Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
“Azərbaycan” xüsusi cildi (Az) (Ümumi məlumat - 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi)
    3.2.2. Azərbaycanlıların etnik inkişafının sonrakı mərhələləri

      Азярбайъанлыларын етник инкишафынын сонракы Мярщяляляри

     Орта ясрлярдя Азярбайъанда бир чох тайфа вя тайфа бирликляри мювъуд иди. Лакин онлары щеч дя гядим тайфаларла ейниляшдирмяк олмаз. Заман кечдикъя юлкядя дювлятчилик яняняляринин эцълянмяси, етник вя етномядяни просесляр нятиъясиндя онларын тяркиби вя функ-сийасы ъидди дяйишикликляря уьрайыр, етник фярглярин силинмяси мейилляри сцрятлянирди. Бунунла бярабяр бу тайфалар арасында азярбайъанлыларын бир миллят кими тяшяккцл тапмасы дюврцнядяк милли мянлик шцуру икили характер дашыйыр, юзлярини азярбайъанлы щесаб етмякля йанашы онларда юз тайфаларына мянсубиййят щиссляри дя галмагда давам едирди. Ейни сюзляри азярбайъанлыларын етнографик груплары щесаб олунан падарлар, шащсевянляр, айрымлар вя б. щаггында да демяк олар.

     Азярбайъан монгол ишьалы дюврцндя дя Шяргин ян мцщцм мядяниййят мяркязляриндян бири олараг галырды. 13–14 ясрлярдя формалашмыш Азярбайъан ядяби дили, дин бирлийи, юзцнямяхсус адятяняняляр, айры-айры бюлэяляр арасында етномядяни вя тиъарят-игтисади ялагяляр азярбайъанлылар арасында етносдахили просесляри эцъляндирирди.

     15 ясрин яввялляриндя Ширваншащ Ы Ибращим [1382–1417] Азярбайъанын шимал торпагларынын бюйцк бир щиссясини юз щакимиййяти алтында бирляшдиряряк юлкядя эениш гуруъулуг вя абадлыг ишляри апарырды. Ширваншащлар дювлятиндя бу вахтдан башлайан вя бир ясрдян артыг давам етмиш мцстягиллик вя чичяклянмя дюврц шящяр мядяниййятинин, инъясянятин вя поезийанын дирчялиши иля сяъиййялянир.

     15 ясрдя азярбайъанлыларын етник инкишафында эцълц Гарагойунлу (1410–68) вя Аьгойунлу (1468–1501) Азярбайъан дювлятляри хцсуси йер тутмушлар. Бу дюврдя Азярбайъан халгынын етник инкишафында, о ъцмлядян Азярбайъан тцрк дилинин тякмилляшмясиндя ъидди ирялиляйишляр баш верди, оьуз-тцрк дювлятчилик яняняляри бярпа олунду. Щяр ики дювлятин пайтахты олан Тябриз ися бцтцн Юн Асийанын сийаси вя мядяни мяркязиня чеврилди. Аьгойунлу щюкмдары Узун Щясянин дюврцндя Азярбайъан Авропа вя дцнйа сийасятиня ъялб олунду, онун нцфузу артды вя бу дювлятля артыг истяр Гярб, истярся дя Шярг юлкяляри щесаблашырдылар. Бцтцн бунлар азярбаъанлыларын етник бирлийинин сабитляшмяси мейилляриня тясир етмяйя билмязди.

     1501 илдя Ы Шащ Исмайылын [1501–24] башчылыьы алтында гцдрятли Азярбайъан Сяфявиляр дювлятинин (1501–1736) йаранмасы Азярбайъан халгынын тарихиндя мцщцм щадися олду. Пайтахты Тябриз олан вя юзяйини Азярбайъан тяшкил едян бу дювлятин щюкмдарлары гыса мцддят ярзиндя Фяратдан Амудярйайадяк бюйцк бир яразини фятщ етдиляр. Сяфявиляр дювлятиндя ящалинин етник вя мядяни бирлийя малик чохлуьуну Азярбайъан тцркляри тяшкил едирдиляр. Азярбайъанлылар дювлятин иътимаи-сийаси щяйатында апарыъы рол ойнайырды. Бцтцн сарай вязифяляри, щярби команданлыг, вилайят рящбярлийи, малиййя идаряляри Азярбайъан яйанларынын ялиндя иди. Шащын сарайында, ордуда вя дипломатик йазышмада цмумхалг данышыг дили олан Азярбайъан дили щюкм сцрцрдц. Шеирлярини йалныз доьма Азярбайъан тцркъясиндя йазан Шащ Исмайыл Азярбайъан дилинин инкишафы вя зянэинляшмясиндя бюйцк рол ойнамышдыр. Ана дилиндя йазан чохсайлы шаирлярин (Сцрури, Гасими, Шащи, Щябиби вя б.) йарадыъылыьы азярбайъанлыларын етник юзцнцдяркиндя мцщцм йер тутмушдур. Азярбайъан ядяби-бядии дилинин йцксялмясиндя, онун етник вя иътимаи функсийасынын артмасында 16 ясрин эюркямли лирик шаири Фцзулинин мисилсиз ролу олмушдур. Азярбайъанлыларын мяркязляшдирилмиш дювлят чярчивясиндя бирляшдирилмяси, ващид цмум-халг ядяби диля вя мядяниййятя малик олмалары, онларын йашадыглары айры-айры бюлэяляр арасында етномядяни вя тиъарят-игтисади ялагялярин мющкямлянмяси етносдахили консолидасийа просеслярини даща да сцрятляндирди. Бу дюврдян башлайараг Азярбайъан тцрк халгынын мядяниййятинин юзцнямяхсус, фярди хцсусиййятляринин инкишафы вя юз тарихи яразисиндя етник бахымдан сабитляшмяси баш верир.

