Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
“Azərbaycan” xüsusi cildi (Az) (Ümumi məlumat - 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi)
    2.19.  Xüsusi mühafizə olunan təbiət ərziləri və obyektləri

    Хцсуси мцщафизя олунан тябият яразиляри вя обйектляри

     Азярбайъан Республикасында цмуми сащ. 593,11 мин ща олан 38 хцсуси горунан вя юлкя яразисинин 8%-ни тяшкил едян тябият ярази ващиди (милли парклар, горуглар, йасаглыглар) йарадылмышдыр. Онларын тяшкили вя щцгуги вязиййяти Азярбайъан Республикасынын “Ятраф мцщитин мцщафизяси щаггында” (1999), “Щейванлар алями щаггында” (1999), “Хцсуси мцщафизя олунан тябият яразиляри вя обйектляри щаггында” (2000) вя “Овчулуг щаггында” (2004) ганунлары иля тянзимлянир.

     Милли парклар. Акад . Щясян Ялийев адына Ордубад  Милли П а р к ы. 2003 илдя Нахчыван МР-ин Ордубад р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 12131 ща-дыр, чох щиссяси даьлыгдыр. Азярбайъанын “Гырмызы китабы”на салынмыш 58 щейван (35 онурьалы вя 23 щяшярат) вя 39 битки нювц вардыр. Яразисиндя надир вя нясли кясилмякдя олан Юн Асийа бябири, муфлон, безоар кечиси, Авропа тцвцйц, аьгуйруг дяниз гарталы, беркут, бязэяк вардыр.

    Ширван Милли Паркы. 2003 илдя Гарадаь (Бакы ш.), Салйан, Нефтчала р-нлары яразисиндя Ширван Дювлят Горуьу (1969; сащ. 26900 ща) ясасында тяшкил олунмушдур. Сащяси 54373,5 ща-дыр. Йарымсящра ландшафтына маликдир. 4000 ща-ны су щювзяси тяшкил едир. Су-батаглыг сащялярдя надир вя гиймятли кючяри гушлар (тураъ, бязэяк, довдаг, гу гушлары вя с.) йувалайыр. Фаунанын ясасыны ъейран тяшкил едир.

     Милли парк (милли тябият паркы)

    Республикада гуру вя су сащяляриндя надир ландшафтларын вя тябият абидяляринин  мцщафизяси мягсядиля цмуми сащ. 117281 ща олан 6 милли парк  йарадылмышдыр. Горуглардан фяргли олараг бурада эязинтийя  вя истиращятя иъазя верилир.

     Аьэюл Милли Паркы. 2003 илдя Аьъабяди вя Бейляган р-нлары яразисиндя Аьэюл йасаглыьы (1978; сащ. 5182 ща) ясасында йарадылмышдыр. Сащяси 17924 щадыр. Кцр-Араз овалыьынын Мил дцзцндядир. Йарымсящра ландшафты цстцнлцк тяшкил едир. Республикада гушларын мцщцм гышлама вя йувалама йеридир. 140-дан чох гуш нювцня раст эялинир ки, онларын да 89 нювц йувалайан гушлардыр (султан тойуьу, ярсиндимдик, гу гушлары, фитчи вя мярмяр ъцряляр, бязэяк вя с.). Ясас мцщафизя обйектляри кючяри, суятрафы вя су гушларынын кцтляви йувалама вя гышлама йерляри олан су-батаглыг еколожи системляридир. ЙУНЕСКО-нун “Ясасян су гушларынын йашама йерляри кими бейнялхалг ящямиййятли сулу-батаглыг йерляри щаггында” Конвенсийасынын сийащысына дахил едилмишдир.

     Щиркан Милли Паркы. 2004 илдя Лянкяран вя Астара р-нлары яразисиндя Щиркан Дювлят Горуьу (1936; сащ. 2900 ща) ясасында тяшкил олунмушдур. Сащяси 21435 ща-дыр. Цчцнъц Дюврцн гядим реликт вя ендемик битки нювляри горунур. Азярбайъанда йайылмыш аьаъ вя кол биткиляринин 1900 нювц (162-си ендемик, 95-и надир, 38-и ися кюкц кясилмякдя олан) Щиркан мешяляриндядир. 18 мямяли щейван вя 25 гуш нювц мяскунлашмышдыр. Азярбайъанын “Гырмызы китабы”на дцшмцш Щиркан шцмшады, дямираьаъ, шабалыдйарпаг палыд, Щиркан янъири, Щиркан армуду, Хязяр ляляйи, ипяк акасийа, Гафгаз хурмасы, Щиркан биэявяри, гызылаьаъ вя с., щейван нювляриндян бябир, гушлардан Талыш гырговулу, Щиркан ары гушусу, гара лейляк, беркут вя с. горунур.

      

    Алтыаьаъ Милли Паркы. 2004 илдя Хызы вя Сийязян р-нлары яразисиндя Алтыаьаъ Дювлят Горуьу (1990; сащ. 4438 ща) ясасында йарадылмышдыр. Сащяси 11035 ща-дыр. Яразисинин 90,5%-ини енлийарпаглы мешяляр тяшкил едир. Ясас аьаъ нювляри палыд, Гафгаз вяляси, Шярг фыстыьы, ади эюйрцш, аьъагайын вя с.-дир. Яразидя ъцйцр, айы, габан, вашаг, йенот, тцлкц, довшан, дяля, ъанавар вя с. Щейванлар мцщафизя олунур.

     Абшерон Милли Паркы. 2005 илдя Бакы ш.-нин Язизбяйов р-ну яразисиндя Абшерон йасаглыьы (1969; сащ. 800 ща) ясасында йарадылмышдыр. Сащяси 783 ща-дыр. Надир тябият комплексляри, ъейранлар, су-батаглыг гушлары, пярайаглыларын йеэаня нцмуняси олан Хязяр суитиси горунур.

     Дювлят тябият горуглары. Бяситчай Дювлят Тябият Горуьу. 1974 илдя Зянэилан р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 107 ща-дыр. Дцнйада надир вя нясли кясилмякдя олан, тябии щалда битян Шярг чинары мцщафизя вя бярпа олунур.

     Гарайазы Дювлят Тябият Горуьу. 1976 илдя Газах вя Аьстафа р-нлары яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 4855 ща олмуш вя 2003 илдя 9658 ща йадяк эенишляндирилмишдир. Кцргыраьы тугай мешяляринин мцщафизяси вя бярпасы мягсядиля тяшкил едилмишдир. Палыд, аьйарпаг говаг, акасийа, титряк говаг вя сюйцд аьаълары, марал, чюлдонузу, порсуг, дяля, довшан, чюлпишийи, гундуз, гырговул, гаратойуг, эюйярчинкимиляр вя с. горунур.

     Гараэюл Дювлят Тябият Горуьу. 1987 илдя Лачын р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 240 ща-дыр.

    Йцксяк даьлыг гуршагда йерляшян эюл вя онун ятраф сащясинин ландшафт комплексляри, алп чямянлийи горунур. Эюлдя гызылхаллы балыглар вар.

     Гызылаьаъ Дювлят Тябият Горуьу. 1929 илдя Лянкяран р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 88360 ща дыр. Гызылаьаъ вя Кичик Гызылаьаъ кюрфязляри вя онларын сащил золагларыны ящатя едир. Тягр. 50%-и су акваторийасыдыр. Су гушларынын гышладыьы ясас йерлярдяндир. Сащил зонасында эюл вя батаглыглар вар. 22 дястядян вя 248 нювдян ибарят су, батаглыг вя чюл гушлары мцщафизя олунур. Гышда кюрфязлярин дайаз щиссяляриндя вя ширин су щювзяляриндя газ, юрдяк, гу гушу, гутан, гызылгаз, гарабатдаг, гашгалдаг, Мисир ваьы, довдаг, бязэяк, султан тойуьу, тураъ вя с. гушлар йувалайыр. 10 мямяли щейван вя тягр. 30 балыг нювц вардыр. 1976 илдя бейнялхалг ящямиййятли горуглар сийащысына дахил едилмишдир. Яразиси вя ятрафы су, батаглыг вя йарымсящра биткиляри иля зянэиндир.

