяншяли сцхурларда йатаглары ашкар едилмишдир. Карбонлу вя кцкцрдлц, гисмян дя азотлу, метанлы сулар цстцнлцк тяшкил едир. Бу суларын 21 йатаг цзря тясдиг едилмиш истисмар ещтийаты 19,8 мин м3/эцн мцяййян едилмишдир. Онун 10,13 мин м3/эцн ещтийаты ичмяли-мцалиъя (цряк-дамар, бюйряк, мядя-баьырсаг), 9,67 мин м3/эцн ещтийаты ися дяри-зющряви, эинеколожи, дайаг-щярякят органлары хястяликляри вя с. мцалиъяси цчцн йарарлыдыр. Минерал су йатагларындан Бадамлы сцфря суйу, Истису, Вайхыр, Сираб, Ширлан, Нящяъыр, Туршсу, Минкянд, Галаалты вя с. ичмяли-мцалиъя сулары вя фяалиййят эюстярян Истису, Галаалты, Бузовна, Мярдякан, Сураханы, Пиршаьы, Яркиван, Мешясу вя с. санаторийа вя курортлары гейд етмяк олар. Бу суларын темп-ру 16–18оЪ- дян 45–80оЪ-йя гядяр вя даща йцксякдир.

     Термоминерал мцалиъя сулары иля йанашы республика яразисиндя истилик енержиси мянбяйи кими истифадяйя йарарлы, темп-ру 35–52оЪ-дян 65–97оЪ-йя гядяр вя даща йцксяк олан термал сулар ашкар едилмишдир. Бу суларын минераллашма дяряъяси 1–3 г/л-дян 197 г/л-ядякдир.

     Кимйяви тяркибиндя файдалы елементлярля йанашы (хцсусян, йод, бром, бор, гисмян калиум, литиум, стронсиум вя с.), мцхтялиф минерал дузлар олан сянайе сулары, ясасян, республиканын нефт вя газ йатагларынын интишар тапдыьы яразилярдя бюйцк истисмар ещтийатына (276 мин м3/эцн) маликдир. Онларын ясасында Бакынын Сабунчу р-нунда вя Нефтчалада йод заводлары инша едилмишдир.

     Яд.: Гидрогеология СССР (в 50-ти т.). Т. 12. Азербайджанская Республика. 1969; Я л и й е в Ф . Ш. Азярбайъан Республикасынын йералты сулары, ещтийатларындан истифадя вя эеоеколожи проблемляри. Б., 2000.

    Фирдовси Ялийев