Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
“Azərbaycan” xüsusi cildi (Az) (Ümumi məlumat - 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi)
    2.17. İqlim ehtiyatları

    Иглим ещтийатлары

     Азярбайъан Республикасы ялверишли физики-ъоьрафи шяраитиня эюря зянэин иглим ещтийатларына маликдир. Бунлардан эцняш вя кцляк енержиси, истилик, рцтубят вя курорт-иглим ещтийатлары мцщцм ящямиййят кясб едир.

     Эцняш енержиси ещтийатлары. Азярбайъан Республикасынын яразиси кцлли мигдарда эцняш енержиси алыр. Эцняш парылтылы саатларынын иллик мигдары бурада 1900– 2200 саатла 2600–2800 саат арасында дяйишир. Цмуми эцняш радиасийасынын иллик мигдары 120–124 ккал/см2-дян 152–160 ккал/см2-дяк тяшкил едир.

     Кцр-Араз овалыьында фяал фотосинтез радиасийасынын (битки йарпагларынын уда билдийи вя фотосинтез просесиндя иштирак едян радиасийа) иллик мигдары 62–64 ккал/см2-дир. Орта даьлыг зонада щцнд. артдыгъа фяал фотосинтез радиасийасынын гиймяти артыр вя 3000 м-дян йцксякликдя 70 ккал/см2 вя даща чох олур. Нахчыван МР-ин яразисиндя фяал фотосинтез радиасийасынын иллик мигдары 70–72 ккал/см2 вя даща чохдур. Биткилярин веэетасийасы дюврцндя (апрел–октйабр) юлкянин дцзянлик вя Бюйцк Гафгазын йцксяк даьлыг щиссясиндя фяал фотосинтез радиасийасынын мигдары, ясасян, 48–50 ккал/см2, орта даьлыг щиссясиндя ися 45–46 ккал/см2 тяшкил едир. Нахчыван МР-ин бцтцн яразисиндя веэетасийа дюврцндя фяал фотосинтез радиасийасынын мигдары 53–59 ккал/см2-дян ашаьы олмур.

     Кцляк енержиси ещтийатлары. Юлкянин дянизсащили яразиляриндя йерли ящали гядимдян кцляк енержисиндян истифадя едир. Садя гурулушлу кцляк мцщяррикляри (йел дяйирманлары) 20 ясрин 30–40-ъы илляринядяк даща эениш мигйасда тятбиг олунмушдур. Сонралар електрик енержиси истещсалынын артмасы вя цмуми енержи шябякясиндян истифадя иля ялагядар олараг бу ъцр кцляк мцщяррикляринин сайы хейли азалмышдыр. Щазырда садя кцляк мцщяррикляри Абшерон й-а-нын бязи сащилбойу вя Кцрцн ашаьы ахары сащяляриндя галмышдыр.

     Азярбайъан Республикасы яразисиндя кцляйин орта иллик сцрятинин 3 м/сан-дян чох олмасы вя щямин сцрятин кцляк мцщяррикляринин сямярялилийи тяляблярини там тямин етмяси, бу тцкянмяз уъуз вя еколожи тямиз енержи мянбяйинин республикада мцщцм ещтийата малик олмасыны эюстярир. Беля ки, кцляйин орта иллик сцрятинин кямиййяти Абшерон й-а-нда 6–8, диэяр дянизсащили яразилярдя вя адаларда 3–6, Кцр-Араз овалыьынын бязи йерляриндя 3–4, йцксяк даьлыг сащялярдя ися 4–6 м/сан тяшкил едир. Абшерон й-а-нда сцряти 6–10 м/сан олан кцлякляр даща тез-тез тякрарланыр, диэяр р-нларда ися сцряти 2–5 м/сан олан кцлякляр цстцнлцк тяшкил едир.

    Эцълц кцлякли (>15 м/сан) эцнлярин сайы Абшерон й-а-нын г.-индя 30–40%, мяркязиндя 17–27%, ш. гуртараъаьында ися 20–30% тяшкил едир. Диэяр дянизсащили яразилярдя бу эюстяриъи 10–20% арасында дяйишир, Кцр дярясиндя ися 7–8%-дян артыг олмур. Эюстярилян яразилярин бязи мянтягяляриндя йерли шяраитдян асылы олараг кцляйин щям орта иллик сцряти, щям дя эцълц кцляклярин тякрарланмасы даща йцксяк ола биляр.