     

    Загатала Дювлят Тябият Горуьу. 1929 илдя Загатала вя Балакян р-нлары яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 23844 ща-дыр. Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъынын тябии даь-мешя вя даь-чямян ландшафт комплексини, хцсусиля Катех-Мазых мешялярини мцщафизя етмяк мягсядиля йарадылмышдыр. Ясасян, Катех вя Балакян чайларынын щювзяляриндя йерляшир. Енлийарпаглы (фыстыг, палыд, вяляс, ъюкя, эюйрцш) вя ийняйарпаглы (гарачющря, гармагвары шам) мешяляр, субалп вя алп чямянляри цстцнлцк тяшкил едир. 980 битки нювц, 104 гуш нювц, 58 онурьалы щейван нювц (няъиб марал, даькечиси, ъцйцр, кюпэяр, гонур айы, чюлдонузу, мешя вя дашлыг дяляси, вашаг вя с.) мцщафизя едилир. Зянэин тябият музейи вардыр.

     Илису Дювлят Тябият Горуьу. 1987 илдя Гах р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 9345 ща олмуш, 2003 илдя ися 17382 ща-йядяк артырылмышдыр. Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъында тябии комплекслярин, надир вя нясли кясилмякдя олан фауна вя флора нювляринин мцщафизяси вя бярпасыны тямин етмяк, торпагларын ерозийайа уьрамасынын вя сел щадисяляринин гаршысыны алмаг мягсядиля тяшкил едилмишдир. Фыстыг, Гафгаз вяляси, Иберийа вя Шярг палыды, марал, ъцйцр, чюлдонузу, кюпэяр, тякя, айы, вашаг, дяля, мешя пишийи вя с. мцщафизя олунур.

     Исмайыллы Дювля т Тябият Горуьу. 1981 илдя Исмайыллы р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 5778 ща олмуш, 2003 илдя 16740 ща-йа чатдырылмышдыр. Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъынын ш. щиссясиндя даь-мешя комплексини горумаг мягсядиля тяшкил едилмишдир. Яразисинин 97,6%-и мешяликдир. Палыд, фыстыг, вяляс, гарачющря, эюйрцш, ъюкя, аьъагайын, ъцйцр, айы, марал, кюпэяр, даькечиси, вашаг, довшан, дяля, порсуг, гырговул, тураъ, гаратойуг, алабахта, билдирчин, чобаналдадан, аьаъдялян вя с. горунур.

     Эюйэюл Дювлят Тябият Горуьу. 1925 илдя Няриманов (индики Ханлар) р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Азярбайъан Республикасынын илк дювлят горуьудур. 1961 илдя ляьв олунмуш, 1965 илдя йенидян бярпа едилмишдир. Сащяси 7100 ща олмуш, Елдар шамы Дювлят Тябият Горуьу йарадылдыгдан сонра 6739 ща-йадяк азалмышдыр. Кичик Гафгазын шм.-ш. йамаъынын тябии комплекслярини, торпаггоруйуъу, сусахлайыъы, курортиглим ящямиййятли даьешя вя даь-чямян биосенозларыны, даь эюллярини, флора вя фаунаны горумаг мягсядиля тяшкил едилмишдир. 420-йя йахын битки нювц (фыстыг, Елдар шамы, палыд, гармагвары шам вя с.), 40-дан чох щейван нювц (няъиб марал, ъцйцр, донуз, айы, даькечиси вя с.), 40-адяк гуш нювц, щямчинин мешя-даь, даь-бозгыр, субалп, алп, даьчямян битки екосистемляри, фыстыг, Шярг палыды, Гафгаз вяляси, тозаьаъы, ийняйарпаглы аьъагайын, ъюкя вя гармагвары шам, Гафгаз маралы, гонур айы, ъцйцр, чюлдонузу вя с. горунур. Зянэин тябият музейи вардыр.

    Елдар шамы Дювля т Тябият Горуьу. 1958 илдя Ханлар р-ну яразисиндя тяшкил олунмуш (сащ. 392 ща), 1967 илдя ляьв едилмиш, 2004 илдя Самух р-ну яразисиндя йенидян бярпа олунмушдур. Сащяси 1686 ща-дыр. Сяъиййяви вя надир тябият комплексляри вя обйектляри (ардыъ, саггызаьаъы, мурдарча, доггуздон, нар, ефедра, зиринъ, гараьан, довшан алмасы вя с.), дцнйада йеэаня вятяни Елляройуьу олан Елдар шамы мешялийи мцщафизя олунур. Елдар шамы Азярбайъан Республикасынын “Гырмызы китаб”ына дахил едилмишдир.

     

    Дювлят тябият горуьу

    Республикада гуру вя йа су сащяляриндя  тябии комплекслярин позулмасына  сябяб ола билян вя йа онларын олдуьу кими сахланылмасына тящлцкя тюрядян щяр нюв тясяррцфат фяалиййятини  гадаьан етмяк мягсядиля цмуми сащ. 201000 ща олан 13 дювлят  тябият горуьу йарадылмышдыр. Бурада тябии комплексляр бцтювлцкдя  вя бирдяфялик тясяррцфат фяалиййятиндян  чыхарылыр.

     Пиргулу Дювлят Тябият Горуьу. 1968 илдя Шамахы р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 1521 ща олмуш, 2003 илдя 4274 ща-йа чатдырылмышдыр. Типик даь-мешя ландшафтларыны, мцхтялиф нюв битки юртцйцнц, торпаьын мцнбитлийини горумаг мягсядиля тяшкил едилмишдир. Шярг палыды, Шярг фыстыьы, Гафгаз вяляси, ъцйцр, габан, гонур айы, вашаг, порсуг, гырговул, гаратойуг вя с. горунур. Шамахы Астрофизика Рясядханасы (ШАР) бу яразидядир.

     Тцрйанчай Дювлят Тябият Г о р у ь у. 1958 илдя Аьдаш р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 22488 щаыр. Аъынощур юн даьлыьы арид мешя комплекси вя ардыъ, саггызаьаъы, гызылаьаъ, сюйцд аьаълары, гаратикан коллары, гонур айы, чюлдонузу, порсуг, дяля, довшан, чюлпишийи, кяклик, эюйярчинкимиляр, аьбаш кяркяз, лешйейян гартал вя с. горунур. Яразисиндя ерозийа просеси вя сцрцшмяляр мцшащидя олунур. 38%-и мешя иля юртцлцдцр.

     

     Шащбуз Дювлят Тябият Горуьу. 2003 илдя Шащбуз р-ну (Нахчыван МР) яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 3139 ща-дыр. Батабат эюлц, нясли кясилмякдя олан щейванлар (бябир вя с.) мцщафизя олунур. Батабат рясядханасы бурададыр.

     Ширван Дювлят Тябият Горуьу. 1969 илдя Кцр-Араз овалыьынын Ъянуб-Шярги Ширван дцзянлийиндя Бяндован Дювлят Тябият Йасаглыьынын (1961; сащ. 4930 ща) ясасында йарадылмышдыр. Сащяси 25761 ща олмуш, 2003 илдя 6232 ща-йадяк азалмышдыр. Азярбайъан Республикасынын “Гырмызы китаб”ына дцшмцш ъейранлар вя бу ярази цчцн сяъиййяви олан диэяр фауна нювляри мцщафизя вя бярпа олунур.

     Дювлят тябият йасаглыглары. Гарайазы – Аьстафа Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1964 илдя Аьстафа р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 10000 ща-дыр. Гарайазы горуьунун няздиндядир. Кцргыраьы тугай мешяляри, марал, гырговул, габан, довшан вя с. Мцщафизя вя бярпа олунур.

     Бярдя Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1966 илдя Бярдя вя Аьдаш р-нлары яразиляриндя тяшкил едилмишдир. Сащяси 7500 ща-дыр. Кцргыраьы тугай мешяляри, гырговул, тураъ, габан вя с. мцщафизя олунур.

     Шяки Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1964 илдя Шяки р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 10350 ща-дыр. Тураъ, гырговул, габан, гонур айы, “Гырмызы китаб”а дцшмцш гуш нювляри горунур вя артырылыр.

     Эиладасы Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1964 илдя Бакы ш.-нин индики Гарадаь р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 400 ща-дыр. Су гушларынын дяниздяки гышлама йерляри, эцмцшц гаьайы, ададовшаны вя с. мцщафизя олунур.

     Бяндован Дювл ят Т ябият Йасаглыьы. 1961 илдя Салйан, Нефтчала р-нлары вя Бакы ш.-нин индики Гарадаь р-ну яразиляриндя йарадылмышдыр. Сащяси 30000 ща олмуш, яразисинин чох щиссяси Ширван Милли Паркына дахил едилдикдян сонра 4930 ща-йадяк азалмышдыр. Ъейранлар, су, батаглыг вя чюл гушлары мцщафизя олунур вя артырылыр.

