Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
“Azərbaycan” xüsusi cildi (Az) (Ümumi məlumat - 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi)
    3.2. XALQ 3.2.1 Azərbaycan xalqının etnogenezi

    Азярбайъан халгынын етноэенези*

    Азярбайъан халгынын тарихи мцгяддяратынын мцяййянляшмясиндя Азярбайъанын ъоьрафи вя эеосийаси мювгейи мцщцм рол ойнамышдыр. Ялверишли тябии-иглим шяраити, ландшафт мцхтялифлийи бурада щяля гядим заманлардан тясяррцфат мейилляри, йашайыш тярзи вя етнопсихоложи хцсусиййятляри иля бир-бириндян фярглянян етник бирликлярин мяскунлашмасыны шяртляндирмишдир. Азярбайъанда тарих бойу мцхтялиф халглар вя мядяниййятляр арасында гаршылыглы ъанлы ялагяляр мювъуд олмушдур. Азярбайъанын вя Азярбайъан халгынын тябии-тарихи тяшяккцлцнцн тяркиб щиссяси олан бу просесдя онун щяр бир иштиракчысы надир мядяниййятин ортаг сащибиня чеврилирди. Бунунла да бу эцн “азярбайъанлылар” ады алтында гябул етдийимиз ващид бирлийин юзцлц гойулмуш вя онун тяркибиня апарыъы тцрк амили иля йанашы Азярбайъанда мяскунлашмыш бцтцн халглар дахил олмушдур. Бурада гейд олунмалыдыр ки, етносларын тяркиб щиссяляри, онларын мадди вя мяняви мядяниййят сащясиндяки наилиййятляри итмир, садяъя, дяйишиклийя мяруз галыр, бир-бири иля гайнайыб-гарышыр, ассимилйасийайа вя интеграсийайа уьрайыр; етник мянсубиййят ися йалныз юзцнцдяркля, бу вя йа диэяр тарихи-мядяни бирлийя мянсублуг щисси иля мцяййян едилир. Ейни заманда нязяря алынмалыдыр ки, етник консолидасийада тякъя эенетик ъящятдян гощум етнослар дейил, щям дя цмуми яразийя, дин вя адят-яняняляря, мадди мядяниййятя малик олан вя сийаси ъящятдян ващид дювлят чярчивясиндя бирляшмиш етнослар да иштирак едя биляр.

     “Азярбайъан” хороними мяншяъя чох гядимдир. Антик, пящляви вя Сурийа йазылы мянбяляриндя эюстярилдийиня эюря, терминин кюкц е.я. 4 ясря эедиб чыхыр. Бу ад яввялляр индики Ъянуби Азярбайъан торпагларына, Сасани империйасы сийаси-инзибати ислащатлар нятиъясиндя дюрд бюйцк яйалятя бюлцндцкдян вя яйалятлярдян бири “Адурбадаган” адландырылдыгдан (6 яср) сонра ися бцтцн Азярбайъана шамил едилди вя артыг яряб мянбяляриндя “Азярбайъан” кими гярарлашды.

      Антроположи тядгигатлар азярбайъанлыларын  мцасир антроположи типляринин Азярбайъанын гядим ящалисинин антроположи   типляри иля, ясасян, цст-цстя дцшдцйцнц тясдиг едир. Азярбайъанлылар  Бюйцк Авропа иргинин ъянуб голуна  дахил олан ики антроположи типиня – долихо-мезокефал (Каспи) вя брахикефаллара  аиддирляр. Морфоложи ъящятдян щинд–Аралыг дянизи кичик иргиня аид едилян Каспи типи Азярбайъан Республикасынын  Кичик Гафгаз, Нахчыван, ъянуб вя мяркязи реэионларында, щямчинин Ъянуби Азярбайъанда эениш  йайылмышдыр. Балкан–Гафгаз кичик иргиня аид едилян брахикефал антроположи  типи ися, ясасян, республиканын шимал-гярб вя ъянуб-шярг бюлэяляри цчцн сяъиййявидир.

     Азярбайъан дцнйада ибтидаи инсанларын формалашдыьы ян гядим реэионлар сырасына дахилдир. Сон тядгигатлар Азярбайъанда бяшяр тарихинин 2 милйон иля йахын йашы олдуьуну сцбут етмишдир (Гуручай мядяниййяти абидяляри). Тарихи-археоложи арашдырмалар эюстярмишдир ки, Азярбайъанда щяйат гядим даш дюврцндян бу эцня гядяр фасилясиз олараг давам етмиш, Енеолит вя Тунъ дюврляринин Шомутяпя-Шулавер, Кцлтяпя, Лейлатяпя, Кцр-Араз, “бойалы габлар”, Хоъалы-Эядябяй, Талыш-Муьан археоложи мядяниййятляри биририни явязлямиш вя Азярбайъанда инсанын сосиал-тясяррцфат щяйатынын ардыъыллыьыны тямин етмишляр. Лакин сюзцэедян археоложи комплекслярдян ялдя едилмиш мадди мядяниййят нцмуняляри ня гядяр охшар олсалар да, тябии ки, ящали тяркибинин юзцнямяхсус дил вя локал хцсусиййятлярля сяъиййялянян етник мцхтялифлийи дя олмушдур. Щазырда Азярбайъан тядгигатчыларынын яксяриййяти юлкя ящалисинин “неолит ингилабы”ндан сонракы дюврдя Йахын Шяргин ясас мядяниййят мяркязляри иля етнодил ялагяляринин мювъуд олмасы фикринин тяряфдарыдыр.

    Мяс., прототцрк дилинин Шумер дили иля тарихи ялагясини чохсайлы мяна вя фонетик охшарлыглар тясдиг едир. Бунларын дяриндян юйрянилмяси мцгайисяли-тарихи тцрколоэийанын мцщцм вязифяляриндян биридир.

     Йазылы мянбялярдя Азярбайъан яразисиндя йашамыш гядим тайфалар щаггында илкин мялуматлар еркян Тунъ дюврцнцн сонларына аиддир. Азярбайъанын ъянуб щиссясиндя баш верян щадисяляря, бурадакы тайфаларын адлары вя йерляшмяси барядя илк мялуматлара е.я. 3-ъц миниллийин сонунъу рцбцня аид олан Шумер–Аккад мянбяляриндя тясадцф едилир. Ялдя олан материаллара ясасян ящалинин дилляри щаггында фикир сюйлямяк мцмкцндцр, археоложи нцмуняляр ися бу бюлэядяки тайфаларын Юн Асийа юлкяляри иля ялагяляринин е.я. 3–2-ъи минилликлярдя интенсивляшдийини тясдиг едир. Бу дюврдя Гафгаз– Анадолу ареалынын тайфалары иля етнодил бирлийи щяля галмагда иди, лакин буну Ашаьы Месопотамийадан тутмуш Мяркязи Асийайадяк шумер-прототцрк вя онлара гощум диллярин бцтювлцкдя дашыйыъылары щаггында демяк олмур. Сонун-ъулары Шярги Авропадан Шимали Щиндистана, Орта вя Юн Асийайа щярякят едян щинд-ари тайфаларынын вя Шярги Африкадан Йахын Шяргя ахышан сами тайфаларынын эцълц миграсийа дальасы артыг парчаламышды. Гейд олунмалыдыр ки, Азярбайъанын йерли ящалиси Дямир дюврцнцн яввялляриндя (е.я. 1-ъи минилликдя) дя щяля е.я. 3-ъц минилликдя вя ондан юнъя бурада йашамыш етник елементлярдян тяшкил олунмушду. Буну 20 метрдян артыг мядяни тябягяси олан вя е.я. 6–1-ъи минилликляри ящатя едян Кцлтяпя (Нахчыван) йашайыш мяскяни дя тясдиг едир.

     Е.я. 1-ъи миниллийин орталарында Азярбайъанын шимал щиссясиндя шярти олараг протоалбан адландырылан тайфа бирлийи тяшяккцл тапмышдыр. Ъянубда ися етник тяркиб е.я. 1-ъи миниллийин биринъи рцбцндя ирандилли тайфаларын эялмяси иля дяйишмяйя башламышдыр. Ясасян, айры-айры йерли тайфалар щесабына формалашан ирандилли етнослар биринъилярин тясяррцфат вя мядяни наилиййятлярини мянимсядиляр. Бу просес е.я. 7 ясрин сонунда, Манна дювлятинин мидийалылар (мадалылар) тяряфиндян истиласындан сонра да давам етмишдир. Бу заман Манна артыг хариъи алям тяряфиндян Мидийанын (Маданын) тяркиб щиссяси вя йа “Кичик Мидийа” кими гябул едилирди. Тядгигатчыларын фикринъя, мидийалыларын юзляри дя йерли вя ирандилли тайфаларын бирляшмясиндян ибарят идиляр, лакин ващид етнодил топлумуну йаратмаг онлара мцйяссяр олмады. Ъянуби Азярбайъанда йерли етник групларла (кадусиляр, сагартиляр, каспиляр, мардлар вя б.) эялмяляр арасында гаршылыглы етнодил просесляри бир гядяр сонра – Атропатена (“Мидийа –Атропатена”) дювлятинин мювъудлуьу дюврцндя даща интенсив характер алса да, ващид етномядяни бирлик йеня дя йаранмады. Буну щям адлары чякилмиш тайфаларын Ящямянилярин вахтында мювъудлуьу, щям дя мцасир заманда талыш, харзани, Эилан, такестани вя с. мцстягил дилляр кими формалашмыш мцхтялиф Мидийа диалектляринин щяля антик вя еркян орта ясрляр дюврцндяки варлыьы тясдиг едир. Бунунла беля, гядим Азярбайъанын ъянуб щиссясиндяки етноэенез просесляри Гафгаз Албанийасынын етносийаси щцдудлары иля, ясасян, цст-цстя дцшян Шимали Азярбайъан яразисиня зяиф тясир эюстяряряк юз ахары иля эедирди.

     Азярбайъанын шимал щиссясиндя –Гафгаз Албанийасында дювлятчилийин формалашмасы щаггында мялуматлар е.я. 4 ясрин сон рцбцня аиддир. Йазылы мянбяляр вя мадди мядяниййят галыглары бу дюврдя Албанийанын гарышыг етник тяркибя малик олмасыны эюстярир. Албанийа яряб истилаларына гядяр яввялъя Парфийа, сонра ися Сасаниляр дювлятинин тясир даирясиндя иди. Антик мцяллифляр Албанийанын ящалиси щаггында бящс едяркян онун сакинляринин ясас кцтляси ичярисиндя албанлары хцсуси айырсалар да, Албанийа яразисиндя албанларла йанашы гейри-албан ящалинин дя йашамасы шцбщясиздир. Албан тайфа бирликляринин археоложи изляри юлцлярин бцкцлц вязиййятдя дяфн олундуьу торпаг гябирляри иля сяъиййялянян Йалойлутяпя археоложи абидяляриндя юз яксини тапыр. Ерамызын яввялляриндя мейдана чыхмыш катакомба дяфн адяти илк яввял шималдан эялмиш, сонралар ися йерли ящали тяряфиндян мянимсянилмишдир. Кяртмя, катакомба, гуйу вя с. дяфн адятляри е.я. сонунъу ясрлярдян башлайараг юлкя ящалисинин етник ъящятдян мцхтялиф тяркибли олдуьуну тясдиг едир. Эюрцнцр, малдар номадларын (сакларын вя б.-нын) отураг щяйата кечмяси просеси Парфийа империйасынын тякъя шярг яразиляриндя дейил, Албанийа да дахил олмагла гярб щиссяляриндя дя баш верирди. Ады чякилян дяфн адятляри номадларын Ъянуби Гафгаза щям шималдан, щям дя ъянубдан миграсийа етдиклярини тясдигляйир. Онларын арасында тцрклярин олмасы щазырда тякзиболунмаз фактдыр, лакин бир сыра тядгигатчыларын фикринъя, тцркляр бурада чох-чох яввялляр дя олмушлар.

     Тядгигатлар эюстярир ки, динамик етник йердяйишмяляр сябябиндян албан тайфаларынын консолидасийасы баша чатмады, “албанлар” етноними ися халгын юзцня вердийи ада чеврилмяди. Бу ад Албанийа сакинляриня гоншу халглар тяряфиндян верилмишди. Цстялик Албанийанын тайфа дилляриндян бири тцрк гаргар дили иди ки, онун да ясасында 5 ясрдя эцръц, ермяни вя албан (мцтяхяссисляр ону ути дилиня йахын щесаб едирляр) адландырылан ялифбаларла йанашы, даща бир ялифба да йарадылмышды.

    Парфийа дюврцндя Азярбайъана (илк нювбядя Албанийайа) эялмиш массаэетляр вя б. тайфалар йерли ящали арасында цстцнлцк газана билмямишляр. Бу тайфаларын бир гисми Албанийа дювлятинин шяргиня чякиляряк, бурада ерамызын 1–2 ясрляриндя еркян орта яср йазылы мянбяляриндя ады чякилян Маскут (Массаэет) дювлятини гурмушлар. Мянбяляр артыг бу дюврдя Ъянуби Гафгазын (Азярбайъан да дахил олмагла) мцхтялиф бюлэяляриндя щун тцрк групларынын (бунтцркляр, хонлар/щунлар, кянэярляр/канглылар, булгарлар/болгарлар, хязярляр/акасирляр) йашамасыны гейд едирляр. Лакин йени тцрк тайфа иттифагларынын бурайа кцтляви ахыны 227 иля аид едилир. Бизанслы Фавстын мялуматына эюря, щяля 4 ясрин 30-ъу илляриндян маскут ордусунун тяркибиндя олан щун тайфалары артыг щямин ясрин 60-ъы илляриндя маскутларын щярби вя сийаси сящнядян чякилмяси иля цстцн мювге ялдя етдиляр. Ясаслы дюнцш Днестр вя Дон сащилляриндян эялмиш щунларын бюйцк бир щиссясинин 4 ясрин сонунда Гафгазы кечяряк Юн Асийайа йцрцш етмяси нятиъясиндя баш верди. 395 илдя бюйцк щун ордусу Албанийайа эирди вя Адурбадагандан кечяряк Сурийа вя Кичик Асийайа гядяр ирялиляди. Бу дюврдян (4 ясрин сону) етибарян бюлэяйя эялмиш щунларын бир щиссяси Хязярйаны чюкякликдя вя Албанийанын шяргиндя – Маскут чарлыьынын яразисиндя щямишялик мяскунлашдылар. Мянбяляр бу дюврдя баш вермиш етносийаси дяйишикликляри дягигликля гейд едир, щунлар вя торпаглары Хязяр кечидинядяк узанан, юзцнямяхсус бир диля малик мцстягил Баласащун (Берсилийа) чарлыьы щаггында мялумат верирляр. Бу юлкянин ъянуб сярщядляри ися Кцр чайынын Араза говушдуьу йердян дянизя гядяр олан яразиляри ящатя едирди. Щямин мялуматларда “щунлар” ады алтында булгар тайфаларындан олан барсиллярин вя хязярлярин (акасирляр) чохсайлы вя эцълц групу нязярдя тутулур.

     Беляликля, ерамызын илк ясрляриндя Шярги Албанийанын эениш яразисиндя яввялъя массаэетляр (маскутлар) мяскунлашмыш, сонра ися онлар щунлар тяряфиндян гисмян сыхышдырылыб чыхарылмыш, гисмян дя ассимилйасийа едилмишляр. Йазылы мянбялярдя “Баласащун” адынын мцстягил сийаси-инзибати ващид кими дяфялярля чякилмясиня щяля Сасанилярин Ъянуби Гафгазда щюкмранлыьы дюврцндя раст эялинир. Йунан-латын мянбяляриндя антик дюврдя Шярги Албанийа яразиси етносийаси ъящятдян Албанийа чарлыьынын бир щиссяси кими гейд едилирди. Лакин 2–5 ясрлярин тарихи щадисяляри нятиъясиндя бу щисся Албанийадан эцъля гопарылды вя онун ящалиси мянбялярдя артыг гейри-албанлар кими эюстярилирди. 4–7 яср-лярдя бурада щаким етнос кими Гафгазда бир-бирини явяз едян щун тайфа иттифагларындан олан тцркляр чыхыш едирди. Бу явязолунманы 5 яср мцяллифляри Бизанслы Феофанын вя Агафанэелин ишлятдикляри “масаща щунлар” ифадяси дя тясдигляйир. Бурада “масаща” “массаэет” сюзцнцн тящриф олунмуш тюрямясидир вя сонунъуларын щунлар тяряфиндян сыхышдырылыб арадан чыхарылмасыны эюстярир. Щун тайфаларындан олан тцркляр Азярбайъанын бцтцн бюлэяляриндя мяскунлашырдылар. Кцр вя Араз чайлары арасындакы яразидя – Гарабаьда бунлар гаргарлар, барсилляр вя щайландурлар, гярбдя ися кянэярляр/канглылар идиляр. Еля Албанийанын тарихи-мядяни яйалятляриндян бири олан вя сонралар Зянэязур адланан “Сцник”ин (“Сцн-ик”) ады да чинлилярин щунлара вердикляри “сйунну” адынын ермяниляшдирилмиш формасыдыр. “Албанларын тарихи” ясяринин мцяллифи гейд едир ки, 5 ясрин яввялиндя Баласащундан бурайа “Гор вя Газан ханларынын” мянсуб олдуглары тцрк сойлары кючдц вя тцрклярин сайы даща да артды.