     Исти ещтийатлары. Азярбайъан Республикасынын яразиси исти ещтийатларыны сяъиййяляндирян вя биткилярдя веэетасийа просесляринин сцрятля эетмясини тямин едян фяал темп-р ъяминин йцксяк олмасы (>10оЪ) иля фяргляндийиндян мцщцм исти ещтийатларына маликдир. Яразинин йарыдан чоху фяал темп-р ъяминин 3800оЪ-дян артыг олдуьу исти гуршагда йерляшир. Кцр-Араз овалыьында вя Нахчыван МР-ин Араз-бойу дцзянликляриндя фяал темп-р ъями даща йцксякдир (4000–4800оЪ). Онун гиймяти щцнд. 800 м-дян йцксяк олмайан яразилярдя 3000оЪ-дян, Нахчыван МР-дя ися 4500оЪ-дян аз олмур. Щаванын темп-рунун 10оЪ-дян йухары галхмасы ян тез (мартын сону) Кцр-Араз овалыьынын г. щиссяляриндя – Зярдаб-Минэячевир-Бярдя бюлэясиндя вя Аразйаны дар золагда баш верир. Орта темп-ру 10оЪ-дян йухары олан дювр 229 эцндян (Астара) 100 эцня (дяниз сявиййясиндян 2000 м йцксякликдя) гядяр давам едир.

     Юлкянин мювъуд исти ещтийатлары онун хейли щиссясиндя илдя ики, бязи йерлярдя ися щятта цч дяфя мящсул эютцрмяйя имкан верир. Щцнд. 600 м-я гядяр олан дцзян вя даьятяйи яразилярин яксяриййятиндя фяал темп-р ъями пайызлыг буьданын истийя олан тялябатындан 2 дяфядян дя артыгдыр. Бу ися ялверишли сувар-ма шяраитиндя веэетасийа дюврц гыса олан бир сыра дянли биткиляр (гарьыдалы) вя якилян отлардан ялавя мящсул алмаьа кифайят гядяр исти ещтийаты олдуьуну эюстярир.

     Рцтубят ещтийатлары. Азярбайъан Республикасы яразисиндя ян аз орта иллик йаьынты (150–200 мм вя аз) Гобустанын ъ.-ш.-индя вя Абшерон й-а-нын ъ. сащилиндя мцшащидя едилир. Кцр-Араз овалыьынын мяркязи вя ш., Самур-Дявячи овалыьынын ъ.-ш. щиссяляриндя, Нахчыван МР-ин Аразбойу дцзянликляриндя, Гобустанын вя Абшерон й-а-нын чох щиссясиндя йаьынтыларын мигдары 300 мм-дян аздыр. Хязяр дянизи сащилиндян г.-я, дцзянликлярдян даьлара доьру йаьынтыларын мигдары тядриъян артыр. Онларын ян чохиллик мигдары Бюйцк Гафгазын ъ. (1400–1600 мм) вя шм.-ш. (800 мм) йамаъларында, Кичик Гафгазда вя Нахчыван МР-ин йцксяк даьлыг щиссясиндя (800–900 мм) вя Талышда (1700–1800 мм) гейд едилир. Йаьынтыларын бюйцк щиссясинин илин исти дюврцня (апрел–октйабр) тясадцф етдийиня бахмайараг, йай айлары гураг кечир вя щятта йаьынтыларын боллуьу иля сечилян Лянкяран- Астара зонасында бу заман йаьынтыларын мигдары иллик норманын ъями 5–15%-ини тяшкил едир. Биткичилийин эениш йайылдыьы р-нларда щаванын темпрунун 10оЪ-дян йухары олан дюврцндя иглим-суварма нормасынын кямиййяти, ясасян, 300–1000 мм (3000–10000 т/ща) арасында дяйишир. Бу дюврдя тарлалара ян чох (900–1000 мм) су Кцр-Араз овалыьында, Абшерон й-а-нын мяркязи щиссясиндя вя Нахчыван МР-ин Аразбойу яразиляриндя верилмялидир. Даьлара вя Хязяр дянизиня доьру иглим-суварма нормасы тядриъян азалыр. Щятта Лянкяран-Астара зонасында иглим-суварма нормасынын орта гиймяти йай айларында 200 мм-дян ашаьы олмур.