     Корчай Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1961 илдя Ханлар вя индики Эоранбой р-нлары яразиляриндя йарадылмышдыр. Сащяси 15000 ща-дыр. Ъейранлар мцщафизя олунур вя артырылыр, кяклик, тураъ, довшан вя с. горунур.

     Лачын Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1961 илдя Лачын р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 20000 ща-дыр. Безоар кечиси, ъцйцр, “Гырмызы китаб”а дцшмцш 2 мямяли щейван нювц, 7 гуш нювц вя с. мцщафизя олунур вя артырылыр.

     Гусар  Дювлят  Тябият  Йасаглыьы. 1964 илдя Гусар р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 15000 ща-дыр. Гырговул, кяклик, габан вя с. мцщафизя олунур вя артырылыр, “Гырмызы китаб”а дцшмцш 5 гуш нювц горунур  

    Шямкир Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1964 илдя Шямкир вя Ханлар р-нлары яразиляриндя йарадылмышдыр. Сащяси 10000 ща-дыр. Гырговул, тураъ, кяклик, су, батаглыг гушлары мцщафизя вя бярпа олунур, “Гырмызы китаб”а дцшмцш 7 щейван вя гуш нювц горунур.

     Зуванд Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1969 илдя Лерик вя Йардымлы р-нлары яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 15000 ща-дыр. Талыш д-рына хас олан фауна (гонур айы, бябир, габан, ъцйцр, кяклик вя с.) мцщафизя олунур.

     Исмайыллы Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1969 илдя Исмайыллы р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 34400 ща олмуш, щазырда 23438 ща-дыр (Исмайыллы Дювлят Тябият Горуьунун сащяси бу йасаглыьын яразиси щесабына эенишляндирилмишдир). Няъиб марал, габан, айы, дяля, тетра гушу, Гафгаз улары, даь кяли, ъцйцр, гарапача, вашаг вя с. горунур.

     

    Дювлят тябият йасаглыьы 

    Республикада гуру вя йа су сащяляриндя  тябии сярвятлярдян мящдуд истифадя  едилмякля щейванларын вя биткилярин бязи нювляринин, су, мешя, торпаг вя с. обйектлярин мцщафизяси мягсядиля цмуми сащ. 285000 ща олан 19 Дювлят йасаглыьы йарадылмышдыр.  Горуглардан фяргли олараг бурада торпаг сащяляри тясяррцфат  дювриййясиндян чыхарылмыр.

     Ордубад Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1969 илдя Ордубад вя Ъулфа р-нлары (Нахчыван МР) яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 40000 ща олмушдур. Онун яразиси щесабына акад. Щясян Ялийев ад. Ордубад Милли Паркы йарадылдыгдан сонра сащяси 27869 ща-дыр. Даь  гойуну, безоар кечиси, кяклик, бябир вя с. мцщафизя олунур вя артырылыр. “Гырмызы китаб”а дцшмцш 4 мямяли щейван вя 6 гуш нювц горунур.

     Кичик Гызылаьаъ Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1978 илдя Лянкяран вя Масаллы р-нлары яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 10700 ща-дыр. Йасаглыьа Кичик Гызылаьаъ кюрфязи дахилдир. Гышлайан, кючяри вя йувалайан су, батаглыг гушлары мцщафизя олунур. Онлардан 7-си “Гырмызы китаб”а дцшмцшдцр.

     Гызылъа Дювля т Тябият Йасаглыьы. 1984 илдя Эядябяй р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 5135 щадыр. Ъцйцр, айы, габан, довшан вя с. горунур.

     Дашалты Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1981 илдя Шуша р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 450 ща-дыр. Топхана мешясини вя орадакы надир битки вя щейван нювлярини горумаг мягсядиля тяшкил едилмишдир.

     Аразбойу Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1993 илдя Зянэилан р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 2200 ща-dыр. Иран Ислам Республикасы иля Араз чайы бойу сярщяд зонасынын надир битки вя щейван нювляринин мцщафизяси мягсядиля тяшкил едилмишдир.

     

     Гах Дювлят Тябият Йасаглыьы. 2003 илдя Гах р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 36836 ща-дыр. Илису Дювлят Тябият Горуьу иля щямсярщяд йай отлагларында вя Аъынощур дцзцндя фауна мцщафизя олунур вя нясли кясилмякдя олан щейван нювляри бярпа едилир.

     Гябяля Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1993 илдя Гябяля р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 39700 ща-дыр. Гарапача, ъцйцр, айы, габан, даь кяли, вашаг вя с. мцщафизя олунур.

     Хцсуси мцщафизя олунан тябият обйектляри. Азярбайъан Республикасы яразисиндя тябият абидяси обйектляриня конкрет ъоьрафи зона цчцн сяъиййяви олан ландшафтлар, йахуд онларын айры-айры цнсцрляри, йерли аьаъ групларынын еталонуну тяшкил едян вя надир нюв тяркибиня эюря сечилян гиймятли мешя сащяляри, ендемик вя йа мящв олмаг тящлцкясиня мяруз галан биткилярин йайылдыьы йерляр, йашы чох олан аьаълар, щямчинин эеоложи ачылышлар, гайалар, маьаралар, палеонтоложи галыглар, булаглар, эюлляр вя с. аид едилир. Бурада 2047 чохясрлик аьаъ, 15097,5 ща, хцсусиля гиймятли мешя сащяляри, 37 эеоложи, палеонтоложи комплексляр вя йералты суларын цзя чыхдыьы йерляр (булаглар) вардыр. Республиканын 23 палчыг вулканы тябият абидяляри сийащысына дахил едилмишдир.

    Телман Исмайылов, Садиг Салманов

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
Ümumi məlumat – 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi
    2.19.  Xüsusi mühafizə olunan təbiət ərziləri və obyektləri

    Хцсуси мцщафизя олунан тябият яразиляри вя обйектляри

     Азярбайъан Республикасында цмуми сащ. 593,11 мин ща олан 38 хцсуси горунан вя юлкя яразисинин 8%-ни тяшкил едян тябият ярази ващиди (милли парклар, горуглар, йасаглыглар) йарадылмышдыр. Онларын тяшкили вя щцгуги вязиййяти Азярбайъан Республикасынын “Ятраф мцщитин мцщафизяси щаггында” (1999), “Щейванлар алями щаггында” (1999), “Хцсуси мцщафизя олунан тябият яразиляри вя обйектляри щаггында” (2000) вя “Овчулуг щаггында” (2004) ганунлары иля тянзимлянир.

     Милли парклар. Акад . Щясян Ялийев адына Ордубад  Милли П а р к ы. 2003 илдя Нахчыван МР-ин Ордубад р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 12131 ща-дыр, чох щиссяси даьлыгдыр. Азярбайъанын “Гырмызы китабы”на салынмыш 58 щейван (35 онурьалы вя 23 щяшярат) вя 39 битки нювц вардыр. Яразисиндя надир вя нясли кясилмякдя олан Юн Асийа бябири, муфлон, безоар кечиси, Авропа тцвцйц, аьгуйруг дяниз гарталы, беркут, бязэяк вардыр.

    Ширван Милли Паркы. 2003 илдя Гарадаь (Бакы ш.), Салйан, Нефтчала р-нлары яразисиндя Ширван Дювлят Горуьу (1969; сащ. 26900 ща) ясасында тяшкил олунмушдур. Сащяси 54373,5 ща-дыр. Йарымсящра ландшафтына маликдир. 4000 ща-ны су щювзяси тяшкил едир. Су-батаглыг сащялярдя надир вя гиймятли кючяри гушлар (тураъ, бязэяк, довдаг, гу гушлары вя с.) йувалайыр. Фаунанын ясасыны ъейран тяшкил едир.

     Милли парк (милли тябият паркы)

    Республикада гуру вя су сащяляриндя надир ландшафтларын вя тябият абидяляринин  мцщафизяси мягсядиля цмуми сащ. 117281 ща олан 6 милли парк  йарадылмышдыр. Горуглардан фяргли олараг бурада эязинтийя  вя истиращятя иъазя верилир.

