Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
“Azərbaycan” xüsusi cildi (Az) (Ümumi məlumat - 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi)
    3.2.8. Yaşayış məskənləri və evlər

    Йашайыш мяскянляри вя евляр

     Азярбайъанда бяшяр тарихинин айрыайры мярщяляляриндя йашайыш мяскянляринин мцхтялиф тип вя формалары мювъуд олмушдур. Онларын мейдана эялмясиндя тябии-ъоьрафи шяраитин, мювъуд иътимаи-игтисади гурулушун, мящсулдар гцввялярин инкишафынын, сосиал-игтисади инкишафын хцсусиййятляринин, аиля щяйаты нормаларынын вя тясяррцфат фяалиййяти истигамятинин щялледиъи ролу олмуш, бу амиллярин фяал тясири сайясиндя халг мяишятиндя ямяля эялян йени кейфиййят дяйишиклийи йашайыш мяскянляринин мцхтялиф тип вя формаларынын мейдана эялмясиня зямин йаратмышдыр.

     Азярбайъан яразиси юзцнцн ландшафтрелйеф гурулушуна эюря даьлыг, даьятяйи вя дцзянлик яразилярдян ибарятдир. Даьлыг ярази тябии-иглим шяраитиня, щидрографийа, орографийа вя эеоморфоложи хцсусиййятляриня, флора вя фаунасына эюря зянэин олдуьундан, юлкянин ян гядим сакинляри мящз бурада – тябии маьараларда мяскунлашмышлар. Азых, Таьлар, Гобустан, Газма, Авейдаь маьаралары яъдадларымызын илк сыьынаъаг йерляри кими мялумдур.

     Тарихи инкишаф просесинин сонракы мярщяляляриндя инсанлар тябии материаллардан (даш, аьаъ, сцмцк вя с.) ямяк алятляри щазырламаг вярдишляриня йийяляндикъя, маьарадахили йерляшкялярдя дивар ачырымлары дцзялтмяк, маьарада йанан оъаьын тцстцсцнц байыра чыхармаг цчцн таванда баъалар ачмаг кими зярури ишляри йериня йетирмяйя башламышлар. Беляликля, ибтидаи инсанларын тябии маьаралары юз ирадяляриня уйьун шякилдя йенидян гурмаг вя тякмилляшдирмяк вярдишляри нятиъясиндя йашайыш мяскянляринин йени бир типи – сцни маьара мяскянляри йаранмышдыр. Истяр тябии, истярся дя сцни маьара мяскянляри яъдадларымызын илк йашайыш еви кими дя ящямиййят кясб едир. Азярбайъан яразисиндя сцни маьаралара Бюйцк Гафгаз даьларынын ъянуб-шярг вя шимал-шярг ятякляриндя, щямчинин Кичик Гафгаз вя Талыш даьлары бюлэясиндя (Губа, Шамахы, Губадлы, Зянэилан, Кялбяъяр, Лачын, Лерик), еляъя дя Ъянуби Азярбайъанда тясадцф олунур. 20 ясрин 30-ъу илляриндя етнографлар Я.К.Ялякбяров вя Г.Т.Гарагашлы Кялбяъяр, Эядябяй, Ханлар вя Лачын районларында йашайыш ящямиййятини щяля дя итирмямиш сцни маьара мяскянляри гейдя алмышлар.

     Иътимаи инкишафын сонракы мярщяляляриндя Азярбайъанын даьятяйи вя дцзянлик яразиляриндя дя мяскунлашма просеси эедирди. Мящсулдар гцввялярин инкишафы иля ялагядар якинчи вя малдар гябилялярин формалашмасы нятиъясиндя Азярбайъанын дцзян вя даьятяйи яразиляриндя йени-йени гябиля мяскянляри йараныр вя инкишаф едирди. Якинчиликля мяшьул олан тайфалар сцни суварма гайдаларына йийяляндийиндян чай, арх вя йа каналларын ятрафында, малдарлыгла мяшьул оланлар ися отлагларла зянэин яразилярдя мяскян салмаьа цстцнлцк вермишляр. Азярбайъанын даьятяйи вя дцзян бюлэяляриндя ашкар олунмуш Енеолит вя Дямир дюврцня аид олан чохсайлы йашайыш мяскянляринин изляри буну бир даща тясдиг едир.

     Азярбайъанда эениш йайылмыш йашайыш мяскянляринин сяъиййяви тарихи типляриндян башлыъасы кянд олмушдур. Кянд – отураг ящалийя мяхсус даими йашайыш евляри, тясяррцфат тикилиляри, щяйятйаны сащяляри, инзибати, сосиал-мядяни вя дини мяркязляри, цмуми отлаглары, якин сащяляри, ичмяли сулары, айрыъа гябиристанлыьы олан вя ящалинин етник тяркибинин цмумилийи иля характеризя олунан тарихян формалашмыш мяскяндир. Кянд, бир гайда олараг, полиэен (бир-бириня гощум олмайан бир нечя нясилдян ибарят ящалинин йашайыш мяскяни) характер дашыйыр вя ящалисинин сайы, шящяр истисна олмагла, диэяр мяскян типляриндян даща чохдур. Полиэен характерли кяндляр щяряси бир мящялля тяшкил едян гощум патронимик груплардан (тайфа, басалаг, тиря, нясил, тябящ, ягряба, оъаг, дянэя, евляри, чиляк, ювлады, ушаьы вя с.) ибарят иди вя щяр биринин якин сащяси, юрцшц, бичяняйи, мешялийи, ахмаз вя ъяляси иля щцдудланан щянди олурду.

     19 ясрдя Азярбайъанда моноэен характерли (бир кюкдян тюрямя) кяндляря аз да олса тясадцф едилирди. Шяки–Загатала бюлэясинин Башдашаьыл, Сарыбаш, Муьанлы, Гыпчаг кяндляри бир мяншяли иди. Ширванын Быьыр кяндинин ящалиси Ъялил ювладынын тюрямясидир. Нахчыванда Кянэярли сойларынын йашадыглары кяндляр (Йурдчу, Габыллы, Гарабаьлар, Гараханбяйли, Кечили вя с.) дя бу гябилдяндир.              

     

    Иътимаи инкишафын сонракы эедишиндя гощумлуг принсипляриня ясасланан кяндлярдя баш верян дяйишикликляр онларын бюйцйяряк гарышыг тяркибли кяндляря чеврилмясиня сябяб олмушдур. Беля кяндлярин ямяля эялмясини патронимик аилялярин бюйцйяряк парчаланмасы, орта ясрлярдя чохсайлы ящали групларынын Азярбайъан яразисиня миграсийасы иля изащ етмяк олар. Мцхтялиф обйектив тарихи сябябляр цзцн-дян юлкя дахилиндя ящалинин кючмякля йердяйишмяси дя гарышыг тяркибли кяндлярин мейдана эялмясиндя ясас рол ойнамышдыр. Мящз бунларын нятиъяси олараг гощумлуг принсипи ясасында мяскунлашма просеси эетдикъя зяифлямиш, йашайыш мяскянляринин салынмасында гоншулуг принсипляри цстцнлцк тяшкил етмишдир. Гарышыг тяркибли кяндлярин йаранмасына чар Русийасынын Азярбайъаны ишьал етмясиндян сонра (19 ясрин 20–30-ъу илляриндя) Шимали Азярбайъан яразисиня кцтляви шякилдя ермянилярин, русларын вя б. халгларын кючцрцлмяси дя тясир етмишдир.

     Азярбайъанлыларын йашайыш мяскянляринин тарихян йаранмыш диэяр сосиал-игтисади типляри оба, шенлик, биня, йурд, дцшярэя, гышлаг, йайлаг, дяккя, дянэя, сыьырхана, йатаг вя с. мцвяггяти елат йашайыш мяскянляриндян ибарят олмушдур.

     Оба – 19 ясрдя щям малдар иъма цзвляриня мяхсус хцсуси гурум (бирлик), щям дя отураг ящалинин мцвяггяти йашайыш мяскяни олмуш, тядриъян даими йашайыш мяскяниня – кяндя чеврилмишдир. Азярбайъанын айры-айры бюлэяляриндя мювъуд олан беля обалар кяндя чевриляркян кянд адларында “оба” компонентини дя сахлайырды. Мяс., Вялиоба, Молла-оба (Масаллы району), Мащмудоба (Шащбуз району), Ашыгоба (Гусар району) вя б. обалар, бир гайда олараг, малдарлыг тясяррцфатынын йайлаьа вя гышлаьа кючмяси иля ялагядар мейдана эялирди. Даими йашайыш мяскяниндян – кянддян нисбятян аралы салынан обада, адятян, гощум аиляляр мяскунлашырды. Отлаглардан сямяряли истифадя етмяк мягсядиля истяр йайлагларда, истярся дя гышлагларда обалар хырда ващидляря – д я н э я л я р я бюлцнцр, дянэяляр ися бир-бириндян “отарасы” адланан мярзлярля айрылырды.

     Шенлик (шенник) дя оба кими гядим тарихя малик йашайыш мяскяни олуб, аиля цзвляринин сайына эюря ондан кичик иди. Кома формалы йашайыш мяскянляриндяки щяр бир кома айрыъа бир шенлик тяшкил едир вя яксяр щалларда моноэен характерли олурду. Шенлик ящалисинин тяркиби, ясасян, гощум тайфалардан формалашырды.

     Биня – мцвяггяти йашайыш мяскянляринин рцшейм типи олараг бу вя йа диэяр кяндин салынмасында илкин мярщяля тяшкил етмишдир. Топланылан етнографик материаллардан айдын олур ки, биня 19 ясрдя Азярбайъанын даьлыг бюлэяляриндяки кяндлярин яксяриййятиндя мювъуд олмушдур. Ясасян, малдарлыгла мяшьул олан ящали тяряфиндян кяндин йахынлыьында салынан тясяррцфат тикилиляри (йатаг, тювля, пяйя, халхал, баныстан вя с.) биня адланырды. Бинядя аилялярин сайы артдыгъа тядриъян тясяррцфат тикилиляри вя йашайыш евляри дя инша едилирди. Бу тикилиляр чохалдыгъа биня даими йашайыш мяскяниня чеврилир вя о, йа орада илк мяскян салмыш адамын ады иля, йа да малдарлыг тясяррцфатынын цстцн сащяляриндян биринин ады иля адландырылырды (Гасымбиняси, Мяммядушаьыбиняси, Бахышбиняси, Малбиняси, Гойунбиняси вя с.).

     Гышлаг – сыьырхана, йатаг вя йашайыш евлярини юзцндя бирляшдирян мцвяггяти йашайыш мяскяни иди. Адындан мялум олдуьу кими, гышлаг, ясасян, гыш айларында йашайыш цчцн нязярдя тутулан ярази, отлаг сащяси демякдир. Илин 8–9 айыны гышлагларда кечирян Азярбайъанын малдар елатлары йалныз йай айларында йайлаглара галхардылар. Гышлаг диэяр мцвяггяти йашайыш мяскяни нювляриндян даимилийи иля фярглянир вя кяндя кечидин сон мярщяляси щесаб олунур.

     Азярбайъанда эениш йайылмыш мцвяггяти йашайыш мяскянляриндян бири дя й а й л а г олмушдур. Йайлаглар, адятян, йцксяк алп чямянликляриндя йерляширди. Илин 3–4 айыны йайлагларда кечирян малдар елатлар бурада алачыг вя дяйялярдя йашайырдылар. Йайлаглара кючмя вя йурдсалма гайдаларында, ясасян, су мянбяляриня йахынлыг, отлаг гайьылары, щямчинин гощумлуг мцнасибятляри цстцн йер тутурду. Яксяр щалларда бир нечя гощум аиля бир йердя й у р д (йайлаг) салырды. Бязян ири малдарлыг тясяррцфатына малик олан варлы аилялярин айрыъа йайлаглара дцшмяси мцстясна щал олурду. Гощум аилялярин бир нечя ил далбадал дцшдцкляри йурд йерляри – йайлаглар аиля башчысынын, бязян дя онларын тямсил етдикляри кяндлярин ады иля адланырды (Ямирящмядин йурду, Няби йурду, Елдар йайлаьы вя с.).

     Мцвяггяти йашайыш мяскянляринин бязиляри (биня, оба, йатаг, гышлаг, сыьырхана вя с.) тарихян малдарлыг тясяррцфатынын инкишафы иля сых баьлы олмуш, даими йашайыш мяскянинин – кяндин йаранмасында мцяййян мярщяля тяшкил етмишдир. Газах бюлэясинин Чайлы кянди вахтиля Гыраг Кясямян кяндиндяки Гызйетярли тайфасынын гышлаг йери олмуш, сонралар малдар ящалинин отураглашмасы просесиндя кяндя чеврилмишдир. Гышлаг йеринин даими мяскяня – кяндя кечид тяшкил етдийини бязи кянд адларынын тяркибиндя “гышлаг” компонентинин олмасы да тясдиг едир. Товузун Бюйцкгышлаг, Лачынын Кющнягышлаг, Газаьын Дцзгышлаг, Дашкясянин Йалгышлаг, Зянэиланын Эцнгышлаг, Гябялянин Айдынгышлаг, Эоранбойун Башгышлаг кими кяндляри буна мисал ола биляр.

     Азярбайъанда мящсулдар гцввялярин вя капиталист мцнасибятляринин инкишафы, бу мцнасибятлярин кянд мяишятиня даща дяриндян нцфуз етмяси иля ялагядар йаранан сосиал мцщит, бюйцк аилялярин патронимик груплара парчаланмасы, ящали артымы, йыьъам тяркибли кяндлярдя торпаг чатышмазлыьы вя с. амилляр йени йашайыш мяскянляринин ямяля эялмясиндя ясас рол ойнайырды. Бязян ана кянддян айрылан тюрямя кяндляр юз яввялки ад мянсубиййятини горуйуб сахлайыр, бязян дя йа кянд адларына, йа да ана кянддян айрылан тайфа адларына хцсуси компонентляр (оба, биня, мязря, дизя вя с.) ялавя олунурду. Оба вя биня компонентли кяндляр бцтцн Азярбайъан цчцн сяъиййяви олса да, мязря вя дизя компонентли кяндляр, ясасян, Нахчыван бюлэяси цчцн сяъиййявидир (Оруъдизя, Мамирзядизя, Алаэюзмязря, Пайызмязря вя с.).