     Курорт-иглим ещтийатлары. Республика яразисиня дцшян эцняш радиасийасынын, хцсусиля онун ултра-бянювшяйи щиссясинин боллуьу юлкянин дцзянлик вя даь-ятяйи р-нларында, дянизсащили яразиляриндя щелиотерапийа тядбирляринин йай дюврцндя, демяк олар ки, щяр эцн тятбиг олунмасына имкан верир. Щава комплексляринин тящлили юлкя яразисиндя щелиотерапийа имканларынын йцксяк олмасыны даща айдын эюстярир. Беля ки, бцтцн йай дюврцндя эцнлярин 65–95%-ини эцняшли щава тяшкил едир. Дянизсащили р-нларда эцняшли эцнляр бязи иллярдя, щятта бцтцн ийул–август айларында арамсыз давам едир. Эцняшли щавалар яксяр щалларда Лянкяран овалыьында 75–90%, Кцр-Араз овалыьы вя Нахчыван МР-ин дцзянлик, даьятяйи вя орта даьлыг щиссяляриндя 90%, Бюйцк вя Кичик Гафгазын даьятяйи дцзянликляриндя, Талышда вя Нахчыван МР-ин даьлыг щиссясиндя 67–80% тякрарланыр. Эцняшли щаваларын тякрарланмасы вя радиасийа интенсивлийиня эюря Хязяр дянизинин Азярбайъан сащилляри Гафгазын Гара дяниз вя Крымын ъянуб сащилляриндян цстцндцр. Бу да Хязяр сащилинин хейли щиссясиндя мцасир курорт вя кцтляви истиращят комплексляринин йарадылмасына ясас верир. Гыш айларында эцняшли щавалар хейли азалса да, бязи р-нларда эцняшля мцалиъянин бу дюврдя дя апарылмасына имкан олур. Абшерон й-а вя ондан шм.-да йерляшян дяниз сащилиндя эцнлярин тягр. 50%-и кязи р-нларында беля эцнлярин сайы даща чохдур.

     Яд.: Климат Азербайджана /Ред. М а д а т з а д е А . А . , Ш ы х л и н с к и й Э . М . Б., 1968; Я й й у б о в Я . Ъ . , Щ а ъ ы й е в Г . Я . Азярбайъан ССР-ин иглим ещтийатлары. Б., 1984; Азярбайъан Республикасынын агроиглим атласы /Ред. Я й й у б о в А . Ъ . , Р я щ и м о в Х . Ш . Б., 1993.

    Хяййам Рящимов, Мящяррям Щясянов

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
Ümumi məlumat – 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi
    2.17. İqlim ehtiyatları

    Иглим ещтийатлары

     Азярбайъан Республикасы ялверишли физики-ъоьрафи шяраитиня эюря зянэин иглим ещтийатларына маликдир. Бунлардан эцняш вя кцляк енержиси, истилик, рцтубят вя курорт-иглим ещтийатлары мцщцм ящямиййят кясб едир.

     Эцняш енержиси ещтийатлары. Азярбайъан Республикасынын яразиси кцлли мигдарда эцняш енержиси алыр. Эцняш парылтылы саатларынын иллик мигдары бурада 1900– 2200 саатла 2600–2800 саат арасында дяйишир. Цмуми эцняш радиасийасынын иллик мигдары 120–124 ккал/см2-дян 152–160 ккал/см2-дяк тяшкил едир.