     Аьэюл Милли Паркы. 2003 илдя Аьъабяди вя Бейляган р-нлары яразисиндя Аьэюл йасаглыьы (1978; сащ. 5182 ща) ясасында йарадылмышдыр. Сащяси 17924 щадыр. Кцр-Араз овалыьынын Мил дцзцндядир. Йарымсящра ландшафты цстцнлцк тяшкил едир. Республикада гушларын мцщцм гышлама вя йувалама йеридир. 140-дан чох гуш нювцня раст эялинир ки, онларын да 89 нювц йувалайан гушлардыр (султан тойуьу, ярсиндимдик, гу гушлары, фитчи вя мярмяр ъцряляр, бязэяк вя с.). Ясас мцщафизя обйектляри кючяри, суятрафы вя су гушларынын кцтляви йувалама вя гышлама йерляри олан су-батаглыг еколожи системляридир. ЙУНЕСКО-нун “Ясасян су гушларынын йашама йерляри кими бейнялхалг ящямиййятли сулу-батаглыг йерляри щаггында” Конвенсийасынын сийащысына дахил едилмишдир.

     Щиркан Милли Паркы. 2004 илдя Лянкяран вя Астара р-нлары яразисиндя Щиркан Дювлят Горуьу (1936; сащ. 2900 ща) ясасында тяшкил олунмушдур. Сащяси 21435 ща-дыр. Цчцнъц Дюврцн гядим реликт вя ендемик битки нювляри горунур. Азярбайъанда йайылмыш аьаъ вя кол биткиляринин 1900 нювц (162-си ендемик, 95-и надир, 38-и ися кюкц кясилмякдя олан) Щиркан мешяляриндядир. 18 мямяли щейван вя 25 гуш нювц мяскунлашмышдыр. Азярбайъанын “Гырмызы китабы”на дцшмцш Щиркан шцмшады, дямираьаъ, шабалыдйарпаг палыд, Щиркан янъири, Щиркан армуду, Хязяр ляляйи, ипяк акасийа, Гафгаз хурмасы, Щиркан биэявяри, гызылаьаъ вя с., щейван нювляриндян бябир, гушлардан Талыш гырговулу, Щиркан ары гушусу, гара лейляк, беркут вя с. горунур.

      

    Алтыаьаъ Милли Паркы. 2004 илдя Хызы вя Сийязян р-нлары яразисиндя Алтыаьаъ Дювлят Горуьу (1990; сащ. 4438 ща) ясасында йарадылмышдыр. Сащяси 11035 ща-дыр. Яразисинин 90,5%-ини енлийарпаглы мешяляр тяшкил едир. Ясас аьаъ нювляри палыд, Гафгаз вяляси, Шярг фыстыьы, ади эюйрцш, аьъагайын вя с.-дир. Яразидя ъцйцр, айы, габан, вашаг, йенот, тцлкц, довшан, дяля, ъанавар вя с. Щейванлар мцщафизя олунур.

     Абшерон Милли Паркы. 2005 илдя Бакы ш.-нин Язизбяйов р-ну яразисиндя Абшерон йасаглыьы (1969; сащ. 800 ща) ясасында йарадылмышдыр. Сащяси 783 ща-дыр. Надир тябият комплексляри, ъейранлар, су-батаглыг гушлары, пярайаглыларын йеэаня нцмуняси олан Хязяр суитиси горунур.

     Дювлят тябият горуглары. Бяситчай Дювлят Тябият Горуьу. 1974 илдя Зянэилан р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 107 ща-дыр. Дцнйада надир вя нясли кясилмякдя олан, тябии щалда битян Шярг чинары мцщафизя вя бярпа олунур.

     Гарайазы Дювлят Тябият Горуьу. 1976 илдя Газах вя Аьстафа р-нлары яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 4855 ща олмуш вя 2003 илдя 9658 ща йадяк эенишляндирилмишдир. Кцргыраьы тугай мешяляринин мцщафизяси вя бярпасы мягсядиля тяшкил едилмишдир. Палыд, аьйарпаг говаг, акасийа, титряк говаг вя сюйцд аьаълары, марал, чюлдонузу, порсуг, дяля, довшан, чюлпишийи, гундуз, гырговул, гаратойуг, эюйярчинкимиляр вя с. горунур.

     Гараэюл Дювлят Тябият Горуьу. 1987 илдя Лачын р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 240 ща-дыр.

    Йцксяк даьлыг гуршагда йерляшян эюл вя онун ятраф сащясинин ландшафт комплексляри, алп чямянлийи горунур. Эюлдя гызылхаллы балыглар вар.

     Гызылаьаъ Дювлят Тябият Горуьу. 1929 илдя Лянкяран р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 88360 ща дыр. Гызылаьаъ вя Кичик Гызылаьаъ кюрфязляри вя онларын сащил золагларыны ящатя едир. Тягр. 50%-и су акваторийасыдыр. Су гушларынын гышладыьы ясас йерлярдяндир. Сащил зонасында эюл вя батаглыглар вар. 22 дястядян вя 248 нювдян ибарят су, батаглыг вя чюл гушлары мцщафизя олунур. Гышда кюрфязлярин дайаз щиссяляриндя вя ширин су щювзяляриндя газ, юрдяк, гу гушу, гутан, гызылгаз, гарабатдаг, гашгалдаг, Мисир ваьы, довдаг, бязэяк, султан тойуьу, тураъ вя с. гушлар йувалайыр. 10 мямяли щейван вя тягр. 30 балыг нювц вардыр. 1976 илдя бейнялхалг ящямиййятли горуглар сийащысына дахил едилмишдир. Яразиси вя ятрафы су, батаглыг вя йарымсящра биткиляри иля зянэиндир.

     

    Загатала Дювлят Тябият Горуьу. 1929 илдя Загатала вя Балакян р-нлары яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 23844 ща-дыр. Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъынын тябии даь-мешя вя даь-чямян ландшафт комплексини, хцсусиля Катех-Мазых мешялярини мцщафизя етмяк мягсядиля йарадылмышдыр. Ясасян, Катех вя Балакян чайларынын щювзяляриндя йерляшир. Енлийарпаглы (фыстыг, палыд, вяляс, ъюкя, эюйрцш) вя ийняйарпаглы (гарачющря, гармагвары шам) мешяляр, субалп вя алп чямянляри цстцнлцк тяшкил едир. 980 битки нювц, 104 гуш нювц, 58 онурьалы щейван нювц (няъиб марал, даькечиси, ъцйцр, кюпэяр, гонур айы, чюлдонузу, мешя вя дашлыг дяляси, вашаг вя с.) мцщафизя едилир. Зянэин тябият музейи вардыр.

     Илису Дювлят Тябият Горуьу. 1987 илдя Гах р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 9345 ща олмуш, 2003 илдя ися 17382 ща-йядяк артырылмышдыр. Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъында тябии комплекслярин, надир вя нясли кясилмякдя олан фауна вя флора нювляринин мцщафизяси вя бярпасыны тямин етмяк, торпагларын ерозийайа уьрамасынын вя сел щадисяляринин гаршысыны алмаг мягсядиля тяшкил едилмишдир. Фыстыг, Гафгаз вяляси, Иберийа вя Шярг палыды, марал, ъцйцр, чюлдонузу, кюпэяр, тякя, айы, вашаг, дяля, мешя пишийи вя с. мцщафизя олунур.

     Исмайыллы Дювля т Тябият Горуьу. 1981 илдя Исмайыллы р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 5778 ща олмуш, 2003 илдя 16740 ща-йа чатдырылмышдыр. Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъынын ш. щиссясиндя даь-мешя комплексини горумаг мягсядиля тяшкил едилмишдир. Яразисинин 97,6%-и мешяликдир. Палыд, фыстыг, вяляс, гарачющря, эюйрцш, ъюкя, аьъагайын, ъцйцр, айы, марал, кюпэяр, даькечиси, вашаг, довшан, дяля, порсуг, гырговул, тураъ, гаратойуг, алабахта, билдирчин, чобаналдадан, аьаъдялян вя с. горунур.

     Эюйэюл Дювлят Тябият Горуьу. 1925 илдя Няриманов (индики Ханлар) р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Азярбайъан Республикасынын илк дювлят горуьудур. 1961 илдя ляьв олунмуш, 1965 илдя йенидян бярпа едилмишдир. Сащяси 7100 ща олмуш, Елдар шамы Дювлят Тябият Горуьу йарадылдыгдан сонра 6739 ща-йадяк азалмышдыр. Кичик Гафгазын шм.-ш. йамаъынын тябии комплекслярини, торпаггоруйуъу, сусахлайыъы, курортиглим ящямиййятли даьешя вя даь-чямян биосенозларыны, даь эюллярини, флора вя фаунаны горумаг мягсядиля тяшкил едилмишдир. 420-йя йахын битки нювц (фыстыг, Елдар шамы, палыд, гармагвары шам вя с.), 40-дан чох щейван нювц (няъиб марал, ъцйцр, донуз, айы, даькечиси вя с.), 40-адяк гуш нювц, щямчинин мешя-даь, даь-бозгыр, субалп, алп, даьчямян битки екосистемляри, фыстыг, Шярг палыды, Гафгаз вяляси, тозаьаъы, ийняйарпаглы аьъагайын, ъюкя вя гармагвары шам, Гафгаз маралы, гонур айы, ъцйцр, чюлдонузу вя с. горунур. Зянэин тябият музейи вардыр.