    18 яср азярбайъанлыларда сабит етник дяйярлярин, етник стереотиплярин вя културоложи тяфяккцрцн формалашмасында ирялийя доьру мцщцм аддым иди. Азярбайъанда елм, тящсил инкишаф етди, мяктябляр вя мядрясяляр ачылды, юлкя тарихиня даир ясярляр йазылды. Нишат Ширвани, Видади, Вагиф вя б. шаирлярин поезийасы реализми вя орижиналлыьы иля сяъиййялянирди. Халгда вятянпярвярлик, ишьалчылара гаршы мцбаризя щиссляринин ашыланмасында орта ясрлярдя эениш йайылмыш гящряманлыг дастанларынын ролу хцсусиля бюйцк олмушдур. 18 ясрдя Азярбайъан ашыг сяняти эцръц вя ермяни шифащи халг йарадыъылыьына да эцълц тясир етмишдир.

     19 ясрин яввялляриндя Азярбайъанын етник дурумунда ъидди дяйишикликляр баш верди. Русийа тяряфиндян ишьал олунмуш Шимали Азярбайъанда мцстямлякячилик, руслашдырма вя христианлашдырма, Ъянуби Азярбайъанда ися фарслашдырма сийасяти апарылырды. Русийа–Иран вя Русийа–Османлы мцщарибяляринин нятиъяси олараг кючцрцлмя сийасяти вя ящалинин йердяйишмяси просесляри эениш мигйас алды. Русийанын дястяйи иля азярбайъанлыларын сых мяскунлашдыьы Гарабаьа, Нахчывана, Иряван бюлэясиня Ирандан вя Тцркийядян ики йцз минядяк ермяни кючцрцлдц. Азярбайъанын йерли ящалиси – азярбайъанлылар ися ясрляр бойу мяскунлашдыглары йурд йерляриндян мящрум олдулар. Ясрин 30-ъу илляриндян башлайараг Русийадан Азярбайъана рус тяригятчиляринин кючцрцлмяси башланды. Бу кючцрцлмяляр империйанын ъянуб сярщядляриндя дайаг мянтягяляри йаратмаг, руслашдырма вя христианлашдырма сийасяти апармаг, ъянубда вя шималда йашайан азярбайъанлыларын етник бирлийиня зярбя вурмаг мягсяди эцдцрдц. Лакин бцтцн бунлар щяр ики бюлэядя йашайан азярбайъанлыларын мядяни, тиъарят-игтисади ялагялярини кяся билмяди.

     Юлкядя руслашдырма сийасятинин щяйата кечирилмясиня бахмайараг щямин дюврдя ващид Азярбайъан ядяби дилинин вя мядяниййятин мювъудлуьу азярбайъанлыларын миллят кими формалашмасына тякан верди. 19 ясрдя Бакыда, Тифлисдя вя Тябриздя Азярбайъан дилиндя няшр олунан гязет вя журналлар халгда азярбайъанчылыг идейаларынын ашыланмасы, юзцнцдярк щиссляринин эцълянмяси мясяляляриня хидмят етмишдир. Ону да гейд етмяк ваъибдир ки, 19 ясрин истяр Азярбайъан вя истярся дя рус мятбуатында “Азярбайъан дили” вя “азярбайъанлылар” ифадяляри эениш йер алмагда иди. Эюркямли алим вя мцтяфяккир М.Казым бяй Азярбайъан дилинин грамматикасына щяср олунмуш ясяриндя (Казан, 1839 вя 1846) халгын дилини вя адыны билдирмяк цчцн мящз бу ифадялярдян эениш истифадя етмишдир.