     Кцр-Араз овалыьында фяал фотосинтез радиасийасынын (битки йарпагларынын уда билдийи вя фотосинтез просесиндя иштирак едян радиасийа) иллик мигдары 62–64 ккал/см2-дир. Орта даьлыг зонада щцнд. артдыгъа фяал фотосинтез радиасийасынын гиймяти артыр вя 3000 м-дян йцксякликдя 70 ккал/см2 вя даща чох олур. Нахчыван МР-ин яразисиндя фяал фотосинтез радиасийасынын иллик мигдары 70–72 ккал/см2 вя даща чохдур. Биткилярин веэетасийасы дюврцндя (апрел–октйабр) юлкянин дцзянлик вя Бюйцк Гафгазын йцксяк даьлыг щиссясиндя фяал фотосинтез радиасийасынын мигдары, ясасян, 48–50 ккал/см2, орта даьлыг щиссясиндя ися 45–46 ккал/см2 тяшкил едир. Нахчыван МР-ин бцтцн яразисиндя веэетасийа дюврцндя фяал фотосинтез радиасийасынын мигдары 53–59 ккал/см2-дян ашаьы олмур.

     Кцляк енержиси ещтийатлары. Юлкянин дянизсащили яразиляриндя йерли ящали гядимдян кцляк енержисиндян истифадя едир. Садя гурулушлу кцляк мцщяррикляри (йел дяйирманлары) 20 ясрин 30–40-ъы илляринядяк даща эениш мигйасда тятбиг олунмушдур. Сонралар електрик енержиси истещсалынын артмасы вя цмуми енержи шябякясиндян истифадя иля ялагядар олараг бу ъцр кцляк мцщяррикляринин сайы хейли азалмышдыр. Щазырда садя кцляк мцщяррикляри Абшерон й-а-нын бязи сащилбойу вя Кцрцн ашаьы ахары сащяляриндя галмышдыр.

     Азярбайъан Республикасы яразисиндя кцляйин орта иллик сцрятинин 3 м/сан-дян чох олмасы вя щямин сцрятин кцляк мцщяррикляринин сямярялилийи тяляблярини там тямин етмяси, бу тцкянмяз уъуз вя еколожи тямиз енержи мянбяйинин республикада мцщцм ещтийата малик олмасыны эюстярир. Беля ки, кцляйин орта иллик сцрятинин кямиййяти Абшерон й-а-нда 6–8, диэяр дянизсащили яразилярдя вя адаларда 3–6, Кцр-Араз овалыьынын бязи йерляриндя 3–4, йцксяк даьлыг сащялярдя ися 4–6 м/сан тяшкил едир. Абшерон й-а-нда сцряти 6–10 м/сан олан кцлякляр даща тез-тез тякрарланыр, диэяр р-нларда ися сцряти 2–5 м/сан олан кцлякляр цстцнлцк тяшкил едир.

    Эцълц кцлякли (>15 м/сан) эцнлярин сайы Абшерон й-а-нын г.-индя 30–40%, мяркязиндя 17–27%, ш. гуртараъаьында ися 20–30% тяшкил едир. Диэяр дянизсащили яразилярдя бу эюстяриъи 10–20% арасында дяйишир, Кцр дярясиндя ися 7–8%-дян артыг олмур. Эюстярилян яразилярин бязи мянтягяляриндя йерли шяраитдян асылы олараг кцляйин щям орта иллик сцряти, щям дя эцълц кцляклярин тякрарланмасы даща йцксяк ола биляр.

     Исти ещтийатлары. Азярбайъан Республикасынын яразиси исти ещтийатларыны сяъиййяляндирян вя биткилярдя веэетасийа просесляринин сцрятля эетмясини тямин едян фяал темп-р ъяминин йцксяк олмасы (>10оЪ) иля фяргляндийиндян мцщцм исти ещтийатларына маликдир. Яразинин йарыдан чоху фяал темп-р ъяминин 3800оЪ-дян артыг олдуьу исти гуршагда йерляшир. Кцр-Араз овалыьында вя Нахчыван МР-ин Араз-бойу дцзянликляриндя фяал темп-р ъями даща йцксякдир (4000–4800оЪ). Онун гиймяти щцнд. 800 м-дян йцксяк олмайан яразилярдя 3000оЪ-дян, Нахчыван МР-дя ися 4500оЪ-дян аз олмур. Щаванын темп-рунун 10оЪ-дян йухары галхмасы ян тез (мартын сону) Кцр-Араз овалыьынын г. щиссяляриндя – Зярдаб-Минэячевир-Бярдя бюлэясиндя вя Аразйаны дар золагда баш верир. Орта темп-ру 10оЪ-дян йухары олан дювр 229 эцндян (Астара) 100 эцня (дяниз сявиййясиндян 2000 м йцксякликдя) гядяр давам едир.