     Азярбайъанын яняняви йашайыш мяскянляриндян бящс едяркян шящяртипли мяскянляр хцсуси гейд едилмялидир. Тарихи мялуматлар Азярбайъанда шящяр мядяниййятинин, шящяртипли илк йашайыш мяскянляринин е.я. 1-ъи миниллийин яввялляриндя мейдана эялдийини тясдиг едир. Гядим Азярбайъанын шящярляри карван-тиъарят йоллары цзяриндя йерляшмякля, шящяр мяишят тярзинин бцтцн эюстяриъиляриня там ъаваб верирди. Азярбайъанын феодал типли шящярляри сырасында ясас йер тутан Тябриз, Бакы, Шамахы, Эянъя, Нахчыван, Бярдя, Дярбянд, Гябяля, Бейляган, Шабран, Шяки вя с. йашайыш мяскянляринин йерли сосиал-игтисади инкишафдакы ролунун мцхтялифлийиня бахмайараг, онларын мемарлыг-планлашдырма гурулушларында бир сыра цмуми ъящятляр олмушдур. Вахтиля салынан Азярбайъан шящярляринин яразиси юз функсийаларына эюря фярглянян “ярк” (ичгала, нарынгала), “шящристан” (ясилзадялярин йашадыьы щисся) вя “рабат” (сянят вя тиъарят щиссяси) адлы цч мцхтялиф бюлмядян ибарят иди. Щакимин сарайы вя башга ясас рясми биналар, онлар цчцн айрылмыш сащяляр ващид планлашдырма комплекси шяклиндя истещкам диварлары иля ящатя олунараг шящярин “ярк” щиссясини тяшкил едирди. “Шящристан”, адятян, щям мцдафия, щям дя хариъи эюркям бахымындан шящярин ящямиййятли вя эюзяэялимли сащясиндя йерляширди. Йашайыш, тиъарят вя сяняткарлара мяхсус биналарын йерляшдийи шящярин “рабат” щиссяси мцряккяб вя гарышыг кцчя шябякяси иля, тиъарят-сянят ъярэяляри – чаршы вя даланлары, базарлары, карвансаралары иля диггяти ъялб едирди. Шящяртипли йашайыш мяскянляри, бир гайда олараг, мящялляляря бюлцнцрдц. Мящялляляр айры-айрылыгда шящярин бир вя йа бир нечя бюлмясини ящатя едирди. Ящалинин ращатлыьы цчцн щяр мящяллядя мясъид, щамам, мядряся, базар вя б. иътимаи вя дини сяъиййяли биналар инша едилирди.

     Азярбайъанын орта яср феодал шящярляриндя сяъиййяви хцсусиййят кими йашайыш евляринин фасады щяйятя истигамятлянир, кцчя дивары бцтюв олурду. Аиля мяишятинин спесификасы иля баьлы олан беля планлашдырма кечмишдя бцтцн мцсялман Шяргиндя мювъуд иди.

     20 ясрин 30-ъу илляриндян башлайараг йени сосиал мцнасибятляр вя тясяррцфат формаларынын йаранмасы иля ялагядар олараг халг йашайыш мяскянляринин йени типи – колхоз вя совхоз гясябяляри (Зяйям, Дялляр, Мцшфиг, М.Я.Сабир ад. гясябя, Кижяба, Гящряманлы, Кцр, Дийаллы вя с.) салынмышдыр.

     Йашайыш мяскянляринин тип вя формаларынын бяргярар олмасында Азярбайъан цчцн сяъиййяви олан якинчилик, якинчилик-малдарлыг вя малдарлыг кими тясяррцфат-мядяни типлярин мцщцм ролу олмушдур.

    Азярбайъан яразиси цзря мяскунлашма мящз бу тясяррцфат-мядяни типляря уйьун эялир. Нахчыван, Эянъя-Газах, Ширван, Алазан-Щяфтяран, Мил-Муьан, Гарабаь, Лянкяран, Шабран дцзянликляри суварма якинчилийи цчцн ялверишли олдуьундан, ящалинин мяскунлашмасында башлыъа рол ойнамышдыр. Бурада мяскунлашма, ясасян, дцзянлик вя йахуд чайкянары (архкянары) мяскунлашма типи кими сяъиййялянир.

     

     

    Азярбайъанын даьятяйи йашайыш мяскянляринин ящалиси, ясасян, дямйя якинчилийи вя отураг малдарлыгла мяшьул олдуьундан, бу сащяляр даьятяйи мяскунлашма типинин (якинчилик-малдарлыг мяскунлашма типинин) йайылдыьы ясас йерляр щесаб олунур. Ширван бюлэясинин мяркязи вя шярг щиссяси (Боздаь тиряси, Хорасо дцзянлийи, Гобустан йайласынын шимал-гярб щиссяси), Эянъябасарын Кцр чайы иля Кичик Гафгаз силсиляси арасындакы даь-ятяйи дцзянликляр, Нахчыван бюлэясинин Бюйцкдцзц, Шярур даьятяйи дцзянлийи, Дяряляйяз силсиляси иля Араз чайы арасындакы дцзянликляр икинъи мяскунлашма типинин – якинчилик-малдарлыг типинин эениш йайылдыьы яразиляр сырасына дахилдир.

     

    Азярбайъанда кючяри малдарлыг тясяррцфаты иля баьлы мцвяггяти мяскунлашма типи дя мювъуд олмушдур. Ъейранчюл, Ашаьы Гарайазы, Муьан, Мил, Гарабаь, Ширванын Кцдрц дцзц гышлаглары, еляъя дя йцксяк даьлыг яразилярдя гярар тутан чохсайлы йайлаглар цчцнъц мяскунлашма типинин – малдарлыг мяскунлашма типинин формалашмасында щялледиъи рол ойнамышдыр.

     Азярбайъан йашайыш мяскянлярини релйеф цзря тяснифата эюря йамаъ, йарымйамаъ, вади вя дцзянлик йашайыш мяскянляри олмагла дюрд група бюлмяк олар. Даьлыг вя даьятяйи бюлэяляр цчцн сяъиййяви олан йамаъ типли кяндлярин ясас хцсусиййяти онларын даьын кцлякдян вя човьундан мцщафизя олунан эцней сямтиндя салынмасыдыр. Беля кяндляр Лянкяран–Астара бюлэясинин Тянэяруд, Пяликяш, Гярб бюлэясинин Чатах, Гошабулаг, Хыннакиран, Чешмяли, Заьалы, Габагтяпя, Моллащясянли, Байан, Нахчыван бюлэясинин Дырныс, Бадамлы вя б. даь йамаъларында салынмышдыр.

     Йарымйамаъ типли кяндлярин йамаъ щиссяси йамаъ типли кяндлярин хцсусиййятлярини юзцндя сахлайыр, диэяр щиссяси ися дцзянлик типиня уйьун эялир. Беля кяндляр йамаъ кяндляри иля дцзянлик кяндляри арасында кечид мярщяля тяшкил едир. Нахчыванын Тумбул, Гарабаьлар, Эянъябасарын Гашалты кяндляри йарымйамаъ типли кяндлярин эюзял нцмунясидир.

     Даьлыг яразилярдя салынмыш кяндлярин яксяриййяти вади типли кяндляря хас олан хцсусиййятляри дя юзцндя бирляшдирир. Вади кяндляри, адятян, даь йамаъларынын вя даь чайларынын ямяля эятирдийи мцлайим иглимли вадилярдя салыныр, чайын бир вя йа щяр ики сащилини ящатя едир. Ширванын Зарат, Ярчимян, Хяляфли, Сулут, Гядирли, Удулу, Хоъалы кяндляри даь-вади кяндляриня мисал ола биляр.

     Бюйцк кянд йашайыш мяскянляри, адятян, дцзянлик йерлярдя салынмышдыр. Бунлара аран кяндляри дя дейилир. Беля кяндляр сащяъя хейли бюйцк яразини тутур, щяйятйаны сащяляринин эениш олмасы, тясяррцфат тикилиляринин йашайыш евиндян, мящяллялярин ися бир-бириндян хейли аралы салынмасы вя сярбяст йерляшмяси, мяишят бюлмясиндя талвар-кюлэялик йарадылмасы иля сяъиййялянир. Азярбайъанын бцтцн етнографик бюлэяляриндя дцзянлик кянд нцмуняляриня тясадцф етмяк олар.

     Кянд йашайыш мяскянляри форма бахымындан да мцхтялиф сяъиййя кясб едир. Етнографик вя мемарлыг ядябиййатында кянд йашайыш мяскянляри формаларынын мювъуд тяснифатыны нязяря алараг беля нятиъяйя эялмяк олар ки, торпаг чатышмазлыьы, йерин релйеф-ландшафт гурулушу (топографик гурулушу), нясил-тайфа гурулушу галыгларынын щяля дя эцълц олмасы, гощум аилялярин бир-бириня йахын мяскунлашмайа ъан атмасы, щабеля кяндлярин ъярэяви формада, йяни планлы кцчя системиндя салынмасына тяшяббцс эюстярилмямяси сябябиндян 19–20 ясрлярин яввялляриндя Азярбайъанда ян эениш йайылмыш кянд формалары кома-кома, пяракяндя (даьыныг), сых-гарышыг тяркибли йыьъам кяндляр олмушдур. Диэяр кянд формалары (даиряви вя ъярэяви кяндляр) нисбятян азлыг тяшкил етмиш, айры-айры бюлэялярдя мцхтялиф терминлярля ифадя олунса да, принсип вя мащиййятъя фярглянмямишляр.

     

     Кома-кома кяндлярин ясас сяъиййяви хцсусиййяти йашайыш биналары вя тясяррцфат тикилиляринин айры-айры груплар шяклиндя тикиляряк бир-бириндян мцяййян мясафядя йерляшмясидир. Беля кяндлярин формалашмасында патронимик мцнасибятлярин (ган гощумлуьу иля бирляшян иъма цзвляринин бир йердя йашамаьа ъан атмасы), тябии оьрафи шяраит вя яразинин топографик гурулушунун, щямчинин игтисади амиллярин (тясяррцфат фяалиййятинин истигамяти, мяишят тярзи вя с.) мцщцм ролу олмушдур. Гярб бюлэясинин Гусчу, Бозалганлы, Эюйчяли, Ъиловдарлы, Шяки–Загатала бюлэясинин Ниъ, Хачмаз, Даначы, Кялбяъярин Лев, Чяпли, Эянъябасарын Гарагуллар, Дястяфур вя Танан кяндляри бу гябилдяндир. Шяки–Загатала бюлэясиндя кома-кома формалы кяндляр “талайыьым” кянд формасы кими мялумдур. Сонралар бюйцк патриархал аилялярин даьылмасы щесабына кяндлярин ениня инкишаф етмяси нятиъясиндя йени-йени кянд формалары мейдана эялмишдир. Беля кянд формаларындан бири дя пяракяндя кянд формасыдыр. Отураг щяйат тярзи цчцн зярури олан эениш якин сащяляри, юрцшляр, бичянякляр вя с. дцзянлик яразидя бол олдуьундан, бурадакы кяндляр йашайыш евляринин вя кяндли щяйятляринин бир-бириндян аралы салынмасы иля сяъиййялянирди. Эениш яразийя малик олан пяракяндя кяндлярин щянди бязян юзцндян бир нечя километр узаглары ящатя едирди. Нахчыванын Нещрям, Сядяряк, Гярб бюлэясинин Сейфяли, Ялимярданлы, Ашаьы Айыблы, Лянкяран–Астара бюлэясинин Сийякяран, Пенсяр, Яркиван, Ширванын Нювъц, Чийни, Гаравялли, Сарван кяндляри пяракяндя кяндлярин типик нцмунясидир.

     

     Азярбайъан кяндляринин формаъа цчцнъц бюйцк ващидини сых-гарышыг тяркибли йыьъам кяндляр тяшкил едир. Истяр даьлыг вя истярся дя дцзянлик яразилярдя мювъуд олан беля кяндлярин формалашмасында релйефин мцряккяб гурулушу, йашайыш вя диэяр мяишят тикилиляринин иншасы цчцн ялверишли торпаг сащяляринин мящдудлуьу вя с. амилляр мцщцм рол ойнамышдыр. Даьлыг яразилярдя тябии манеяляр йашайыш мяскянинин сащясинин артырылмасына имкан вермядийи цчцн, бюйцк патриархал аилялярин даьылмасы нятиъясиндя мейдана эялян аиля ващидляри мящялля чярчивясиндян кянара чыха билмир, юз йашайыш евлярини бурада тикмяйя мяъбур олурду. Беляликля, кяндин план гурулушунда тядриъян ямяля эялян дяйишиклик онун симасыны дяйишир, кяндлярин йыьъам формайа дцшмясиня сябяб олурду. Шяки–Загатала бюлэясинин Даь Суваэил, Ширванын Гойдан, Химран, Зарат, Ордубадын Вянянд, Эянъябасарын Борсунлу, Фахралы кяндляри щям даьлыг, щям дя дцзян яразидя йерляшян сых-гарышыг тяркибли йыьъам кяндлярдир.

     Дцзянлик яразилярдя сых-гарышыг тяркибли йыьъам кяндлярин формалашмасында бюйцк аилялярин парчаланмасы нятиъясиндя йаранан йени аилялярин мящялля чярчивясиня сыьмамасы вя диэяр няслин гоншулуьунда торпаг сащяси ялдя едиб орада мяскян салмасы кими сырф игтисади-мяишят амили дя мцщцм рол ойнамышдыр.

     19 яср–20 ясрин яввялляриндя даиряви вя ъярэяви кянд формалары да мювъуд иди. Даиряви кяндлярин салынмасында йашайыш мяскянляринин мцдафияси ясас тутулур, евляр, мясъид, базар, дцкан, карвансара вя с. ятрафында даиряви шякилдя йерляшдирилирди. Беля кяндляр сянят вя тиъарятля мяшьул олан ящалинин йашайыш мяскянляри кими Ширван бюлэясиндя эениш йайылмышдыр.

     Ъярэяви формалы кяндлярин ясас характерик хцсусиййяти онларын тябии йарьан, гобу, чай, арх, дямир йолу вя маэистрал йолларын кянары бойунъа салынмасыдыр. Беля кяндлярдя йашайыш биналары бязян йолун (архын, чайын вя с.) бир тяряфи, бязян дя щяр ики тяряфи бойунъа ъярэяви формада дцзцлцрдц. Ъярэяви формалы кяндляр дя Азярбайъанын щям даьлыг, щям дцзянлик яразиляриндя мювъуд олмушдур.

     

    Йашайыш мяскянляринин тарихян гярарлашмыш кянд типляринин план гурулушунда щяйятляр ясас йер тутурду. Юлчцляринин вя план гурулушларынын мцхтялифлийиня (дцзбуъаглы, чохбуъаглы, формасыз) бахмайараг, даь кяндляри истисна олмагла, кяндли щяйятляринин щяр бири мяишят хцсусиййятляриня вя тяйинатына эюря цч бюлмядян ибарят иди: йашайыш вя тясяррцфат тикилиляринин йерляшдийи иншаат бюлмяси, онларын гаршысында йерляшдирилян мяишят-истещсал бюлмяси, якин-диррик сащяси вя мейвя аьаъларынын салындыьы йашыллыг бюлмяси. Бу бюлмялярин бири диэяриндян тапан, гарьы (гамыш) чяпяр, чубугщюрмя вя с. иля айрылса да, араларында ялагяни тямин етмяк цчцн кичик гапы, чах-чах вя йа аддамаъ гойулурду. Щяйятлярин беля бюлмяляря айрылмасы кяндлинин она мяхсус торпагдан сямяряли истифадя етмясиня имкан верирди.