    Елдар шамы Дювля т Тябият Горуьу. 1958 илдя Ханлар р-ну яразисиндя тяшкил олунмуш (сащ. 392 ща), 1967 илдя ляьв едилмиш, 2004 илдя Самух р-ну яразисиндя йенидян бярпа олунмушдур. Сащяси 1686 ща-дыр. Сяъиййяви вя надир тябият комплексляри вя обйектляри (ардыъ, саггызаьаъы, мурдарча, доггуздон, нар, ефедра, зиринъ, гараьан, довшан алмасы вя с.), дцнйада йеэаня вятяни Елляройуьу олан Елдар шамы мешялийи мцщафизя олунур. Елдар шамы Азярбайъан Республикасынын “Гырмызы китаб”ына дахил едилмишдир.

     

    Дювлят тябият горуьу

    Республикада гуру вя йа су сащяляриндя  тябии комплекслярин позулмасына  сябяб ола билян вя йа онларын олдуьу кими сахланылмасына тящлцкя тюрядян щяр нюв тясяррцфат фяалиййятини  гадаьан етмяк мягсядиля цмуми сащ. 201000 ща олан 13 дювлят  тябият горуьу йарадылмышдыр. Бурада тябии комплексляр бцтювлцкдя  вя бирдяфялик тясяррцфат фяалиййятиндян  чыхарылыр.

     Пиргулу Дювлят Тябият Горуьу. 1968 илдя Шамахы р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 1521 ща олмуш, 2003 илдя 4274 ща-йа чатдырылмышдыр. Типик даь-мешя ландшафтларыны, мцхтялиф нюв битки юртцйцнц, торпаьын мцнбитлийини горумаг мягсядиля тяшкил едилмишдир. Шярг палыды, Шярг фыстыьы, Гафгаз вяляси, ъцйцр, габан, гонур айы, вашаг, порсуг, гырговул, гаратойуг вя с. горунур. Шамахы Астрофизика Рясядханасы (ШАР) бу яразидядир.

     Тцрйанчай Дювлят Тябият Г о р у ь у. 1958 илдя Аьдаш р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 22488 щаыр. Аъынощур юн даьлыьы арид мешя комплекси вя ардыъ, саггызаьаъы, гызылаьаъ, сюйцд аьаълары, гаратикан коллары, гонур айы, чюлдонузу, порсуг, дяля, довшан, чюлпишийи, кяклик, эюйярчинкимиляр, аьбаш кяркяз, лешйейян гартал вя с. горунур. Яразисиндя ерозийа просеси вя сцрцшмяляр мцшащидя олунур. 38%-и мешя иля юртцлцдцр.

     

     Шащбуз Дювлят Тябият Горуьу. 2003 илдя Шащбуз р-ну (Нахчыван МР) яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 3139 ща-дыр. Батабат эюлц, нясли кясилмякдя олан щейванлар (бябир вя с.) мцщафизя олунур. Батабат рясядханасы бурададыр.

     Ширван Дювлят Тябият Горуьу. 1969 илдя Кцр-Араз овалыьынын Ъянуб-Шярги Ширван дцзянлийиндя Бяндован Дювлят Тябият Йасаглыьынын (1961; сащ. 4930 ща) ясасында йарадылмышдыр. Сащяси 25761 ща олмуш, 2003 илдя 6232 ща-йадяк азалмышдыр. Азярбайъан Республикасынын “Гырмызы китаб”ына дцшмцш ъейранлар вя бу ярази цчцн сяъиййяви олан диэяр фауна нювляри мцщафизя вя бярпа олунур.

     Дювлят тябият йасаглыглары. Гарайазы – Аьстафа Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1964 илдя Аьстафа р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 10000 ща-дыр. Гарайазы горуьунун няздиндядир. Кцргыраьы тугай мешяляри, марал, гырговул, габан, довшан вя с. Мцщафизя вя бярпа олунур.

     Бярдя Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1966 илдя Бярдя вя Аьдаш р-нлары яразиляриндя тяшкил едилмишдир. Сащяси 7500 ща-дыр. Кцргыраьы тугай мешяляри, гырговул, тураъ, габан вя с. мцщафизя олунур.

     Шяки Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1964 илдя Шяки р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 10350 ща-дыр. Тураъ, гырговул, габан, гонур айы, “Гырмызы китаб”а дцшмцш гуш нювляри горунур вя артырылыр.

     Эиладасы Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1964 илдя Бакы ш.-нин индики Гарадаь р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 400 ща-дыр. Су гушларынын дяниздяки гышлама йерляри, эцмцшц гаьайы, ададовшаны вя с. мцщафизя олунур.

     Бяндован Дювл ят Т ябият Йасаглыьы. 1961 илдя Салйан, Нефтчала р-нлары вя Бакы ш.-нин индики Гарадаь р-ну яразиляриндя йарадылмышдыр. Сащяси 30000 ща олмуш, яразисинин чох щиссяси Ширван Милли Паркына дахил едилдикдян сонра 4930 ща-йадяк азалмышдыр. Ъейранлар, су, батаглыг вя чюл гушлары мцщафизя олунур вя артырылыр.

     Корчай Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1961 илдя Ханлар вя индики Эоранбой р-нлары яразиляриндя йарадылмышдыр. Сащяси 15000 ща-дыр. Ъейранлар мцщафизя олунур вя артырылыр, кяклик, тураъ, довшан вя с. горунур.

     Лачын Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1961 илдя Лачын р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 20000 ща-дыр. Безоар кечиси, ъцйцр, “Гырмызы китаб”а дцшмцш 2 мямяли щейван нювц, 7 гуш нювц вя с. мцщафизя олунур вя артырылыр.

     Гусар  Дювлят  Тябият  Йасаглыьы. 1964 илдя Гусар р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 15000 ща-дыр. Гырговул, кяклик, габан вя с. мцщафизя олунур вя артырылыр, “Гырмызы китаб”а дцшмцш 5 гуш нювц горунур  

    Шямкир Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1964 илдя Шямкир вя Ханлар р-нлары яразиляриндя йарадылмышдыр. Сащяси 10000 ща-дыр. Гырговул, тураъ, кяклик, су, батаглыг гушлары мцщафизя вя бярпа олунур, “Гырмызы китаб”а дцшмцш 7 щейван вя гуш нювц горунур.

     Зуванд Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1969 илдя Лерик вя Йардымлы р-нлары яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 15000 ща-дыр. Талыш д-рына хас олан фауна (гонур айы, бябир, габан, ъцйцр, кяклик вя с.) мцщафизя олунур.

     Исмайыллы Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1969 илдя Исмайыллы р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 34400 ща олмуш, щазырда 23438 ща-дыр (Исмайыллы Дювлят Тябият Горуьунун сащяси бу йасаглыьын яразиси щесабына эенишляндирилмишдир). Няъиб марал, габан, айы, дяля, тетра гушу, Гафгаз улары, даь кяли, ъцйцр, гарапача, вашаг вя с. горунур.

     

    Дювлят тябият йасаглыьы 

    Республикада гуру вя йа су сащяляриндя  тябии сярвятлярдян мящдуд истифадя  едилмякля щейванларын вя биткилярин бязи нювляринин, су, мешя, торпаг вя с. обйектлярин мцщафизяси мягсядиля цмуми сащ. 285000 ща олан 19 Дювлят йасаглыьы йарадылмышдыр.  Горуглардан фяргли олараг бурада торпаг сащяляри тясяррцфат  дювриййясиндян чыхарылмыр.

     Ордубад Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1969 илдя Ордубад вя Ъулфа р-нлары (Нахчыван МР) яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 40000 ща олмушдур. Онун яразиси щесабына акад. Щясян Ялийев ад. Ордубад Милли Паркы йарадылдыгдан сонра сащяси 27869 ща-дыр. Даь  гойуну, безоар кечиси, кяклик, бябир вя с. мцщафизя олунур вя артырылыр. “Гырмызы китаб”а дцшмцш 4 мямяли щейван вя 6 гуш нювц горунур.