     Юлкянин мювъуд исти ещтийатлары онун хейли щиссясиндя илдя ики, бязи йерлярдя ися щятта цч дяфя мящсул эютцрмяйя имкан верир. Щцнд. 600 м-я гядяр олан дцзян вя даьятяйи яразилярин яксяриййятиндя фяал темп-р ъями пайызлыг буьданын истийя олан тялябатындан 2 дяфядян дя артыгдыр. Бу ися ялверишли сувар-ма шяраитиндя веэетасийа дюврц гыса олан бир сыра дянли биткиляр (гарьыдалы) вя якилян отлардан ялавя мящсул алмаьа кифайят гядяр исти ещтийаты олдуьуну эюстярир.

     Рцтубят ещтийатлары. Азярбайъан Республикасы яразисиндя ян аз орта иллик йаьынты (150–200 мм вя аз) Гобустанын ъ.-ш.-индя вя Абшерон й-а-нын ъ. сащилиндя мцшащидя едилир. Кцр-Араз овалыьынын мяркязи вя ш., Самур-Дявячи овалыьынын ъ.-ш. щиссяляриндя, Нахчыван МР-ин Аразбойу дцзянликляриндя, Гобустанын вя Абшерон й-а-нын чох щиссясиндя йаьынтыларын мигдары 300 мм-дян аздыр. Хязяр дянизи сащилиндян г.-я, дцзянликлярдян даьлара доьру йаьынтыларын мигдары тядриъян артыр. Онларын ян чохиллик мигдары Бюйцк Гафгазын ъ. (1400–1600 мм) вя шм.-ш. (800 мм) йамаъларында, Кичик Гафгазда вя Нахчыван МР-ин йцксяк даьлыг щиссясиндя (800–900 мм) вя Талышда (1700–1800 мм) гейд едилир. Йаьынтыларын бюйцк щиссясинин илин исти дюврцня (апрел–октйабр) тясадцф етдийиня бахмайараг, йай айлары гураг кечир вя щятта йаьынтыларын боллуьу иля сечилян Лянкяран- Астара зонасында бу заман йаьынтыларын мигдары иллик норманын ъями 5–15%-ини тяшкил едир. Биткичилийин эениш йайылдыьы р-нларда щаванын темпрунун 10оЪ-дян йухары олан дюврцндя иглим-суварма нормасынын кямиййяти, ясасян, 300–1000 мм (3000–10000 т/ща) арасында дяйишир. Бу дюврдя тарлалара ян чох (900–1000 мм) су Кцр-Араз овалыьында, Абшерон й-а-нын мяркязи щиссясиндя вя Нахчыван МР-ин Аразбойу яразиляриндя верилмялидир. Даьлара вя Хязяр дянизиня доьру иглим-суварма нормасы тядриъян азалыр. Щятта Лянкяран-Астара зонасында иглим-суварма нормасынын орта гиймяти йай айларында 200 мм-дян ашаьы олмур.

     Курорт-иглим ещтийатлары. Республика яразисиня дцшян эцняш радиасийасынын, хцсусиля онун ултра-бянювшяйи щиссясинин боллуьу юлкянин дцзянлик вя даь-ятяйи р-нларында, дянизсащили яразиляриндя щелиотерапийа тядбирляринин йай дюврцндя, демяк олар ки, щяр эцн тятбиг олунмасына имкан верир. Щава комплексляринин тящлили юлкя яразисиндя щелиотерапийа имканларынын йцксяк олмасыны даща айдын эюстярир. Беля ки, бцтцн йай дюврцндя эцнлярин 65–95%-ини эцняшли щава тяшкил едир. Дянизсащили р-нларда эцняшли эцнляр бязи иллярдя, щятта бцтцн ийул–август айларында арамсыз давам едир. Эцняшли щавалар яксяр щалларда Лянкяран овалыьында 75–90%, Кцр-Араз овалыьы вя Нахчыван МР-ин дцзянлик, даьятяйи вя орта даьлыг щиссяляриндя 90%, Бюйцк вя Кичик Гафгазын даьятяйи дцзянликляриндя, Талышда вя Нахчыван МР-ин даьлыг щиссясиндя 67–80% тякрарланыр. Эцняшли щаваларын тякрарланмасы вя радиасийа интенсивлийиня эюря Хязяр дянизинин Азярбайъан сащилляри Гафгазын Гара дяниз вя Крымын ъянуб сащилляриндян цстцндцр. Бу да Хязяр сащилинин хейли щиссясиндя мцасир курорт вя кцтляви истиращят комплексляринин йарадылмасына ясас верир. Гыш айларында эцняшли щавалар хейли азалса да, бязи р-нларда эцняшля мцалиъянин бу дюврдя дя апарылмасына имкан олур. Абшерон й-а вя ондан шм.-да йерляшян дяниз сащилиндя эцнлярин тягр. 50%-и кязи р-нларында беля эцнлярин сайы даща чохдур.