     Кечян ясрдя олдуьу кими 19 ясрдя дя Азярбайъан дили вя Азярбайъан мядяниййятинин гоншу халглара эцълц тясири олмушдур. Эюркямли франсыз ъоьрафийа-шцнасы вя сосиологу Е.Реклцнун (1830–1905) азярбайъанлылар щаггында дедийи ашаьыдакы сюзляр бунун парлаг сцбутудур: “Ъянуби Гафгазда йашайан азярбайъанлылар Гафгазын щеч бир халгына хас олмайан кейфиййятляря маликдир. Беля надир сямимиййятя, йаландан, тамащдан узаг олан, дцзэцнлцйя, щяддян артыг мещрибанлыьа вя гонагпярвярлийя йалныз онларын арасында раст эялмяк мцмкцндцр. Азярбайъанлылар Гафгазда мядяниййят йайанлар щесаб олунурлар. Азярбайъан дили Гафгазын мцхтялиф халглары арасында васитячи рол ойнайыр”.

     Азярбайъанлыларын милли шцурунун йцксяк сявиййяйя галхмасында, азярбайъанчылыг идейасынын эениш мигйасда тяблиь олунмасында 19 яср Азярбайъан мцтяфяккирляри, йазычылары, шаирляри, философлары вя маарифчиляри мцстясна рол ойнамышлар. А.Бакыханов, М.Ш.Вазещ, М.Казым бяй, Щ.Зярдаби, М.Ф.Ахундзадя (Ахундов), С.Я.Ширвани, М.Я.Сабир вя б. халгын дилинин, милли мядяниййятинин, инъясянятинин инкишафында, мцтярягги идейаларын тяблиьиндя, Азярбайъан дилинин иътимаи функсийасынын йцксялмясиндя бюйцк хидмятляри олмушдур. 19 ясрдя Азярбайъанда эениш йайылмыш хейриййячилик щярякаты да халгын милли шцурунун, юзцнцдярк щиссляринин йцксялмясинин тязащцрц иди. Азярбайъан милли буржуазийасынын вя азярбайъанлыларын миллят кими формалашмасы мящз бу дювря тясадцф едир. 70-ъи иллярдя Бакыда милли театрын йаранмасы, Шушада, Нахчыванда вя Шякидя театр тамашаларынын гойулмасы халгын юзцнцдяркинин эцълянмясиня тякан верди.

     19 ясрин 70-ъи илляриндян башлайараг капиталист мцнасибятляринин сцрятля инкишафы ящалинин сосиал тяркибиня дя тясир етди, Азярбайъанын милли буржуазийасы формалашды. Бцтцн бунлар интеграсийа вя консолидасийа просесляриня юз тясирини эюстярди. Ващид цмумхалг Азярбайъан ядяби дили йцксяк мярщяляйя чатды. Халг арасында дил, мядяни бирлик, юзцнцдярк вя милли мянлик щиссляри эцълянди.

     Яд.: Я ф я н д и й е в О. Азярбайъан Сяфявиляр дювляти. Б., 1993; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 3. Б., 1999; А ш у р б я й л и С. Ширваншащлар дювляти. Б., 2006.

    Емил Кяримов

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
Ümumi məlumat – 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi
    3.2.2. Azərbaycanlıların etnik inkişafının sonrakı mərhələləri

      Азярбайъанлыларын етник инкишафынын сонракы Мярщяляляри

     Орта ясрлярдя Азярбайъанда бир чох тайфа вя тайфа бирликляри мювъуд иди. Лакин онлары щеч дя гядим тайфаларла ейниляшдирмяк олмаз. Заман кечдикъя юлкядя дювлятчилик яняняляринин эцълянмяси, етник вя етномядяни просесляр нятиъясиндя онларын тяркиби вя функ-сийасы ъидди дяйишикликляря уьрайыр, етник фярглярин силинмяси мейилляри сцрятлянирди. Бунунла бярабяр бу тайфалар арасында азярбайъанлыларын бир миллят кими тяшяккцл тапмасы дюврцнядяк милли мянлик шцуру икили характер дашыйыр, юзлярини азярбайъанлы щесаб етмякля йанашы онларда юз тайфаларына мянсубиййят щиссляри дя галмагда давам едирди. Ейни сюзляри азярбайъанлыларын етнографик груплары щесаб олунан падарлар, шащсевянляр, айрымлар вя б. щаггында да демяк олар.

     Азярбайъан монгол ишьалы дюврцндя дя Шяргин ян мцщцм мядяниййят мяркязляриндян бири олараг галырды. 13–14 ясрлярдя формалашмыш Азярбайъан ядяби дили, дин бирлийи, юзцнямяхсус адятяняняляр, айры-айры бюлэяляр арасында етномядяни вя тиъарят-игтисади ялагяляр азярбайъанлылар арасында етносдахили просесляри эцъляндирирди.