    Кяндли щяйятлярини хариъи мцщитдян тяърид етмяк, Шярг адяти иля онун гапалылыьыны тямин етмяк вя цмуми композисийаны тамамламаг цчцн Азярбайъанын бцтцн бюлэяляриндя щяйятлярин ятрафына щасар (бары, чяпяр) чякилирди. Щасарын чякилмясиндя гарьы, гамыш, даш, чий кярпиъ, кол, чубуг, мющря, аьаъ вя с. кими йерли материаллардан эениш истифадя едилирди. Истифадя олунан материалдан, тикинти тярзиндян вя тяйинатындан асылы олараг чяпярлярин мцхтялиф нювляри (пайалы чяпяр, пайалы-хяндякли чяпяр, дик чяпяр, сындырма чяпяр, щюрмя чяпяр, якмя чяпяр, тяппя чяпяр, чах-чах чяпяр, тапан чяпяр, дарава, басма чяпяр, чилчат чяпяр, гара бары, мющря бары, кярпиъ бары, даш щасар, дашгура щасар вя с.) мювъуд иди.

     Кяндли щяйятляринин мцщцм елементляриндян бири дя щяйятя эириш йолу иди. Етнографик материаллардан мялум олур ки, щяйятя эириш йолу доггаз (поспялянд), чах-чах (аддамаъ) вя дарваза (алагапы) формасында дцзялдилирди. 19 ясрдя Азярбайъанын шящяртипли йашайыш мяскянляриндя дябдябяли, бязякли, камил сянят ясяри тясири баьышлайан эениш дарвазалар цстцнлцк тяшкил едирдися, кяндли щяйятляринин яксяриййятиндя онлар садя, сялигя иля йонулмуш аьаъ щиссяляриндян щазырланырды. Дарвазалар, бир гайда олараг, дяггулбаб, зяндулбаб, щалга-ъяфтя, ичяридян баьламаг цчцн аьаъ сцнэц, линэ, миник-гошгу васитялярини баьламаг цчцн ади щалга иля тяъщиз едилирди.

     Беляликля, Азярбайъан халг йашайыш мяскянляринин мейдана эялмясиндя, мцхтялиф тип вя формаларынын тякамцл мярщяляляриндян кечяряк сабит йашайыш мяскяниня чеврилмясиндя тябии-ъоьрафи шяраит, дюврцн сосиал-сийаси вя игтисади дуруму, тясяррцфат мяшьулиййятинин истигамяти вя с. амилляр щялледиъи рол ойнамышдыр. Археоложи вя етнографик тядгигатларын нятиъяляриня истинад едяряк бу тякамцл вя инкишаф просесини тябии маьаралардан тутмуш, мцасир кянд вя шящяртипли йашайыш мяскянляриня кими ардыъыл излямяк мцмкцндцр.

     Азярбайъанда ян гядим мяскян типляри тябии вя сцни маьаралар (заьа, пянащ, даран, каща, кцщцл, сыьнаг, дялмя) кими формалашмышдыр. Беля маьаралар щям дя ибтидаи инсанларын илк сыьынаъаг йерляри – евляри олмушдур. Мящсулдар гцввялярин инкишафы вя бунунла щямащянэ олараг иншаат техникасынын тякмилляшдирилмяси нятиъясиндя сцни маьаралар тядриъян газма типли евлярля явяз олунмушдур. Даш щюрэцнцн мейдана эялмяси ися газма вя йарымгазма типли евлярин йаранмасында мцтярягги рол ойнамышдыр.

     Гарадам ев типини сцни маьараларын вя газма евлярин инкишаф етмиш формасы щесаб етмяк олар. Азярбайъан яразисиндя Кцлтяпя, Минэячевир, хцсусиля дя Гярб бюлэясиндя ерамыздан яввял 6–4-ъц минилликляря аид Шомутяпя вя Тюйрятяпя йашайыш йерляриндян ашкар едилмиш даиряви планлы, конусвары (эцнбязшякилли) дам юртцклц йашайыш евляри гарадам типли евлярин бариз нцмунясидир. Бу тип евляря Ханлар р-нунда “юйлцк”, “шешя юйлцк”, “пяйябашы”, Нахчыванда “гара ев”, “дюрддиряк ев”, “хачкярянли ев”, “евдамы”, “гыш дамы”, Кялбяъяр, Лачын, Губадлы районларында “дам”, “евдамы”, Борчалыда ися “чардахлыдам”, “бешикдам”, “юйдамы” вя йа садяъя олараг “дам” дейилирди.

     Азярбайъанда мювъуд олмуш вя бюйцк патриархал аиляляр цчцн нязярдя тутулмуш гарадам типли йашайыш евляри йерляшмя мювгейиня эюря йералты, йарымйералты вя йерцстц, йерляшкяляринин сайына эюря ися бир вя йа ики елементли олмушлар.

     Гарадам типли йашайыш евляринин башлыъа характерик хцсусиййяти онун юзцня-мяхсус дам юртцйцнцн гурулушу олмушдур. Мющкям аьаъ дирякляр цзяриндя йоьун тирлярдян дцзялдилян дам юртцйц эетдикъя даралан йарусларла йухарыйа галдырылараг пирамидал-чохпилляли эцнбяз ямяля эятирирди. 18–19 ясрляр вя 20 ясрин яввялляриндя гарадам типли йашайыш евляри йайылма ареалына эюря Кичик Гафгазын даьлыг вя даьятяйи яразисини, о ъцмлядян гисмян Гарабаьын даьлыг щиссясини вя Нахчыван бюлэялярини ящатя етмишдир. Нахчыван бюлэясинин гарадамлары йерцстц олмасы иля фярглянирди. Гарадамлар Шяки–Загатала, Губа– Хачмаз вя Лянкяран–Астара бюлэяляриндя дя мювъуд олмушдур.

     

    Юзцнцн ибтидаи формасында ерамыздан хейли яввял мейдана чыхмыш бюйцк патриархал аиляляр, сонралар мящсулдар гцввялярин инкишафы, мадди истещсал вя мцбадилянин мейдана эялмяси, ямтяяпул мцнасибятляринин формалашмасы нятиъясиндя бюлцняряк фярди аиляляря чеврилмиш, бюйцк аиляляря мяхсус цмуми йашайыш евляри дя (гарадамлар) тядриъян арадан чыхмыш, йерцстц евлярин йени-йени типляри мейдана эялмяйя башламышдыр.

     Азярбайъанын аран кяндляриндя йцнэцл конструксийалы евляр цстцнлцк тяшкил етмишдир. 19 яср–20 ясрин яввялляриндя беля евлярин мцхтялиф локал-мящялли сяъиййяли адлары мялум иди. Беля ки, чубугдан, гарьы вя гамышдан тикилян йцнэцл конструксийалы евляр Нахчыван, Гарабаь вя Ъянуби Азярбайъан бюлэяляриндя “човустан”, Губа–Хачмаз бюлэясиндя “чубуг ев”, “дарбянд”, Муьанда “гом ев”, “щюрмя ев”, Шяки–Загатала бюлэясиндя “чубугщюрмя”, “чяпяря ев”, “читямя”, Ширванда “гарьы ев”, “гамыш ев”, “тапан ев”, Гярб бюлэясиндя вя Эянъябасарда ися “гарьыдурма” адланырды.

     19 яср–20 ясрин яввялляриндя Азярбайъанда эениш йайылмыш йашайыш евляринин бир гисмини мющря (палчыг) типли евляр тяшкил едирди. Бу тип евляр бязян 30–40 см щцндцрлцкдя чай дашындан щюрцлмцш бцнювря цзяриндя, бязян дя билаваситя йер сятщиндян башлайараг тикилирди. Мющря дивар тикинтисиня халг арасында “мющря вурмаг” дейилирди.

     Азярбайъанын даь вя даьятяйи кяндляриндя йашайыш еви фондунун яксяр щиссясини йасты дамлы, даш щюрэцлц, нисбятян алчаг “дахал” типли евляр тяшкил етмишдир. Ширван бюлэяси вя Муьан цчцн характерик олан “сялйани” евляр, Эянъябасар вя Ширван бюлэяляриндя ися эениш йайылан “ширвани” евляр Азярбайъанын халг йашайыш евляри фондуну хейли зянэинляшдирмишдир.

     19 яср–20 ясрин яввялляриндя Азярбайъанын мешя массивляри иля зянэин олан бюлэяляриндя аьаъдан тикилмиш мцхтялиф ев типляри цстцнлцк тяшкил едирди. Беля ев типляриндян бири “кяртмя” ев иди. Кичик Гафгазда, Шяки–Загатала, Губа–Хачмаз вя Ширванын даьлыг бюлэясиндя эениш йайылмыш кяртмя типли евляр емарлыгкомпозисийа бахымындан бир-бириндян аз фярглянмякля Губа–Хачмаз бюлэясиндя “дярбянди”, Йардымлы бюлэясиндя “тахта ев” (“тахтнякя”), Лянкяран бюлэясиндя ися “янъинякя” адлары иля мялум иди. Астара кяндляриндя бу тип евляр “ъялинякя” евляр кими эениш йайылмышды .

     Кяртмя евляр бир вя йа ики отаглы, бирмяртябяли (надир щалларда икимяртябяли), йасты вя йахуд чатмадам юртцклц олурду. Йасты дамлы олдугда, евин дам юртцйцнц йонулмуш дцзбуъаглы тирлярдян гурур, цзяриня галын тахта дюшяйир, цстцня галын палчыг (кцндя) тюкцр вя сонра да суваг чякирдиляр. Кяртмя (ъялинякя) типли евлярин дам юртцйц (кцмц, чардаьы, баны) бязян ики вя йа дюрдйамаълы гурулурду. Дам юртцйц кими лыьдан, кирямитдян вя йа дямираьаъдан хцсуси йонулмуш кирямитяохшар аьаъ тавалардан (тахтапуш) истифадя олунурду. Адятян, кяртмя евлярин гаршысында аьаъ сцтунлар цстцндя ейван да тикилирди. Астара районунун даьлыг щиссясиндя тикилян ъялинякя типли евлярин кяртмя типли евлярдян фярглянян хцсуси – ейвансыз инша едилян вариантлары да мювъуд олмушдур. Кяртмя типли евлярин Азярбайъанда инша олунмасы тарихи чох гядимдир. Беля ки, щяля Енеолит вя еркян Тунъ дюврляриндя Азярбайъанын мешяятрафы яразиляриндя ящалинин йашайыш еви фондунда кяртмя типли евлярин ибтидаи формасы мювъуд олмушдур.

     

    Азярбайъанын халг йашайыш евляри фондунда аьаъ евлярин диэяр бир типи – ъымьа (чыь) евляр дя мцяййян йер тутурду. Кяртмя евляр кими, ъымьа евляр дя Азярбайъанын айры-айры яразиляриндя мцхтялиф адларла мялум олмушдур. Шяки–Загатала бюлэясиндя “чыь ев”, “аьаъ ев”, “ажан ев”, “дяйя”, “дирякарасы”, Лянкяран бюлэясиндя “сцннякя” вя йа “сцндцнякя”, “пушталы ев”, “гоймякя”, “ъаръив ев”, Ширван бюлэясиндя “баьдади ев”, Гярб бюлэясиндя “мяряк”, “дирякарасы вя арадолдурма” адланан ъымьа евляр мемарлыг-композисийа гурулушуна эюря бир вя йа икимяртябяли, тяк вя гоша отаглы, ейванлы вя ейвансыз инша олунурду.

     Евин дам юртцйцнц гурмаг цчцн йеря басдырылмыш диряклярин цстцня кюндялян гуршаглар (кятил, нал) гойулур, цзяриня дам милляри дцзцлцр, гарьы-гамыш тюкцлцр, торпагланыр вя суванырды. Йаьыш вя гар суйунун ичяри сызмамасы цчцн дамын юртцйц, бязян “балыгбели” формасында дцзялдилирди. Шяки–Загатала вя Лянкяран бюлэяляриндя беля евляри чох заман чардаглы тикирдиляр ки, бу да атмосфер чюкцнтцляринин гаршысыны алмаг мягсяди эцдцрдц. Ъымьа евлярин гапы вя пянъяря ачырымлары кичик юлчцдя олур, ейванын йерляшдийи гяншяр тяряфдя гойулурду.

     Аьаъдан инша едилян ев йарымтипляринин аьаъ дирякляр цзяриндя гурулан вя гцлляйябянзяр нцмуняси олан “лям” юзцнямяхсус йер тутмушдур. Ясасян, йай истиращят еви щесаб олунан лям Азярбайъанын рцтубятли вя бцркцлц бюлэяляри, хцсусян Лянкяран–Астара бюлэяси цчцн сяъиййявидир. Аран районларында она “талвар”, Нахчыванда “тахт”, Абшеронда “балахана”, “кцлафирянэи”, Гах районунда “алтыачыг”, Загатала районунда ися “гулача” дейилирди.

     Ясасян, дюрд ядяд щцндцр дирякляр цзяриндя гурулан лям ики вя цч мяртябяли олур, дам юртцйц икийамаълы вя дюрдйамаълы дцзялдилир, тахта, гамыш (лыь) вя йа кирямитля юртцлцрдц.

     19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя Азярбайъанын халг йашайыш евляри фондуну тяшкил едян ев типляринин ян тякмилляшдирилмиш формалары халг арасында “аь ев”, “отаглы ев”, “ишыглы ев” вя с. Адларла мялум олан ейванлы евляр иди. Беля евлярин “голсуз ейванлы”, “тякголлу ейванлы” вя “гошаголлу ейванлы” формасы мювъуд иди. Бунлардан голсуз вя гошаголлу ейванлы евляр Азярбайъан тикинти мядяниййятинин мцщцм наилиййяти щесаб олунур.

     19 ясрин сонларындан башлайараг Азярбайъанда халг арасында “ишыглы ев”, “аь отаг”, “тяняби ев”, “айнабяндли ев”, “имарят”, “маликаня”, “мцлк” вя “гяср” кими адларла мялум олан, игтисади ъящятдян тяминатлы шяхсляря мяхсус даща мцряккяб гурулушлу евляр мейдана эялмишдир. Адятян, беля евляр щцндцр даш щасарларла ящатялянир, эириш вя йа алагапыларла тяъщиз олунур, сыра таьлары, сыра сцтунлары, даш шябякяли гапы вя пянъяряляри иля диггяти ъялб едирди. Азярбайъанын Губа, Шяки, Шуша, Эянъя, Бакы, Шамахы, Ордубад вя с. шящярляриндя беля ев типляриня тез-тез раст эялмяк оларды. Кянд йерляриндя ися беля ев типляри надир щалларда тикиляряк чохотаглы, кцрсцлц, айнабяндли (сийиртмя шябякяли), икимяртябяли, яксяр щалларда ися чатмадам юртцклц олурду.