     Кичик Гызылаьаъ Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1978 илдя Лянкяран вя Масаллы р-нлары яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 10700 ща-дыр. Йасаглыьа Кичик Гызылаьаъ кюрфязи дахилдир. Гышлайан, кючяри вя йувалайан су, батаглыг гушлары мцщафизя олунур. Онлардан 7-си “Гырмызы китаб”а дцшмцшдцр.

     Гызылъа Дювля т Тябият Йасаглыьы. 1984 илдя Эядябяй р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 5135 щадыр. Ъцйцр, айы, габан, довшан вя с. горунур.

     Дашалты Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1981 илдя Шуша р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 450 ща-дыр. Топхана мешясини вя орадакы надир битки вя щейван нювлярини горумаг мягсядиля тяшкил едилмишдир.

     Аразбойу Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1993 илдя Зянэилан р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 2200 ща-dыр. Иран Ислам Республикасы иля Араз чайы бойу сярщяд зонасынын надир битки вя щейван нювляринин мцщафизяси мягсядиля тяшкил едилмишдир.

     

     Гах Дювлят Тябият Йасаглыьы. 2003 илдя Гах р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 36836 ща-дыр. Илису Дювлят Тябият Горуьу иля щямсярщяд йай отлагларында вя Аъынощур дцзцндя фауна мцщафизя олунур вя нясли кясилмякдя олан щейван нювляри бярпа едилир.

     Гябяля Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1993 илдя Гябяля р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 39700 ща-дыр. Гарапача, ъцйцр, айы, габан, даь кяли, вашаг вя с. мцщафизя олунур.

     Хцсуси мцщафизя олунан тябият обйектляри. Азярбайъан Республикасы яразисиндя тябият абидяси обйектляриня конкрет ъоьрафи зона цчцн сяъиййяви олан ландшафтлар, йахуд онларын айры-айры цнсцрляри, йерли аьаъ групларынын еталонуну тяшкил едян вя надир нюв тяркибиня эюря сечилян гиймятли мешя сащяляри, ендемик вя йа мящв олмаг тящлцкясиня мяруз галан биткилярин йайылдыьы йерляр, йашы чох олан аьаълар, щямчинин эеоложи ачылышлар, гайалар, маьаралар, палеонтоложи галыглар, булаглар, эюлляр вя с. аид едилир. Бурада 2047 чохясрлик аьаъ, 15097,5 ща, хцсусиля гиймятли мешя сащяляри, 37 эеоложи, палеонтоложи комплексляр вя йералты суларын цзя чыхдыьы йерляр (булаглар) вардыр. Республиканын 23 палчыг вулканы тябият абидяляри сийащысына дахил едилмишдир.

    Телман Исмайылов, Садиг Салманов

    2.19.  Xüsusi mühafizə olunan təbiət ərziləri və obyektləri

    Хцсуси мцщафизя олунан тябият яразиляри вя обйектляри

     Азярбайъан Республикасында цмуми сащ. 593,11 мин ща олан 38 хцсуси горунан вя юлкя яразисинин 8%-ни тяшкил едян тябият ярази ващиди (милли парклар, горуглар, йасаглыглар) йарадылмышдыр. Онларын тяшкили вя щцгуги вязиййяти Азярбайъан Республикасынын “Ятраф мцщитин мцщафизяси щаггында” (1999), “Щейванлар алями щаггында” (1999), “Хцсуси мцщафизя олунан тябият яразиляри вя обйектляри щаггында” (2000) вя “Овчулуг щаггында” (2004) ганунлары иля тянзимлянир.

     Милли парклар. Акад . Щясян Ялийев адына Ордубад  Милли П а р к ы. 2003 илдя Нахчыван МР-ин Ордубад р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 12131 ща-дыр, чох щиссяси даьлыгдыр. Азярбайъанын “Гырмызы китабы”на салынмыш 58 щейван (35 онурьалы вя 23 щяшярат) вя 39 битки нювц вардыр. Яразисиндя надир вя нясли кясилмякдя олан Юн Асийа бябири, муфлон, безоар кечиси, Авропа тцвцйц, аьгуйруг дяниз гарталы, беркут, бязэяк вардыр.

    Ширван Милли Паркы. 2003 илдя Гарадаь (Бакы ш.), Салйан, Нефтчала р-нлары яразисиндя Ширван Дювлят Горуьу (1969; сащ. 26900 ща) ясасында тяшкил олунмушдур. Сащяси 54373,5 ща-дыр. Йарымсящра ландшафтына маликдир. 4000 ща-ны су щювзяси тяшкил едир. Су-батаглыг сащялярдя надир вя гиймятли кючяри гушлар (тураъ, бязэяк, довдаг, гу гушлары вя с.) йувалайыр. Фаунанын ясасыны ъейран тяшкил едир.

     Милли парк (милли тябият паркы)

    Республикада гуру вя су сащяляриндя надир ландшафтларын вя тябият абидяляринин  мцщафизяси мягсядиля цмуми сащ. 117281 ща олан 6 милли парк  йарадылмышдыр. Горуглардан фяргли олараг бурада эязинтийя  вя истиращятя иъазя верилир.

     Аьэюл Милли Паркы. 2003 илдя Аьъабяди вя Бейляган р-нлары яразисиндя Аьэюл йасаглыьы (1978; сащ. 5182 ща) ясасында йарадылмышдыр. Сащяси 17924 щадыр. Кцр-Араз овалыьынын Мил дцзцндядир. Йарымсящра ландшафты цстцнлцк тяшкил едир. Республикада гушларын мцщцм гышлама вя йувалама йеридир. 140-дан чох гуш нювцня раст эялинир ки, онларын да 89 нювц йувалайан гушлардыр (султан тойуьу, ярсиндимдик, гу гушлары, фитчи вя мярмяр ъцряляр, бязэяк вя с.). Ясас мцщафизя обйектляри кючяри, суятрафы вя су гушларынын кцтляви йувалама вя гышлама йерляри олан су-батаглыг еколожи системляридир. ЙУНЕСКО-нун “Ясасян су гушларынын йашама йерляри кими бейнялхалг ящямиййятли сулу-батаглыг йерляри щаггында” Конвенсийасынын сийащысына дахил едилмишдир.

     Щиркан Милли Паркы. 2004 илдя Лянкяран вя Астара р-нлары яразисиндя Щиркан Дювлят Горуьу (1936; сащ. 2900 ща) ясасында тяшкил олунмушдур. Сащяси 21435 ща-дыр. Цчцнъц Дюврцн гядим реликт вя ендемик битки нювляри горунур. Азярбайъанда йайылмыш аьаъ вя кол биткиляринин 1900 нювц (162-си ендемик, 95-и надир, 38-и ися кюкц кясилмякдя олан) Щиркан мешяляриндядир. 18 мямяли щейван вя 25 гуш нювц мяскунлашмышдыр. Азярбайъанын “Гырмызы китабы”на дцшмцш Щиркан шцмшады, дямираьаъ, шабалыдйарпаг палыд, Щиркан янъири, Щиркан армуду, Хязяр ляляйи, ипяк акасийа, Гафгаз хурмасы, Щиркан биэявяри, гызылаьаъ вя с., щейван нювляриндян бябир, гушлардан Талыш гырговулу, Щиркан ары гушусу, гара лейляк, беркут вя с. горунур.

      

    Алтыаьаъ Милли Паркы. 2004 илдя Хызы вя Сийязян р-нлары яразисиндя Алтыаьаъ Дювлят Горуьу (1990; сащ. 4438 ща) ясасында йарадылмышдыр. Сащяси 11035 ща-дыр. Яразисинин 90,5%-ини енлийарпаглы мешяляр тяшкил едир. Ясас аьаъ нювляри палыд, Гафгаз вяляси, Шярг фыстыьы, ади эюйрцш, аьъагайын вя с.-дир. Яразидя ъцйцр, айы, габан, вашаг, йенот, тцлкц, довшан, дяля, ъанавар вя с. Щейванлар мцщафизя олунур.

     Абшерон Милли Паркы. 2005 илдя Бакы ш.-нин Язизбяйов р-ну яразисиндя Абшерон йасаглыьы (1969; сащ. 800 ща) ясасында йарадылмышдыр. Сащяси 783 ща-дыр. Надир тябият комплексляри, ъейранлар, су-батаглыг гушлары, пярайаглыларын йеэаня нцмуняси олан Хязяр суитиси горунур.