     15 ясрин яввялляриндя Ширваншащ Ы Ибращим [1382–1417] Азярбайъанын шимал торпагларынын бюйцк бир щиссясини юз щакимиййяти алтында бирляшдиряряк юлкядя эениш гуруъулуг вя абадлыг ишляри апарырды. Ширваншащлар дювлятиндя бу вахтдан башлайан вя бир ясрдян артыг давам етмиш мцстягиллик вя чичяклянмя дюврц шящяр мядяниййятинин, инъясянятин вя поезийанын дирчялиши иля сяъиййялянир.

     15 ясрдя азярбайъанлыларын етник инкишафында эцълц Гарагойунлу (1410–68) вя Аьгойунлу (1468–1501) Азярбайъан дювлятляри хцсуси йер тутмушлар. Бу дюврдя Азярбайъан халгынын етник инкишафында, о ъцмлядян Азярбайъан тцрк дилинин тякмилляшмясиндя ъидди ирялиляйишляр баш верди, оьуз-тцрк дювлятчилик яняняляри бярпа олунду. Щяр ики дювлятин пайтахты олан Тябриз ися бцтцн Юн Асийанын сийаси вя мядяни мяркязиня чеврилди. Аьгойунлу щюкмдары Узун Щясянин дюврцндя Азярбайъан Авропа вя дцнйа сийасятиня ъялб олунду, онун нцфузу артды вя бу дювлятля артыг истяр Гярб, истярся дя Шярг юлкяляри щесаблашырдылар. Бцтцн бунлар азярбаъанлыларын етник бирлийинин сабитляшмяси мейилляриня тясир етмяйя билмязди.

     1501 илдя Ы Шащ Исмайылын [1501–24] башчылыьы алтында гцдрятли Азярбайъан Сяфявиляр дювлятинин (1501–1736) йаранмасы Азярбайъан халгынын тарихиндя мцщцм щадися олду. Пайтахты Тябриз олан вя юзяйини Азярбайъан тяшкил едян бу дювлятин щюкмдарлары гыса мцддят ярзиндя Фяратдан Амудярйайадяк бюйцк бир яразини фятщ етдиляр. Сяфявиляр дювлятиндя ящалинин етник вя мядяни бирлийя малик чохлуьуну Азярбайъан тцркляри тяшкил едирдиляр. Азярбайъанлылар дювлятин иътимаи-сийаси щяйатында апарыъы рол ойнайырды. Бцтцн сарай вязифяляри, щярби команданлыг, вилайят рящбярлийи, малиййя идаряляри Азярбайъан яйанларынын ялиндя иди. Шащын сарайында, ордуда вя дипломатик йазышмада цмумхалг данышыг дили олан Азярбайъан дили щюкм сцрцрдц. Шеирлярини йалныз доьма Азярбайъан тцркъясиндя йазан Шащ Исмайыл Азярбайъан дилинин инкишафы вя зянэинляшмясиндя бюйцк рол ойнамышдыр. Ана дилиндя йазан чохсайлы шаирлярин (Сцрури, Гасими, Шащи, Щябиби вя б.) йарадыъылыьы азярбайъанлыларын етник юзцнцдяркиндя мцщцм йер тутмушдур. Азярбайъан ядяби-бядии дилинин йцксялмясиндя, онун етник вя иътимаи функсийасынын артмасында 16 ясрин эюркямли лирик шаири Фцзулинин мисилсиз ролу олмушдур. Азярбайъанлыларын мяркязляшдирилмиш дювлят чярчивясиндя бирляшдирилмяси, ващид цмум-халг ядяби диля вя мядяниййятя малик олмалары, онларын йашадыглары айры-айры бюлэяляр арасында етномядяни вя тиъарят-игтисади ялагялярин мющкямлянмяси етносдахили консолидасийа просеслярини даща да сцрятляндирди. Бу дюврдян башлайараг Азярбайъан тцрк халгынын мядяниййятинин юзцнямяхсус, фярди хцсусиййятляринин инкишафы вя юз тарихи яразисиндя етник бахымдан сабитляшмяси баш верир.