     Ширванын яняняви халг йашайыш евляри арасында юзцнцн даща мцряккяб план гурулушу иля фярглянян имарят типли евляр халг арасында “вар евляри” адланыр. Чохотаглы имарятляр тякъя йашайыш вя мяишят бюлмяляринин (йатаг отаьы, йемяк отаьы, аьалыг отаглары, мятбях вя с.) сайы ъящятдян дейил, щабеля тясяррцфат бюлмяляри (анбар, гураглыг, дцкан, тяндирхана вя с.) вя нюкяр-наиб цчцн нязярдя тутулан ялавя отаглары иля фярглянирди.

     Беляликля, Азярбайъанын халг йашайыш евляри фонду ян гядим дюврлярдян тутмуш 20 ясрин яввялляринядяк тарихи тякамцл просесиндя ибтидаи инсанларын тябии вя сцни маьараларындан башлайараг мцасир евляря кими чох бюйцк тякмилляшмя вя зянэинляшмя йолу кечмишдир.

     Азярбайъанын халг йашайыш евляри фондунун бир гисмини дя малдар елатлара мяхсус олан вя мцхтялиф адлар дашыйан мцвяггяти йашайыш евляри (алачыг, ъома, дяйя, мухру, гаракечя, дцннцклц ев, колух, маьардяйя вя с.) тяшкил едирди. Адындан мялум олдуьу кими, мцвяггяти йашайыш евляри, ясасян, йайлаг шяраитиндя инша олунур, асанлыгла сюкцлцб-йыьыла билирди.

    Етнографик арашдырмалар эюстярир ки, Азярбайъанын малдар елатларынын истифадясиндя олан мцвяггяти йашайыш евляринин мцхтялиф вариантлары ичярисиндя дяйя (Ширванда – гаракечя) вя алачыг цстцнлцк тяшкил етмишдир. Дяйя, щям юлчцсцня, щям дя тикилмя цсулуна эюря алачыгдан фярглянирди. Щяъминя эюря алачыгдан кичик олан дяйя, мющкямлийиня эюря дя ондан эери галырды. Беля фяргли хцсусиййятляриня бахмайараг яслиндя алачыг вя дяйя ейни мцвяггяти йашайыш евинин ики мцхтялиф нювцдцр. “Дяйя” истилащы бир чох тцркдилли халгларда, цмумиййятля, “ев” мянасында ишлядилир.

     Алачыг вя дяйянин ичярисиндя “нями”, йахуд “буъаг” дейилян хцсуси йер дцзялдилир, бурада щейвандарлыг мящсуллары вя ярзаг сахланылырды.

    Азярбайъан халгынын бюйцк яксяриййятинин йашайыш евляри 19 яср–20 ясрин яввялляриндя газма, гарадам вя пяйя типли олдуьундан, онларда дахили сялигя-сащман о гядяр дя эюзлянилмирди. Беля евлярдян тякъя йашайыш цчцн дейил, тясяррцфат мягсядляри цчцн дя истифадя едилирди. Бу барядя 19 ясрин яввялляриня аид бир мялуматда дейилир: “Адятян, беля евляря дахил олдугда илк дяфя адамын эюзцня бир-бириня сюйкянмиш мис габларын узун ъярэяси, сонра йан-йана гойулмуш халчалар, кечяляр вя бархана дяйир. Йердя, евин ортасында оъаг галайыб йемяк щазырлайыр, чюряк биширир вя гышда исинирляр. Эириш йолу иля цзбяцз арха дивар бойу алчаг тахт йерляшдирилир, цстцня палтар вя башга мцхялляфат йыьылмыш йун мяфряшляр го гойулур, дивардан ися силащ асылыр”.

    Йерцстц евлярдя ися дахили сялигя-сащман даща тез эюзя чарпырды. Бурада мцхтялиф мягсядляр цчцн дцзялдилмиш дивар ачырымлары (тахча, зещ вя йа ряф, дивар шкафы, йцк йери, долаб, бухары вя с.) мювъуд иди. Аиля мяишяти цчцн сяъиййяви олан бцтцн просесляр (йемяк, йатмаг, динъялмяк, ев ишляри эюрмяк вя с.) дюшямя цзяриндя щяйата кечирилдийиндян, онун сялигяли дцзялдилмясиня хцсуси фикир верилирди. Адятян, дюшямя саман гатылмыш палчыгла галын суваныр, суваг гуруйандан сонра онун цзяриня вя диварлара аь эилдян ширя чякилирди. Ширялянмиш дюшямяйя, ев сащибинин мадди имканындан асылы олараг кечя, палаз, ъеъим, щясир, килим, халча, эябя вя с. салыныр, цзяриня ашыланмыш гойун дярисиндян айагалты гойулур, мцтяккя, балыш вя дюшякчяляр (налча, нимдяр) дцзцлцрдц.

    Азярбайъан халг йашайыш евляринин дахили сащманында мцщцм мяишят елементляриндян бири йцк йеринин (ъамахатанын) олмасы иди. Мялумдур ки, пяйя, газма вя гарадам типли евлярдя йцк йери даш, кярпиъ вя йа аьаъ дайаглар цзяриндя гурулан йцкалтылардан ибарят иди. Йерцстц евлярдя ися бу мягсяд цчцн хцсуси дцзялдилмиш дивар ачырымларындан истифадя едилирди. Чох вахт мяишят мцхялляфатыны мяфряш, йахдан вя сандыьа йыьыб йцк йериня гойурдулар.

     Евлярин дахили сащманындакы мяишят елементляриндян олан тахча эцндялик ишлядилмяйян ев аваданлыгларынын, гиймятли шейлярин, гадын зинятляринин, ичярисиня хейир-шяр либаслары гойулан вя бащалы парчалардан щазырланан палтар боьчасынын (Нахчыванда она “палтар чаршову” дейирдиляр) сахланылмасы цчцн нязярдя тутулурду.

     Эцндялик ишлядилян габ-гаъаьы, азугяни, чай вя хюряк дястэащыны тахчанын бир нювц олан долабда (дулада) сахлайырдылар. Адятян, тякотаглы евлярдя бир ъцт долаб олурду. Бязян евин ейванында да долаба тясадцф едилирди.

     Цзяриня мцхтялиф мятбях аваданлыьы йыьылмыш ряф (зещ, лямя) евин дахили сащманында мцщцм йер тутурду. Ону, бир гайда олараг, евин йан диварлары бойунъа дцзялдирдиляр. Бязян евин бцтцн диварлары бойу дцзялян зещя дя тясадцф олунурду. Зещин цзяриня мяишятдя аз ишлядилян вя тез сынан ев аваданлыьы мцяййян ардыъыллыгла вя хцсуси зювг иля йыьылырды. Зещ бир нюв аилянин игтисади вязиййятинин эюстяриъиси иди. Бурайа дцзцлмцш габларын сайына, дяйяриня вя мцхтялифлийиня эюря аиля сащибинин мадди вязиййятини мцяййян етмяк оларды.

     

     

    Азярбайъанын бязи бюлэяляриндя (Нахчыван, Ширван, Абшерон вя с.) евлярин дахили сащманында кцрсц дя мцяййян йер тутурду. Адятян, кцрсцдян гыш айларында гызынмаг цчцн истифадя олунурду. Евин ортасында гурулан кцрсц дюшямя цзяриндя газылмыш дайаз чаладан, алчаг кятилдян вя онун цзяриня салынмыш бюйцк “кцрсц йорьаны”ндан ибарят олурду. Бязи евлярдя чала явязиня, хцсуси дцзялдилмиш эил кцря вя чугун мангалдан да истифадя едилирди.

     Евлярин дахили сащманында диггяти ъялб едян диэяр бир мяишят елементи бухары иди. Ондан хюряк щазырламаг вя евляри гыздырмаг мягсядиля истифадя олунурду. Йашайыш евляринин яксяриййятиндя бухары кялля диварын ортасында йерляшдирилирди. Бязян отаьын кцнъляринин бириндя оъаг ойуьундан вя диваричи тцстц борусундан ибарят бухарылара да раст эялмяк олурду. Евлярин гыздырылмасына хидмят едян, юзляринин декоратив ишлянмяляри бахымындан камил сянят ясяри тясири баьышлайан вя гурулушъа мцхтялиф олан бухарылар ясас етибариля варлыларын евляриндя олурду.

    Азярбайъанда йашайыш евляринин гыздырылмасы цчцн истифадя едилян сцни васитяляр – орта оъаьы, бухары – тянякя (чугун собалар), кцрсц (эил кцря, мангал), газ собалары вя бухарла ишляйян мцасир истилик системляриня кими бюйцк инкишаф йолу кечмишдир. Бящс олунан дюврдя евлярин гыздырылмасында йанаъаг кими одун, кярмя (гырма), тязяк вя с.-дян, Абшерон бюлэясиндя ися нефтдян (мазутдан) эениш истифадя олунурду.

     Йашайыш евляринин дахили сащманына анбар кими истифадя едилян кянди, ири сандыг (йахдан), чубуг вя йа гарьыдан дцзялдилмиш, йахуд ипдян щюрцлмцш гашыглыг, мящряба асмаг цчцн аьаъдан цчбуъаг формасында дцзялдилмиш асылган, ийня-сап гоймаг цчцн ийнядан, дивара вурулан халчаларын цзяриня бянд едилян мцхтялиф нахышлы ял тикмяляри вя с. мяишят яшйалары да юзцнямяхсус рювняг верирди. Евлярин йыьышдырылмасында вя сцпцрцлмясиндя “туь” адланан кичик сцпцрэялярдян истифадя олунурду.

     Евлярин дахили сащманында ишыгландырма мясяляси дя башлыъа йер тутурду. 19 ясрдя евлярин сцни ишыгландырылмасында эеъяляр орта оъаьындан, уъу аловлу кюсювдян, бухарыда йанан оъаьын шюлясиндян, эцндцзляр ися гапы вя пянъяря ачырымларындан, дам баъасындан, сонралар мцхтялиф йаьлы биткилярдян (палыд, тозаьаъы, эярмяшов вя с.) истифадя олунурду. Етнографик материаллар эюстярир ки, Азярбайъанын гярб бюлэяляриндя йашайыш евляринин ишыгландырылмасы цчцн даща чох аьаъ чубуьундан щазырланмыш “дюймя” адланан чырагдан истифадя едилмишдир.

     Евлярин ишыгландырылмасында 19 ясрин икинъи йарысындан башлайараг Азярбайъанда мазут вя гара нефтля ишляйян гарачырагдан истифадя олунурду. Онлар сахсыдан, шцшядян, мисдян вя тянякядян дцзялдилир, дюшямядян мцяййян щцндцрлцкдя, аьаъдан гайрылмыш чырагбанларын цстцня гойулурду. 20 ясрин яввялляриня йахын гарачыраглары тядриъян шцшяли лампалар, фянярляр явяз етди. Бундан сонра халгын мяишятиня ардыъыллыгла “йеддилик”, “онлуг”, “отузлуг” лампа  нювляри дахил олду.

     20 ясрин яввялляриня гядяр Азярбайъан халг йашайыш евляринин бюйцк яксяриййятиндя, демяк олар ки, мебел олмамышдыр. Аз-чох варлы аилялярдя “тахт” адланан аьаъ чарпайылар, аьаъдан дцзялдилмиш маса, кятил вя с. аваданлыглара тясадцф едилмишдир.

     Яд.: С а л а м з а д я Я. В., С а д ы г з а д я Я. Я. 18–19 ясрлярдя Азярбайъанда йашайыш биналары. Б., 1961; У с е й н о в М., Б р е т а н и ц к и й Л., С а л а м з а д е А.  История архитектуры Азербайджана. М., 1963; К а р а к а ш л ы К. Т. Материальная культура азербайджанцев. Б., 1964; Н я с и р л и М. Н. Азярбайъан ССР Шяки-Загатала  зонасы ящалисинин йашайыш евляри. Б., 1975; М е х т и е в А. М. Деревянное зодчество Азербайджана. Б.,  1987; й е н я о н у н: Народные жилища Азербайджана. Тебриз, 2002.

    Фязаил Вялийев

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
Ümumi məlumat – 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi
    3.2.8. Yaşayış məskənləri və evlər

    Йашайыш мяскянляри вя евляр

     Азярбайъанда бяшяр тарихинин айрыайры мярщяляляриндя йашайыш мяскянляринин мцхтялиф тип вя формалары мювъуд олмушдур. Онларын мейдана эялмясиндя тябии-ъоьрафи шяраитин, мювъуд иътимаи-игтисади гурулушун, мящсулдар гцввялярин инкишафынын, сосиал-игтисади инкишафын хцсусиййятляринин, аиля щяйаты нормаларынын вя тясяррцфат фяалиййяти истигамятинин щялледиъи ролу олмуш, бу амиллярин фяал тясири сайясиндя халг мяишятиндя ямяля эялян йени кейфиййят дяйишиклийи йашайыш мяскянляринин мцхтялиф тип вя формаларынын мейдана эялмясиня зямин йаратмышдыр.

     Азярбайъан яразиси юзцнцн ландшафтрелйеф гурулушуна эюря даьлыг, даьятяйи вя дцзянлик яразилярдян ибарятдир. Даьлыг ярази тябии-иглим шяраитиня, щидрографийа, орографийа вя эеоморфоложи хцсусиййятляриня, флора вя фаунасына эюря зянэин олдуьундан, юлкянин ян гядим сакинляри мящз бурада – тябии маьараларда мяскунлашмышлар. Азых, Таьлар, Гобустан, Газма, Авейдаь маьаралары яъдадларымызын илк сыьынаъаг йерляри кими мялумдур.

     Тарихи инкишаф просесинин сонракы мярщяляляриндя инсанлар тябии материаллардан (даш, аьаъ, сцмцк вя с.) ямяк алятляри щазырламаг вярдишляриня йийяляндикъя, маьарадахили йерляшкялярдя дивар ачырымлары дцзялтмяк, маьарада йанан оъаьын тцстцсцнц байыра чыхармаг цчцн таванда баъалар ачмаг кими зярури ишляри йериня йетирмяйя башламышлар. Беляликля, ибтидаи инсанларын тябии маьаралары юз ирадяляриня уйьун шякилдя йенидян гурмаг вя тякмилляшдирмяк вярдишляри нятиъясиндя йашайыш мяскянляринин йени бир типи – сцни маьара мяскянляри йаранмышдыр. Истяр тябии, истярся дя сцни маьара мяскянляри яъдадларымызын илк йашайыш еви кими дя ящямиййят кясб едир. Азярбайъан яразисиндя сцни маьаралара Бюйцк Гафгаз даьларынын ъянуб-шярг вя шимал-шярг ятякляриндя, щямчинин Кичик Гафгаз вя Талыш даьлары бюлэясиндя (Губа, Шамахы, Губадлы, Зянэилан, Кялбяъяр, Лачын, Лерик), еляъя дя Ъянуби Азярбайъанда тясадцф олунур. 20 ясрин 30-ъу илляриндя етнографлар Я.К.Ялякбяров вя Г.Т.Гарагашлы Кялбяъяр, Эядябяй, Ханлар вя Лачын районларында йашайыш ящямиййятини щяля дя итирмямиш сцни маьара мяскянляри гейдя алмышлар.