     Беляликля, Азярбайъанын етнолингвистик хяритясиндя ерамызын 1 ясринин сонунда мцшащидя олунан ъидди дяйишикликляр 2–7 ясрлярдя даща интенсив характер алыр. Бу дяйишикликляр гядим Азярбайъанын яразисиня яввялъя кючяри сак-тцрк вя массаэет тайфаларынын, сонралар ися щун тайфа иттифаглары тцркляриндян булгарларын, кянэярлярин, хязярлярин, сабирлярин (саварларын), барсиллярин, щайландурларын, оногурларын вя б. эялмяси вя йерляшмяси иля баьлыдыр. Азярбайъан тцрк халгынын етноэенезинин мящз щунларла ялагядар олан бу башланьыъ мярщялясинин эедишаты 7–9 ясрлярдя яряблярин йцрцшц вя ислам дининин йайылмасы иля лянэиди.

     Йазылы мянбяляр 6–7 ясрлярдя тцрк ящалисинин сайынын артдыьыны бирмяналы олараг тясдиг едир. Бу дюврдя щунларын ахыны даща интенсив характер алды. 503 ил-дя Аршакиляр сцлалясинин сонунъу албан щюкмдары ЫЫЫ Вачаганын щакимиййяти дюврцндя [487–510] щун-сабирляр Дярбянд кечидиндян Ъянуби Гафгазын ичяриляриня доьру ирялиляйяряк, Албанийанын шимал щиссясини вя Шярги Эцръцстаны яля кечириб бир мцддят бурада галдылар. Бу гцввялярин ясас щиссяси чякилиб эетдикдян сонра сабирляр 516 илдя Ъянуби Гафгаз уьрунда эедян дюйцшлярдя эащ Иран, эащ да Бизанс тяряфиндя муздлу дюйцшчц гисминдя иштирак етдиляр. Дюйцшлярдя вя Ъянуби Гафгаздакы миграсийалар нятиъясиндя зяифляйян сабирлярин тайфа бирляшмяси 6 ясрин орталарында Итил (Волга) чайынын о тайындан эялян диэяр тцрк бирлийи –аварлар (абарлар) тяряфиндян Шимали Гафгазын чюлляриндя дармадаьын едилди.

    Бундан сонра сабирлярин бир щиссяси Кцр чайы щювзясиндя, индики Шямкир иля Тифлис арасындакы яразидя мяскунлашды. 553 илдя Шащяншащ Ы Хосров Януширяван [531–579] да хязярлярин Ъянуби Гафгазда галмыш бир гисмини Албанийада йерляшдирди.

     Гейд етмяк лазымдыр ки, тцрклярин Азярбайъанда мяскунлашдыьы дюврдя бурада йашайан бир чох башга тайфа вя  халглар юз диллярини вя мядяни хцсусиййятлярини щяля сахлайырды. Гафгазын мцхтялиф бюлэяляриндя мяскунлашмыш щунларын дили (гярби тцрк групуна дахил олан протобулгар дили) тайфаларарасы цнсиййят дилинин ясасыны тяшкил едирди. Буну ути (“Албанларын тарихи”ндя), гядим эцръц вя Шимали Гафгаз дилляриндя мювъуд олан чохсайлы алынма сюзляр тясдиг едир. Тцрклярдя йазы мядяниййятинин йцксяк сявиййядя олдуьуну Днестр чайындан Мяркязи Асийайадяк узанан вя Азярбайъанын вя Даьыстанын Хязярйаны сащиллярини дя ящатя едян бюйцк бир яразидя ашкар олунмуш руна йазылы абидяляр сцбут едир.

     Йени эялян йыьъам тцрк бирликляри бу яразидя 7–8 ясрлярдя яввялъя Хязяр хаганлыьынын, сонралар ися яряблярин щюкмранлыьы дюврцндя йерляшмишляр. 7–8 ясрляр яряб–хязяр мцщарибяляри дюврцндя ярябляр, сонралар ислам динини гябул етмиш он минлярля хязяри ясир алараг Хязяр хаганлыьындан апармышлар. Яряб мцяллифи ял-Бялазуринин мялуматына эюря, 9 ясрин орталарында яряб сяркярдяси Буьа Тцрк ислам динини гябул етмиш хязярлярин бир гисминин Шямкир вя Эянъя шящяринин ятрафында йерляшмясиня иъазя вермишди. Истяр йцзиллик яряб–хязяр мцщарибяляри дюврцндя сайъа хейли азалмыш вя етномядяни ъящятдян даьыныг албан тайфалары, истярся дя даща мцтяшяккил олан ирандилли вя яряб тайфалары иля гаршылыглы тямасда олан тцрк етник массиви тарихи перспективдя мцасир азярбайъанчылыьын етнодил ясасыны тяшкил етди.

     Ибн Щишам. "Китаб ут-тиъан фи мцлук щимйар"

    ...Мцавийянин Цбейд ибн Шярийя иля сющбятляри бурайа чатдыгда Мцавийя Цбейдя мцраъият едяряк, Азярбайъан  щаггында онун фикрини юйрянмяк истяйяряк демишдир: "Сян Аллащ, Азярбайъанла баьлы ниэаранчылыьыныз вя йадынызда галан нядир?" Цбейд ибн Шярийя беля ъаваб верир: "Ора тцрк торпаьыдыр. Онлар орайа ъямляшяряк бир-бири иля гарышмыш вя тякмилляшмишляр".

     Щунларын 395 ил йцрцшцндян башлайараг Ъянуби Гафгаза эялян тцркляр, 4–6 ясрлярдя Азярбайъанын ъянуб щиссясиня –Адурбадагана да дяфялярля дахил олмушлар. 7 яср йунан мцяллифи Феофилакт Симокатта шащяншащ Ы Губадын [488–531] тцркляря гаршы мцщарибясиндян бящс едяряк беля йазыр: “Губад дяфялярля тцркляр адландырдыьымыз щун тайфаларына гаршы йцрцш едиб”. Тцрклярин щцъумлары 6 ясрин орталарында, сярщядляри Монголустан, Шярги Тцркцстан вя Гярби Сибирдян ъянуб-гярбдя Иранадяк вя Гара дяниз сащилляри вя Балканлардакы Бизанс торпагларынадяк узанан Биринъи Тцрк хаганлыьынын йаранмасы иля эцълянди. Бундан сонра Сасаниляр дювляти тцрклярля няинки Хорасан вя Орта Асийа щцдудларында, щямчинин Гярби Хязярйаны вилайятлярдя дя щямсярщяд олду. 6 ясрин 80-ъи илляриндя шащяншащ ЫВ Щцрмцзцн щакимиййяти дюврцндя [579–590] Хязяр хаганы мцряккяб мцдафия истещкамлары системинин мювъудлуьуна бахмайараг, чохсайлы гошунла йенидян Азярбайъан яразисиня эирди. Бир аз яввял – 6 ясрин орталарында, Ы Хосровун щакимиййяти илляриндя ися Ъянуби Азярбайъанын Шащрам–Пероз бюлэясиня тцрк сул тайфасы кючцрцлмцш, тягр. о вахтларда ясир булгар груплары да бурада йерляшдирилмишдир. Пящляви дилиндя йазылмыш вя яряб дилиндя тяръцмяси горунуб сахланмыш “Януширяванын ямялляри китабы”нын вердийи мялумата эюря, Ы Хосровун щакимиййятинин 37-ъи илиндя (568) Шимали Гафгаздакы дюрд тцрк тайфасынын 50 миндян чох нцмайяндяси юзляринин хащиши иля шащяншащ тяряфиндян Азярбайъанда (“Адурбадаганда вя Арранда”) йерляшдирилди вя торпагла тямин олунду. Ъянуби Азярбайъанда щун дюврцндян галан вя гядим тцрк лящъяляриндя изащы олан бязи ойконим вя щидронимляр инди дя мювъуддур. Тядгигатчыларын яксяриййяти щун тайфа иттифагындан олан “оногурлар”, “сарагурлар” вя “щайландурлар”ын оьуз тцркляри иля ейниййят тяшкил етдийини гейд едирляр. Сасани империйасынын сцгуту яряфясиндя Ъянуби Азярбайъан ящалисинин хейли щиссясини артыг тцркляр тяшкил едирди. 7 ясрин 30-ъу илляринин сону – 40-ъы илляриндя Азярбайъана басгын етмиш ъянуб ярябляринин рявайятиндя дя яряб ишьаллары яряфясиндя бурада тцрк ящалисинин мювъудлуьундан бящс едилир. Мянбядя Азярбайъана сохулмуш йямянлилярля тцрклярин вурушмасы вя яряблярин гялябя чалмасы барядя мялумат верилир. Яряб мцяллифи Ибн Щишамын истинад етдийи мялуматда Ямяви хялифяси Мцавийянин [661–680] Азярбайъана вя тцркляря аид суалына “Азярбайъан гядимдян тцрклярин йашадыьы юлкядир” ъавабы верилмишдир. Бу мялумат тцрк тайфаларынын щяля Сасаниляр дюврцндя бурада йашамасы иля баьлы реал вязиййяти якс етдирир. Беляликля, яряб мцяллифляринин мялуматлары бирмяналы олараг тцрклярин Ъянуби Азярбайъанын да бир сыра бюлэяляриндя йыьъам щалда йашадыгларыны вя бурада ящалинин яксяриййятини тяшкил етдиклярини тясдигляйир.

     Гейд олунмалыдыр ки, тарихин бу гядим дюврцнцн сяъиййяви хцсусиййяти бцтцн апарыъы тайфа вя халгларын дини вя етник мянсубиййятиндян асылы олмайараг етноэенез просесиня ъялб олунмасындан ибарят иди. Мяс., щяля яряблярягядярки дюврдя Албанийада гаршылыглы етномядяни мцнасибятляр христиан дини ясасында бяргярар олмушду. Йазылы мянбяляр христиан миссионерляринин Хязярйаны щунларын дийарына эюндярилмяси барядя мялумат верир, онларын бурада йашайан ясир христианларла айин вя ибадятляр кечирмякля кифайятлянмядийини вя чох сайда щунларын да христианлашдырылмасына мцвяффяг олдугларыны билдирир. 14 иля йахын мцддят ярзиндя бурада галан дин хадимляри кился китабларыны христианлыьы гябул етмиш сабирляр, барсилляр вя хязярлярин истифадяси цчцн щунларын дилиня тяръцмя етмишляр. Муса Каланкатуклу “Албанларын тарихи” адлы ясяриндя албан йепископу Исраилин щунлар (хязярляр) юлкясиндяки фяалиййятиня чох бюйцк йер верир. Йепископ бурада щунларын бюйцк хаганы Алп Илитверин иъазяси вя кюмяйи иля мябядляри даьыдыб хачлары уъалдараг щунлар арасында христианлыьы йайырды. Бу щадися 7 ясрин 2-ъи йарысында, хязярлярин Шимали Албанийада щюкмранлыьы дюврцндя баш вермишди. Хязярлярин бурада мювъуд олмасы мцасир Азярбайъан дилиня дя юз тясирини эюстярмишдир. Бу, шимал-шярг диалектляри вя шивяляриндя (Дярбянд шивяси дахил олмагла) оьуз групу дилляриня хас олмайан хцсусиййятлярдя мцшащидя олунур.

     Шимали Азярбайъанда етник просеслярин тябии тякамцлц, тцрк дилинин мющкямлянмяси вя 1–8 ясрлярдя тцрклярин биринъи миграсийа дальасынын даьыныг вя етник ъящятдян консолидасийасы тамамланмамыш албан тайфаларыны ассимилйасийайа уьратмасы просеси яряб истилалары нятиъясиндя лянэиди. Артыг 8 ясрдя Албанийада христиан вя гейри-христиан ящалинин мцсялманлашмасы вя яряб дилинин рясми диля чеврилмяси эениш мигйас алды. Исламы гябул едянляря бир сыра игтисади вя сосиал характерли имтийазлар верилирди. Юлкянин ъянуб бюлэяляриня нисбятян Албанийада (Арранда) мцсялманлашма просеси даща узун чякди. Азярбайъанда йени динин йайылмасында, ясасян, дцзян Аррана (Бярдя, Бейляган), Муьана вя стратежи ъящятдян ящямиййятли олан шимал-шяргя (Гябяля, Дярбянд вя с.) кючцрцлмцш вя бурада чох сайда щярби дайаг мянтягяси – “рабадлар” инша етмиш яряб тайфалары бюйцк рол ойнады. Хилафятин зяифлямяси дюврцндя (9–10 ясрляр), хцсусиля дя Сялъугиляр дюврцндя (11–12 ясрляр) оьуз тцркляринин Арраны яля кечирмяляри нятиъясиндя вятяниндян узаг дцшмцш вя йад етник мцщитдя йашайан ярябляр тядриъян исламы гябул етмиш йерли ящали иля гарышдылар вя ассимилйасийайа уьрайараг Азярбайъандакы етник просесляря ящямиййятли тясир едя билмядиляр. Яксиня, Азярбайъан ящалисинин тцрк юзяйинин даща да мющкямлянмясини, тцрклярин Азярбайъанда йерляшдирилмясинин давам етдирилмясини етноэенезин бу мярщялясинин сяъиййяви хцсусиййяти щесаб етмяк олар. Мяс., тякъя яряб сяркярдяси Мярван тяряфиндян бурайа исламы гябул етмиш 40 миня йахын хязяр кючцрцлмцшдцр. 9–10 ясрлярдя Орта Асийа бюлэяляриндян Азярбайъана вя Ирага тцрклярин кючцрцлмяси просеси бюйцк мигйас алды. Хилафятин тарихиндя бу дювр тцрк гвардийасынын вя мяншяъя тцрк олан сяркярдялярин Аббасиляр дювлятинин мяркязиндя дя щялледиъи рол ойнамасы иля сяъиййявидир.

     Яряблярин сийаси щюкмранлыьы Азярбайъанын тарихиндя икили рол ойнамышдыр. Бир тяряфдян бу, Азярбайъанын шималында дювлятчилик ясасларына аьыр зярбя ендирмиш, еркян орта ясрляр албан етник бирлийини парчаламыш вя сонракы дюврлярдя юлкянин тцрк ящалиси иля консолидасийасы просесини лянэитмиш, диэяр тяряфдян ися бцтцн Азярбайъан ящалисинин мцсялманлашараг ващид дювлят чярчивясиндя бирляшмяси, ващид тарихи-мядяни мяканда онун эяляъяк инкишафы, мяняви вя етник бирлийинин формалашмасы цчцн мцщцм зямин йаратмышдыр. Иътимаи щяйат сявиййяси, адят-яняняляри вя тарихи талеляри мцхтялиф олан халглар Хилафятин нцфуз даирясиня ъялб олундугдан сонра гыса тарихи мцддят ярзиндя ващид мядяниййят йаратмыш вя бу, онларын бир чох ясрляр цчцн дцнйаэюрцшцнц, щяйат тярзини, яхлаг нормаларыны, щятта етнопсихоложи ъящятдян мцсялманлара мянсублуг щиссини мцяййянляшдирмишдир. Яряб щюкмранлыьынын илкин мярщялясиндян – 7 ясрин сонундан башлайараг ири шящярлярин ъамеляриндя йерли ящали арасында йени дини гябул етмиш аилялярин ушагларынын тящсил алмалары цчцн мяктябляр ачылды. Яввялляр тядрис яряб, 10 ясрдян башлайараг ися щям дя фарс дилиндя кечирилирди. Еля щямин дюврдя яряб дили иля йанашы, феодаллар вя йухары сосиал тябягя арасында йени фарс сарай дили (“дари”) истифадя олунмаьа, бу дилдя поетик ясярляр вя елми ишляр йазылмаьа башлады. Бу ися эяляъякдя цмумданышыг тцрк (Азярбайъан) дилинин щяля бир мцддят йазылы ядяби диля чеврилмямясинин ясас сябяби олду.