     Яд.: Климат Азербайджана /Ред. М а д а т з а д е А . А . , Ш ы х л и н с к и й Э . М . Б., 1968; Я й й у б о в Я . Ъ . , Щ а ъ ы й е в Г . Я . Азярбайъан ССР-ин иглим ещтийатлары. Б., 1984; Азярбайъан Республикасынын агроиглим атласы /Ред. Я й й у б о в А . Ъ . , Р я щ и м о в Х . Ш . Б., 1993.

    Хяййам Рящимов, Мящяррям Щясянов

    2.17. İqlim ehtiyatları

    Иглим ещтийатлары

     Азярбайъан Республикасы ялверишли физики-ъоьрафи шяраитиня эюря зянэин иглим ещтийатларына маликдир. Бунлардан эцняш вя кцляк енержиси, истилик, рцтубят вя курорт-иглим ещтийатлары мцщцм ящямиййят кясб едир.

     Эцняш енержиси ещтийатлары. Азярбайъан Республикасынын яразиси кцлли мигдарда эцняш енержиси алыр. Эцняш парылтылы саатларынын иллик мигдары бурада 1900– 2200 саатла 2600–2800 саат арасында дяйишир. Цмуми эцняш радиасийасынын иллик мигдары 120–124 ккал/см2-дян 152–160 ккал/см2-дяк тяшкил едир.

     Кцр-Араз овалыьында фяал фотосинтез радиасийасынын (битки йарпагларынын уда билдийи вя фотосинтез просесиндя иштирак едян радиасийа) иллик мигдары 62–64 ккал/см2-дир. Орта даьлыг зонада щцнд. артдыгъа фяал фотосинтез радиасийасынын гиймяти артыр вя 3000 м-дян йцксякликдя 70 ккал/см2 вя даща чох олур. Нахчыван МР-ин яразисиндя фяал фотосинтез радиасийасынын иллик мигдары 70–72 ккал/см2 вя даща чохдур. Биткилярин веэетасийасы дюврцндя (апрел–октйабр) юлкянин дцзянлик вя Бюйцк Гафгазын йцксяк даьлыг щиссясиндя фяал фотосинтез радиасийасынын мигдары, ясасян, 48–50 ккал/см2, орта даьлыг щиссясиндя ися 45–46 ккал/см2 тяшкил едир. Нахчыван МР-ин бцтцн яразисиндя веэетасийа дюврцндя фяал фотосинтез радиасийасынын мигдары 53–59 ккал/см2-дян ашаьы олмур.

     Кцляк енержиси ещтийатлары. Юлкянин дянизсащили яразиляриндя йерли ящали гядимдян кцляк енержисиндян истифадя едир. Садя гурулушлу кцляк мцщяррикляри (йел дяйирманлары) 20 ясрин 30–40-ъы илляринядяк даща эениш мигйасда тятбиг олунмушдур. Сонралар електрик енержиси истещсалынын артмасы вя цмуми енержи шябякясиндян истифадя иля ялагядар олараг бу ъцр кцляк мцщяррикляринин сайы хейли азалмышдыр. Щазырда садя кцляк мцщяррикляри Абшерон й-а-нын бязи сащилбойу вя Кцрцн ашаьы ахары сащяляриндя галмышдыр.