     Дювлят тябият горуглары. Бяситчай Дювлят Тябият Горуьу. 1974 илдя Зянэилан р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 107 ща-дыр. Дцнйада надир вя нясли кясилмякдя олан, тябии щалда битян Шярг чинары мцщафизя вя бярпа олунур.

     Гарайазы Дювлят Тябият Горуьу. 1976 илдя Газах вя Аьстафа р-нлары яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 4855 ща олмуш вя 2003 илдя 9658 ща йадяк эенишляндирилмишдир. Кцргыраьы тугай мешяляринин мцщафизяси вя бярпасы мягсядиля тяшкил едилмишдир. Палыд, аьйарпаг говаг, акасийа, титряк говаг вя сюйцд аьаълары, марал, чюлдонузу, порсуг, дяля, довшан, чюлпишийи, гундуз, гырговул, гаратойуг, эюйярчинкимиляр вя с. горунур.

     Гараэюл Дювлят Тябият Горуьу. 1987 илдя Лачын р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 240 ща-дыр.

    Йцксяк даьлыг гуршагда йерляшян эюл вя онун ятраф сащясинин ландшафт комплексляри, алп чямянлийи горунур. Эюлдя гызылхаллы балыглар вар.

     Гызылаьаъ Дювлят Тябият Горуьу. 1929 илдя Лянкяран р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 88360 ща дыр. Гызылаьаъ вя Кичик Гызылаьаъ кюрфязляри вя онларын сащил золагларыны ящатя едир. Тягр. 50%-и су акваторийасыдыр. Су гушларынын гышладыьы ясас йерлярдяндир. Сащил зонасында эюл вя батаглыглар вар. 22 дястядян вя 248 нювдян ибарят су, батаглыг вя чюл гушлары мцщафизя олунур. Гышда кюрфязлярин дайаз щиссяляриндя вя ширин су щювзяляриндя газ, юрдяк, гу гушу, гутан, гызылгаз, гарабатдаг, гашгалдаг, Мисир ваьы, довдаг, бязэяк, султан тойуьу, тураъ вя с. гушлар йувалайыр. 10 мямяли щейван вя тягр. 30 балыг нювц вардыр. 1976 илдя бейнялхалг ящямиййятли горуглар сийащысына дахил едилмишдир. Яразиси вя ятрафы су, батаглыг вя йарымсящра биткиляри иля зянэиндир.

     

    Загатала Дювлят Тябият Горуьу. 1929 илдя Загатала вя Балакян р-нлары яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 23844 ща-дыр. Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъынын тябии даь-мешя вя даь-чямян ландшафт комплексини, хцсусиля Катех-Мазых мешялярини мцщафизя етмяк мягсядиля йарадылмышдыр. Ясасян, Катех вя Балакян чайларынын щювзяляриндя йерляшир. Енлийарпаглы (фыстыг, палыд, вяляс, ъюкя, эюйрцш) вя ийняйарпаглы (гарачющря, гармагвары шам) мешяляр, субалп вя алп чямянляри цстцнлцк тяшкил едир. 980 битки нювц, 104 гуш нювц, 58 онурьалы щейван нювц (няъиб марал, даькечиси, ъцйцр, кюпэяр, гонур айы, чюлдонузу, мешя вя дашлыг дяляси, вашаг вя с.) мцщафизя едилир. Зянэин тябият музейи вардыр.

     Илису Дювлят Тябият Горуьу. 1987 илдя Гах р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 9345 ща олмуш, 2003 илдя ися 17382 ща-йядяк артырылмышдыр. Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъында тябии комплекслярин, надир вя нясли кясилмякдя олан фауна вя флора нювляринин мцщафизяси вя бярпасыны тямин етмяк, торпагларын ерозийайа уьрамасынын вя сел щадисяляринин гаршысыны алмаг мягсядиля тяшкил едилмишдир. Фыстыг, Гафгаз вяляси, Иберийа вя Шярг палыды, марал, ъцйцр, чюлдонузу, кюпэяр, тякя, айы, вашаг, дяля, мешя пишийи вя с. мцщафизя олунур.

     Исмайыллы Дювля т Тябият Горуьу. 1981 илдя Исмайыллы р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 5778 ща олмуш, 2003 илдя 16740 ща-йа чатдырылмышдыр. Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъынын ш. щиссясиндя даь-мешя комплексини горумаг мягсядиля тяшкил едилмишдир. Яразисинин 97,6%-и мешяликдир. Палыд, фыстыг, вяляс, гарачющря, эюйрцш, ъюкя, аьъагайын, ъцйцр, айы, марал, кюпэяр, даькечиси, вашаг, довшан, дяля, порсуг, гырговул, тураъ, гаратойуг, алабахта, билдирчин, чобаналдадан, аьаъдялян вя с. горунур.

     Эюйэюл Дювлят Тябият Горуьу. 1925 илдя Няриманов (индики Ханлар) р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Азярбайъан Республикасынын илк дювлят горуьудур. 1961 илдя ляьв олунмуш, 1965 илдя йенидян бярпа едилмишдир. Сащяси 7100 ща олмуш, Елдар шамы Дювлят Тябият Горуьу йарадылдыгдан сонра 6739 ща-йадяк азалмышдыр. Кичик Гафгазын шм.-ш. йамаъынын тябии комплекслярини, торпаггоруйуъу, сусахлайыъы, курортиглим ящямиййятли даьешя вя даь-чямян биосенозларыны, даь эюллярини, флора вя фаунаны горумаг мягсядиля тяшкил едилмишдир. 420-йя йахын битки нювц (фыстыг, Елдар шамы, палыд, гармагвары шам вя с.), 40-дан чох щейван нювц (няъиб марал, ъцйцр, донуз, айы, даькечиси вя с.), 40-адяк гуш нювц, щямчинин мешя-даь, даь-бозгыр, субалп, алп, даьчямян битки екосистемляри, фыстыг, Шярг палыды, Гафгаз вяляси, тозаьаъы, ийняйарпаглы аьъагайын, ъюкя вя гармагвары шам, Гафгаз маралы, гонур айы, ъцйцр, чюлдонузу вя с. горунур. Зянэин тябият музейи вардыр.

    Елдар шамы Дювля т Тябият Горуьу. 1958 илдя Ханлар р-ну яразисиндя тяшкил олунмуш (сащ. 392 ща), 1967 илдя ляьв едилмиш, 2004 илдя Самух р-ну яразисиндя йенидян бярпа олунмушдур. Сащяси 1686 ща-дыр. Сяъиййяви вя надир тябият комплексляри вя обйектляри (ардыъ, саггызаьаъы, мурдарча, доггуздон, нар, ефедра, зиринъ, гараьан, довшан алмасы вя с.), дцнйада йеэаня вятяни Елляройуьу олан Елдар шамы мешялийи мцщафизя олунур. Елдар шамы Азярбайъан Республикасынын “Гырмызы китаб”ына дахил едилмишдир.

     

    Дювлят тябият горуьу

    Республикада гуру вя йа су сащяляриндя  тябии комплекслярин позулмасына  сябяб ола билян вя йа онларын олдуьу кими сахланылмасына тящлцкя тюрядян щяр нюв тясяррцфат фяалиййятини  гадаьан етмяк мягсядиля цмуми сащ. 201000 ща олан 13 дювлят  тябият горуьу йарадылмышдыр. Бурада тябии комплексляр бцтювлцкдя  вя бирдяфялик тясяррцфат фяалиййятиндян  чыхарылыр.

     Пиргулу Дювлят Тябият Горуьу. 1968 илдя Шамахы р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 1521 ща олмуш, 2003 илдя 4274 ща-йа чатдырылмышдыр. Типик даь-мешя ландшафтларыны, мцхтялиф нюв битки юртцйцнц, торпаьын мцнбитлийини горумаг мягсядиля тяшкил едилмишдир. Шярг палыды, Шярг фыстыьы, Гафгаз вяляси, ъцйцр, габан, гонур айы, вашаг, порсуг, гырговул, гаратойуг вя с. горунур. Шамахы Астрофизика Рясядханасы (ШАР) бу яразидядир.

     Тцрйанчай Дювлят Тябият Г о р у ь у. 1958 илдя Аьдаш р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 22488 щаыр. Аъынощур юн даьлыьы арид мешя комплекси вя ардыъ, саггызаьаъы, гызылаьаъ, сюйцд аьаълары, гаратикан коллары, гонур айы, чюлдонузу, порсуг, дяля, довшан, чюлпишийи, кяклик, эюйярчинкимиляр, аьбаш кяркяз, лешйейян гартал вя с. горунур. Яразисиндя ерозийа просеси вя сцрцшмяляр мцшащидя олунур. 38%-и мешя иля юртцлцдцр.