     Исламын вя мцсялман мядяниййятинин эениш йайылдыьы бир дюврдя албанларын яксяриййяти, ясасян дя дцзян бюлэялярдя йашайан щиссяси исламы гябул едяряк, бурада йыьъам щалда йашайан тцрк тайфалары иля гайнайыб гарышды. Албанийа ящалисинин даьлыг йерлярдя (шимал-гярб вя ъянуб-гярбдя) йашайан вя сайъа аз олан щиссяси ися ермяни вя эцръц килсяляринин тясириня мяруз галараг григорианлыьы вя православлыьы гябул етди. Мцсялман албанларын вя тцрклярин арасында, ясасян, яряб ялифбасы эениш йайылмышды, христиан албанлар ися тядриъян ермяни вя эцръц ялифбаларына кечмяйя мяъбур олдулар. Щяля бир мцддят йерли албан мядяниййяти компонентляринин давамлы инкишаф етмясиня бахмайараг, ялифба дяйишдирмя просеси 10–12 ясрляр ярзиндя албан йазысынын унудулмасына сябяб олду.

     Албан етник бирлийинин парчаланмасы иля “албан” етнониминин мцсялман албанлары арасында итирилмяси гачылмаз олду. Мядяни-дини бирлийин нятиъяси олараг Азярбайъанда йашайан вя исламы гябул етмиш албанлар, тцркляр, татлар, ярябляр вя б. халглар юзлярини “мцсялман” адландырырды. Беля бир бирлик щиссинин бцтцн Азярбайъанда мювъудлуьу аз сонра бурада сайъа вя сийаси ъящятдян цстцн олан тцрклярин дилинин бяргярар олмасына шяраит йаратды. Йени етник бирлик 11–13 яср Сялъугиляр дюврцндя оьуз тцркляри тяряфиндян йарадылмыш тцрк-ислам мядяниййятиня ясасланырды. Лакин бундан бир аз яввял ясасыны тцркчцлцк тяшкил едян азярбайъанчылыг хилафятин тясири алтындан даща да мющкямлянмиш чыхды. Бу, реал етник вя сийаси дайаглары олан Азярбайъан Саъиляр (Саъоьуллары) дювлятинин йаранмасында тязащцр етди. Саъиляр артыг исламы гябул етмиш вя Азярбайъанын бцтцн реэионларында йыьъам йашайан тцрклярин вя онларла гайнайыб-гарышмыш диэяр халгларын тимсалында ящалинин бюйцк яксяриййятиня архаланырдылар. Беляликля, Саъиляр илк дяфя олараг Гязвиндян Дярбяндя вя Тифлися гядяр бцтцн Азярбайъан торпагларыны ващид дювлят щцдудларында бирляшдирдиляр.

      Сялъугилярин рящбярлийи алтында 11 ясрин орталарында оьузларын гярб истигамятиндяки ирялиляйиши тякъя истила дейил, щям дя миграсийа характери дашыйырды. 1071 илин августунда Малазэирд йахынлыьында бизанслылар цзяриндяки тарихи гялябядян сонра, демяк олар ки, бцтцн Кичик Асийа, Ъянуби Гафгаз, Иран, Ираг вя Сурийа оьузларын вя онларла эялян диэяр тцрк сойларынын табелийиня кечди. Гцдрятли Оьуз-Сялъуг империйасынын йаранмасы бцтцн Юн Асийанын сийаси вя етник хяритясинин дяйишмяси вя тцрк етномядяни тясиринин эцълянмяси иля нятиъялянди. Тякъя Шимали Азярбайъанын етнотопонимийасында 24 оьуз тайфа адларындан 18-и гейд олунмушдур. Бу просес синхрон йазылы мянбялярдя дя яксини тапмышдыр. Мяс., “Чар Давидин щяйаты”нда (12 яср) тцрклярин “Сомхити даьларындан Тифлися гядяр, щямчинин Иори вя Эелакуни сащилляриндя”, йяни индики Эцръцстанын Тцркийя иля сярщядляриндян Гарайазы дцзц, ИориАлазан вадиси, Борчалы вя Эюйчя эюлцнядяк торпагларда мяскунлашдыгларындан бящс олунур. Бу мянада яксяр бойларынын топонимийасынын Ъянуби Гафгаз вя Шярги Анадолу иля сых баьлы олан оьуз гящряманлыг епосу “Дядя Горгуд”ун мцхтялиф диллярдя олан диэяр тарихи мянбялярин мялуматлары иля цст-цстя дцшмяси гейд едилмялидир.

     Азярбайъан вя Ираг истигамятиндя щярякят едяркян оьузларын бурада йыьъам щалда йашайан йерли тцрк ящалиси иля растлашдыьыны бцтцн тядгигатчылар гейд етмишляр. Азярбайъана 11 ясрдя эялмиш оьузларын вя 12–13 ясрлярдя эялмиш гыпчагларын артыг буранын йерли ящалисиня чеврилмиш щунларла олан етник йахынлыьыны дилляринин мящз тцрк дилляринин гярби щун голуна мянсублуьу вя мцасир тцрк дилляринин щеч бириндя Азярбайъан тцркъясиндяки гядяр диалект вя шивянин олмамасы тясдигляйир. Азярбайъан тцркъясиндя щяр щансы бир субстрат гатынын олмамасы да дилин тцрк юзяйинин чох эцълц олдуьуна дялалят едир. Оьуз тайфа иттифаглары щунларын тарихи адят-яняняляриня вя бцтцн ящалинин цмуми эенофондуна варис чыхараг онлары горуйуб сахладылар вя мющкямляндирдиляр.

     Тцрк ящалисинин сыхлыьынын артмасы оьуз-тцрк халгынын консолидасийасыны вя артыг тцрк дилини хейли дяряъядя мянимсямиш диэяр етник ващидлярин ассимилйасийасыны сцрятляндирди. Тцрк (Азярбайъан) дили асанлыгла мянимсянилдийи цчцн гыса вахт ярзиндя яксяр йерли локал дилляри сыхышдырыб арадан чыхартды. Бу ишдя халг дастанчыларынын вя озанларын ролу бюйцк иди.

     Отураг ящалинин якинчилик тясяррцфаты иля оьузларын кючмя малдарлыг тясяррцфаты бир-бирини тамамламыш вя юлкядя мювъуд олан ямтяя истещсалыны даща да эенишляндирмишдир. Орта яср мцяллифляри оьузларын “юз шящярляриндя тиъарятля мяшьул олдугларыны” гейд едир, щямчинин сийаси сабитлийи, тясяррцфатын инкишафыны, тиъарятин эеншишлянмясини вя ящалинин бцтцн тябягяляринин щяйат сявиййясинин йахшылашмасыны Мялик шащын [1072–92] ады иля баьлайырдылар. Ялверишли шяраитин олдуьу йерлярдя сялъуг тцркляри отураг кянд ящалисиня чеврилир, шящярлярдя ися ящалинин щаким тябягясини тяшкил едирдиляр.

     “Китаби-Дядя Горгуд” дастанында олдуьу кими, 11–13 ясрляря аид тарихи гайнагларда да Сялъугиляр дюврцндя салынмыш, йахуд бярпа олунмуш вя яксяриййяти Ъянуби Гафгаз яразисиндя йерляшян Аьъагала, Сцрмяли, Севэелемеъ, Туманис, Дямиргапы, Аргубел, Гарайазы, Ялинъя вя с. шящярлярин адлары чякилир. “Дядя Горгуд” дастанынын мятнляриндян ващид Сялъугиляр дювлятиндя тайфа мянсубиййяти шцурунун тядриъян силиндийини вя ящалидя бирлик щиссинин мющкямляндийини юйрянирик. Сялъугиляр дювлятинин сцгуту вя сонракы дюврлярдяки монгол истилалары нятиъясиндя ващид оьуз етносу парчаланды. Онун Кичик Асийадакы тяркиб щиссяси бурада гощум олмайан йерли етник ващидляри юзцня табе едяряк вя ассимилйасийайа уьрадараг Османлы тцрк халгыны формалашдырды. Азярбайъанда ися онлар цстялик Гафгазын о тайындан 12–13 ясрлярдя эялмиш гыпчаг тцркляри иля гайнайыб-гарышараг Азярбайъан тцрк халгынын юзцлцнцн формалашмасыны баша чатдырды.

     13 ясрин 2-ъи йарысы – 14 яср монгол истилалары дюврцндя Шярги Хязярйаны яразилярдян интенсив сурятдя тцрк, Мяркязи Асийадан ися гисмян монголларын кючцнцн йени дальасы башланды. Щцлакцляр дювлятиндя (тяркибиня Азярбайъан, Иран, Шярги Анадолунун чох щиссяси вя Йахын Шярг дахил иди) йцксяк щярби-сийаси тябягяни тяшкил етмяляриня бахмайараг, вятяниндян айры дцшмцш вя сайъа тцрклярдян хейли аз олан монголлар гыса тарихи дювр ярзиндя онларла гайнайыб-гарышараг тцркляшдиляр. Бунунла да монгол щюкмранлыьы обйектив олараг тцрк етносийаси юзцнцдяркинин эцълянмясиня вя дяринляшмясиня кюмяк едирди.

     Азярбайъанда эедян етноэенетик просеслярдя ясас истигамятляндириъи вя цстцн амил кими чыхыш едян щун, гыпчаг вя оьуз тцркляри иля йанашы Шимали вя Ъянуби Азярбайъанда та гядимдян йашамыш, йахуд айры-айры тарихи дюврлярдя бурада мяскунлашмыш тайфа вя етник бирликляриндян олан каспиляр, албанлар, гисмян яряб вя ирандилли, щямчинин массаэетляр вя саклар кими гарышыг етник груплар да иштирак едирдиляр. Онларын иштиракыны фракийалыларын вя булгар тцркляринин мцасир болгар славйан халгынын, келт-галларын вя эерман-франкларын ися франсыз халгынын тарихиндяки ролу иля мцгайися етмяк олар.

    Беляликля, Азярбайъан халгы Анадолудан Дярбяндя, Борчалыдан Гязвинядяк эениш бир яразини ящатя едян вя етник, тарихи-мядяни бирлийинин формалашдыьы гядим торпагларында узун тарихи дювр кечяряк юзцнцн тцрк вя мянимсядийи мцсялман аляминин мяняви янянялярини бу эцнядяк горуйуб сахламышдыр.

     Яд.: Б а к ы х а н о в А. Эцлцстани-Ирям. Б., 1951; З е к и В е л и д и Т о ь а н . Цмуми Тцрк тарищине эириш, Ъ. 1, Истанбул, 1970; Азярбайъан филолоэийасы мясяляляри. 1-ъи бурахылыш, Б., 1983; 2-ъи бурахылыш, Б., 1984; К проблеме этногенеза азербайджанского народа. Б., 1984; Китаби-Дядя Горгуд. Б., 1988; Б ц н й а д о в З. Азярбайъан VII–IX ясрлярдя. Б., 1989; А л и е в И. Очерк истории Атропатены. Б. 1989; Жизнеописание царя царей Давида. Пер. с древнегруз. См. “Средневековый Восток: история и современ-ность.”, Б., 1990; С у м б а т з а д е А . С . Азербайанцы – этногенез и формирование народа. Б., 1990; Г е й б у л л а е в Г . А . К этногенезу азербайджанцев (историко-этнографическое исследование), т. 1. Б., 1991; М о и с е й К а л а н к а т у к л у . Албанийа тарихи. Тяръцмя вя шярщляр З.Бцнйадовундур. Б., 1993; Азярбайъан тарихи (узаг кечмишдян 1870-ъи илляря гядяр). Б., 1996; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя, Ъ. 2, Б., 1998.

    Йунис Нясибли

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
Ümumi məlumat – 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi
    3.2. XALQ 3.2.1 Azərbaycan xalqının etnogenezi

    Азярбайъан халгынын етноэенези*

    Азярбайъан халгынын тарихи мцгяддяратынын мцяййянляшмясиндя Азярбайъанын ъоьрафи вя эеосийаси мювгейи мцщцм рол ойнамышдыр. Ялверишли тябии-иглим шяраити, ландшафт мцхтялифлийи бурада щяля гядим заманлардан тясяррцфат мейилляри, йашайыш тярзи вя етнопсихоложи хцсусиййятляри иля бир-бириндян фярглянян етник бирликлярин мяскунлашмасыны шяртляндирмишдир. Азярбайъанда тарих бойу мцхтялиф халглар вя мядяниййятляр арасында гаршылыглы ъанлы ялагяляр мювъуд олмушдур. Азярбайъанын вя Азярбайъан халгынын тябии-тарихи тяшяккцлцнцн тяркиб щиссяси олан бу просесдя онун щяр бир иштиракчысы надир мядяниййятин ортаг сащибиня чеврилирди. Бунунла да бу эцн “азярбайъанлылар” ады алтында гябул етдийимиз ващид бирлийин юзцлц гойулмуш вя онун тяркибиня апарыъы тцрк амили иля йанашы Азярбайъанда мяскунлашмыш бцтцн халглар дахил олмушдур. Бурада гейд олунмалыдыр ки, етносларын тяркиб щиссяляри, онларын мадди вя мяняви мядяниййят сащясиндяки наилиййятляри итмир, садяъя, дяйишиклийя мяруз галыр, бир-бири иля гайнайыб-гарышыр, ассимилйасийайа вя интеграсийайа уьрайыр; етник мянсубиййят ися йалныз юзцнцдяркля, бу вя йа диэяр тарихи-мядяни бирлийя мянсублуг щисси иля мцяййян едилир. Ейни заманда нязяря алынмалыдыр ки, етник консолидасийада тякъя эенетик ъящятдян гощум етнослар дейил, щям дя цмуми яразийя, дин вя адят-яняняляря, мадди мядяниййятя малик олан вя сийаси ъящятдян ващид дювлят чярчивясиндя бирляшмиш етнослар да иштирак едя биляр.

     “Азярбайъан” хороними мяншяъя чох гядимдир. Антик, пящляви вя Сурийа йазылы мянбяляриндя эюстярилдийиня эюря, терминин кюкц е.я. 4 ясря эедиб чыхыр. Бу ад яввялляр индики Ъянуби Азярбайъан торпагларына, Сасани империйасы сийаси-инзибати ислащатлар нятиъясиндя дюрд бюйцк яйалятя бюлцндцкдян вя яйалятлярдян бири “Адурбадаган” адландырылдыгдан (6 яср) сонра ися бцтцн Азярбайъана шамил едилди вя артыг яряб мянбяляриндя “Азярбайъан” кими гярарлашды.

      Антроположи тядгигатлар азярбайъанлыларын  мцасир антроположи типляринин Азярбайъанын гядим ящалисинин антроположи   типляри иля, ясасян, цст-цстя дцшдцйцнц тясдиг едир. Азярбайъанлылар  Бюйцк Авропа иргинин ъянуб голуна  дахил олан ики антроположи типиня – долихо-мезокефал (Каспи) вя брахикефаллара  аиддирляр. Морфоложи ъящятдян щинд–Аралыг дянизи кичик иргиня аид едилян Каспи типи Азярбайъан Республикасынын  Кичик Гафгаз, Нахчыван, ъянуб вя мяркязи реэионларында, щямчинин Ъянуби Азярбайъанда эениш  йайылмышдыр. Балкан–Гафгаз кичик иргиня аид едилян брахикефал антроположи  типи ися, ясасян, республиканын шимал-гярб вя ъянуб-шярг бюлэяляри цчцн сяъиййявидир.

     Азярбайъан дцнйада ибтидаи инсанларын формалашдыьы ян гядим реэионлар сырасына дахилдир. Сон тядгигатлар Азярбайъанда бяшяр тарихинин 2 милйон иля йахын йашы олдуьуну сцбут етмишдир (Гуручай мядяниййяти абидяляри). Тарихи-археоложи арашдырмалар эюстярмишдир ки, Азярбайъанда щяйат гядим даш дюврцндян бу эцня гядяр фасилясиз олараг давам етмиш, Енеолит вя Тунъ дюврляринин Шомутяпя-Шулавер, Кцлтяпя, Лейлатяпя, Кцр-Араз, “бойалы габлар”, Хоъалы-Эядябяй, Талыш-Муьан археоложи мядяниййятляри биририни явязлямиш вя Азярбайъанда инсанын сосиал-тясяррцфат щяйатынын ардыъыллыьыны тямин етмишляр. Лакин сюзцэедян археоложи комплекслярдян ялдя едилмиш мадди мядяниййят нцмуняляри ня гядяр охшар олсалар да, тябии ки, ящали тяркибинин юзцнямяхсус дил вя локал хцсусиййятлярля сяъиййялянян етник мцхтялифлийи дя олмушдур. Щазырда Азярбайъан тядгигатчыларынын яксяриййяти юлкя ящалисинин “неолит ингилабы”ндан сонракы дюврдя Йахын Шяргин ясас мядяниййят мяркязляри иля етнодил ялагяляринин мювъуд олмасы фикринин тяряфдарыдыр.

    Мяс., прототцрк дилинин Шумер дили иля тарихи ялагясини чохсайлы мяна вя фонетик охшарлыглар тясдиг едир. Бунларын дяриндян юйрянилмяси мцгайисяли-тарихи тцрколоэийанын мцщцм вязифяляриндян биридир.