     Азярбайъан Республикасы яразисиндя кцляйин орта иллик сцрятинин 3 м/сан-дян чох олмасы вя щямин сцрятин кцляк мцщяррикляринин сямярялилийи тяляблярини там тямин етмяси, бу тцкянмяз уъуз вя еколожи тямиз енержи мянбяйинин республикада мцщцм ещтийата малик олмасыны эюстярир. Беля ки, кцляйин орта иллик сцрятинин кямиййяти Абшерон й-а-нда 6–8, диэяр дянизсащили яразилярдя вя адаларда 3–6, Кцр-Араз овалыьынын бязи йерляриндя 3–4, йцксяк даьлыг сащялярдя ися 4–6 м/сан тяшкил едир. Абшерон й-а-нда сцряти 6–10 м/сан олан кцлякляр даща тез-тез тякрарланыр, диэяр р-нларда ися сцряти 2–5 м/сан олан кцлякляр цстцнлцк тяшкил едир.

    Эцълц кцлякли (>15 м/сан) эцнлярин сайы Абшерон й-а-нын г.-индя 30–40%, мяркязиндя 17–27%, ш. гуртараъаьында ися 20–30% тяшкил едир. Диэяр дянизсащили яразилярдя бу эюстяриъи 10–20% арасында дяйишир, Кцр дярясиндя ися 7–8%-дян артыг олмур. Эюстярилян яразилярин бязи мянтягяляриндя йерли шяраитдян асылы олараг кцляйин щям орта иллик сцряти, щям дя эцълц кцляклярин тякрарланмасы даща йцксяк ола биляр.

     Исти ещтийатлары. Азярбайъан Республикасынын яразиси исти ещтийатларыны сяъиййяляндирян вя биткилярдя веэетасийа просесляринин сцрятля эетмясини тямин едян фяал темп-р ъяминин йцксяк олмасы (>10оЪ) иля фяргляндийиндян мцщцм исти ещтийатларына маликдир. Яразинин йарыдан чоху фяал темп-р ъяминин 3800оЪ-дян артыг олдуьу исти гуршагда йерляшир. Кцр-Араз овалыьында вя Нахчыван МР-ин Араз-бойу дцзянликляриндя фяал темп-р ъями даща йцксякдир (4000–4800оЪ). Онун гиймяти щцнд. 800 м-дян йцксяк олмайан яразилярдя 3000оЪ-дян, Нахчыван МР-дя ися 4500оЪ-дян аз олмур. Щаванын темп-рунун 10оЪ-дян йухары галхмасы ян тез (мартын сону) Кцр-Араз овалыьынын г. щиссяляриндя – Зярдаб-Минэячевир-Бярдя бюлэясиндя вя Аразйаны дар золагда баш верир. Орта темп-ру 10оЪ-дян йухары олан дювр 229 эцндян (Астара) 100 эцня (дяниз сявиййясиндян 2000 м йцксякликдя) гядяр давам едир.

     Юлкянин мювъуд исти ещтийатлары онун хейли щиссясиндя илдя ики, бязи йерлярдя ися щятта цч дяфя мящсул эютцрмяйя имкан верир. Щцнд. 600 м-я гядяр олан дцзян вя даьятяйи яразилярин яксяриййятиндя фяал темп-р ъями пайызлыг буьданын истийя олан тялябатындан 2 дяфядян дя артыгдыр. Бу ися ялверишли сувар-ма шяраитиндя веэетасийа дюврц гыса олан бир сыра дянли биткиляр (гарьыдалы) вя якилян отлардан ялавя мящсул алмаьа кифайят гядяр исти ещтийаты олдуьуну эюстярир.