    18 яср азярбайъанлыларда сабит етник дяйярлярин, етник стереотиплярин вя културоложи тяфяккцрцн формалашмасында ирялийя доьру мцщцм аддым иди. Азярбайъанда елм, тящсил инкишаф етди, мяктябляр вя мядрясяляр ачылды, юлкя тарихиня даир ясярляр йазылды. Нишат Ширвани, Видади, Вагиф вя б. шаирлярин поезийасы реализми вя орижиналлыьы иля сяъиййялянирди. Халгда вятянпярвярлик, ишьалчылара гаршы мцбаризя щиссляринин ашыланмасында орта ясрлярдя эениш йайылмыш гящряманлыг дастанларынын ролу хцсусиля бюйцк олмушдур. 18 ясрдя Азярбайъан ашыг сяняти эцръц вя ермяни шифащи халг йарадыъылыьына да эцълц тясир етмишдир.

     19 ясрин яввялляриндя Азярбайъанын етник дурумунда ъидди дяйишикликляр баш верди. Русийа тяряфиндян ишьал олунмуш Шимали Азярбайъанда мцстямлякячилик, руслашдырма вя христианлашдырма, Ъянуби Азярбайъанда ися фарслашдырма сийасяти апарылырды. Русийа–Иран вя Русийа–Османлы мцщарибяляринин нятиъяси олараг кючцрцлмя сийасяти вя ящалинин йердяйишмяси просесляри эениш мигйас алды. Русийанын дястяйи иля азярбайъанлыларын сых мяскунлашдыьы Гарабаьа, Нахчывана, Иряван бюлэясиня Ирандан вя Тцркийядян ики йцз минядяк ермяни кючцрцлдц. Азярбайъанын йерли ящалиси – азярбайъанлылар ися ясрляр бойу мяскунлашдыглары йурд йерляриндян мящрум олдулар. Ясрин 30-ъу илляриндян башлайараг Русийадан Азярбайъана рус тяригятчиляринин кючцрцлмяси башланды. Бу кючцрцлмяляр империйанын ъянуб сярщядляриндя дайаг мянтягяляри йаратмаг, руслашдырма вя христианлашдырма сийасяти апармаг, ъянубда вя шималда йашайан азярбайъанлыларын етник бирлийиня зярбя вурмаг мягсяди эцдцрдц. Лакин бцтцн бунлар щяр ики бюлэядя йашайан азярбайъанлыларын мядяни, тиъарят-игтисади ялагялярини кяся билмяди.

     Юлкядя руслашдырма сийасятинин щяйата кечирилмясиня бахмайараг щямин дюврдя ващид Азярбайъан ядяби дилинин вя мядяниййятин мювъудлуьу азярбайъанлыларын миллят кими формалашмасына тякан верди. 19 ясрдя Бакыда, Тифлисдя вя Тябриздя Азярбайъан дилиндя няшр олунан гязет вя журналлар халгда азярбайъанчылыг идейаларынын ашыланмасы, юзцнцдярк щиссляринин эцълянмяси мясяляляриня хидмят етмишдир. Ону да гейд етмяк ваъибдир ки, 19 ясрин истяр Азярбайъан вя истярся дя рус мятбуатында “Азярбайъан дили” вя “азярбайъанлылар” ифадяляри эениш йер алмагда иди. Эюркямли алим вя мцтяфяккир М.Казым бяй Азярбайъан дилинин грамматикасына щяср олунмуш ясяриндя (Казан, 1839 вя 1846) халгын дилини вя адыны билдирмяк цчцн мящз бу ифадялярдян эениш истифадя етмишдир.

     Кечян ясрдя олдуьу кими 19 ясрдя дя Азярбайъан дили вя Азярбайъан мядяниййятинин гоншу халглара эцълц тясири олмушдур. Эюркямли франсыз ъоьрафийа-шцнасы вя сосиологу Е.Реклцнун (1830–1905) азярбайъанлылар щаггында дедийи ашаьыдакы сюзляр бунун парлаг сцбутудур: “Ъянуби Гафгазда йашайан азярбайъанлылар Гафгазын щеч бир халгына хас олмайан кейфиййятляря маликдир. Беля надир сямимиййятя, йаландан, тамащдан узаг олан, дцзэцнлцйя, щяддян артыг мещрибанлыьа вя гонагпярвярлийя йалныз онларын арасында раст эялмяк мцмкцндцр. Азярбайъанлылар Гафгазда мядяниййят йайанлар щесаб олунурлар. Азярбайъан дили Гафгазын мцхтялиф халглары арасында васитячи рол ойнайыр”.