     Йазылы мянбялярдя Азярбайъан яразисиндя йашамыш гядим тайфалар щаггында илкин мялуматлар еркян Тунъ дюврцнцн сонларына аиддир. Азярбайъанын ъянуб щиссясиндя баш верян щадисяляря, бурадакы тайфаларын адлары вя йерляшмяси барядя илк мялуматлара е.я. 3-ъц миниллийин сонунъу рцбцня аид олан Шумер–Аккад мянбяляриндя тясадцф едилир. Ялдя олан материаллара ясасян ящалинин дилляри щаггында фикир сюйлямяк мцмкцндцр, археоложи нцмуняляр ися бу бюлэядяки тайфаларын Юн Асийа юлкяляри иля ялагяляринин е.я. 3–2-ъи минилликлярдя интенсивляшдийини тясдиг едир. Бу дюврдя Гафгаз– Анадолу ареалынын тайфалары иля етнодил бирлийи щяля галмагда иди, лакин буну Ашаьы Месопотамийадан тутмуш Мяркязи Асийайадяк шумер-прототцрк вя онлара гощум диллярин бцтювлцкдя дашыйыъылары щаггында демяк олмур. Сонун-ъулары Шярги Авропадан Шимали Щиндистана, Орта вя Юн Асийайа щярякят едян щинд-ари тайфаларынын вя Шярги Африкадан Йахын Шяргя ахышан сами тайфаларынын эцълц миграсийа дальасы артыг парчаламышды. Гейд олунмалыдыр ки, Азярбайъанын йерли ящалиси Дямир дюврцнцн яввялляриндя (е.я. 1-ъи минилликдя) дя щяля е.я. 3-ъц минилликдя вя ондан юнъя бурада йашамыш етник елементлярдян тяшкил олунмушду. Буну 20 метрдян артыг мядяни тябягяси олан вя е.я. 6–1-ъи минилликляри ящатя едян Кцлтяпя (Нахчыван) йашайыш мяскяни дя тясдиг едир.

     Е.я. 1-ъи миниллийин орталарында Азярбайъанын шимал щиссясиндя шярти олараг протоалбан адландырылан тайфа бирлийи тяшяккцл тапмышдыр. Ъянубда ися етник тяркиб е.я. 1-ъи миниллийин биринъи рцбцндя ирандилли тайфаларын эялмяси иля дяйишмяйя башламышдыр. Ясасян, айры-айры йерли тайфалар щесабына формалашан ирандилли етнослар биринъилярин тясяррцфат вя мядяни наилиййятлярини мянимсядиляр. Бу просес е.я. 7 ясрин сонунда, Манна дювлятинин мидийалылар (мадалылар) тяряфиндян истиласындан сонра да давам етмишдир. Бу заман Манна артыг хариъи алям тяряфиндян Мидийанын (Маданын) тяркиб щиссяси вя йа “Кичик Мидийа” кими гябул едилирди. Тядгигатчыларын фикринъя, мидийалыларын юзляри дя йерли вя ирандилли тайфаларын бирляшмясиндян ибарят идиляр, лакин ващид етнодил топлумуну йаратмаг онлара мцйяссяр олмады. Ъянуби Азярбайъанда йерли етник групларла (кадусиляр, сагартиляр, каспиляр, мардлар вя б.) эялмяляр арасында гаршылыглы етнодил просесляри бир гядяр сонра – Атропатена (“Мидийа –Атропатена”) дювлятинин мювъудлуьу дюврцндя даща интенсив характер алса да, ващид етномядяни бирлик йеня дя йаранмады. Буну щям адлары чякилмиш тайфаларын Ящямянилярин вахтында мювъудлуьу, щям дя мцасир заманда талыш, харзани, Эилан, такестани вя с. мцстягил дилляр кими формалашмыш мцхтялиф Мидийа диалектляринин щяля антик вя еркян орта ясрляр дюврцндяки варлыьы тясдиг едир. Бунунла беля, гядим Азярбайъанын ъянуб щиссясиндяки етноэенез просесляри Гафгаз Албанийасынын етносийаси щцдудлары иля, ясасян, цст-цстя дцшян Шимали Азярбайъан яразисиня зяиф тясир эюстяряряк юз ахары иля эедирди.

     Азярбайъанын шимал щиссясиндя –Гафгаз Албанийасында дювлятчилийин формалашмасы щаггында мялуматлар е.я. 4 ясрин сон рцбцня аиддир. Йазылы мянбяляр вя мадди мядяниййят галыглары бу дюврдя Албанийанын гарышыг етник тяркибя малик олмасыны эюстярир. Албанийа яряб истилаларына гядяр яввялъя Парфийа, сонра ися Сасаниляр дювлятинин тясир даирясиндя иди. Антик мцяллифляр Албанийанын ящалиси щаггында бящс едяркян онун сакинляринин ясас кцтляси ичярисиндя албанлары хцсуси айырсалар да, Албанийа яразисиндя албанларла йанашы гейри-албан ящалинин дя йашамасы шцбщясиздир. Албан тайфа бирликляринин археоложи изляри юлцлярин бцкцлц вязиййятдя дяфн олундуьу торпаг гябирляри иля сяъиййялянян Йалойлутяпя археоложи абидяляриндя юз яксини тапыр. Ерамызын яввялляриндя мейдана чыхмыш катакомба дяфн адяти илк яввял шималдан эялмиш, сонралар ися йерли ящали тяряфиндян мянимсянилмишдир. Кяртмя, катакомба, гуйу вя с. дяфн адятляри е.я. сонунъу ясрлярдян башлайараг юлкя ящалисинин етник ъящятдян мцхтялиф тяркибли олдуьуну тясдиг едир. Эюрцнцр, малдар номадларын (сакларын вя б.-нын) отураг щяйата кечмяси просеси Парфийа империйасынын тякъя шярг яразиляриндя дейил, Албанийа да дахил олмагла гярб щиссяляриндя дя баш верирди. Ады чякилян дяфн адятляри номадларын Ъянуби Гафгаза щям шималдан, щям дя ъянубдан миграсийа етдиклярини тясдигляйир. Онларын арасында тцрклярин олмасы щазырда тякзиболунмаз фактдыр, лакин бир сыра тядгигатчыларын фикринъя, тцркляр бурада чох-чох яввялляр дя олмушлар.

     Тядгигатлар эюстярир ки, динамик етник йердяйишмяляр сябябиндян албан тайфаларынын консолидасийасы баша чатмады, “албанлар” етноними ися халгын юзцня вердийи ада чеврилмяди. Бу ад Албанийа сакинляриня гоншу халглар тяряфиндян верилмишди. Цстялик Албанийанын тайфа дилляриндян бири тцрк гаргар дили иди ки, онун да ясасында 5 ясрдя эцръц, ермяни вя албан (мцтяхяссисляр ону ути дилиня йахын щесаб едирляр) адландырылан ялифбаларла йанашы, даща бир ялифба да йарадылмышды.

    Парфийа дюврцндя Азярбайъана (илк нювбядя Албанийайа) эялмиш массаэетляр вя б. тайфалар йерли ящали арасында цстцнлцк газана билмямишляр. Бу тайфаларын бир гисми Албанийа дювлятинин шяргиня чякиляряк, бурада ерамызын 1–2 ясрляриндя еркян орта яср йазылы мянбяляриндя ады чякилян Маскут (Массаэет) дювлятини гурмушлар. Мянбяляр артыг бу дюврдя Ъянуби Гафгазын (Азярбайъан да дахил олмагла) мцхтялиф бюлэяляриндя щун тцрк групларынын (бунтцркляр, хонлар/щунлар, кянэярляр/канглылар, булгарлар/болгарлар, хязярляр/акасирляр) йашамасыны гейд едирляр. Лакин йени тцрк тайфа иттифагларынын бурайа кцтляви ахыны 227 иля аид едилир. Бизанслы Фавстын мялуматына эюря, щяля 4 ясрин 30-ъу илляриндян маскут ордусунун тяркибиндя олан щун тайфалары артыг щямин ясрин 60-ъы илляриндя маскутларын щярби вя сийаси сящнядян чякилмяси иля цстцн мювге ялдя етдиляр. Ясаслы дюнцш Днестр вя Дон сащилляриндян эялмиш щунларын бюйцк бир щиссясинин 4 ясрин сонунда Гафгазы кечяряк Юн Асийайа йцрцш етмяси нятиъясиндя баш верди. 395 илдя бюйцк щун ордусу Албанийайа эирди вя Адурбадагандан кечяряк Сурийа вя Кичик Асийайа гядяр ирялиляди. Бу дюврдян (4 ясрин сону) етибарян бюлэяйя эялмиш щунларын бир щиссяси Хязярйаны чюкякликдя вя Албанийанын шяргиндя – Маскут чарлыьынын яразисиндя щямишялик мяскунлашдылар. Мянбяляр бу дюврдя баш вермиш етносийаси дяйишикликляри дягигликля гейд едир, щунлар вя торпаглары Хязяр кечидинядяк узанан, юзцнямяхсус бир диля малик мцстягил Баласащун (Берсилийа) чарлыьы щаггында мялумат верирляр. Бу юлкянин ъянуб сярщядляри ися Кцр чайынын Араза говушдуьу йердян дянизя гядяр олан яразиляри ящатя едирди. Щямин мялуматларда “щунлар” ады алтында булгар тайфаларындан олан барсиллярин вя хязярлярин (акасирляр) чохсайлы вя эцълц групу нязярдя тутулур.

     Беляликля, ерамызын илк ясрляриндя Шярги Албанийанын эениш яразисиндя яввялъя массаэетляр (маскутлар) мяскунлашмыш, сонра ися онлар щунлар тяряфиндян гисмян сыхышдырылыб чыхарылмыш, гисмян дя ассимилйасийа едилмишляр. Йазылы мянбялярдя “Баласащун” адынын мцстягил сийаси-инзибати ващид кими дяфялярля чякилмясиня щяля Сасанилярин Ъянуби Гафгазда щюкмранлыьы дюврцндя раст эялинир. Йунан-латын мянбяляриндя антик дюврдя Шярги Албанийа яразиси етносийаси ъящятдян Албанийа чарлыьынын бир щиссяси кими гейд едилирди. Лакин 2–5 ясрлярин тарихи щадисяляри нятиъясиндя бу щисся Албанийадан эцъля гопарылды вя онун ящалиси мянбялярдя артыг гейри-албанлар кими эюстярилирди. 4–7 яср-лярдя бурада щаким етнос кими Гафгазда бир-бирини явяз едян щун тайфа иттифагларындан олан тцркляр чыхыш едирди. Бу явязолунманы 5 яср мцяллифляри Бизанслы Феофанын вя Агафанэелин ишлятдикляри “масаща щунлар” ифадяси дя тясдигляйир. Бурада “масаща” “массаэет” сюзцнцн тящриф олунмуш тюрямясидир вя сонунъуларын щунлар тяряфиндян сыхышдырылыб арадан чыхарылмасыны эюстярир. Щун тайфаларындан олан тцркляр Азярбайъанын бцтцн бюлэяляриндя мяскунлашырдылар. Кцр вя Араз чайлары арасындакы яразидя – Гарабаьда бунлар гаргарлар, барсилляр вя щайландурлар, гярбдя ися кянэярляр/канглылар идиляр. Еля Албанийанын тарихи-мядяни яйалятляриндян бири олан вя сонралар Зянэязур адланан “Сцник”ин (“Сцн-ик”) ады да чинлилярин щунлара вердикляри “сйунну” адынын ермяниляшдирилмиш формасыдыр. “Албанларын тарихи” ясяринин мцяллифи гейд едир ки, 5 ясрин яввялиндя Баласащундан бурайа “Гор вя Газан ханларынын” мянсуб олдуглары тцрк сойлары кючдц вя тцрклярин сайы даща да артды.

     Беляликля, Азярбайъанын етнолингвистик хяритясиндя ерамызын 1 ясринин сонунда мцшащидя олунан ъидди дяйишикликляр 2–7 ясрлярдя даща интенсив характер алыр. Бу дяйишикликляр гядим Азярбайъанын яразисиня яввялъя кючяри сак-тцрк вя массаэет тайфаларынын, сонралар ися щун тайфа иттифаглары тцркляриндян булгарларын, кянэярлярин, хязярлярин, сабирлярин (саварларын), барсиллярин, щайландурларын, оногурларын вя б. эялмяси вя йерляшмяси иля баьлыдыр. Азярбайъан тцрк халгынын етноэенезинин мящз щунларла ялагядар олан бу башланьыъ мярщялясинин эедишаты 7–9 ясрлярдя яряблярин йцрцшц вя ислам дининин йайылмасы иля лянэиди.

     Йазылы мянбяляр 6–7 ясрлярдя тцрк ящалисинин сайынын артдыьыны бирмяналы олараг тясдиг едир. Бу дюврдя щунларын ахыны даща интенсив характер алды. 503 ил-дя Аршакиляр сцлалясинин сонунъу албан щюкмдары ЫЫЫ Вачаганын щакимиййяти дюврцндя [487–510] щун-сабирляр Дярбянд кечидиндян Ъянуби Гафгазын ичяриляриня доьру ирялиляйяряк, Албанийанын шимал щиссясини вя Шярги Эцръцстаны яля кечириб бир мцддят бурада галдылар. Бу гцввялярин ясас щиссяси чякилиб эетдикдян сонра сабирляр 516 илдя Ъянуби Гафгаз уьрунда эедян дюйцшлярдя эащ Иран, эащ да Бизанс тяряфиндя муздлу дюйцшчц гисминдя иштирак етдиляр. Дюйцшлярдя вя Ъянуби Гафгаздакы миграсийалар нятиъясиндя зяифляйян сабирлярин тайфа бирляшмяси 6 ясрин орталарында Итил (Волга) чайынын о тайындан эялян диэяр тцрк бирлийи –аварлар (абарлар) тяряфиндян Шимали Гафгазын чюлляриндя дармадаьын едилди.

    Бундан сонра сабирлярин бир щиссяси Кцр чайы щювзясиндя, индики Шямкир иля Тифлис арасындакы яразидя мяскунлашды. 553 илдя Шащяншащ Ы Хосров Януширяван [531–579] да хязярлярин Ъянуби Гафгазда галмыш бир гисмини Албанийада йерляшдирди.

     Гейд етмяк лазымдыр ки, тцрклярин Азярбайъанда мяскунлашдыьы дюврдя бурада йашайан бир чох башга тайфа вя  халглар юз диллярини вя мядяни хцсусиййятлярини щяля сахлайырды. Гафгазын мцхтялиф бюлэяляриндя мяскунлашмыш щунларын дили (гярби тцрк групуна дахил олан протобулгар дили) тайфаларарасы цнсиййят дилинин ясасыны тяшкил едирди. Буну ути (“Албанларын тарихи”ндя), гядим эцръц вя Шимали Гафгаз дилляриндя мювъуд олан чохсайлы алынма сюзляр тясдиг едир. Тцрклярдя йазы мядяниййятинин йцксяк сявиййядя олдуьуну Днестр чайындан Мяркязи Асийайадяк узанан вя Азярбайъанын вя Даьыстанын Хязярйаны сащиллярини дя ящатя едян бюйцк бир яразидя ашкар олунмуш руна йазылы абидяляр сцбут едир.

     Йени эялян йыьъам тцрк бирликляри бу яразидя 7–8 ясрлярдя яввялъя Хязяр хаганлыьынын, сонралар ися яряблярин щюкмранлыьы дюврцндя йерляшмишляр. 7–8 ясрляр яряб–хязяр мцщарибяляри дюврцндя ярябляр, сонралар ислам динини гябул етмиш он минлярля хязяри ясир алараг Хязяр хаганлыьындан апармышлар. Яряб мцяллифи ял-Бялазуринин мялуматына эюря, 9 ясрин орталарында яряб сяркярдяси Буьа Тцрк ислам динини гябул етмиш хязярлярин бир гисминин Шямкир вя Эянъя шящяринин ятрафында йерляшмясиня иъазя вермишди. Истяр йцзиллик яряб–хязяр мцщарибяляри дюврцндя сайъа хейли азалмыш вя етномядяни ъящятдян даьыныг албан тайфалары, истярся дя даща мцтяшяккил олан ирандилли вя яряб тайфалары иля гаршылыглы тямасда олан тцрк етник массиви тарихи перспективдя мцасир азярбайъанчылыьын етнодил ясасыны тяшкил етди.

     Ибн Щишам. "Китаб ут-тиъан фи мцлук щимйар"

    ...Мцавийянин Цбейд ибн Шярийя иля сющбятляри бурайа чатдыгда Мцавийя Цбейдя мцраъият едяряк, Азярбайъан  щаггында онун фикрини юйрянмяк истяйяряк демишдир: "Сян Аллащ, Азярбайъанла баьлы ниэаранчылыьыныз вя йадынызда галан нядир?" Цбейд ибн Шярийя беля ъаваб верир: "Ора тцрк торпаьыдыр. Онлар орайа ъямляшяряк бир-бири иля гарышмыш вя тякмилляшмишляр".