     Иътимаи инкишафын сонракы мярщяляляриндя Азярбайъанын даьятяйи вя дцзянлик яразиляриндя дя мяскунлашма просеси эедирди. Мящсулдар гцввялярин инкишафы иля ялагядар якинчи вя малдар гябилялярин формалашмасы нятиъясиндя Азярбайъанын дцзян вя даьятяйи яразиляриндя йени-йени гябиля мяскянляри йараныр вя инкишаф едирди. Якинчиликля мяшьул олан тайфалар сцни суварма гайдаларына йийяляндийиндян чай, арх вя йа каналларын ятрафында, малдарлыгла мяшьул оланлар ися отлагларла зянэин яразилярдя мяскян салмаьа цстцнлцк вермишляр. Азярбайъанын даьятяйи вя дцзян бюлэяляриндя ашкар олунмуш Енеолит вя Дямир дюврцня аид олан чохсайлы йашайыш мяскянляринин изляри буну бир даща тясдиг едир.

     Азярбайъанда эениш йайылмыш йашайыш мяскянляринин сяъиййяви тарихи типляриндян башлыъасы кянд олмушдур. Кянд – отураг ящалийя мяхсус даими йашайыш евляри, тясяррцфат тикилиляри, щяйятйаны сащяляри, инзибати, сосиал-мядяни вя дини мяркязляри, цмуми отлаглары, якин сащяляри, ичмяли сулары, айрыъа гябиристанлыьы олан вя ящалинин етник тяркибинин цмумилийи иля характеризя олунан тарихян формалашмыш мяскяндир. Кянд, бир гайда олараг, полиэен (бир-бириня гощум олмайан бир нечя нясилдян ибарят ящалинин йашайыш мяскяни) характер дашыйыр вя ящалисинин сайы, шящяр истисна олмагла, диэяр мяскян типляриндян даща чохдур. Полиэен характерли кяндляр щяряси бир мящялля тяшкил едян гощум патронимик груплардан (тайфа, басалаг, тиря, нясил, тябящ, ягряба, оъаг, дянэя, евляри, чиляк, ювлады, ушаьы вя с.) ибарят иди вя щяр биринин якин сащяси, юрцшц, бичяняйи, мешялийи, ахмаз вя ъяляси иля щцдудланан щянди олурду.

     19 ясрдя Азярбайъанда моноэен характерли (бир кюкдян тюрямя) кяндляря аз да олса тясадцф едилирди. Шяки–Загатала бюлэясинин Башдашаьыл, Сарыбаш, Муьанлы, Гыпчаг кяндляри бир мяншяли иди. Ширванын Быьыр кяндинин ящалиси Ъялил ювладынын тюрямясидир. Нахчыванда Кянэярли сойларынын йашадыглары кяндляр (Йурдчу, Габыллы, Гарабаьлар, Гараханбяйли, Кечили вя с.) дя бу гябилдяндир.              

     

    Иътимаи инкишафын сонракы эедишиндя гощумлуг принсипляриня ясасланан кяндлярдя баш верян дяйишикликляр онларын бюйцйяряк гарышыг тяркибли кяндляря чеврилмясиня сябяб олмушдур. Беля кяндлярин ямяля эялмясини патронимик аилялярин бюйцйяряк парчаланмасы, орта ясрлярдя чохсайлы ящали групларынын Азярбайъан яразисиня миграсийасы иля изащ етмяк олар. Мцхтялиф обйектив тарихи сябябляр цзцн-дян юлкя дахилиндя ящалинин кючмякля йердяйишмяси дя гарышыг тяркибли кяндлярин мейдана эялмясиндя ясас рол ойнамышдыр. Мящз бунларын нятиъяси олараг гощумлуг принсипи ясасында мяскунлашма просеси эетдикъя зяифлямиш, йашайыш мяскянляринин салынмасында гоншулуг принсипляри цстцнлцк тяшкил етмишдир. Гарышыг тяркибли кяндлярин йаранмасына чар Русийасынын Азярбайъаны ишьал етмясиндян сонра (19 ясрин 20–30-ъу илляриндя) Шимали Азярбайъан яразисиня кцтляви шякилдя ермянилярин, русларын вя б. халгларын кючцрцлмяси дя тясир етмишдир.

     Азярбайъанлыларын йашайыш мяскянляринин тарихян йаранмыш диэяр сосиал-игтисади типляри оба, шенлик, биня, йурд, дцшярэя, гышлаг, йайлаг, дяккя, дянэя, сыьырхана, йатаг вя с. мцвяггяти елат йашайыш мяскянляриндян ибарят олмушдур.

     Оба – 19 ясрдя щям малдар иъма цзвляриня мяхсус хцсуси гурум (бирлик), щям дя отураг ящалинин мцвяггяти йашайыш мяскяни олмуш, тядриъян даими йашайыш мяскяниня – кяндя чеврилмишдир. Азярбайъанын айры-айры бюлэяляриндя мювъуд олан беля обалар кяндя чевриляркян кянд адларында “оба” компонентини дя сахлайырды. Мяс., Вялиоба, Молла-оба (Масаллы району), Мащмудоба (Шащбуз району), Ашыгоба (Гусар району) вя б. обалар, бир гайда олараг, малдарлыг тясяррцфатынын йайлаьа вя гышлаьа кючмяси иля ялагядар мейдана эялирди. Даими йашайыш мяскяниндян – кянддян нисбятян аралы салынан обада, адятян, гощум аиляляр мяскунлашырды. Отлаглардан сямяряли истифадя етмяк мягсядиля истяр йайлагларда, истярся дя гышлагларда обалар хырда ващидляря – д я н э я л я р я бюлцнцр, дянэяляр ися бир-бириндян “отарасы” адланан мярзлярля айрылырды.

     Шенлик (шенник) дя оба кими гядим тарихя малик йашайыш мяскяни олуб, аиля цзвляринин сайына эюря ондан кичик иди. Кома формалы йашайыш мяскянляриндяки щяр бир кома айрыъа бир шенлик тяшкил едир вя яксяр щалларда моноэен характерли олурду. Шенлик ящалисинин тяркиби, ясасян, гощум тайфалардан формалашырды.

     Биня – мцвяггяти йашайыш мяскянляринин рцшейм типи олараг бу вя йа диэяр кяндин салынмасында илкин мярщяля тяшкил етмишдир. Топланылан етнографик материаллардан айдын олур ки, биня 19 ясрдя Азярбайъанын даьлыг бюлэяляриндяки кяндлярин яксяриййятиндя мювъуд олмушдур. Ясасян, малдарлыгла мяшьул олан ящали тяряфиндян кяндин йахынлыьында салынан тясяррцфат тикилиляри (йатаг, тювля, пяйя, халхал, баныстан вя с.) биня адланырды. Бинядя аилялярин сайы артдыгъа тядриъян тясяррцфат тикилиляри вя йашайыш евляри дя инша едилирди. Бу тикилиляр чохалдыгъа биня даими йашайыш мяскяниня чеврилир вя о, йа орада илк мяскян салмыш адамын ады иля, йа да малдарлыг тясяррцфатынын цстцн сащяляриндян биринин ады иля адландырылырды (Гасымбиняси, Мяммядушаьыбиняси, Бахышбиняси, Малбиняси, Гойунбиняси вя с.).

     Гышлаг – сыьырхана, йатаг вя йашайыш евлярини юзцндя бирляшдирян мцвяггяти йашайыш мяскяни иди. Адындан мялум олдуьу кими, гышлаг, ясасян, гыш айларында йашайыш цчцн нязярдя тутулан ярази, отлаг сащяси демякдир. Илин 8–9 айыны гышлагларда кечирян Азярбайъанын малдар елатлары йалныз йай айларында йайлаглара галхардылар. Гышлаг диэяр мцвяггяти йашайыш мяскяни нювляриндян даимилийи иля фярглянир вя кяндя кечидин сон мярщяляси щесаб олунур.

     Азярбайъанда эениш йайылмыш мцвяггяти йашайыш мяскянляриндян бири дя й а й л а г олмушдур. Йайлаглар, адятян, йцксяк алп чямянликляриндя йерляширди. Илин 3–4 айыны йайлагларда кечирян малдар елатлар бурада алачыг вя дяйялярдя йашайырдылар. Йайлаглара кючмя вя йурдсалма гайдаларында, ясасян, су мянбяляриня йахынлыг, отлаг гайьылары, щямчинин гощумлуг мцнасибятляри цстцн йер тутурду. Яксяр щалларда бир нечя гощум аиля бир йердя й у р д (йайлаг) салырды. Бязян ири малдарлыг тясяррцфатына малик олан варлы аилялярин айрыъа йайлаглара дцшмяси мцстясна щал олурду. Гощум аилялярин бир нечя ил далбадал дцшдцкляри йурд йерляри – йайлаглар аиля башчысынын, бязян дя онларын тямсил етдикляри кяндлярин ады иля адланырды (Ямирящмядин йурду, Няби йурду, Елдар йайлаьы вя с.).

     Мцвяггяти йашайыш мяскянляринин бязиляри (биня, оба, йатаг, гышлаг, сыьырхана вя с.) тарихян малдарлыг тясяррцфатынын инкишафы иля сых баьлы олмуш, даими йашайыш мяскянинин – кяндин йаранмасында мцяййян мярщяля тяшкил етмишдир. Газах бюлэясинин Чайлы кянди вахтиля Гыраг Кясямян кяндиндяки Гызйетярли тайфасынын гышлаг йери олмуш, сонралар малдар ящалинин отураглашмасы просесиндя кяндя чеврилмишдир. Гышлаг йеринин даими мяскяня – кяндя кечид тяшкил етдийини бязи кянд адларынын тяркибиндя “гышлаг” компонентинин олмасы да тясдиг едир. Товузун Бюйцкгышлаг, Лачынын Кющнягышлаг, Газаьын Дцзгышлаг, Дашкясянин Йалгышлаг, Зянэиланын Эцнгышлаг, Гябялянин Айдынгышлаг, Эоранбойун Башгышлаг кими кяндляри буна мисал ола биляр.

     Азярбайъанда мящсулдар гцввялярин вя капиталист мцнасибятляринин инкишафы, бу мцнасибятлярин кянд мяишятиня даща дяриндян нцфуз етмяси иля ялагядар йаранан сосиал мцщит, бюйцк аилялярин патронимик груплара парчаланмасы, ящали артымы, йыьъам тяркибли кяндлярдя торпаг чатышмазлыьы вя с. амилляр йени йашайыш мяскянляринин ямяля эялмясиндя ясас рол ойнайырды. Бязян ана кянддян айрылан тюрямя кяндляр юз яввялки ад мянсубиййятини горуйуб сахлайыр, бязян дя йа кянд адларына, йа да ана кянддян айрылан тайфа адларына хцсуси компонентляр (оба, биня, мязря, дизя вя с.) ялавя олунурду. Оба вя биня компонентли кяндляр бцтцн Азярбайъан цчцн сяъиййяви олса да, мязря вя дизя компонентли кяндляр, ясасян, Нахчыван бюлэяси цчцн сяъиййявидир (Оруъдизя, Мамирзядизя, Алаэюзмязря, Пайызмязря вя с.).

     Азярбайъанын яняняви йашайыш мяскянляриндян бящс едяркян шящяртипли мяскянляр хцсуси гейд едилмялидир. Тарихи мялуматлар Азярбайъанда шящяр мядяниййятинин, шящяртипли илк йашайыш мяскянляринин е.я. 1-ъи миниллийин яввялляриндя мейдана эялдийини тясдиг едир. Гядим Азярбайъанын шящярляри карван-тиъарят йоллары цзяриндя йерляшмякля, шящяр мяишят тярзинин бцтцн эюстяриъиляриня там ъаваб верирди. Азярбайъанын феодал типли шящярляри сырасында ясас йер тутан Тябриз, Бакы, Шамахы, Эянъя, Нахчыван, Бярдя, Дярбянд, Гябяля, Бейляган, Шабран, Шяки вя с. йашайыш мяскянляринин йерли сосиал-игтисади инкишафдакы ролунун мцхтялифлийиня бахмайараг, онларын мемарлыг-планлашдырма гурулушларында бир сыра цмуми ъящятляр олмушдур. Вахтиля салынан Азярбайъан шящярляринин яразиси юз функсийаларына эюря фярглянян “ярк” (ичгала, нарынгала), “шящристан” (ясилзадялярин йашадыьы щисся) вя “рабат” (сянят вя тиъарят щиссяси) адлы цч мцхтялиф бюлмядян ибарят иди. Щакимин сарайы вя башга ясас рясми биналар, онлар цчцн айрылмыш сащяляр ващид планлашдырма комплекси шяклиндя истещкам диварлары иля ящатя олунараг шящярин “ярк” щиссясини тяшкил едирди. “Шящристан”, адятян, щям мцдафия, щям дя хариъи эюркям бахымындан шящярин ящямиййятли вя эюзяэялимли сащясиндя йерляширди. Йашайыш, тиъарят вя сяняткарлара мяхсус биналарын йерляшдийи шящярин “рабат” щиссяси мцряккяб вя гарышыг кцчя шябякяси иля, тиъарят-сянят ъярэяляри – чаршы вя даланлары, базарлары, карвансаралары иля диггяти ъялб едирди. Шящяртипли йашайыш мяскянляри, бир гайда олараг, мящялляляря бюлцнцрдц. Мящялляляр айры-айрылыгда шящярин бир вя йа бир нечя бюлмясини ящатя едирди. Ящалинин ращатлыьы цчцн щяр мящяллядя мясъид, щамам, мядряся, базар вя б. иътимаи вя дини сяъиййяли биналар инша едилирди.

     Азярбайъанын орта яср феодал шящярляриндя сяъиййяви хцсусиййят кими йашайыш евляринин фасады щяйятя истигамятлянир, кцчя дивары бцтюв олурду. Аиля мяишятинин спесификасы иля баьлы олан беля планлашдырма кечмишдя бцтцн мцсялман Шяргиндя мювъуд иди.