     

     Шащбуз Дювлят Тябият Горуьу. 2003 илдя Шащбуз р-ну (Нахчыван МР) яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 3139 ща-дыр. Батабат эюлц, нясли кясилмякдя олан щейванлар (бябир вя с.) мцщафизя олунур. Батабат рясядханасы бурададыр.

     Ширван Дювлят Тябият Горуьу. 1969 илдя Кцр-Араз овалыьынын Ъянуб-Шярги Ширван дцзянлийиндя Бяндован Дювлят Тябият Йасаглыьынын (1961; сащ. 4930 ща) ясасында йарадылмышдыр. Сащяси 25761 ща олмуш, 2003 илдя 6232 ща-йадяк азалмышдыр. Азярбайъан Республикасынын “Гырмызы китаб”ына дцшмцш ъейранлар вя бу ярази цчцн сяъиййяви олан диэяр фауна нювляри мцщафизя вя бярпа олунур.

     Дювлят тябият йасаглыглары. Гарайазы – Аьстафа Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1964 илдя Аьстафа р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 10000 ща-дыр. Гарайазы горуьунун няздиндядир. Кцргыраьы тугай мешяляри, марал, гырговул, габан, довшан вя с. Мцщафизя вя бярпа олунур.

     Бярдя Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1966 илдя Бярдя вя Аьдаш р-нлары яразиляриндя тяшкил едилмишдир. Сащяси 7500 ща-дыр. Кцргыраьы тугай мешяляри, гырговул, тураъ, габан вя с. мцщафизя олунур.

     Шяки Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1964 илдя Шяки р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 10350 ща-дыр. Тураъ, гырговул, габан, гонур айы, “Гырмызы китаб”а дцшмцш гуш нювляри горунур вя артырылыр.

     Эиладасы Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1964 илдя Бакы ш.-нин индики Гарадаь р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 400 ща-дыр. Су гушларынын дяниздяки гышлама йерляри, эцмцшц гаьайы, ададовшаны вя с. мцщафизя олунур.

     Бяндован Дювл ят Т ябият Йасаглыьы. 1961 илдя Салйан, Нефтчала р-нлары вя Бакы ш.-нин индики Гарадаь р-ну яразиляриндя йарадылмышдыр. Сащяси 30000 ща олмуш, яразисинин чох щиссяси Ширван Милли Паркына дахил едилдикдян сонра 4930 ща-йадяк азалмышдыр. Ъейранлар, су, батаглыг вя чюл гушлары мцщафизя олунур вя артырылыр.

     Корчай Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1961 илдя Ханлар вя индики Эоранбой р-нлары яразиляриндя йарадылмышдыр. Сащяси 15000 ща-дыр. Ъейранлар мцщафизя олунур вя артырылыр, кяклик, тураъ, довшан вя с. горунур.

     Лачын Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1961 илдя Лачын р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 20000 ща-дыр. Безоар кечиси, ъцйцр, “Гырмызы китаб”а дцшмцш 2 мямяли щейван нювц, 7 гуш нювц вя с. мцщафизя олунур вя артырылыр.

     Гусар  Дювлят  Тябият  Йасаглыьы. 1964 илдя Гусар р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 15000 ща-дыр. Гырговул, кяклик, габан вя с. мцщафизя олунур вя артырылыр, “Гырмызы китаб”а дцшмцш 5 гуш нювц горунур  

    Шямкир Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1964 илдя Шямкир вя Ханлар р-нлары яразиляриндя йарадылмышдыр. Сащяси 10000 ща-дыр. Гырговул, тураъ, кяклик, су, батаглыг гушлары мцщафизя вя бярпа олунур, “Гырмызы китаб”а дцшмцш 7 щейван вя гуш нювц горунур.

     Зуванд Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1969 илдя Лерик вя Йардымлы р-нлары яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 15000 ща-дыр. Талыш д-рына хас олан фауна (гонур айы, бябир, габан, ъцйцр, кяклик вя с.) мцщафизя олунур.

     Исмайыллы Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1969 илдя Исмайыллы р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 34400 ща олмуш, щазырда 23438 ща-дыр (Исмайыллы Дювлят Тябият Горуьунун сащяси бу йасаглыьын яразиси щесабына эенишляндирилмишдир). Няъиб марал, габан, айы, дяля, тетра гушу, Гафгаз улары, даь кяли, ъцйцр, гарапача, вашаг вя с. горунур.

     

    Дювлят тябият йасаглыьы 

    Республикада гуру вя йа су сащяляриндя  тябии сярвятлярдян мящдуд истифадя  едилмякля щейванларын вя биткилярин бязи нювляринин, су, мешя, торпаг вя с. обйектлярин мцщафизяси мягсядиля цмуми сащ. 285000 ща олан 19 Дювлят йасаглыьы йарадылмышдыр.  Горуглардан фяргли олараг бурада торпаг сащяляри тясяррцфат  дювриййясиндян чыхарылмыр.

     Ордубад Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1969 илдя Ордубад вя Ъулфа р-нлары (Нахчыван МР) яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 40000 ща олмушдур. Онун яразиси щесабына акад. Щясян Ялийев ад. Ордубад Милли Паркы йарадылдыгдан сонра сащяси 27869 ща-дыр. Даь  гойуну, безоар кечиси, кяклик, бябир вя с. мцщафизя олунур вя артырылыр. “Гырмызы китаб”а дцшмцш 4 мямяли щейван вя 6 гуш нювц горунур.

     Кичик Гызылаьаъ Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1978 илдя Лянкяран вя Масаллы р-нлары яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 10700 ща-дыр. Йасаглыьа Кичик Гызылаьаъ кюрфязи дахилдир. Гышлайан, кючяри вя йувалайан су, батаглыг гушлары мцщафизя олунур. Онлардан 7-си “Гырмызы китаб”а дцшмцшдцр.

     Гызылъа Дювля т Тябият Йасаглыьы. 1984 илдя Эядябяй р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 5135 щадыр. Ъцйцр, айы, габан, довшан вя с. горунур.

     Дашалты Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1981 илдя Шуша р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 450 ща-дыр. Топхана мешясини вя орадакы надир битки вя щейван нювлярини горумаг мягсядиля тяшкил едилмишдир.

     Аразбойу Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1993 илдя Зянэилан р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 2200 ща-dыр. Иран Ислам Республикасы иля Араз чайы бойу сярщяд зонасынын надир битки вя щейван нювляринин мцщафизяси мягсядиля тяшкил едилмишдир.

     

     Гах Дювлят Тябият Йасаглыьы. 2003 илдя Гах р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 36836 ща-дыр. Илису Дювлят Тябият Горуьу иля щямсярщяд йай отлагларында вя Аъынощур дцзцндя фауна мцщафизя олунур вя нясли кясилмякдя олан щейван нювляри бярпа едилир.

     Гябяля Дювлят Тябият Йасаглыьы. 1993 илдя Гябяля р-ну яразисиндя йарадылмышдыр. Сащяси 39700 ща-дыр. Гарапача, ъцйцр, айы, габан, даь кяли, вашаг вя с. мцщафизя олунур.

     Хцсуси мцщафизя олунан тябият обйектляри. Азярбайъан Республикасы яразисиндя тябият абидяси обйектляриня конкрет ъоьрафи зона цчцн сяъиййяви олан ландшафтлар, йахуд онларын айры-айры цнсцрляри, йерли аьаъ групларынын еталонуну тяшкил едян вя надир нюв тяркибиня эюря сечилян гиймятли мешя сащяляри, ендемик вя йа мящв олмаг тящлцкясиня мяруз галан биткилярин йайылдыьы йерляр, йашы чох олан аьаълар, щямчинин эеоложи ачылышлар, гайалар, маьаралар, палеонтоложи галыглар, булаглар, эюлляр вя с. аид едилир. Бурада 2047 чохясрлик аьаъ, 15097,5 ща, хцсусиля гиймятли мешя сащяляри, 37 эеоложи, палеонтоложи комплексляр вя йералты суларын цзя чыхдыьы йерляр (булаглар) вардыр. Республиканын 23 палчыг вулканы тябият абидяляри сийащысына дахил едилмишдир.

    Телман Исмайылов, Садиг Салманов