     Щунларын 395 ил йцрцшцндян башлайараг Ъянуби Гафгаза эялян тцркляр, 4–6 ясрлярдя Азярбайъанын ъянуб щиссясиня –Адурбадагана да дяфялярля дахил олмушлар. 7 яср йунан мцяллифи Феофилакт Симокатта шащяншащ Ы Губадын [488–531] тцркляря гаршы мцщарибясиндян бящс едяряк беля йазыр: “Губад дяфялярля тцркляр адландырдыьымыз щун тайфаларына гаршы йцрцш едиб”. Тцрклярин щцъумлары 6 ясрин орталарында, сярщядляри Монголустан, Шярги Тцркцстан вя Гярби Сибирдян ъянуб-гярбдя Иранадяк вя Гара дяниз сащилляри вя Балканлардакы Бизанс торпагларынадяк узанан Биринъи Тцрк хаганлыьынын йаранмасы иля эцълянди. Бундан сонра Сасаниляр дювляти тцрклярля няинки Хорасан вя Орта Асийа щцдудларында, щямчинин Гярби Хязярйаны вилайятлярдя дя щямсярщяд олду. 6 ясрин 80-ъи илляриндя шащяншащ ЫВ Щцрмцзцн щакимиййяти дюврцндя [579–590] Хязяр хаганы мцряккяб мцдафия истещкамлары системинин мювъудлуьуна бахмайараг, чохсайлы гошунла йенидян Азярбайъан яразисиня эирди. Бир аз яввял – 6 ясрин орталарында, Ы Хосровун щакимиййяти илляриндя ися Ъянуби Азярбайъанын Шащрам–Пероз бюлэясиня тцрк сул тайфасы кючцрцлмцш, тягр. о вахтларда ясир булгар груплары да бурада йерляшдирилмишдир. Пящляви дилиндя йазылмыш вя яряб дилиндя тяръцмяси горунуб сахланмыш “Януширяванын ямялляри китабы”нын вердийи мялумата эюря, Ы Хосровун щакимиййятинин 37-ъи илиндя (568) Шимали Гафгаздакы дюрд тцрк тайфасынын 50 миндян чох нцмайяндяси юзляринин хащиши иля шащяншащ тяряфиндян Азярбайъанда (“Адурбадаганда вя Арранда”) йерляшдирилди вя торпагла тямин олунду. Ъянуби Азярбайъанда щун дюврцндян галан вя гядим тцрк лящъяляриндя изащы олан бязи ойконим вя щидронимляр инди дя мювъуддур. Тядгигатчыларын яксяриййяти щун тайфа иттифагындан олан “оногурлар”, “сарагурлар” вя “щайландурлар”ын оьуз тцркляри иля ейниййят тяшкил етдийини гейд едирляр. Сасани империйасынын сцгуту яряфясиндя Ъянуби Азярбайъан ящалисинин хейли щиссясини артыг тцркляр тяшкил едирди. 7 ясрин 30-ъу илляринин сону – 40-ъы илляриндя Азярбайъана басгын етмиш ъянуб ярябляринин рявайятиндя дя яряб ишьаллары яряфясиндя бурада тцрк ящалисинин мювъудлуьундан бящс едилир. Мянбядя Азярбайъана сохулмуш йямянлилярля тцрклярин вурушмасы вя яряблярин гялябя чалмасы барядя мялумат верилир. Яряб мцяллифи Ибн Щишамын истинад етдийи мялуматда Ямяви хялифяси Мцавийянин [661–680] Азярбайъана вя тцркляря аид суалына “Азярбайъан гядимдян тцрклярин йашадыьы юлкядир” ъавабы верилмишдир. Бу мялумат тцрк тайфаларынын щяля Сасаниляр дюврцндя бурада йашамасы иля баьлы реал вязиййяти якс етдирир. Беляликля, яряб мцяллифляринин мялуматлары бирмяналы олараг тцрклярин Ъянуби Азярбайъанын да бир сыра бюлэяляриндя йыьъам щалда йашадыгларыны вя бурада ящалинин яксяриййятини тяшкил етдиклярини тясдигляйир.

     Гейд олунмалыдыр ки, тарихин бу гядим дюврцнцн сяъиййяви хцсусиййяти бцтцн апарыъы тайфа вя халгларын дини вя етник мянсубиййятиндян асылы олмайараг етноэенез просесиня ъялб олунмасындан ибарят иди. Мяс., щяля яряблярягядярки дюврдя Албанийада гаршылыглы етномядяни мцнасибятляр христиан дини ясасында бяргярар олмушду. Йазылы мянбяляр христиан миссионерляринин Хязярйаны щунларын дийарына эюндярилмяси барядя мялумат верир, онларын бурада йашайан ясир христианларла айин вя ибадятляр кечирмякля кифайятлянмядийини вя чох сайда щунларын да христианлашдырылмасына мцвяффяг олдугларыны билдирир. 14 иля йахын мцддят ярзиндя бурада галан дин хадимляри кился китабларыны христианлыьы гябул етмиш сабирляр, барсилляр вя хязярлярин истифадяси цчцн щунларын дилиня тяръцмя етмишляр. Муса Каланкатуклу “Албанларын тарихи” адлы ясяриндя албан йепископу Исраилин щунлар (хязярляр) юлкясиндяки фяалиййятиня чох бюйцк йер верир. Йепископ бурада щунларын бюйцк хаганы Алп Илитверин иъазяси вя кюмяйи иля мябядляри даьыдыб хачлары уъалдараг щунлар арасында христианлыьы йайырды. Бу щадися 7 ясрин 2-ъи йарысында, хязярлярин Шимали Албанийада щюкмранлыьы дюврцндя баш вермишди. Хязярлярин бурада мювъуд олмасы мцасир Азярбайъан дилиня дя юз тясирини эюстярмишдир. Бу, шимал-шярг диалектляри вя шивяляриндя (Дярбянд шивяси дахил олмагла) оьуз групу дилляриня хас олмайан хцсусиййятлярдя мцшащидя олунур.

     Шимали Азярбайъанда етник просеслярин тябии тякамцлц, тцрк дилинин мющкямлянмяси вя 1–8 ясрлярдя тцрклярин биринъи миграсийа дальасынын даьыныг вя етник ъящятдян консолидасийасы тамамланмамыш албан тайфаларыны ассимилйасийайа уьратмасы просеси яряб истилалары нятиъясиндя лянэиди. Артыг 8 ясрдя Албанийада христиан вя гейри-христиан ящалинин мцсялманлашмасы вя яряб дилинин рясми диля чеврилмяси эениш мигйас алды. Исламы гябул едянляря бир сыра игтисади вя сосиал характерли имтийазлар верилирди. Юлкянин ъянуб бюлэяляриня нисбятян Албанийада (Арранда) мцсялманлашма просеси даща узун чякди. Азярбайъанда йени динин йайылмасында, ясасян, дцзян Аррана (Бярдя, Бейляган), Муьана вя стратежи ъящятдян ящямиййятли олан шимал-шяргя (Гябяля, Дярбянд вя с.) кючцрцлмцш вя бурада чох сайда щярби дайаг мянтягяси – “рабадлар” инша етмиш яряб тайфалары бюйцк рол ойнады. Хилафятин зяифлямяси дюврцндя (9–10 ясрляр), хцсусиля дя Сялъугиляр дюврцндя (11–12 ясрляр) оьуз тцркляринин Арраны яля кечирмяляри нятиъясиндя вятяниндян узаг дцшмцш вя йад етник мцщитдя йашайан ярябляр тядриъян исламы гябул етмиш йерли ящали иля гарышдылар вя ассимилйасийайа уьрайараг Азярбайъандакы етник просесляря ящямиййятли тясир едя билмядиляр. Яксиня, Азярбайъан ящалисинин тцрк юзяйинин даща да мющкямлянмясини, тцрклярин Азярбайъанда йерляшдирилмясинин давам етдирилмясини етноэенезин бу мярщялясинин сяъиййяви хцсусиййяти щесаб етмяк олар. Мяс., тякъя яряб сяркярдяси Мярван тяряфиндян бурайа исламы гябул етмиш 40 миня йахын хязяр кючцрцлмцшдцр. 9–10 ясрлярдя Орта Асийа бюлэяляриндян Азярбайъана вя Ирага тцрклярин кючцрцлмяси просеси бюйцк мигйас алды. Хилафятин тарихиндя бу дювр тцрк гвардийасынын вя мяншяъя тцрк олан сяркярдялярин Аббасиляр дювлятинин мяркязиндя дя щялледиъи рол ойнамасы иля сяъиййявидир.

     Яряблярин сийаси щюкмранлыьы Азярбайъанын тарихиндя икили рол ойнамышдыр. Бир тяряфдян бу, Азярбайъанын шималында дювлятчилик ясасларына аьыр зярбя ендирмиш, еркян орта ясрляр албан етник бирлийини парчаламыш вя сонракы дюврлярдя юлкянин тцрк ящалиси иля консолидасийасы просесини лянэитмиш, диэяр тяряфдян ися бцтцн Азярбайъан ящалисинин мцсялманлашараг ващид дювлят чярчивясиндя бирляшмяси, ващид тарихи-мядяни мяканда онун эяляъяк инкишафы, мяняви вя етник бирлийинин формалашмасы цчцн мцщцм зямин йаратмышдыр. Иътимаи щяйат сявиййяси, адят-яняняляри вя тарихи талеляри мцхтялиф олан халглар Хилафятин нцфуз даирясиня ъялб олундугдан сонра гыса тарихи мцддят ярзиндя ващид мядяниййят йаратмыш вя бу, онларын бир чох ясрляр цчцн дцнйаэюрцшцнц, щяйат тярзини, яхлаг нормаларыны, щятта етнопсихоложи ъящятдян мцсялманлара мянсублуг щиссини мцяййянляшдирмишдир. Яряб щюкмранлыьынын илкин мярщялясиндян – 7 ясрин сонундан башлайараг ири шящярлярин ъамеляриндя йерли ящали арасында йени дини гябул етмиш аилялярин ушагларынын тящсил алмалары цчцн мяктябляр ачылды. Яввялляр тядрис яряб, 10 ясрдян башлайараг ися щям дя фарс дилиндя кечирилирди. Еля щямин дюврдя яряб дили иля йанашы, феодаллар вя йухары сосиал тябягя арасында йени фарс сарай дили (“дари”) истифадя олунмаьа, бу дилдя поетик ясярляр вя елми ишляр йазылмаьа башлады. Бу ися эяляъякдя цмумданышыг тцрк (Азярбайъан) дилинин щяля бир мцддят йазылы ядяби диля чеврилмямясинин ясас сябяби олду.

     Исламын вя мцсялман мядяниййятинин эениш йайылдыьы бир дюврдя албанларын яксяриййяти, ясасян дя дцзян бюлэялярдя йашайан щиссяси исламы гябул едяряк, бурада йыьъам щалда йашайан тцрк тайфалары иля гайнайыб гарышды. Албанийа ящалисинин даьлыг йерлярдя (шимал-гярб вя ъянуб-гярбдя) йашайан вя сайъа аз олан щиссяси ися ермяни вя эцръц килсяляринин тясириня мяруз галараг григорианлыьы вя православлыьы гябул етди. Мцсялман албанларын вя тцрклярин арасында, ясасян, яряб ялифбасы эениш йайылмышды, христиан албанлар ися тядриъян ермяни вя эцръц ялифбаларына кечмяйя мяъбур олдулар. Щяля бир мцддят йерли албан мядяниййяти компонентляринин давамлы инкишаф етмясиня бахмайараг, ялифба дяйишдирмя просеси 10–12 ясрляр ярзиндя албан йазысынын унудулмасына сябяб олду.

     Албан етник бирлийинин парчаланмасы иля “албан” етнониминин мцсялман албанлары арасында итирилмяси гачылмаз олду. Мядяни-дини бирлийин нятиъяси олараг Азярбайъанда йашайан вя исламы гябул етмиш албанлар, тцркляр, татлар, ярябляр вя б. халглар юзлярини “мцсялман” адландырырды. Беля бир бирлик щиссинин бцтцн Азярбайъанда мювъудлуьу аз сонра бурада сайъа вя сийаси ъящятдян цстцн олан тцрклярин дилинин бяргярар олмасына шяраит йаратды. Йени етник бирлик 11–13 яср Сялъугиляр дюврцндя оьуз тцркляри тяряфиндян йарадылмыш тцрк-ислам мядяниййятиня ясасланырды. Лакин бундан бир аз яввял ясасыны тцркчцлцк тяшкил едян азярбайъанчылыг хилафятин тясири алтындан даща да мющкямлянмиш чыхды. Бу, реал етник вя сийаси дайаглары олан Азярбайъан Саъиляр (Саъоьуллары) дювлятинин йаранмасында тязащцр етди. Саъиляр артыг исламы гябул етмиш вя Азярбайъанын бцтцн реэионларында йыьъам йашайан тцрклярин вя онларла гайнайыб-гарышмыш диэяр халгларын тимсалында ящалинин бюйцк яксяриййятиня архаланырдылар. Беляликля, Саъиляр илк дяфя олараг Гязвиндян Дярбяндя вя Тифлися гядяр бцтцн Азярбайъан торпагларыны ващид дювлят щцдудларында бирляшдирдиляр.

      Сялъугилярин рящбярлийи алтында 11 ясрин орталарында оьузларын гярб истигамятиндяки ирялиляйиши тякъя истила дейил, щям дя миграсийа характери дашыйырды. 1071 илин августунда Малазэирд йахынлыьында бизанслылар цзяриндяки тарихи гялябядян сонра, демяк олар ки, бцтцн Кичик Асийа, Ъянуби Гафгаз, Иран, Ираг вя Сурийа оьузларын вя онларла эялян диэяр тцрк сойларынын табелийиня кечди. Гцдрятли Оьуз-Сялъуг империйасынын йаранмасы бцтцн Юн Асийанын сийаси вя етник хяритясинин дяйишмяси вя тцрк етномядяни тясиринин эцълянмяси иля нятиъялянди. Тякъя Шимали Азярбайъанын етнотопонимийасында 24 оьуз тайфа адларындан 18-и гейд олунмушдур. Бу просес синхрон йазылы мянбялярдя дя яксини тапмышдыр. Мяс., “Чар Давидин щяйаты”нда (12 яср) тцрклярин “Сомхити даьларындан Тифлися гядяр, щямчинин Иори вя Эелакуни сащилляриндя”, йяни индики Эцръцстанын Тцркийя иля сярщядляриндян Гарайазы дцзц, ИориАлазан вадиси, Борчалы вя Эюйчя эюлцнядяк торпагларда мяскунлашдыгларындан бящс олунур. Бу мянада яксяр бойларынын топонимийасынын Ъянуби Гафгаз вя Шярги Анадолу иля сых баьлы олан оьуз гящряманлыг епосу “Дядя Горгуд”ун мцхтялиф диллярдя олан диэяр тарихи мянбялярин мялуматлары иля цст-цстя дцшмяси гейд едилмялидир.

     Азярбайъан вя Ираг истигамятиндя щярякят едяркян оьузларын бурада йыьъам щалда йашайан йерли тцрк ящалиси иля растлашдыьыны бцтцн тядгигатчылар гейд етмишляр. Азярбайъана 11 ясрдя эялмиш оьузларын вя 12–13 ясрлярдя эялмиш гыпчагларын артыг буранын йерли ящалисиня чеврилмиш щунларла олан етник йахынлыьыны дилляринин мящз тцрк дилляринин гярби щун голуна мянсублуьу вя мцасир тцрк дилляринин щеч бириндя Азярбайъан тцркъясиндяки гядяр диалект вя шивянин олмамасы тясдигляйир. Азярбайъан тцркъясиндя щяр щансы бир субстрат гатынын олмамасы да дилин тцрк юзяйинин чох эцълц олдуьуна дялалят едир. Оьуз тайфа иттифаглары щунларын тарихи адят-яняняляриня вя бцтцн ящалинин цмуми эенофондуна варис чыхараг онлары горуйуб сахладылар вя мющкямляндирдиляр.

     Тцрк ящалисинин сыхлыьынын артмасы оьуз-тцрк халгынын консолидасийасыны вя артыг тцрк дилини хейли дяряъядя мянимсямиш диэяр етник ващидлярин ассимилйасийасыны сцрятляндирди. Тцрк (Азярбайъан) дили асанлыгла мянимсянилдийи цчцн гыса вахт ярзиндя яксяр йерли локал дилляри сыхышдырыб арадан чыхартды. Бу ишдя халг дастанчыларынын вя озанларын ролу бюйцк иди.