     20 ясрин 30-ъу илляриндян башлайараг йени сосиал мцнасибятляр вя тясяррцфат формаларынын йаранмасы иля ялагядар олараг халг йашайыш мяскянляринин йени типи – колхоз вя совхоз гясябяляри (Зяйям, Дялляр, Мцшфиг, М.Я.Сабир ад. гясябя, Кижяба, Гящряманлы, Кцр, Дийаллы вя с.) салынмышдыр.

     Йашайыш мяскянляринин тип вя формаларынын бяргярар олмасында Азярбайъан цчцн сяъиййяви олан якинчилик, якинчилик-малдарлыг вя малдарлыг кими тясяррцфат-мядяни типлярин мцщцм ролу олмушдур.

    Азярбайъан яразиси цзря мяскунлашма мящз бу тясяррцфат-мядяни типляря уйьун эялир. Нахчыван, Эянъя-Газах, Ширван, Алазан-Щяфтяран, Мил-Муьан, Гарабаь, Лянкяран, Шабран дцзянликляри суварма якинчилийи цчцн ялверишли олдуьундан, ящалинин мяскунлашмасында башлыъа рол ойнамышдыр. Бурада мяскунлашма, ясасян, дцзянлик вя йахуд чайкянары (архкянары) мяскунлашма типи кими сяъиййялянир.

     

     

    Азярбайъанын даьятяйи йашайыш мяскянляринин ящалиси, ясасян, дямйя якинчилийи вя отураг малдарлыгла мяшьул олдуьундан, бу сащяляр даьятяйи мяскунлашма типинин (якинчилик-малдарлыг мяскунлашма типинин) йайылдыьы ясас йерляр щесаб олунур. Ширван бюлэясинин мяркязи вя шярг щиссяси (Боздаь тиряси, Хорасо дцзянлийи, Гобустан йайласынын шимал-гярб щиссяси), Эянъябасарын Кцр чайы иля Кичик Гафгаз силсиляси арасындакы даь-ятяйи дцзянликляр, Нахчыван бюлэясинин Бюйцкдцзц, Шярур даьятяйи дцзянлийи, Дяряляйяз силсиляси иля Араз чайы арасындакы дцзянликляр икинъи мяскунлашма типинин – якинчилик-малдарлыг типинин эениш йайылдыьы яразиляр сырасына дахилдир.

     

    Азярбайъанда кючяри малдарлыг тясяррцфаты иля баьлы мцвяггяти мяскунлашма типи дя мювъуд олмушдур. Ъейранчюл, Ашаьы Гарайазы, Муьан, Мил, Гарабаь, Ширванын Кцдрц дцзц гышлаглары, еляъя дя йцксяк даьлыг яразилярдя гярар тутан чохсайлы йайлаглар цчцнъц мяскунлашма типинин – малдарлыг мяскунлашма типинин формалашмасында щялледиъи рол ойнамышдыр.

     Азярбайъан йашайыш мяскянлярини релйеф цзря тяснифата эюря йамаъ, йарымйамаъ, вади вя дцзянлик йашайыш мяскянляри олмагла дюрд група бюлмяк олар. Даьлыг вя даьятяйи бюлэяляр цчцн сяъиййяви олан йамаъ типли кяндлярин ясас хцсусиййяти онларын даьын кцлякдян вя човьундан мцщафизя олунан эцней сямтиндя салынмасыдыр. Беля кяндляр Лянкяран–Астара бюлэясинин Тянэяруд, Пяликяш, Гярб бюлэясинин Чатах, Гошабулаг, Хыннакиран, Чешмяли, Заьалы, Габагтяпя, Моллащясянли, Байан, Нахчыван бюлэясинин Дырныс, Бадамлы вя б. даь йамаъларында салынмышдыр.

     Йарымйамаъ типли кяндлярин йамаъ щиссяси йамаъ типли кяндлярин хцсусиййятлярини юзцндя сахлайыр, диэяр щиссяси ися дцзянлик типиня уйьун эялир. Беля кяндляр йамаъ кяндляри иля дцзянлик кяндляри арасында кечид мярщяля тяшкил едир. Нахчыванын Тумбул, Гарабаьлар, Эянъябасарын Гашалты кяндляри йарымйамаъ типли кяндлярин эюзял нцмунясидир.

     Даьлыг яразилярдя салынмыш кяндлярин яксяриййяти вади типли кяндляря хас олан хцсусиййятляри дя юзцндя бирляшдирир. Вади кяндляри, адятян, даь йамаъларынын вя даь чайларынын ямяля эятирдийи мцлайим иглимли вадилярдя салыныр, чайын бир вя йа щяр ики сащилини ящатя едир. Ширванын Зарат, Ярчимян, Хяляфли, Сулут, Гядирли, Удулу, Хоъалы кяндляри даь-вади кяндляриня мисал ола биляр.

     Бюйцк кянд йашайыш мяскянляри, адятян, дцзянлик йерлярдя салынмышдыр. Бунлара аран кяндляри дя дейилир. Беля кяндляр сащяъя хейли бюйцк яразини тутур, щяйятйаны сащяляринин эениш олмасы, тясяррцфат тикилиляринин йашайыш евиндян, мящяллялярин ися бир-бириндян хейли аралы салынмасы вя сярбяст йерляшмяси, мяишят бюлмясиндя талвар-кюлэялик йарадылмасы иля сяъиййялянир. Азярбайъанын бцтцн етнографик бюлэяляриндя дцзянлик кянд нцмуняляриня тясадцф етмяк олар.

     Кянд йашайыш мяскянляри форма бахымындан да мцхтялиф сяъиййя кясб едир. Етнографик вя мемарлыг ядябиййатында кянд йашайыш мяскянляри формаларынын мювъуд тяснифатыны нязяря алараг беля нятиъяйя эялмяк олар ки, торпаг чатышмазлыьы, йерин релйеф-ландшафт гурулушу (топографик гурулушу), нясил-тайфа гурулушу галыгларынын щяля дя эцълц олмасы, гощум аилялярин бир-бириня йахын мяскунлашмайа ъан атмасы, щабеля кяндлярин ъярэяви формада, йяни планлы кцчя системиндя салынмасына тяшяббцс эюстярилмямяси сябябиндян 19–20 ясрлярин яввялляриндя Азярбайъанда ян эениш йайылмыш кянд формалары кома-кома, пяракяндя (даьыныг), сых-гарышыг тяркибли йыьъам кяндляр олмушдур. Диэяр кянд формалары (даиряви вя ъярэяви кяндляр) нисбятян азлыг тяшкил етмиш, айры-айры бюлэялярдя мцхтялиф терминлярля ифадя олунса да, принсип вя мащиййятъя фярглянмямишляр.

     

     Кома-кома кяндлярин ясас сяъиййяви хцсусиййяти йашайыш биналары вя тясяррцфат тикилиляринин айры-айры груплар шяклиндя тикиляряк бир-бириндян мцяййян мясафядя йерляшмясидир. Беля кяндлярин формалашмасында патронимик мцнасибятлярин (ган гощумлуьу иля бирляшян иъма цзвляринин бир йердя йашамаьа ъан атмасы), тябии оьрафи шяраит вя яразинин топографик гурулушунун, щямчинин игтисади амиллярин (тясяррцфат фяалиййятинин истигамяти, мяишят тярзи вя с.) мцщцм ролу олмушдур. Гярб бюлэясинин Гусчу, Бозалганлы, Эюйчяли, Ъиловдарлы, Шяки–Загатала бюлэясинин Ниъ, Хачмаз, Даначы, Кялбяъярин Лев, Чяпли, Эянъябасарын Гарагуллар, Дястяфур вя Танан кяндляри бу гябилдяндир. Шяки–Загатала бюлэясиндя кома-кома формалы кяндляр “талайыьым” кянд формасы кими мялумдур. Сонралар бюйцк патриархал аилялярин даьылмасы щесабына кяндлярин ениня инкишаф етмяси нятиъясиндя йени-йени кянд формалары мейдана эялмишдир. Беля кянд формаларындан бири дя пяракяндя кянд формасыдыр. Отураг щяйат тярзи цчцн зярури олан эениш якин сащяляри, юрцшляр, бичянякляр вя с. дцзянлик яразидя бол олдуьундан, бурадакы кяндляр йашайыш евляринин вя кяндли щяйятляринин бир-бириндян аралы салынмасы иля сяъиййялянирди. Эениш яразийя малик олан пяракяндя кяндлярин щянди бязян юзцндян бир нечя километр узаглары ящатя едирди. Нахчыванын Нещрям, Сядяряк, Гярб бюлэясинин Сейфяли, Ялимярданлы, Ашаьы Айыблы, Лянкяран–Астара бюлэясинин Сийякяран, Пенсяр, Яркиван, Ширванын Нювъц, Чийни, Гаравялли, Сарван кяндляри пяракяндя кяндлярин типик нцмунясидир.

     

     Азярбайъан кяндляринин формаъа цчцнъц бюйцк ващидини сых-гарышыг тяркибли йыьъам кяндляр тяшкил едир. Истяр даьлыг вя истярся дя дцзянлик яразилярдя мювъуд олан беля кяндлярин формалашмасында релйефин мцряккяб гурулушу, йашайыш вя диэяр мяишят тикилиляринин иншасы цчцн ялверишли торпаг сащяляринин мящдудлуьу вя с. амилляр мцщцм рол ойнамышдыр. Даьлыг яразилярдя тябии манеяляр йашайыш мяскянинин сащясинин артырылмасына имкан вермядийи цчцн, бюйцк патриархал аилялярин даьылмасы нятиъясиндя мейдана эялян аиля ващидляри мящялля чярчивясиндян кянара чыха билмир, юз йашайыш евлярини бурада тикмяйя мяъбур олурду. Беляликля, кяндин план гурулушунда тядриъян ямяля эялян дяйишиклик онун симасыны дяйишир, кяндлярин йыьъам формайа дцшмясиня сябяб олурду. Шяки–Загатала бюлэясинин Даь Суваэил, Ширванын Гойдан, Химран, Зарат, Ордубадын Вянянд, Эянъябасарын Борсунлу, Фахралы кяндляри щям даьлыг, щям дя дцзян яразидя йерляшян сых-гарышыг тяркибли йыьъам кяндлярдир.

     Дцзянлик яразилярдя сых-гарышыг тяркибли йыьъам кяндлярин формалашмасында бюйцк аилялярин парчаланмасы нятиъясиндя йаранан йени аилялярин мящялля чярчивясиня сыьмамасы вя диэяр няслин гоншулуьунда торпаг сащяси ялдя едиб орада мяскян салмасы кими сырф игтисади-мяишят амили дя мцщцм рол ойнамышдыр.

     19 яср–20 ясрин яввялляриндя даиряви вя ъярэяви кянд формалары да мювъуд иди. Даиряви кяндлярин салынмасында йашайыш мяскянляринин мцдафияси ясас тутулур, евляр, мясъид, базар, дцкан, карвансара вя с. ятрафында даиряви шякилдя йерляшдирилирди. Беля кяндляр сянят вя тиъарятля мяшьул олан ящалинин йашайыш мяскянляри кими Ширван бюлэясиндя эениш йайылмышдыр.

     Ъярэяви формалы кяндлярин ясас характерик хцсусиййяти онларын тябии йарьан, гобу, чай, арх, дямир йолу вя маэистрал йолларын кянары бойунъа салынмасыдыр. Беля кяндлярдя йашайыш биналары бязян йолун (архын, чайын вя с.) бир тяряфи, бязян дя щяр ики тяряфи бойунъа ъярэяви формада дцзцлцрдц. Ъярэяви формалы кяндляр дя Азярбайъанын щям даьлыг, щям дцзянлик яразиляриндя мювъуд олмушдур.

     

    Йашайыш мяскянляринин тарихян гярарлашмыш кянд типляринин план гурулушунда щяйятляр ясас йер тутурду. Юлчцляринин вя план гурулушларынын мцхтялифлийиня (дцзбуъаглы, чохбуъаглы, формасыз) бахмайараг, даь кяндляри истисна олмагла, кяндли щяйятляринин щяр бири мяишят хцсусиййятляриня вя тяйинатына эюря цч бюлмядян ибарят иди: йашайыш вя тясяррцфат тикилиляринин йерляшдийи иншаат бюлмяси, онларын гаршысында йерляшдирилян мяишят-истещсал бюлмяси, якин-диррик сащяси вя мейвя аьаъларынын салындыьы йашыллыг бюлмяси. Бу бюлмялярин бири диэяриндян тапан, гарьы (гамыш) чяпяр, чубугщюрмя вя с. иля айрылса да, араларында ялагяни тямин етмяк цчцн кичик гапы, чах-чах вя йа аддамаъ гойулурду. Щяйятлярин беля бюлмяляря айрылмасы кяндлинин она мяхсус торпагдан сямяряли истифадя етмясиня имкан верирди.

    Кяндли щяйятлярини хариъи мцщитдян тяърид етмяк, Шярг адяти иля онун гапалылыьыны тямин етмяк вя цмуми композисийаны тамамламаг цчцн Азярбайъанын бцтцн бюлэяляриндя щяйятлярин ятрафына щасар (бары, чяпяр) чякилирди. Щасарын чякилмясиндя гарьы, гамыш, даш, чий кярпиъ, кол, чубуг, мющря, аьаъ вя с. кими йерли материаллардан эениш истифадя едилирди. Истифадя олунан материалдан, тикинти тярзиндян вя тяйинатындан асылы олараг чяпярлярин мцхтялиф нювляри (пайалы чяпяр, пайалы-хяндякли чяпяр, дик чяпяр, сындырма чяпяр, щюрмя чяпяр, якмя чяпяр, тяппя чяпяр, чах-чах чяпяр, тапан чяпяр, дарава, басма чяпяр, чилчат чяпяр, гара бары, мющря бары, кярпиъ бары, даш щасар, дашгура щасар вя с.) мювъуд иди.

     Кяндли щяйятляринин мцщцм елементляриндян бири дя щяйятя эириш йолу иди. Етнографик материаллардан мялум олур ки, щяйятя эириш йолу доггаз (поспялянд), чах-чах (аддамаъ) вя дарваза (алагапы) формасында дцзялдилирди. 19 ясрдя Азярбайъанын шящяртипли йашайыш мяскянляриндя дябдябяли, бязякли, камил сянят ясяри тясири баьышлайан эениш дарвазалар цстцнлцк тяшкил едирдися, кяндли щяйятляринин яксяриййятиндя онлар садя, сялигя иля йонулмуш аьаъ щиссяляриндян щазырланырды. Дарвазалар, бир гайда олараг, дяггулбаб, зяндулбаб, щалга-ъяфтя, ичяридян баьламаг цчцн аьаъ сцнэц, линэ, миник-гошгу васитялярини баьламаг цчцн ади щалга иля тяъщиз едилирди.