     Азярбайъанлыларын милли шцурунун йцксяк сявиййяйя галхмасында, азярбайъанчылыг идейасынын эениш мигйасда тяблиь олунмасында 19 яср Азярбайъан мцтяфяккирляри, йазычылары, шаирляри, философлары вя маарифчиляри мцстясна рол ойнамышлар. А.Бакыханов, М.Ш.Вазещ, М.Казым бяй, Щ.Зярдаби, М.Ф.Ахундзадя (Ахундов), С.Я.Ширвани, М.Я.Сабир вя б. халгын дилинин, милли мядяниййятинин, инъясянятинин инкишафында, мцтярягги идейаларын тяблиьиндя, Азярбайъан дилинин иътимаи функсийасынын йцксялмясиндя бюйцк хидмятляри олмушдур. 19 ясрдя Азярбайъанда эениш йайылмыш хейриййячилик щярякаты да халгын милли шцурунун, юзцнцдярк щиссляринин йцксялмясинин тязащцрц иди. Азярбайъан милли буржуазийасынын вя азярбайъанлыларын миллят кими формалашмасы мящз бу дювря тясадцф едир. 70-ъи иллярдя Бакыда милли театрын йаранмасы, Шушада, Нахчыванда вя Шякидя театр тамашаларынын гойулмасы халгын юзцнцдяркинин эцълянмясиня тякан верди.

     19 ясрин 70-ъи илляриндян башлайараг капиталист мцнасибятляринин сцрятля инкишафы ящалинин сосиал тяркибиня дя тясир етди, Азярбайъанын милли буржуазийасы формалашды. Бцтцн бунлар интеграсийа вя консолидасийа просесляриня юз тясирини эюстярди. Ващид цмумхалг Азярбайъан ядяби дили йцксяк мярщяляйя чатды. Халг арасында дил, мядяни бирлик, юзцнцдярк вя милли мянлик щиссляри эцълянди.

     Яд.: Я ф я н д и й е в О. Азярбайъан Сяфявиляр дювляти. Б., 1993; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 3. Б., 1999; А ш у р б я й л и С. Ширваншащлар дювляти. Б., 2006.

    Емил Кяримов

    3.2.2. Azərbaycanlıların etnik inkişafının sonrakı mərhələləri

      Азярбайъанлыларын етник инкишафынын сонракы Мярщяляляри

     Орта ясрлярдя Азярбайъанда бир чох тайфа вя тайфа бирликляри мювъуд иди. Лакин онлары щеч дя гядим тайфаларла ейниляшдирмяк олмаз. Заман кечдикъя юлкядя дювлятчилик яняняляринин эцълянмяси, етник вя етномядяни просесляр нятиъясиндя онларын тяркиби вя функ-сийасы ъидди дяйишикликляря уьрайыр, етник фярглярин силинмяси мейилляри сцрятлянирди. Бунунла бярабяр бу тайфалар арасында азярбайъанлыларын бир миллят кими тяшяккцл тапмасы дюврцнядяк милли мянлик шцуру икили характер дашыйыр, юзлярини азярбайъанлы щесаб етмякля йанашы онларда юз тайфаларына мянсубиййят щиссляри дя галмагда давам едирди. Ейни сюзляри азярбайъанлыларын етнографик груплары щесаб олунан падарлар, шащсевянляр, айрымлар вя б. щаггында да демяк олар.

     Азярбайъан монгол ишьалы дюврцндя дя Шяргин ян мцщцм мядяниййят мяркязляриндян бири олараг галырды. 13–14 ясрлярдя формалашмыш Азярбайъан ядяби дили, дин бирлийи, юзцнямяхсус адятяняняляр, айры-айры бюлэяляр арасында етномядяни вя тиъарят-игтисади ялагяляр азярбайъанлылар арасында етносдахили просесляри эцъляндирирди.

     15 ясрин яввялляриндя Ширваншащ Ы Ибращим [1382–1417] Азярбайъанын шимал торпагларынын бюйцк бир щиссясини юз щакимиййяти алтында бирляшдиряряк юлкядя эениш гуруъулуг вя абадлыг ишляри апарырды. Ширваншащлар дювлятиндя бу вахтдан башлайан вя бир ясрдян артыг давам етмиш мцстягиллик вя чичяклянмя дюврц шящяр мядяниййятинин, инъясянятин вя поезийанын дирчялиши иля сяъиййялянир.

     15 ясрдя азярбайъанлыларын етник инкишафында эцълц Гарагойунлу (1410–68) вя Аьгойунлу (1468–1501) Азярбайъан дювлятляри хцсуси йер тутмушлар. Бу дюврдя Азярбайъан халгынын етник инкишафында, о ъцмлядян Азярбайъан тцрк дилинин тякмилляшмясиндя ъидди ирялиляйишляр баш верди, оьуз-тцрк дювлятчилик яняняляри бярпа олунду. Щяр ики дювлятин пайтахты олан Тябриз ися бцтцн Юн Асийанын сийаси вя мядяни мяркязиня чеврилди. Аьгойунлу щюкмдары Узун Щясянин дюврцндя Азярбайъан Авропа вя дцнйа сийасятиня ъялб олунду, онун нцфузу артды вя бу дювлятля артыг истяр Гярб, истярся дя Шярг юлкяляри щесаблашырдылар. Бцтцн бунлар азярбаъанлыларын етник бирлийинин сабитляшмяси мейилляриня тясир етмяйя билмязди.