     Отураг ящалинин якинчилик тясяррцфаты иля оьузларын кючмя малдарлыг тясяррцфаты бир-бирини тамамламыш вя юлкядя мювъуд олан ямтяя истещсалыны даща да эенишляндирмишдир. Орта яср мцяллифляри оьузларын “юз шящярляриндя тиъарятля мяшьул олдугларыны” гейд едир, щямчинин сийаси сабитлийи, тясяррцфатын инкишафыны, тиъарятин эеншишлянмясини вя ящалинин бцтцн тябягяляринин щяйат сявиййясинин йахшылашмасыны Мялик шащын [1072–92] ады иля баьлайырдылар. Ялверишли шяраитин олдуьу йерлярдя сялъуг тцркляри отураг кянд ящалисиня чеврилир, шящярлярдя ися ящалинин щаким тябягясини тяшкил едирдиляр.

     “Китаби-Дядя Горгуд” дастанында олдуьу кими, 11–13 ясрляря аид тарихи гайнагларда да Сялъугиляр дюврцндя салынмыш, йахуд бярпа олунмуш вя яксяриййяти Ъянуби Гафгаз яразисиндя йерляшян Аьъагала, Сцрмяли, Севэелемеъ, Туманис, Дямиргапы, Аргубел, Гарайазы, Ялинъя вя с. шящярлярин адлары чякилир. “Дядя Горгуд” дастанынын мятнляриндян ващид Сялъугиляр дювлятиндя тайфа мянсубиййяти шцурунун тядриъян силиндийини вя ящалидя бирлик щиссинин мющкямляндийини юйрянирик. Сялъугиляр дювлятинин сцгуту вя сонракы дюврлярдяки монгол истилалары нятиъясиндя ващид оьуз етносу парчаланды. Онун Кичик Асийадакы тяркиб щиссяси бурада гощум олмайан йерли етник ващидляри юзцня табе едяряк вя ассимилйасийайа уьрадараг Османлы тцрк халгыны формалашдырды. Азярбайъанда ися онлар цстялик Гафгазын о тайындан 12–13 ясрлярдя эялмиш гыпчаг тцркляри иля гайнайыб-гарышараг Азярбайъан тцрк халгынын юзцлцнцн формалашмасыны баша чатдырды.

     13 ясрин 2-ъи йарысы – 14 яср монгол истилалары дюврцндя Шярги Хязярйаны яразилярдян интенсив сурятдя тцрк, Мяркязи Асийадан ися гисмян монголларын кючцнцн йени дальасы башланды. Щцлакцляр дювлятиндя (тяркибиня Азярбайъан, Иран, Шярги Анадолунун чох щиссяси вя Йахын Шярг дахил иди) йцксяк щярби-сийаси тябягяни тяшкил етмяляриня бахмайараг, вятяниндян айры дцшмцш вя сайъа тцрклярдян хейли аз олан монголлар гыса тарихи дювр ярзиндя онларла гайнайыб-гарышараг тцркляшдиляр. Бунунла да монгол щюкмранлыьы обйектив олараг тцрк етносийаси юзцнцдяркинин эцълянмясиня вя дяринляшмясиня кюмяк едирди.

     Азярбайъанда эедян етноэенетик просеслярдя ясас истигамятляндириъи вя цстцн амил кими чыхыш едян щун, гыпчаг вя оьуз тцркляри иля йанашы Шимали вя Ъянуби Азярбайъанда та гядимдян йашамыш, йахуд айры-айры тарихи дюврлярдя бурада мяскунлашмыш тайфа вя етник бирликляриндян олан каспиляр, албанлар, гисмян яряб вя ирандилли, щямчинин массаэетляр вя саклар кими гарышыг етник груплар да иштирак едирдиляр. Онларын иштиракыны фракийалыларын вя булгар тцркляринин мцасир болгар славйан халгынын, келт-галларын вя эерман-франкларын ися франсыз халгынын тарихиндяки ролу иля мцгайися етмяк олар.

    Беляликля, Азярбайъан халгы Анадолудан Дярбяндя, Борчалыдан Гязвинядяк эениш бир яразини ящатя едян вя етник, тарихи-мядяни бирлийинин формалашдыьы гядим торпагларында узун тарихи дювр кечяряк юзцнцн тцрк вя мянимсядийи мцсялман аляминин мяняви янянялярини бу эцнядяк горуйуб сахламышдыр.

     Яд.: Б а к ы х а н о в А. Эцлцстани-Ирям. Б., 1951; З е к и В е л и д и Т о ь а н . Цмуми Тцрк тарищине эириш, Ъ. 1, Истанбул, 1970; Азярбайъан филолоэийасы мясяляляри. 1-ъи бурахылыш, Б., 1983; 2-ъи бурахылыш, Б., 1984; К проблеме этногенеза азербайджанского народа. Б., 1984; Китаби-Дядя Горгуд. Б., 1988; Б ц н й а д о в З. Азярбайъан VII–IX ясрлярдя. Б., 1989; А л и е в И. Очерк истории Атропатены. Б. 1989; Жизнеописание царя царей Давида. Пер. с древнегруз. См. “Средневековый Восток: история и современ-ность.”, Б., 1990; С у м б а т з а д е А . С . Азербайанцы – этногенез и формирование народа. Б., 1990; Г е й б у л л а е в Г . А . К этногенезу азербайджанцев (историко-этнографическое исследование), т. 1. Б., 1991; М о и с е й К а л а н к а т у к л у . Албанийа тарихи. Тяръцмя вя шярщляр З.Бцнйадовундур. Б., 1993; Азярбайъан тарихи (узаг кечмишдян 1870-ъи илляря гядяр). Б., 1996; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя, Ъ. 2, Б., 1998.

    Йунис Нясибли

    3.2. XALQ 3.2.1 Azərbaycan xalqının etnogenezi

    Азярбайъан халгынын етноэенези*

    Азярбайъан халгынын тарихи мцгяддяратынын мцяййянляшмясиндя Азярбайъанын ъоьрафи вя эеосийаси мювгейи мцщцм рол ойнамышдыр. Ялверишли тябии-иглим шяраити, ландшафт мцхтялифлийи бурада щяля гядим заманлардан тясяррцфат мейилляри, йашайыш тярзи вя етнопсихоложи хцсусиййятляри иля бир-бириндян фярглянян етник бирликлярин мяскунлашмасыны шяртляндирмишдир. Азярбайъанда тарих бойу мцхтялиф халглар вя мядяниййятляр арасында гаршылыглы ъанлы ялагяляр мювъуд олмушдур. Азярбайъанын вя Азярбайъан халгынын тябии-тарихи тяшяккцлцнцн тяркиб щиссяси олан бу просесдя онун щяр бир иштиракчысы надир мядяниййятин ортаг сащибиня чеврилирди. Бунунла да бу эцн “азярбайъанлылар” ады алтында гябул етдийимиз ващид бирлийин юзцлц гойулмуш вя онун тяркибиня апарыъы тцрк амили иля йанашы Азярбайъанда мяскунлашмыш бцтцн халглар дахил олмушдур. Бурада гейд олунмалыдыр ки, етносларын тяркиб щиссяляри, онларын мадди вя мяняви мядяниййят сащясиндяки наилиййятляри итмир, садяъя, дяйишиклийя мяруз галыр, бир-бири иля гайнайыб-гарышыр, ассимилйасийайа вя интеграсийайа уьрайыр; етник мянсубиййят ися йалныз юзцнцдяркля, бу вя йа диэяр тарихи-мядяни бирлийя мянсублуг щисси иля мцяййян едилир. Ейни заманда нязяря алынмалыдыр ки, етник консолидасийада тякъя эенетик ъящятдян гощум етнослар дейил, щям дя цмуми яразийя, дин вя адят-яняняляря, мадди мядяниййятя малик олан вя сийаси ъящятдян ващид дювлят чярчивясиндя бирляшмиш етнослар да иштирак едя биляр.

     “Азярбайъан” хороними мяншяъя чох гядимдир. Антик, пящляви вя Сурийа йазылы мянбяляриндя эюстярилдийиня эюря, терминин кюкц е.я. 4 ясря эедиб чыхыр. Бу ад яввялляр индики Ъянуби Азярбайъан торпагларына, Сасани империйасы сийаси-инзибати ислащатлар нятиъясиндя дюрд бюйцк яйалятя бюлцндцкдян вя яйалятлярдян бири “Адурбадаган” адландырылдыгдан (6 яср) сонра ися бцтцн Азярбайъана шамил едилди вя артыг яряб мянбяляриндя “Азярбайъан” кими гярарлашды.

      Антроположи тядгигатлар азярбайъанлыларын  мцасир антроположи типляринин Азярбайъанын гядим ящалисинин антроположи   типляри иля, ясасян, цст-цстя дцшдцйцнц тясдиг едир. Азярбайъанлылар  Бюйцк Авропа иргинин ъянуб голуна  дахил олан ики антроположи типиня – долихо-мезокефал (Каспи) вя брахикефаллара  аиддирляр. Морфоложи ъящятдян щинд–Аралыг дянизи кичик иргиня аид едилян Каспи типи Азярбайъан Республикасынын  Кичик Гафгаз, Нахчыван, ъянуб вя мяркязи реэионларында, щямчинин Ъянуби Азярбайъанда эениш  йайылмышдыр. Балкан–Гафгаз кичик иргиня аид едилян брахикефал антроположи  типи ися, ясасян, республиканын шимал-гярб вя ъянуб-шярг бюлэяляри цчцн сяъиййявидир.

     Азярбайъан дцнйада ибтидаи инсанларын формалашдыьы ян гядим реэионлар сырасына дахилдир. Сон тядгигатлар Азярбайъанда бяшяр тарихинин 2 милйон иля йахын йашы олдуьуну сцбут етмишдир (Гуручай мядяниййяти абидяляри). Тарихи-археоложи арашдырмалар эюстярмишдир ки, Азярбайъанда щяйат гядим даш дюврцндян бу эцня гядяр фасилясиз олараг давам етмиш, Енеолит вя Тунъ дюврляринин Шомутяпя-Шулавер, Кцлтяпя, Лейлатяпя, Кцр-Араз, “бойалы габлар”, Хоъалы-Эядябяй, Талыш-Муьан археоложи мядяниййятляри биририни явязлямиш вя Азярбайъанда инсанын сосиал-тясяррцфат щяйатынын ардыъыллыьыны тямин етмишляр. Лакин сюзцэедян археоложи комплекслярдян ялдя едилмиш мадди мядяниййят нцмуняляри ня гядяр охшар олсалар да, тябии ки, ящали тяркибинин юзцнямяхсус дил вя локал хцсусиййятлярля сяъиййялянян етник мцхтялифлийи дя олмушдур. Щазырда Азярбайъан тядгигатчыларынын яксяриййяти юлкя ящалисинин “неолит ингилабы”ндан сонракы дюврдя Йахын Шяргин ясас мядяниййят мяркязляри иля етнодил ялагяляринин мювъуд олмасы фикринин тяряфдарыдыр.

    Мяс., прототцрк дилинин Шумер дили иля тарихи ялагясини чохсайлы мяна вя фонетик охшарлыглар тясдиг едир. Бунларын дяриндян юйрянилмяси мцгайисяли-тарихи тцрколоэийанын мцщцм вязифяляриндян биридир.

     Йазылы мянбялярдя Азярбайъан яразисиндя йашамыш гядим тайфалар щаггында илкин мялуматлар еркян Тунъ дюврцнцн сонларына аиддир. Азярбайъанын ъянуб щиссясиндя баш верян щадисяляря, бурадакы тайфаларын адлары вя йерляшмяси барядя илк мялуматлара е.я. 3-ъц миниллийин сонунъу рцбцня аид олан Шумер–Аккад мянбяляриндя тясадцф едилир. Ялдя олан материаллара ясасян ящалинин дилляри щаггында фикир сюйлямяк мцмкцндцр, археоложи нцмуняляр ися бу бюлэядяки тайфаларын Юн Асийа юлкяляри иля ялагяляринин е.я. 3–2-ъи минилликлярдя интенсивляшдийини тясдиг едир. Бу дюврдя Гафгаз– Анадолу ареалынын тайфалары иля етнодил бирлийи щяля галмагда иди, лакин буну Ашаьы Месопотамийадан тутмуш Мяркязи Асийайадяк шумер-прототцрк вя онлара гощум диллярин бцтювлцкдя дашыйыъылары щаггында демяк олмур. Сонун-ъулары Шярги Авропадан Шимали Щиндистана, Орта вя Юн Асийайа щярякят едян щинд-ари тайфаларынын вя Шярги Африкадан Йахын Шяргя ахышан сами тайфаларынын эцълц миграсийа дальасы артыг парчаламышды. Гейд олунмалыдыр ки, Азярбайъанын йерли ящалиси Дямир дюврцнцн яввялляриндя (е.я. 1-ъи минилликдя) дя щяля е.я. 3-ъц минилликдя вя ондан юнъя бурада йашамыш етник елементлярдян тяшкил олунмушду. Буну 20 метрдян артыг мядяни тябягяси олан вя е.я. 6–1-ъи минилликляри ящатя едян Кцлтяпя (Нахчыван) йашайыш мяскяни дя тясдиг едир.

     Е.я. 1-ъи миниллийин орталарында Азярбайъанын шимал щиссясиндя шярти олараг протоалбан адландырылан тайфа бирлийи тяшяккцл тапмышдыр. Ъянубда ися етник тяркиб е.я. 1-ъи миниллийин биринъи рцбцндя ирандилли тайфаларын эялмяси иля дяйишмяйя башламышдыр. Ясасян, айры-айры йерли тайфалар щесабына формалашан ирандилли етнослар биринъилярин тясяррцфат вя мядяни наилиййятлярини мянимсядиляр. Бу просес е.я. 7 ясрин сонунда, Манна дювлятинин мидийалылар (мадалылар) тяряфиндян истиласындан сонра да давам етмишдир. Бу заман Манна артыг хариъи алям тяряфиндян Мидийанын (Маданын) тяркиб щиссяси вя йа “Кичик Мидийа” кими гябул едилирди. Тядгигатчыларын фикринъя, мидийалыларын юзляри дя йерли вя ирандилли тайфаларын бирляшмясиндян ибарят идиляр, лакин ващид етнодил топлумуну йаратмаг онлара мцйяссяр олмады. Ъянуби Азярбайъанда йерли етник групларла (кадусиляр, сагартиляр, каспиляр, мардлар вя б.) эялмяляр арасында гаршылыглы етнодил просесляри бир гядяр сонра – Атропатена (“Мидийа –Атропатена”) дювлятинин мювъудлуьу дюврцндя даща интенсив характер алса да, ващид етномядяни бирлик йеня дя йаранмады. Буну щям адлары чякилмиш тайфаларын Ящямянилярин вахтында мювъудлуьу, щям дя мцасир заманда талыш, харзани, Эилан, такестани вя с. мцстягил дилляр кими формалашмыш мцхтялиф Мидийа диалектляринин щяля антик вя еркян орта ясрляр дюврцндяки варлыьы тясдиг едир. Бунунла беля, гядим Азярбайъанын ъянуб щиссясиндяки етноэенез просесляри Гафгаз Албанийасынын етносийаси щцдудлары иля, ясасян, цст-цстя дцшян Шимали Азярбайъан яразисиня зяиф тясир эюстяряряк юз ахары иля эедирди.

     Азярбайъанын шимал щиссясиндя –Гафгаз Албанийасында дювлятчилийин формалашмасы щаггында мялуматлар е.я. 4 ясрин сон рцбцня аиддир. Йазылы мянбяляр вя мадди мядяниййят галыглары бу дюврдя Албанийанын гарышыг етник тяркибя малик олмасыны эюстярир. Албанийа яряб истилаларына гядяр яввялъя Парфийа, сонра ися Сасаниляр дювлятинин тясир даирясиндя иди. Антик мцяллифляр Албанийанын ящалиси щаггында бящс едяркян онун сакинляринин ясас кцтляси ичярисиндя албанлары хцсуси айырсалар да, Албанийа яразисиндя албанларла йанашы гейри-албан ящалинин дя йашамасы шцбщясиздир. Албан тайфа бирликляринин археоложи изляри юлцлярин бцкцлц вязиййятдя дяфн олундуьу торпаг гябирляри иля сяъиййялянян Йалойлутяпя археоложи абидяляриндя юз яксини тапыр. Ерамызын яввялляриндя мейдана чыхмыш катакомба дяфн адяти илк яввял шималдан эялмиш, сонралар ися йерли ящали тяряфиндян мянимсянилмишдир. Кяртмя, катакомба, гуйу вя с. дяфн адятляри е.я. сонунъу ясрлярдян башлайараг юлкя ящалисинин етник ъящятдян мцхтялиф тяркибли олдуьуну тясдиг едир. Эюрцнцр, малдар номадларын (сакларын вя б.-нын) отураг щяйата кечмяси просеси Парфийа империйасынын тякъя шярг яразиляриндя дейил, Албанийа да дахил олмагла гярб щиссяляриндя дя баш верирди. Ады чякилян дяфн адятляри номадларын Ъянуби Гафгаза щям шималдан, щям дя ъянубдан миграсийа етдиклярини тясдигляйир. Онларын арасында тцрклярин олмасы щазырда тякзиболунмаз фактдыр, лакин бир сыра тядгигатчыларын фикринъя, тцркляр бурада чох-чох яввялляр дя олмушлар.