     Беляликля, Азярбайъан халг йашайыш мяскянляринин мейдана эялмясиндя, мцхтялиф тип вя формаларынын тякамцл мярщяляляриндян кечяряк сабит йашайыш мяскяниня чеврилмясиндя тябии-ъоьрафи шяраит, дюврцн сосиал-сийаси вя игтисади дуруму, тясяррцфат мяшьулиййятинин истигамяти вя с. амилляр щялледиъи рол ойнамышдыр. Археоложи вя етнографик тядгигатларын нятиъяляриня истинад едяряк бу тякамцл вя инкишаф просесини тябии маьаралардан тутмуш, мцасир кянд вя шящяртипли йашайыш мяскянляриня кими ардыъыл излямяк мцмкцндцр.

     Азярбайъанда ян гядим мяскян типляри тябии вя сцни маьаралар (заьа, пянащ, даран, каща, кцщцл, сыьнаг, дялмя) кими формалашмышдыр. Беля маьаралар щям дя ибтидаи инсанларын илк сыьынаъаг йерляри – евляри олмушдур. Мящсулдар гцввялярин инкишафы вя бунунла щямащянэ олараг иншаат техникасынын тякмилляшдирилмяси нятиъясиндя сцни маьаралар тядриъян газма типли евлярля явяз олунмушдур. Даш щюрэцнцн мейдана эялмяси ися газма вя йарымгазма типли евлярин йаранмасында мцтярягги рол ойнамышдыр.

     Гарадам ев типини сцни маьараларын вя газма евлярин инкишаф етмиш формасы щесаб етмяк олар. Азярбайъан яразисиндя Кцлтяпя, Минэячевир, хцсусиля дя Гярб бюлэясиндя ерамыздан яввял 6–4-ъц минилликляря аид Шомутяпя вя Тюйрятяпя йашайыш йерляриндян ашкар едилмиш даиряви планлы, конусвары (эцнбязшякилли) дам юртцклц йашайыш евляри гарадам типли евлярин бариз нцмунясидир. Бу тип евляря Ханлар р-нунда “юйлцк”, “шешя юйлцк”, “пяйябашы”, Нахчыванда “гара ев”, “дюрддиряк ев”, “хачкярянли ев”, “евдамы”, “гыш дамы”, Кялбяъяр, Лачын, Губадлы районларында “дам”, “евдамы”, Борчалыда ися “чардахлыдам”, “бешикдам”, “юйдамы” вя йа садяъя олараг “дам” дейилирди.

     Азярбайъанда мювъуд олмуш вя бюйцк патриархал аиляляр цчцн нязярдя тутулмуш гарадам типли йашайыш евляри йерляшмя мювгейиня эюря йералты, йарымйералты вя йерцстц, йерляшкяляринин сайына эюря ися бир вя йа ики елементли олмушлар.

     Гарадам типли йашайыш евляринин башлыъа характерик хцсусиййяти онун юзцня-мяхсус дам юртцйцнцн гурулушу олмушдур. Мющкям аьаъ дирякляр цзяриндя йоьун тирлярдян дцзялдилян дам юртцйц эетдикъя даралан йарусларла йухарыйа галдырылараг пирамидал-чохпилляли эцнбяз ямяля эятирирди. 18–19 ясрляр вя 20 ясрин яввялляриндя гарадам типли йашайыш евляри йайылма ареалына эюря Кичик Гафгазын даьлыг вя даьятяйи яразисини, о ъцмлядян гисмян Гарабаьын даьлыг щиссясини вя Нахчыван бюлэялярини ящатя етмишдир. Нахчыван бюлэясинин гарадамлары йерцстц олмасы иля фярглянирди. Гарадамлар Шяки–Загатала, Губа– Хачмаз вя Лянкяран–Астара бюлэяляриндя дя мювъуд олмушдур.

     

    Юзцнцн ибтидаи формасында ерамыздан хейли яввял мейдана чыхмыш бюйцк патриархал аиляляр, сонралар мящсулдар гцввялярин инкишафы, мадди истещсал вя мцбадилянин мейдана эялмяси, ямтяяпул мцнасибятляринин формалашмасы нятиъясиндя бюлцняряк фярди аиляляря чеврилмиш, бюйцк аиляляря мяхсус цмуми йашайыш евляри дя (гарадамлар) тядриъян арадан чыхмыш, йерцстц евлярин йени-йени типляри мейдана эялмяйя башламышдыр.

     Азярбайъанын аран кяндляриндя йцнэцл конструксийалы евляр цстцнлцк тяшкил етмишдир. 19 яср–20 ясрин яввялляриндя беля евлярин мцхтялиф локал-мящялли сяъиййяли адлары мялум иди. Беля ки, чубугдан, гарьы вя гамышдан тикилян йцнэцл конструксийалы евляр Нахчыван, Гарабаь вя Ъянуби Азярбайъан бюлэяляриндя “човустан”, Губа–Хачмаз бюлэясиндя “чубуг ев”, “дарбянд”, Муьанда “гом ев”, “щюрмя ев”, Шяки–Загатала бюлэясиндя “чубугщюрмя”, “чяпяря ев”, “читямя”, Ширванда “гарьы ев”, “гамыш ев”, “тапан ев”, Гярб бюлэясиндя вя Эянъябасарда ися “гарьыдурма” адланырды.

     19 яср–20 ясрин яввялляриндя Азярбайъанда эениш йайылмыш йашайыш евляринин бир гисмини мющря (палчыг) типли евляр тяшкил едирди. Бу тип евляр бязян 30–40 см щцндцрлцкдя чай дашындан щюрцлмцш бцнювря цзяриндя, бязян дя билаваситя йер сятщиндян башлайараг тикилирди. Мющря дивар тикинтисиня халг арасында “мющря вурмаг” дейилирди.

     Азярбайъанын даь вя даьятяйи кяндляриндя йашайыш еви фондунун яксяр щиссясини йасты дамлы, даш щюрэцлц, нисбятян алчаг “дахал” типли евляр тяшкил етмишдир. Ширван бюлэяси вя Муьан цчцн характерик олан “сялйани” евляр, Эянъябасар вя Ширван бюлэяляриндя ися эениш йайылан “ширвани” евляр Азярбайъанын халг йашайыш евляри фондуну хейли зянэинляшдирмишдир.

     19 яср–20 ясрин яввялляриндя Азярбайъанын мешя массивляри иля зянэин олан бюлэяляриндя аьаъдан тикилмиш мцхтялиф ев типляри цстцнлцк тяшкил едирди. Беля ев типляриндян бири “кяртмя” ев иди. Кичик Гафгазда, Шяки–Загатала, Губа–Хачмаз вя Ширванын даьлыг бюлэясиндя эениш йайылмыш кяртмя типли евляр емарлыгкомпозисийа бахымындан бир-бириндян аз фярглянмякля Губа–Хачмаз бюлэясиндя “дярбянди”, Йардымлы бюлэясиндя “тахта ев” (“тахтнякя”), Лянкяран бюлэясиндя ися “янъинякя” адлары иля мялум иди. Астара кяндляриндя бу тип евляр “ъялинякя” евляр кими эениш йайылмышды .

     Кяртмя евляр бир вя йа ики отаглы, бирмяртябяли (надир щалларда икимяртябяли), йасты вя йахуд чатмадам юртцклц олурду. Йасты дамлы олдугда, евин дам юртцйцнц йонулмуш дцзбуъаглы тирлярдян гурур, цзяриня галын тахта дюшяйир, цстцня галын палчыг (кцндя) тюкцр вя сонра да суваг чякирдиляр. Кяртмя (ъялинякя) типли евлярин дам юртцйц (кцмц, чардаьы, баны) бязян ики вя йа дюрдйамаълы гурулурду. Дам юртцйц кими лыьдан, кирямитдян вя йа дямираьаъдан хцсуси йонулмуш кирямитяохшар аьаъ тавалардан (тахтапуш) истифадя олунурду. Адятян, кяртмя евлярин гаршысында аьаъ сцтунлар цстцндя ейван да тикилирди. Астара районунун даьлыг щиссясиндя тикилян ъялинякя типли евлярин кяртмя типли евлярдян фярглянян хцсуси – ейвансыз инша едилян вариантлары да мювъуд олмушдур. Кяртмя типли евлярин Азярбайъанда инша олунмасы тарихи чох гядимдир. Беля ки, щяля Енеолит вя еркян Тунъ дюврляриндя Азярбайъанын мешяятрафы яразиляриндя ящалинин йашайыш еви фондунда кяртмя типли евлярин ибтидаи формасы мювъуд олмушдур.

     

    Азярбайъанын халг йашайыш евляри фондунда аьаъ евлярин диэяр бир типи – ъымьа (чыь) евляр дя мцяййян йер тутурду. Кяртмя евляр кими, ъымьа евляр дя Азярбайъанын айры-айры яразиляриндя мцхтялиф адларла мялум олмушдур. Шяки–Загатала бюлэясиндя “чыь ев”, “аьаъ ев”, “ажан ев”, “дяйя”, “дирякарасы”, Лянкяран бюлэясиндя “сцннякя” вя йа “сцндцнякя”, “пушталы ев”, “гоймякя”, “ъаръив ев”, Ширван бюлэясиндя “баьдади ев”, Гярб бюлэясиндя “мяряк”, “дирякарасы вя арадолдурма” адланан ъымьа евляр мемарлыг-композисийа гурулушуна эюря бир вя йа икимяртябяли, тяк вя гоша отаглы, ейванлы вя ейвансыз инша олунурду.

     Евин дам юртцйцнц гурмаг цчцн йеря басдырылмыш диряклярин цстцня кюндялян гуршаглар (кятил, нал) гойулур, цзяриня дам милляри дцзцлцр, гарьы-гамыш тюкцлцр, торпагланыр вя суванырды. Йаьыш вя гар суйунун ичяри сызмамасы цчцн дамын юртцйц, бязян “балыгбели” формасында дцзялдилирди. Шяки–Загатала вя Лянкяран бюлэяляриндя беля евляри чох заман чардаглы тикирдиляр ки, бу да атмосфер чюкцнтцляринин гаршысыны алмаг мягсяди эцдцрдц. Ъымьа евлярин гапы вя пянъяря ачырымлары кичик юлчцдя олур, ейванын йерляшдийи гяншяр тяряфдя гойулурду.

     Аьаъдан инша едилян ев йарымтипляринин аьаъ дирякляр цзяриндя гурулан вя гцлляйябянзяр нцмуняси олан “лям” юзцнямяхсус йер тутмушдур. Ясасян, йай истиращят еви щесаб олунан лям Азярбайъанын рцтубятли вя бцркцлц бюлэяляри, хцсусян Лянкяран–Астара бюлэяси цчцн сяъиййявидир. Аран районларында она “талвар”, Нахчыванда “тахт”, Абшеронда “балахана”, “кцлафирянэи”, Гах районунда “алтыачыг”, Загатала районунда ися “гулача” дейилирди.

     Ясасян, дюрд ядяд щцндцр дирякляр цзяриндя гурулан лям ики вя цч мяртябяли олур, дам юртцйц икийамаълы вя дюрдйамаълы дцзялдилир, тахта, гамыш (лыь) вя йа кирямитля юртцлцрдц.

     19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя Азярбайъанын халг йашайыш евляри фондуну тяшкил едян ев типляринин ян тякмилляшдирилмиш формалары халг арасында “аь ев”, “отаглы ев”, “ишыглы ев” вя с. Адларла мялум олан ейванлы евляр иди. Беля евлярин “голсуз ейванлы”, “тякголлу ейванлы” вя “гошаголлу ейванлы” формасы мювъуд иди. Бунлардан голсуз вя гошаголлу ейванлы евляр Азярбайъан тикинти мядяниййятинин мцщцм наилиййяти щесаб олунур.

     19 ясрин сонларындан башлайараг Азярбайъанда халг арасында “ишыглы ев”, “аь отаг”, “тяняби ев”, “айнабяндли ев”, “имарят”, “маликаня”, “мцлк” вя “гяср” кими адларла мялум олан, игтисади ъящятдян тяминатлы шяхсляря мяхсус даща мцряккяб гурулушлу евляр мейдана эялмишдир. Адятян, беля евляр щцндцр даш щасарларла ящатялянир, эириш вя йа алагапыларла тяъщиз олунур, сыра таьлары, сыра сцтунлары, даш шябякяли гапы вя пянъяряляри иля диггяти ъялб едирди. Азярбайъанын Губа, Шяки, Шуша, Эянъя, Бакы, Шамахы, Ордубад вя с. шящярляриндя беля ев типляриня тез-тез раст эялмяк оларды. Кянд йерляриндя ися беля ев типляри надир щалларда тикиляряк чохотаглы, кцрсцлц, айнабяндли (сийиртмя шябякяли), икимяртябяли, яксяр щалларда ися чатмадам юртцклц олурду.

     Ширванын яняняви халг йашайыш евляри арасында юзцнцн даща мцряккяб план гурулушу иля фярглянян имарят типли евляр халг арасында “вар евляри” адланыр. Чохотаглы имарятляр тякъя йашайыш вя мяишят бюлмяляринин (йатаг отаьы, йемяк отаьы, аьалыг отаглары, мятбях вя с.) сайы ъящятдян дейил, щабеля тясяррцфат бюлмяляри (анбар, гураглыг, дцкан, тяндирхана вя с.) вя нюкяр-наиб цчцн нязярдя тутулан ялавя отаглары иля фярглянирди.

     Беляликля, Азярбайъанын халг йашайыш евляри фонду ян гядим дюврлярдян тутмуш 20 ясрин яввялляринядяк тарихи тякамцл просесиндя ибтидаи инсанларын тябии вя сцни маьараларындан башлайараг мцасир евляря кими чох бюйцк тякмилляшмя вя зянэинляшмя йолу кечмишдир.

     Азярбайъанын халг йашайыш евляри фондунун бир гисмини дя малдар елатлара мяхсус олан вя мцхтялиф адлар дашыйан мцвяггяти йашайыш евляри (алачыг, ъома, дяйя, мухру, гаракечя, дцннцклц ев, колух, маьардяйя вя с.) тяшкил едирди. Адындан мялум олдуьу кими, мцвяггяти йашайыш евляри, ясасян, йайлаг шяраитиндя инша олунур, асанлыгла сюкцлцб-йыьыла билирди.

    Етнографик арашдырмалар эюстярир ки, Азярбайъанын малдар елатларынын истифадясиндя олан мцвяггяти йашайыш евляринин мцхтялиф вариантлары ичярисиндя дяйя (Ширванда – гаракечя) вя алачыг цстцнлцк тяшкил етмишдир. Дяйя, щям юлчцсцня, щям дя тикилмя цсулуна эюря алачыгдан фярглянирди. Щяъминя эюря алачыгдан кичик олан дяйя, мющкямлийиня эюря дя ондан эери галырды. Беля фяргли хцсусиййятляриня бахмайараг яслиндя алачыг вя дяйя ейни мцвяггяти йашайыш евинин ики мцхтялиф нювцдцр. “Дяйя” истилащы бир чох тцркдилли халгларда, цмумиййятля, “ев” мянасында ишлядилир.