     Рцтубят ещтийатлары. Азярбайъан Республикасы яразисиндя ян аз орта иллик йаьынты (150–200 мм вя аз) Гобустанын ъ.-ш.-индя вя Абшерон й-а-нын ъ. сащилиндя мцшащидя едилир. Кцр-Араз овалыьынын мяркязи вя ш., Самур-Дявячи овалыьынын ъ.-ш. щиссяляриндя, Нахчыван МР-ин Аразбойу дцзянликляриндя, Гобустанын вя Абшерон й-а-нын чох щиссясиндя йаьынтыларын мигдары 300 мм-дян аздыр. Хязяр дянизи сащилиндян г.-я, дцзянликлярдян даьлара доьру йаьынтыларын мигдары тядриъян артыр. Онларын ян чохиллик мигдары Бюйцк Гафгазын ъ. (1400–1600 мм) вя шм.-ш. (800 мм) йамаъларында, Кичик Гафгазда вя Нахчыван МР-ин йцксяк даьлыг щиссясиндя (800–900 мм) вя Талышда (1700–1800 мм) гейд едилир. Йаьынтыларын бюйцк щиссясинин илин исти дюврцня (апрел–октйабр) тясадцф етдийиня бахмайараг, йай айлары гураг кечир вя щятта йаьынтыларын боллуьу иля сечилян Лянкяран- Астара зонасында бу заман йаьынтыларын мигдары иллик норманын ъями 5–15%-ини тяшкил едир. Биткичилийин эениш йайылдыьы р-нларда щаванын темпрунун 10оЪ-дян йухары олан дюврцндя иглим-суварма нормасынын кямиййяти, ясасян, 300–1000 мм (3000–10000 т/ща) арасында дяйишир. Бу дюврдя тарлалара ян чох (900–1000 мм) су Кцр-Араз овалыьында, Абшерон й-а-нын мяркязи щиссясиндя вя Нахчыван МР-ин Аразбойу яразиляриндя верилмялидир. Даьлара вя Хязяр дянизиня доьру иглим-суварма нормасы тядриъян азалыр. Щятта Лянкяран-Астара зонасында иглим-суварма нормасынын орта гиймяти йай айларында 200 мм-дян ашаьы олмур.

     Курорт-иглим ещтийатлары. Республика яразисиня дцшян эцняш радиасийасынын, хцсусиля онун ултра-бянювшяйи щиссясинин боллуьу юлкянин дцзянлик вя даь-ятяйи р-нларында, дянизсащили яразиляриндя щелиотерапийа тядбирляринин йай дюврцндя, демяк олар ки, щяр эцн тятбиг олунмасына имкан верир. Щава комплексляринин тящлили юлкя яразисиндя щелиотерапийа имканларынын йцксяк олмасыны даща айдын эюстярир. Беля ки, бцтцн йай дюврцндя эцнлярин 65–95%-ини эцняшли щава тяшкил едир. Дянизсащили р-нларда эцняшли эцнляр бязи иллярдя, щятта бцтцн ийул–август айларында арамсыз давам едир. Эцняшли щавалар яксяр щалларда Лянкяран овалыьында 75–90%, Кцр-Араз овалыьы вя Нахчыван МР-ин дцзянлик, даьятяйи вя орта даьлыг щиссяляриндя 90%, Бюйцк вя Кичик Гафгазын даьятяйи дцзянликляриндя, Талышда вя Нахчыван МР-ин даьлыг щиссясиндя 67–80% тякрарланыр. Эцняшли щаваларын тякрарланмасы вя радиасийа интенсивлийиня эюря Хязяр дянизинин Азярбайъан сащилляри Гафгазын Гара дяниз вя Крымын ъянуб сащилляриндян цстцндцр. Бу да Хязяр сащилинин хейли щиссясиндя мцасир курорт вя кцтляви истиращят комплексляринин йарадылмасына ясас верир. Гыш айларында эцняшли щавалар хейли азалса да, бязи р-нларда эцняшля мцалиъянин бу дюврдя дя апарылмасына имкан олур. Абшерон й-а вя ондан шм.-да йерляшян дяниз сащилиндя эцнлярин тягр. 50%-и кязи р-нларында беля эцнлярин сайы даща чохдур.

     Яд.: Климат Азербайджана /Ред. М а д а т з а д е А . А . , Ш ы х л и н с к и й Э . М . Б., 1968; Я й й у б о в Я . Ъ . , Щ а ъ ы й е в Г . Я . Азярбайъан ССР-ин иглим ещтийатлары. Б., 1984; Азярбайъан Республикасынын агроиглим атласы /Ред. Я й й у б о в А . Ъ . , Р я щ и м о в Х . Ш . Б., 1993.

    Хяййам Рящимов, Мящяррям Щясянов