     Тядгигатлар эюстярир ки, динамик етник йердяйишмяляр сябябиндян албан тайфаларынын консолидасийасы баша чатмады, “албанлар” етноними ися халгын юзцня вердийи ада чеврилмяди. Бу ад Албанийа сакинляриня гоншу халглар тяряфиндян верилмишди. Цстялик Албанийанын тайфа дилляриндян бири тцрк гаргар дили иди ки, онун да ясасында 5 ясрдя эцръц, ермяни вя албан (мцтяхяссисляр ону ути дилиня йахын щесаб едирляр) адландырылан ялифбаларла йанашы, даща бир ялифба да йарадылмышды.

    Парфийа дюврцндя Азярбайъана (илк нювбядя Албанийайа) эялмиш массаэетляр вя б. тайфалар йерли ящали арасында цстцнлцк газана билмямишляр. Бу тайфаларын бир гисми Албанийа дювлятинин шяргиня чякиляряк, бурада ерамызын 1–2 ясрляриндя еркян орта яср йазылы мянбяляриндя ады чякилян Маскут (Массаэет) дювлятини гурмушлар. Мянбяляр артыг бу дюврдя Ъянуби Гафгазын (Азярбайъан да дахил олмагла) мцхтялиф бюлэяляриндя щун тцрк групларынын (бунтцркляр, хонлар/щунлар, кянэярляр/канглылар, булгарлар/болгарлар, хязярляр/акасирляр) йашамасыны гейд едирляр. Лакин йени тцрк тайфа иттифагларынын бурайа кцтляви ахыны 227 иля аид едилир. Бизанслы Фавстын мялуматына эюря, щяля 4 ясрин 30-ъу илляриндян маскут ордусунун тяркибиндя олан щун тайфалары артыг щямин ясрин 60-ъы илляриндя маскутларын щярби вя сийаси сящнядян чякилмяси иля цстцн мювге ялдя етдиляр. Ясаслы дюнцш Днестр вя Дон сащилляриндян эялмиш щунларын бюйцк бир щиссясинин 4 ясрин сонунда Гафгазы кечяряк Юн Асийайа йцрцш етмяси нятиъясиндя баш верди. 395 илдя бюйцк щун ордусу Албанийайа эирди вя Адурбадагандан кечяряк Сурийа вя Кичик Асийайа гядяр ирялиляди. Бу дюврдян (4 ясрин сону) етибарян бюлэяйя эялмиш щунларын бир щиссяси Хязярйаны чюкякликдя вя Албанийанын шяргиндя – Маскут чарлыьынын яразисиндя щямишялик мяскунлашдылар. Мянбяляр бу дюврдя баш вермиш етносийаси дяйишикликляри дягигликля гейд едир, щунлар вя торпаглары Хязяр кечидинядяк узанан, юзцнямяхсус бир диля малик мцстягил Баласащун (Берсилийа) чарлыьы щаггында мялумат верирляр. Бу юлкянин ъянуб сярщядляри ися Кцр чайынын Араза говушдуьу йердян дянизя гядяр олан яразиляри ящатя едирди. Щямин мялуматларда “щунлар” ады алтында булгар тайфаларындан олан барсиллярин вя хязярлярин (акасирляр) чохсайлы вя эцълц групу нязярдя тутулур.

     Беляликля, ерамызын илк ясрляриндя Шярги Албанийанын эениш яразисиндя яввялъя массаэетляр (маскутлар) мяскунлашмыш, сонра ися онлар щунлар тяряфиндян гисмян сыхышдырылыб чыхарылмыш, гисмян дя ассимилйасийа едилмишляр. Йазылы мянбялярдя “Баласащун” адынын мцстягил сийаси-инзибати ващид кими дяфялярля чякилмясиня щяля Сасанилярин Ъянуби Гафгазда щюкмранлыьы дюврцндя раст эялинир. Йунан-латын мянбяляриндя антик дюврдя Шярги Албанийа яразиси етносийаси ъящятдян Албанийа чарлыьынын бир щиссяси кими гейд едилирди. Лакин 2–5 ясрлярин тарихи щадисяляри нятиъясиндя бу щисся Албанийадан эцъля гопарылды вя онун ящалиси мянбялярдя артыг гейри-албанлар кими эюстярилирди. 4–7 яср-лярдя бурада щаким етнос кими Гафгазда бир-бирини явяз едян щун тайфа иттифагларындан олан тцркляр чыхыш едирди. Бу явязолунманы 5 яср мцяллифляри Бизанслы Феофанын вя Агафанэелин ишлятдикляри “масаща щунлар” ифадяси дя тясдигляйир. Бурада “масаща” “массаэет” сюзцнцн тящриф олунмуш тюрямясидир вя сонунъуларын щунлар тяряфиндян сыхышдырылыб арадан чыхарылмасыны эюстярир. Щун тайфаларындан олан тцркляр Азярбайъанын бцтцн бюлэяляриндя мяскунлашырдылар. Кцр вя Араз чайлары арасындакы яразидя – Гарабаьда бунлар гаргарлар, барсилляр вя щайландурлар, гярбдя ися кянэярляр/канглылар идиляр. Еля Албанийанын тарихи-мядяни яйалятляриндян бири олан вя сонралар Зянэязур адланан “Сцник”ин (“Сцн-ик”) ады да чинлилярин щунлара вердикляри “сйунну” адынын ермяниляшдирилмиш формасыдыр. “Албанларын тарихи” ясяринин мцяллифи гейд едир ки, 5 ясрин яввялиндя Баласащундан бурайа “Гор вя Газан ханларынын” мянсуб олдуглары тцрк сойлары кючдц вя тцрклярин сайы даща да артды.

     Беляликля, Азярбайъанын етнолингвистик хяритясиндя ерамызын 1 ясринин сонунда мцшащидя олунан ъидди дяйишикликляр 2–7 ясрлярдя даща интенсив характер алыр. Бу дяйишикликляр гядим Азярбайъанын яразисиня яввялъя кючяри сак-тцрк вя массаэет тайфаларынын, сонралар ися щун тайфа иттифаглары тцркляриндян булгарларын, кянэярлярин, хязярлярин, сабирлярин (саварларын), барсиллярин, щайландурларын, оногурларын вя б. эялмяси вя йерляшмяси иля баьлыдыр. Азярбайъан тцрк халгынын етноэенезинин мящз щунларла ялагядар олан бу башланьыъ мярщялясинин эедишаты 7–9 ясрлярдя яряблярин йцрцшц вя ислам дининин йайылмасы иля лянэиди.

     Йазылы мянбяляр 6–7 ясрлярдя тцрк ящалисинин сайынын артдыьыны бирмяналы олараг тясдиг едир. Бу дюврдя щунларын ахыны даща интенсив характер алды. 503 ил-дя Аршакиляр сцлалясинин сонунъу албан щюкмдары ЫЫЫ Вачаганын щакимиййяти дюврцндя [487–510] щун-сабирляр Дярбянд кечидиндян Ъянуби Гафгазын ичяриляриня доьру ирялиляйяряк, Албанийанын шимал щиссясини вя Шярги Эцръцстаны яля кечириб бир мцддят бурада галдылар. Бу гцввялярин ясас щиссяси чякилиб эетдикдян сонра сабирляр 516 илдя Ъянуби Гафгаз уьрунда эедян дюйцшлярдя эащ Иран, эащ да Бизанс тяряфиндя муздлу дюйцшчц гисминдя иштирак етдиляр. Дюйцшлярдя вя Ъянуби Гафгаздакы миграсийалар нятиъясиндя зяифляйян сабирлярин тайфа бирляшмяси 6 ясрин орталарында Итил (Волга) чайынын о тайындан эялян диэяр тцрк бирлийи –аварлар (абарлар) тяряфиндян Шимали Гафгазын чюлляриндя дармадаьын едилди.

    Бундан сонра сабирлярин бир щиссяси Кцр чайы щювзясиндя, индики Шямкир иля Тифлис арасындакы яразидя мяскунлашды. 553 илдя Шащяншащ Ы Хосров Януширяван [531–579] да хязярлярин Ъянуби Гафгазда галмыш бир гисмини Албанийада йерляшдирди.

     Гейд етмяк лазымдыр ки, тцрклярин Азярбайъанда мяскунлашдыьы дюврдя бурада йашайан бир чох башга тайфа вя  халглар юз диллярини вя мядяни хцсусиййятлярини щяля сахлайырды. Гафгазын мцхтялиф бюлэяляриндя мяскунлашмыш щунларын дили (гярби тцрк групуна дахил олан протобулгар дили) тайфаларарасы цнсиййят дилинин ясасыны тяшкил едирди. Буну ути (“Албанларын тарихи”ндя), гядим эцръц вя Шимали Гафгаз дилляриндя мювъуд олан чохсайлы алынма сюзляр тясдиг едир. Тцрклярдя йазы мядяниййятинин йцксяк сявиййядя олдуьуну Днестр чайындан Мяркязи Асийайадяк узанан вя Азярбайъанын вя Даьыстанын Хязярйаны сащиллярини дя ящатя едян бюйцк бир яразидя ашкар олунмуш руна йазылы абидяляр сцбут едир.

     Йени эялян йыьъам тцрк бирликляри бу яразидя 7–8 ясрлярдя яввялъя Хязяр хаганлыьынын, сонралар ися яряблярин щюкмранлыьы дюврцндя йерляшмишляр. 7–8 ясрляр яряб–хязяр мцщарибяляри дюврцндя ярябляр, сонралар ислам динини гябул етмиш он минлярля хязяри ясир алараг Хязяр хаганлыьындан апармышлар. Яряб мцяллифи ял-Бялазуринин мялуматына эюря, 9 ясрин орталарында яряб сяркярдяси Буьа Тцрк ислам динини гябул етмиш хязярлярин бир гисминин Шямкир вя Эянъя шящяринин ятрафында йерляшмясиня иъазя вермишди. Истяр йцзиллик яряб–хязяр мцщарибяляри дюврцндя сайъа хейли азалмыш вя етномядяни ъящятдян даьыныг албан тайфалары, истярся дя даща мцтяшяккил олан ирандилли вя яряб тайфалары иля гаршылыглы тямасда олан тцрк етник массиви тарихи перспективдя мцасир азярбайъанчылыьын етнодил ясасыны тяшкил етди.

     Ибн Щишам. "Китаб ут-тиъан фи мцлук щимйар"

    ...Мцавийянин Цбейд ибн Шярийя иля сющбятляри бурайа чатдыгда Мцавийя Цбейдя мцраъият едяряк, Азярбайъан  щаггында онун фикрини юйрянмяк истяйяряк демишдир: "Сян Аллащ, Азярбайъанла баьлы ниэаранчылыьыныз вя йадынызда галан нядир?" Цбейд ибн Шярийя беля ъаваб верир: "Ора тцрк торпаьыдыр. Онлар орайа ъямляшяряк бир-бири иля гарышмыш вя тякмилляшмишляр".

     Щунларын 395 ил йцрцшцндян башлайараг Ъянуби Гафгаза эялян тцркляр, 4–6 ясрлярдя Азярбайъанын ъянуб щиссясиня –Адурбадагана да дяфялярля дахил олмушлар. 7 яср йунан мцяллифи Феофилакт Симокатта шащяншащ Ы Губадын [488–531] тцркляря гаршы мцщарибясиндян бящс едяряк беля йазыр: “Губад дяфялярля тцркляр адландырдыьымыз щун тайфаларына гаршы йцрцш едиб”. Тцрклярин щцъумлары 6 ясрин орталарында, сярщядляри Монголустан, Шярги Тцркцстан вя Гярби Сибирдян ъянуб-гярбдя Иранадяк вя Гара дяниз сащилляри вя Балканлардакы Бизанс торпагларынадяк узанан Биринъи Тцрк хаганлыьынын йаранмасы иля эцълянди. Бундан сонра Сасаниляр дювляти тцрклярля няинки Хорасан вя Орта Асийа щцдудларында, щямчинин Гярби Хязярйаны вилайятлярдя дя щямсярщяд олду. 6 ясрин 80-ъи илляриндя шащяншащ ЫВ Щцрмцзцн щакимиййяти дюврцндя [579–590] Хязяр хаганы мцряккяб мцдафия истещкамлары системинин мювъудлуьуна бахмайараг, чохсайлы гошунла йенидян Азярбайъан яразисиня эирди. Бир аз яввял – 6 ясрин орталарында, Ы Хосровун щакимиййяти илляриндя ися Ъянуби Азярбайъанын Шащрам–Пероз бюлэясиня тцрк сул тайфасы кючцрцлмцш, тягр. о вахтларда ясир булгар груплары да бурада йерляшдирилмишдир. Пящляви дилиндя йазылмыш вя яряб дилиндя тяръцмяси горунуб сахланмыш “Януширяванын ямялляри китабы”нын вердийи мялумата эюря, Ы Хосровун щакимиййятинин 37-ъи илиндя (568) Шимали Гафгаздакы дюрд тцрк тайфасынын 50 миндян чох нцмайяндяси юзляринин хащиши иля шащяншащ тяряфиндян Азярбайъанда (“Адурбадаганда вя Арранда”) йерляшдирилди вя торпагла тямин олунду. Ъянуби Азярбайъанда щун дюврцндян галан вя гядим тцрк лящъяляриндя изащы олан бязи ойконим вя щидронимляр инди дя мювъуддур. Тядгигатчыларын яксяриййяти щун тайфа иттифагындан олан “оногурлар”, “сарагурлар” вя “щайландурлар”ын оьуз тцркляри иля ейниййят тяшкил етдийини гейд едирляр. Сасани империйасынын сцгуту яряфясиндя Ъянуби Азярбайъан ящалисинин хейли щиссясини артыг тцркляр тяшкил едирди. 7 ясрин 30-ъу илляринин сону – 40-ъы илляриндя Азярбайъана басгын етмиш ъянуб ярябляринин рявайятиндя дя яряб ишьаллары яряфясиндя бурада тцрк ящалисинин мювъудлуьундан бящс едилир. Мянбядя Азярбайъана сохулмуш йямянлилярля тцрклярин вурушмасы вя яряблярин гялябя чалмасы барядя мялумат верилир. Яряб мцяллифи Ибн Щишамын истинад етдийи мялуматда Ямяви хялифяси Мцавийянин [661–680] Азярбайъана вя тцркляря аид суалына “Азярбайъан гядимдян тцрклярин йашадыьы юлкядир” ъавабы верилмишдир. Бу мялумат тцрк тайфаларынын щяля Сасаниляр дюврцндя бурада йашамасы иля баьлы реал вязиййяти якс етдирир. Беляликля, яряб мцяллифляринин мялуматлары бирмяналы олараг тцрклярин Ъянуби Азярбайъанын да бир сыра бюлэяляриндя йыьъам щалда йашадыгларыны вя бурада ящалинин яксяриййятини тяшкил етдиклярини тясдигляйир.

     Гейд олунмалыдыр ки, тарихин бу гядим дюврцнцн сяъиййяви хцсусиййяти бцтцн апарыъы тайфа вя халгларын дини вя етник мянсубиййятиндян асылы олмайараг етноэенез просесиня ъялб олунмасындан ибарят иди. Мяс., щяля яряблярягядярки дюврдя Албанийада гаршылыглы етномядяни мцнасибятляр христиан дини ясасында бяргярар олмушду. Йазылы мянбяляр христиан миссионерляринин Хязярйаны щунларын дийарына эюндярилмяси барядя мялумат верир, онларын бурада йашайан ясир христианларла айин вя ибадятляр кечирмякля кифайятлянмядийини вя чох сайда щунларын да христианлашдырылмасына мцвяффяг олдугларыны билдирир. 14 иля йахын мцддят ярзиндя бурада галан дин хадимляри кился китабларыны христианлыьы гябул етмиш сабирляр, барсилляр вя хязярлярин истифадяси цчцн щунларын дилиня тяръцмя етмишляр. Муса Каланкатуклу “Албанларын тарихи” адлы ясяриндя албан йепископу Исраилин щунлар (хязярляр) юлкясиндяки фяалиййятиня чох бюйцк йер верир. Йепископ бурада щунларын бюйцк хаганы Алп Илитверин иъазяси вя кюмяйи иля мябядляри даьыдыб хачлары уъалдараг щунлар арасында христианлыьы йайырды. Бу щадися 7 ясрин 2-ъи йарысында, хязярлярин Шимали Албанийада щюкмранлыьы дюврцндя баш вермишди. Хязярлярин бурада мювъуд олмасы мцасир Азярбайъан дилиня дя юз тясирини эюстярмишдир. Бу, шимал-шярг диалектляри вя шивяляриндя (Дярбянд шивяси дахил олмагла) оьуз групу дилляриня хас олмайан хцсусиййятлярдя мцшащидя олунур.