     1501 илдя Ы Шащ Исмайылын [1501–24] башчылыьы алтында гцдрятли Азярбайъан Сяфявиляр дювлятинин (1501–1736) йаранмасы Азярбайъан халгынын тарихиндя мцщцм щадися олду. Пайтахты Тябриз олан вя юзяйини Азярбайъан тяшкил едян бу дювлятин щюкмдарлары гыса мцддят ярзиндя Фяратдан Амудярйайадяк бюйцк бир яразини фятщ етдиляр. Сяфявиляр дювлятиндя ящалинин етник вя мядяни бирлийя малик чохлуьуну Азярбайъан тцркляри тяшкил едирдиляр. Азярбайъанлылар дювлятин иътимаи-сийаси щяйатында апарыъы рол ойнайырды. Бцтцн сарай вязифяляри, щярби команданлыг, вилайят рящбярлийи, малиййя идаряляри Азярбайъан яйанларынын ялиндя иди. Шащын сарайында, ордуда вя дипломатик йазышмада цмумхалг данышыг дили олан Азярбайъан дили щюкм сцрцрдц. Шеирлярини йалныз доьма Азярбайъан тцркъясиндя йазан Шащ Исмайыл Азярбайъан дилинин инкишафы вя зянэинляшмясиндя бюйцк рол ойнамышдыр. Ана дилиндя йазан чохсайлы шаирлярин (Сцрури, Гасими, Шащи, Щябиби вя б.) йарадыъылыьы азярбайъанлыларын етник юзцнцдяркиндя мцщцм йер тутмушдур. Азярбайъан ядяби-бядии дилинин йцксялмясиндя, онун етник вя иътимаи функсийасынын артмасында 16 ясрин эюркямли лирик шаири Фцзулинин мисилсиз ролу олмушдур. Азярбайъанлыларын мяркязляшдирилмиш дювлят чярчивясиндя бирляшдирилмяси, ващид цмум-халг ядяби диля вя мядяниййятя малик олмалары, онларын йашадыглары айры-айры бюлэяляр арасында етномядяни вя тиъарят-игтисади ялагялярин мющкямлянмяси етносдахили консолидасийа просеслярини даща да сцрятляндирди. Бу дюврдян башлайараг Азярбайъан тцрк халгынын мядяниййятинин юзцнямяхсус, фярди хцсусиййятляринин инкишафы вя юз тарихи яразисиндя етник бахымдан сабитляшмяси баш верир.

    18 яср азярбайъанлыларда сабит етник дяйярлярин, етник стереотиплярин вя културоложи тяфяккцрцн формалашмасында ирялийя доьру мцщцм аддым иди. Азярбайъанда елм, тящсил инкишаф етди, мяктябляр вя мядрясяляр ачылды, юлкя тарихиня даир ясярляр йазылды. Нишат Ширвани, Видади, Вагиф вя б. шаирлярин поезийасы реализми вя орижиналлыьы иля сяъиййялянирди. Халгда вятянпярвярлик, ишьалчылара гаршы мцбаризя щиссляринин ашыланмасында орта ясрлярдя эениш йайылмыш гящряманлыг дастанларынын ролу хцсусиля бюйцк олмушдур. 18 ясрдя Азярбайъан ашыг сяняти эцръц вя ермяни шифащи халг йарадыъылыьына да эцълц тясир етмишдир.

     19 ясрин яввялляриндя Азярбайъанын етник дурумунда ъидди дяйишикликляр баш верди. Русийа тяряфиндян ишьал олунмуш Шимали Азярбайъанда мцстямлякячилик, руслашдырма вя христианлашдырма, Ъянуби Азярбайъанда ися фарслашдырма сийасяти апарылырды. Русийа–Иран вя Русийа–Османлы мцщарибяляринин нятиъяси олараг кючцрцлмя сийасяти вя ящалинин йердяйишмяси просесляри эениш мигйас алды. Русийанын дястяйи иля азярбайъанлыларын сых мяскунлашдыьы Гарабаьа, Нахчывана, Иряван бюлэясиня Ирандан вя Тцркийядян ики йцз минядяк ермяни кючцрцлдц. Азярбайъанын йерли ящалиси – азярбайъанлылар ися ясрляр бойу мяскунлашдыглары йурд йерляриндян мящрум олдулар. Ясрин 30-ъу илляриндян башлайараг Русийадан Азярбайъана рус тяригятчиляринин кючцрцлмяси башланды. Бу кючцрцлмяляр империйанын ъянуб сярщядляриндя дайаг мянтягяляри йаратмаг, руслашдырма вя христианлашдырма сийасяти апармаг, ъянубда вя шималда йашайан азярбайъанлыларын етник бирлийиня зярбя вурмаг мягсяди эцдцрдц. Лакин бцтцн бунлар щяр ики бюлэядя йашайан азярбайъанлыларын мядяни, тиъарят-игтисади ялагялярини кяся билмяди.