     Шимали Азярбайъанда етник просеслярин тябии тякамцлц, тцрк дилинин мющкямлянмяси вя 1–8 ясрлярдя тцрклярин биринъи миграсийа дальасынын даьыныг вя етник ъящятдян консолидасийасы тамамланмамыш албан тайфаларыны ассимилйасийайа уьратмасы просеси яряб истилалары нятиъясиндя лянэиди. Артыг 8 ясрдя Албанийада христиан вя гейри-христиан ящалинин мцсялманлашмасы вя яряб дилинин рясми диля чеврилмяси эениш мигйас алды. Исламы гябул едянляря бир сыра игтисади вя сосиал характерли имтийазлар верилирди. Юлкянин ъянуб бюлэяляриня нисбятян Албанийада (Арранда) мцсялманлашма просеси даща узун чякди. Азярбайъанда йени динин йайылмасында, ясасян, дцзян Аррана (Бярдя, Бейляган), Муьана вя стратежи ъящятдян ящямиййятли олан шимал-шяргя (Гябяля, Дярбянд вя с.) кючцрцлмцш вя бурада чох сайда щярби дайаг мянтягяси – “рабадлар” инша етмиш яряб тайфалары бюйцк рол ойнады. Хилафятин зяифлямяси дюврцндя (9–10 ясрляр), хцсусиля дя Сялъугиляр дюврцндя (11–12 ясрляр) оьуз тцркляринин Арраны яля кечирмяляри нятиъясиндя вятяниндян узаг дцшмцш вя йад етник мцщитдя йашайан ярябляр тядриъян исламы гябул етмиш йерли ящали иля гарышдылар вя ассимилйасийайа уьрайараг Азярбайъандакы етник просесляря ящямиййятли тясир едя билмядиляр. Яксиня, Азярбайъан ящалисинин тцрк юзяйинин даща да мющкямлянмясини, тцрклярин Азярбайъанда йерляшдирилмясинин давам етдирилмясини етноэенезин бу мярщялясинин сяъиййяви хцсусиййяти щесаб етмяк олар. Мяс., тякъя яряб сяркярдяси Мярван тяряфиндян бурайа исламы гябул етмиш 40 миня йахын хязяр кючцрцлмцшдцр. 9–10 ясрлярдя Орта Асийа бюлэяляриндян Азярбайъана вя Ирага тцрклярин кючцрцлмяси просеси бюйцк мигйас алды. Хилафятин тарихиндя бу дювр тцрк гвардийасынын вя мяншяъя тцрк олан сяркярдялярин Аббасиляр дювлятинин мяркязиндя дя щялледиъи рол ойнамасы иля сяъиййявидир.

     Яряблярин сийаси щюкмранлыьы Азярбайъанын тарихиндя икили рол ойнамышдыр. Бир тяряфдян бу, Азярбайъанын шималында дювлятчилик ясасларына аьыр зярбя ендирмиш, еркян орта ясрляр албан етник бирлийини парчаламыш вя сонракы дюврлярдя юлкянин тцрк ящалиси иля консолидасийасы просесини лянэитмиш, диэяр тяряфдян ися бцтцн Азярбайъан ящалисинин мцсялманлашараг ващид дювлят чярчивясиндя бирляшмяси, ващид тарихи-мядяни мяканда онун эяляъяк инкишафы, мяняви вя етник бирлийинин формалашмасы цчцн мцщцм зямин йаратмышдыр. Иътимаи щяйат сявиййяси, адят-яняняляри вя тарихи талеляри мцхтялиф олан халглар Хилафятин нцфуз даирясиня ъялб олундугдан сонра гыса тарихи мцддят ярзиндя ващид мядяниййят йаратмыш вя бу, онларын бир чох ясрляр цчцн дцнйаэюрцшцнц, щяйат тярзини, яхлаг нормаларыны, щятта етнопсихоложи ъящятдян мцсялманлара мянсублуг щиссини мцяййянляшдирмишдир. Яряб щюкмранлыьынын илкин мярщялясиндян – 7 ясрин сонундан башлайараг ири шящярлярин ъамеляриндя йерли ящали арасында йени дини гябул етмиш аилялярин ушагларынын тящсил алмалары цчцн мяктябляр ачылды. Яввялляр тядрис яряб, 10 ясрдян башлайараг ися щям дя фарс дилиндя кечирилирди. Еля щямин дюврдя яряб дили иля йанашы, феодаллар вя йухары сосиал тябягя арасында йени фарс сарай дили (“дари”) истифадя олунмаьа, бу дилдя поетик ясярляр вя елми ишляр йазылмаьа башлады. Бу ися эяляъякдя цмумданышыг тцрк (Азярбайъан) дилинин щяля бир мцддят йазылы ядяби диля чеврилмямясинин ясас сябяби олду.

     Исламын вя мцсялман мядяниййятинин эениш йайылдыьы бир дюврдя албанларын яксяриййяти, ясасян дя дцзян бюлэялярдя йашайан щиссяси исламы гябул едяряк, бурада йыьъам щалда йашайан тцрк тайфалары иля гайнайыб гарышды. Албанийа ящалисинин даьлыг йерлярдя (шимал-гярб вя ъянуб-гярбдя) йашайан вя сайъа аз олан щиссяси ися ермяни вя эцръц килсяляринин тясириня мяруз галараг григорианлыьы вя православлыьы гябул етди. Мцсялман албанларын вя тцрклярин арасында, ясасян, яряб ялифбасы эениш йайылмышды, христиан албанлар ися тядриъян ермяни вя эцръц ялифбаларына кечмяйя мяъбур олдулар. Щяля бир мцддят йерли албан мядяниййяти компонентляринин давамлы инкишаф етмясиня бахмайараг, ялифба дяйишдирмя просеси 10–12 ясрляр ярзиндя албан йазысынын унудулмасына сябяб олду.

     Албан етник бирлийинин парчаланмасы иля “албан” етнониминин мцсялман албанлары арасында итирилмяси гачылмаз олду. Мядяни-дини бирлийин нятиъяси олараг Азярбайъанда йашайан вя исламы гябул етмиш албанлар, тцркляр, татлар, ярябляр вя б. халглар юзлярини “мцсялман” адландырырды. Беля бир бирлик щиссинин бцтцн Азярбайъанда мювъудлуьу аз сонра бурада сайъа вя сийаси ъящятдян цстцн олан тцрклярин дилинин бяргярар олмасына шяраит йаратды. Йени етник бирлик 11–13 яср Сялъугиляр дюврцндя оьуз тцркляри тяряфиндян йарадылмыш тцрк-ислам мядяниййятиня ясасланырды. Лакин бундан бир аз яввял ясасыны тцркчцлцк тяшкил едян азярбайъанчылыг хилафятин тясири алтындан даща да мющкямлянмиш чыхды. Бу, реал етник вя сийаси дайаглары олан Азярбайъан Саъиляр (Саъоьуллары) дювлятинин йаранмасында тязащцр етди. Саъиляр артыг исламы гябул етмиш вя Азярбайъанын бцтцн реэионларында йыьъам йашайан тцрклярин вя онларла гайнайыб-гарышмыш диэяр халгларын тимсалында ящалинин бюйцк яксяриййятиня архаланырдылар. Беляликля, Саъиляр илк дяфя олараг Гязвиндян Дярбяндя вя Тифлися гядяр бцтцн Азярбайъан торпагларыны ващид дювлят щцдудларында бирляшдирдиляр.

      Сялъугилярин рящбярлийи алтында 11 ясрин орталарында оьузларын гярб истигамятиндяки ирялиляйиши тякъя истила дейил, щям дя миграсийа характери дашыйырды. 1071 илин августунда Малазэирд йахынлыьында бизанслылар цзяриндяки тарихи гялябядян сонра, демяк олар ки, бцтцн Кичик Асийа, Ъянуби Гафгаз, Иран, Ираг вя Сурийа оьузларын вя онларла эялян диэяр тцрк сойларынын табелийиня кечди. Гцдрятли Оьуз-Сялъуг империйасынын йаранмасы бцтцн Юн Асийанын сийаси вя етник хяритясинин дяйишмяси вя тцрк етномядяни тясиринин эцълянмяси иля нятиъялянди. Тякъя Шимали Азярбайъанын етнотопонимийасында 24 оьуз тайфа адларындан 18-и гейд олунмушдур. Бу просес синхрон йазылы мянбялярдя дя яксини тапмышдыр. Мяс., “Чар Давидин щяйаты”нда (12 яср) тцрклярин “Сомхити даьларындан Тифлися гядяр, щямчинин Иори вя Эелакуни сащилляриндя”, йяни индики Эцръцстанын Тцркийя иля сярщядляриндян Гарайазы дцзц, ИориАлазан вадиси, Борчалы вя Эюйчя эюлцнядяк торпагларда мяскунлашдыгларындан бящс олунур. Бу мянада яксяр бойларынын топонимийасынын Ъянуби Гафгаз вя Шярги Анадолу иля сых баьлы олан оьуз гящряманлыг епосу “Дядя Горгуд”ун мцхтялиф диллярдя олан диэяр тарихи мянбялярин мялуматлары иля цст-цстя дцшмяси гейд едилмялидир.

     Азярбайъан вя Ираг истигамятиндя щярякят едяркян оьузларын бурада йыьъам щалда йашайан йерли тцрк ящалиси иля растлашдыьыны бцтцн тядгигатчылар гейд етмишляр. Азярбайъана 11 ясрдя эялмиш оьузларын вя 12–13 ясрлярдя эялмиш гыпчагларын артыг буранын йерли ящалисиня чеврилмиш щунларла олан етник йахынлыьыны дилляринин мящз тцрк дилляринин гярби щун голуна мянсублуьу вя мцасир тцрк дилляринин щеч бириндя Азярбайъан тцркъясиндяки гядяр диалект вя шивянин олмамасы тясдигляйир. Азярбайъан тцркъясиндя щяр щансы бир субстрат гатынын олмамасы да дилин тцрк юзяйинин чох эцълц олдуьуна дялалят едир. Оьуз тайфа иттифаглары щунларын тарихи адят-яняняляриня вя бцтцн ящалинин цмуми эенофондуна варис чыхараг онлары горуйуб сахладылар вя мющкямляндирдиляр.

     Тцрк ящалисинин сыхлыьынын артмасы оьуз-тцрк халгынын консолидасийасыны вя артыг тцрк дилини хейли дяряъядя мянимсямиш диэяр етник ващидлярин ассимилйасийасыны сцрятляндирди. Тцрк (Азярбайъан) дили асанлыгла мянимсянилдийи цчцн гыса вахт ярзиндя яксяр йерли локал дилляри сыхышдырыб арадан чыхартды. Бу ишдя халг дастанчыларынын вя озанларын ролу бюйцк иди.

     Отураг ящалинин якинчилик тясяррцфаты иля оьузларын кючмя малдарлыг тясяррцфаты бир-бирини тамамламыш вя юлкядя мювъуд олан ямтяя истещсалыны даща да эенишляндирмишдир. Орта яср мцяллифляри оьузларын “юз шящярляриндя тиъарятля мяшьул олдугларыны” гейд едир, щямчинин сийаси сабитлийи, тясяррцфатын инкишафыны, тиъарятин эеншишлянмясини вя ящалинин бцтцн тябягяляринин щяйат сявиййясинин йахшылашмасыны Мялик шащын [1072–92] ады иля баьлайырдылар. Ялверишли шяраитин олдуьу йерлярдя сялъуг тцркляри отураг кянд ящалисиня чеврилир, шящярлярдя ися ящалинин щаким тябягясини тяшкил едирдиляр.

     “Китаби-Дядя Горгуд” дастанында олдуьу кими, 11–13 ясрляря аид тарихи гайнагларда да Сялъугиляр дюврцндя салынмыш, йахуд бярпа олунмуш вя яксяриййяти Ъянуби Гафгаз яразисиндя йерляшян Аьъагала, Сцрмяли, Севэелемеъ, Туманис, Дямиргапы, Аргубел, Гарайазы, Ялинъя вя с. шящярлярин адлары чякилир. “Дядя Горгуд” дастанынын мятнляриндян ващид Сялъугиляр дювлятиндя тайфа мянсубиййяти шцурунун тядриъян силиндийини вя ящалидя бирлик щиссинин мющкямляндийини юйрянирик. Сялъугиляр дювлятинин сцгуту вя сонракы дюврлярдяки монгол истилалары нятиъясиндя ващид оьуз етносу парчаланды. Онун Кичик Асийадакы тяркиб щиссяси бурада гощум олмайан йерли етник ващидляри юзцня табе едяряк вя ассимилйасийайа уьрадараг Османлы тцрк халгыны формалашдырды. Азярбайъанда ися онлар цстялик Гафгазын о тайындан 12–13 ясрлярдя эялмиш гыпчаг тцркляри иля гайнайыб-гарышараг Азярбайъан тцрк халгынын юзцлцнцн формалашмасыны баша чатдырды.

     13 ясрин 2-ъи йарысы – 14 яср монгол истилалары дюврцндя Шярги Хязярйаны яразилярдян интенсив сурятдя тцрк, Мяркязи Асийадан ися гисмян монголларын кючцнцн йени дальасы башланды. Щцлакцляр дювлятиндя (тяркибиня Азярбайъан, Иран, Шярги Анадолунун чох щиссяси вя Йахын Шярг дахил иди) йцксяк щярби-сийаси тябягяни тяшкил етмяляриня бахмайараг, вятяниндян айры дцшмцш вя сайъа тцрклярдян хейли аз олан монголлар гыса тарихи дювр ярзиндя онларла гайнайыб-гарышараг тцркляшдиляр. Бунунла да монгол щюкмранлыьы обйектив олараг тцрк етносийаси юзцнцдяркинин эцълянмясиня вя дяринляшмясиня кюмяк едирди.

     Азярбайъанда эедян етноэенетик просеслярдя ясас истигамятляндириъи вя цстцн амил кими чыхыш едян щун, гыпчаг вя оьуз тцркляри иля йанашы Шимали вя Ъянуби Азярбайъанда та гядимдян йашамыш, йахуд айры-айры тарихи дюврлярдя бурада мяскунлашмыш тайфа вя етник бирликляриндян олан каспиляр, албанлар, гисмян яряб вя ирандилли, щямчинин массаэетляр вя саклар кими гарышыг етник груплар да иштирак едирдиляр. Онларын иштиракыны фракийалыларын вя булгар тцркляринин мцасир болгар славйан халгынын, келт-галларын вя эерман-франкларын ися франсыз халгынын тарихиндяки ролу иля мцгайися етмяк олар.

    Беляликля, Азярбайъан халгы Анадолудан Дярбяндя, Борчалыдан Гязвинядяк эениш бир яразини ящатя едян вя етник, тарихи-мядяни бирлийинин формалашдыьы гядим торпагларында узун тарихи дювр кечяряк юзцнцн тцрк вя мянимсядийи мцсялман аляминин мяняви янянялярини бу эцнядяк горуйуб сахламышдыр.

     Яд.: Б а к ы х а н о в А. Эцлцстани-Ирям. Б., 1951; З е к и В е л и д и Т о ь а н . Цмуми Тцрк тарищине эириш, Ъ. 1, Истанбул, 1970; Азярбайъан филолоэийасы мясяляляри. 1-ъи бурахылыш, Б., 1983; 2-ъи бурахылыш, Б., 1984; К проблеме этногенеза азербайджанского народа. Б., 1984; Китаби-Дядя Горгуд. Б., 1988; Б ц н й а д о в З. Азярбайъан VII–IX ясрлярдя. Б., 1989; А л и е в И. Очерк истории Атропатены. Б. 1989; Жизнеописание царя царей Давида. Пер. с древнегруз. См. “Средневековый Восток: история и современ-ность.”, Б., 1990; С у м б а т з а д е А . С . Азербайанцы – этногенез и формирование народа. Б., 1990; Г е й б у л л а е в Г . А . К этногенезу азербайджанцев (историко-этнографическое исследование), т. 1. Б., 1991; М о и с е й К а л а н к а т у к л у . Албанийа тарихи. Тяръцмя вя шярщляр З.Бцнйадовундур. Б., 1993; Азярбайъан тарихи (узаг кечмишдян 1870-ъи илляря гядяр). Б., 1996; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя, Ъ. 2, Б., 1998.

    Йунис Нясибли