     Юлкядя руслашдырма сийасятинин щяйата кечирилмясиня бахмайараг щямин дюврдя ващид Азярбайъан ядяби дилинин вя мядяниййятин мювъудлуьу азярбайъанлыларын миллят кими формалашмасына тякан верди. 19 ясрдя Бакыда, Тифлисдя вя Тябриздя Азярбайъан дилиндя няшр олунан гязет вя журналлар халгда азярбайъанчылыг идейаларынын ашыланмасы, юзцнцдярк щиссляринин эцълянмяси мясяляляриня хидмят етмишдир. Ону да гейд етмяк ваъибдир ки, 19 ясрин истяр Азярбайъан вя истярся дя рус мятбуатында “Азярбайъан дили” вя “азярбайъанлылар” ифадяляри эениш йер алмагда иди. Эюркямли алим вя мцтяфяккир М.Казым бяй Азярбайъан дилинин грамматикасына щяср олунмуш ясяриндя (Казан, 1839 вя 1846) халгын дилини вя адыны билдирмяк цчцн мящз бу ифадялярдян эениш истифадя етмишдир.

     Кечян ясрдя олдуьу кими 19 ясрдя дя Азярбайъан дили вя Азярбайъан мядяниййятинин гоншу халглара эцълц тясири олмушдур. Эюркямли франсыз ъоьрафийа-шцнасы вя сосиологу Е.Реклцнун (1830–1905) азярбайъанлылар щаггында дедийи ашаьыдакы сюзляр бунун парлаг сцбутудур: “Ъянуби Гафгазда йашайан азярбайъанлылар Гафгазын щеч бир халгына хас олмайан кейфиййятляря маликдир. Беля надир сямимиййятя, йаландан, тамащдан узаг олан, дцзэцнлцйя, щяддян артыг мещрибанлыьа вя гонагпярвярлийя йалныз онларын арасында раст эялмяк мцмкцндцр. Азярбайъанлылар Гафгазда мядяниййят йайанлар щесаб олунурлар. Азярбайъан дили Гафгазын мцхтялиф халглары арасында васитячи рол ойнайыр”.

     Азярбайъанлыларын милли шцурунун йцксяк сявиййяйя галхмасында, азярбайъанчылыг идейасынын эениш мигйасда тяблиь олунмасында 19 яср Азярбайъан мцтяфяккирляри, йазычылары, шаирляри, философлары вя маарифчиляри мцстясна рол ойнамышлар. А.Бакыханов, М.Ш.Вазещ, М.Казым бяй, Щ.Зярдаби, М.Ф.Ахундзадя (Ахундов), С.Я.Ширвани, М.Я.Сабир вя б. халгын дилинин, милли мядяниййятинин, инъясянятинин инкишафында, мцтярягги идейаларын тяблиьиндя, Азярбайъан дилинин иътимаи функсийасынын йцксялмясиндя бюйцк хидмятляри олмушдур. 19 ясрдя Азярбайъанда эениш йайылмыш хейриййячилик щярякаты да халгын милли шцурунун, юзцнцдярк щиссляринин йцксялмясинин тязащцрц иди. Азярбайъан милли буржуазийасынын вя азярбайъанлыларын миллят кими формалашмасы мящз бу дювря тясадцф едир. 70-ъи иллярдя Бакыда милли театрын йаранмасы, Шушада, Нахчыванда вя Шякидя театр тамашаларынын гойулмасы халгын юзцнцдяркинин эцълянмясиня тякан верди.

     19 ясрин 70-ъи илляриндян башлайараг капиталист мцнасибятляринин сцрятля инкишафы ящалинин сосиал тяркибиня дя тясир етди, Азярбайъанын милли буржуазийасы формалашды. Бцтцн бунлар интеграсийа вя консолидасийа просесляриня юз тясирини эюстярди. Ващид цмумхалг Азярбайъан ядяби дили йцксяк мярщяляйя чатды. Халг арасында дил, мядяни бирлик, юзцнцдярк вя милли мянлик щиссляри эцълянди.

     Яд.: Я ф я н д и й е в О. Азярбайъан Сяфявиляр дювляти. Б., 1993; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 3. Б., 1999; А ш у р б я й л и С. Ширваншащлар дювляти. Б., 2006.

    Емил Кяримов