     Алачыг вя дяйянин ичярисиндя “нями”, йахуд “буъаг” дейилян хцсуси йер дцзялдилир, бурада щейвандарлыг мящсуллары вя ярзаг сахланылырды.

    Азярбайъан халгынын бюйцк яксяриййятинин йашайыш евляри 19 яср–20 ясрин яввялляриндя газма, гарадам вя пяйя типли олдуьундан, онларда дахили сялигя-сащман о гядяр дя эюзлянилмирди. Беля евлярдян тякъя йашайыш цчцн дейил, тясяррцфат мягсядляри цчцн дя истифадя едилирди. Бу барядя 19 ясрин яввялляриня аид бир мялуматда дейилир: “Адятян, беля евляря дахил олдугда илк дяфя адамын эюзцня бир-бириня сюйкянмиш мис габларын узун ъярэяси, сонра йан-йана гойулмуш халчалар, кечяляр вя бархана дяйир. Йердя, евин ортасында оъаг галайыб йемяк щазырлайыр, чюряк биширир вя гышда исинирляр. Эириш йолу иля цзбяцз арха дивар бойу алчаг тахт йерляшдирилир, цстцня палтар вя башга мцхялляфат йыьылмыш йун мяфряшляр го гойулур, дивардан ися силащ асылыр”.

    Йерцстц евлярдя ися дахили сялигя-сащман даща тез эюзя чарпырды. Бурада мцхтялиф мягсядляр цчцн дцзялдилмиш дивар ачырымлары (тахча, зещ вя йа ряф, дивар шкафы, йцк йери, долаб, бухары вя с.) мювъуд иди. Аиля мяишяти цчцн сяъиййяви олан бцтцн просесляр (йемяк, йатмаг, динъялмяк, ев ишляри эюрмяк вя с.) дюшямя цзяриндя щяйата кечирилдийиндян, онун сялигяли дцзялдилмясиня хцсуси фикир верилирди. Адятян, дюшямя саман гатылмыш палчыгла галын суваныр, суваг гуруйандан сонра онун цзяриня вя диварлара аь эилдян ширя чякилирди. Ширялянмиш дюшямяйя, ев сащибинин мадди имканындан асылы олараг кечя, палаз, ъеъим, щясир, килим, халча, эябя вя с. салыныр, цзяриня ашыланмыш гойун дярисиндян айагалты гойулур, мцтяккя, балыш вя дюшякчяляр (налча, нимдяр) дцзцлцрдц.

    Азярбайъан халг йашайыш евляринин дахили сащманында мцщцм мяишят елементляриндян бири йцк йеринин (ъамахатанын) олмасы иди. Мялумдур ки, пяйя, газма вя гарадам типли евлярдя йцк йери даш, кярпиъ вя йа аьаъ дайаглар цзяриндя гурулан йцкалтылардан ибарят иди. Йерцстц евлярдя ися бу мягсяд цчцн хцсуси дцзялдилмиш дивар ачырымларындан истифадя едилирди. Чох вахт мяишят мцхялляфатыны мяфряш, йахдан вя сандыьа йыьыб йцк йериня гойурдулар.

     Евлярин дахили сащманындакы мяишят елементляриндян олан тахча эцндялик ишлядилмяйян ев аваданлыгларынын, гиймятли шейлярин, гадын зинятляринин, ичярисиня хейир-шяр либаслары гойулан вя бащалы парчалардан щазырланан палтар боьчасынын (Нахчыванда она “палтар чаршову” дейирдиляр) сахланылмасы цчцн нязярдя тутулурду.

     Эцндялик ишлядилян габ-гаъаьы, азугяни, чай вя хюряк дястэащыны тахчанын бир нювц олан долабда (дулада) сахлайырдылар. Адятян, тякотаглы евлярдя бир ъцт долаб олурду. Бязян евин ейванында да долаба тясадцф едилирди.

     Цзяриня мцхтялиф мятбях аваданлыьы йыьылмыш ряф (зещ, лямя) евин дахили сащманында мцщцм йер тутурду. Ону, бир гайда олараг, евин йан диварлары бойунъа дцзялдирдиляр. Бязян евин бцтцн диварлары бойу дцзялян зещя дя тясадцф олунурду. Зещин цзяриня мяишятдя аз ишлядилян вя тез сынан ев аваданлыьы мцяййян ардыъыллыгла вя хцсуси зювг иля йыьылырды. Зещ бир нюв аилянин игтисади вязиййятинин эюстяриъиси иди. Бурайа дцзцлмцш габларын сайына, дяйяриня вя мцхтялифлийиня эюря аиля сащибинин мадди вязиййятини мцяййян етмяк оларды.

     

     

    Азярбайъанын бязи бюлэяляриндя (Нахчыван, Ширван, Абшерон вя с.) евлярин дахили сащманында кцрсц дя мцяййян йер тутурду. Адятян, кцрсцдян гыш айларында гызынмаг цчцн истифадя олунурду. Евин ортасында гурулан кцрсц дюшямя цзяриндя газылмыш дайаз чаладан, алчаг кятилдян вя онун цзяриня салынмыш бюйцк “кцрсц йорьаны”ндан ибарят олурду. Бязи евлярдя чала явязиня, хцсуси дцзялдилмиш эил кцря вя чугун мангалдан да истифадя едилирди.

     Евлярин дахили сащманында диггяти ъялб едян диэяр бир мяишят елементи бухары иди. Ондан хюряк щазырламаг вя евляри гыздырмаг мягсядиля истифадя олунурду. Йашайыш евляринин яксяриййятиндя бухары кялля диварын ортасында йерляшдирилирди. Бязян отаьын кцнъляринин бириндя оъаг ойуьундан вя диваричи тцстц борусундан ибарят бухарылара да раст эялмяк олурду. Евлярин гыздырылмасына хидмят едян, юзляринин декоратив ишлянмяляри бахымындан камил сянят ясяри тясири баьышлайан вя гурулушъа мцхтялиф олан бухарылар ясас етибариля варлыларын евляриндя олурду.

    Азярбайъанда йашайыш евляринин гыздырылмасы цчцн истифадя едилян сцни васитяляр – орта оъаьы, бухары – тянякя (чугун собалар), кцрсц (эил кцря, мангал), газ собалары вя бухарла ишляйян мцасир истилик системляриня кими бюйцк инкишаф йолу кечмишдир. Бящс олунан дюврдя евлярин гыздырылмасында йанаъаг кими одун, кярмя (гырма), тязяк вя с.-дян, Абшерон бюлэясиндя ися нефтдян (мазутдан) эениш истифадя олунурду.

     Йашайыш евляринин дахили сащманына анбар кими истифадя едилян кянди, ири сандыг (йахдан), чубуг вя йа гарьыдан дцзялдилмиш, йахуд ипдян щюрцлмцш гашыглыг, мящряба асмаг цчцн аьаъдан цчбуъаг формасында дцзялдилмиш асылган, ийня-сап гоймаг цчцн ийнядан, дивара вурулан халчаларын цзяриня бянд едилян мцхтялиф нахышлы ял тикмяляри вя с. мяишят яшйалары да юзцнямяхсус рювняг верирди. Евлярин йыьышдырылмасында вя сцпцрцлмясиндя “туь” адланан кичик сцпцрэялярдян истифадя олунурду.

     Евлярин дахили сащманында ишыгландырма мясяляси дя башлыъа йер тутурду. 19 ясрдя евлярин сцни ишыгландырылмасында эеъяляр орта оъаьындан, уъу аловлу кюсювдян, бухарыда йанан оъаьын шюлясиндян, эцндцзляр ися гапы вя пянъяря ачырымларындан, дам баъасындан, сонралар мцхтялиф йаьлы биткилярдян (палыд, тозаьаъы, эярмяшов вя с.) истифадя олунурду. Етнографик материаллар эюстярир ки, Азярбайъанын гярб бюлэяляриндя йашайыш евляринин ишыгландырылмасы цчцн даща чох аьаъ чубуьундан щазырланмыш “дюймя” адланан чырагдан истифадя едилмишдир.

     Евлярин ишыгландырылмасында 19 ясрин икинъи йарысындан башлайараг Азярбайъанда мазут вя гара нефтля ишляйян гарачырагдан истифадя олунурду. Онлар сахсыдан, шцшядян, мисдян вя тянякядян дцзялдилир, дюшямядян мцяййян щцндцрлцкдя, аьаъдан гайрылмыш чырагбанларын цстцня гойулурду. 20 ясрин яввялляриня йахын гарачыраглары тядриъян шцшяли лампалар, фянярляр явяз етди. Бундан сонра халгын мяишятиня ардыъыллыгла “йеддилик”, “онлуг”, “отузлуг” лампа  нювляри дахил олду.

     20 ясрин яввялляриня гядяр Азярбайъан халг йашайыш евляринин бюйцк яксяриййятиндя, демяк олар ки, мебел олмамышдыр. Аз-чох варлы аилялярдя “тахт” адланан аьаъ чарпайылар, аьаъдан дцзялдилмиш маса, кятил вя с. аваданлыглара тясадцф едилмишдир.

     Яд.: С а л а м з а д я Я. В., С а д ы г з а д я Я. Я. 18–19 ясрлярдя Азярбайъанда йашайыш биналары. Б., 1961; У с е й н о в М., Б р е т а н и ц к и й Л., С а л а м з а д е А.  История архитектуры Азербайджана. М., 1963; К а р а к а ш л ы К. Т. Материальная культура азербайджанцев. Б., 1964; Н я с и р л и М. Н. Азярбайъан ССР Шяки-Загатала  зонасы ящалисинин йашайыш евляри. Б., 1975; М е х т и е в А. М. Деревянное зодчество Азербайджана. Б.,  1987; й е н я о н у н: Народные жилища Азербайджана. Тебриз, 2002.

    Фязаил Вялийев

    3.2.8. Yaşayış məskənləri və evlər

    Йашайыш мяскянляри вя евляр

     Азярбайъанда бяшяр тарихинин айрыайры мярщяляляриндя йашайыш мяскянляринин мцхтялиф тип вя формалары мювъуд олмушдур. Онларын мейдана эялмясиндя тябии-ъоьрафи шяраитин, мювъуд иътимаи-игтисади гурулушун, мящсулдар гцввялярин инкишафынын, сосиал-игтисади инкишафын хцсусиййятляринин, аиля щяйаты нормаларынын вя тясяррцфат фяалиййяти истигамятинин щялледиъи ролу олмуш, бу амиллярин фяал тясири сайясиндя халг мяишятиндя ямяля эялян йени кейфиййят дяйишиклийи йашайыш мяскянляринин мцхтялиф тип вя формаларынын мейдана эялмясиня зямин йаратмышдыр.

     Азярбайъан яразиси юзцнцн ландшафтрелйеф гурулушуна эюря даьлыг, даьятяйи вя дцзянлик яразилярдян ибарятдир. Даьлыг ярази тябии-иглим шяраитиня, щидрографийа, орографийа вя эеоморфоложи хцсусиййятляриня, флора вя фаунасына эюря зянэин олдуьундан, юлкянин ян гядим сакинляри мящз бурада – тябии маьараларда мяскунлашмышлар. Азых, Таьлар, Гобустан, Газма, Авейдаь маьаралары яъдадларымызын илк сыьынаъаг йерляри кими мялумдур.

     Тарихи инкишаф просесинин сонракы мярщяляляриндя инсанлар тябии материаллардан (даш, аьаъ, сцмцк вя с.) ямяк алятляри щазырламаг вярдишляриня йийяляндикъя, маьарадахили йерляшкялярдя дивар ачырымлары дцзялтмяк, маьарада йанан оъаьын тцстцсцнц байыра чыхармаг цчцн таванда баъалар ачмаг кими зярури ишляри йериня йетирмяйя башламышлар. Беляликля, ибтидаи инсанларын тябии маьаралары юз ирадяляриня уйьун шякилдя йенидян гурмаг вя тякмилляшдирмяк вярдишляри нятиъясиндя йашайыш мяскянляринин йени бир типи – сцни маьара мяскянляри йаранмышдыр. Истяр тябии, истярся дя сцни маьара мяскянляри яъдадларымызын илк йашайыш еви кими дя ящямиййят кясб едир. Азярбайъан яразисиндя сцни маьаралара Бюйцк Гафгаз даьларынын ъянуб-шярг вя шимал-шярг ятякляриндя, щямчинин Кичик Гафгаз вя Талыш даьлары бюлэясиндя (Губа, Шамахы, Губадлы, Зянэилан, Кялбяъяр, Лачын, Лерик), еляъя дя Ъянуби Азярбайъанда тясадцф олунур. 20 ясрин 30-ъу илляриндя етнографлар Я.К.Ялякбяров вя Г.Т.Гарагашлы Кялбяъяр, Эядябяй, Ханлар вя Лачын районларында йашайыш ящямиййятини щяля дя итирмямиш сцни маьара мяскянляри гейдя алмышлар.

     Иътимаи инкишафын сонракы мярщяляляриндя Азярбайъанын даьятяйи вя дцзянлик яразиляриндя дя мяскунлашма просеси эедирди. Мящсулдар гцввялярин инкишафы иля ялагядар якинчи вя малдар гябилялярин формалашмасы нятиъясиндя Азярбайъанын дцзян вя даьятяйи яразиляриндя йени-йени гябиля мяскянляри йараныр вя инкишаф едирди. Якинчиликля мяшьул олан тайфалар сцни суварма гайдаларына йийяляндийиндян чай, арх вя йа каналларын ятрафында, малдарлыгла мяшьул оланлар ися отлагларла зянэин яразилярдя мяскян салмаьа цстцнлцк вермишляр. Азярбайъанын даьятяйи вя дцзян бюлэяляриндя ашкар олунмуш Енеолит вя Дямир дюврцня аид олан чохсайлы йашайыш мяскянляринин изляри буну бир даща тясдиг едир.

     Азярбайъанда эениш йайылмыш йашайыш мяскянляринин сяъиййяви тарихи типляриндян башлыъасы кянд олмушдур. Кянд – отураг ящалийя мяхсус даими йашайыш евляри, тясяррцфат тикилиляри, щяйятйаны сащяляри, инзибати, сосиал-мядяни вя дини мяркязляри, цмуми отлаглары, якин сащяляри, ичмяли сулары, айрыъа гябиристанлыьы олан вя ящалинин етник тяркибинин цмумилийи иля характеризя олунан тарихян формалашмыш мяскяндир. Кянд, бир гайда олараг, полиэен (бир-бириня гощум олмайан бир нечя нясилдян ибарят ящалинин йашайыш мяскяни) характер дашыйыр вя ящалисинин сайы, шящяр истисна олмагла, диэяр мяскян типляриндян даща чохдур. Полиэен характерли кяндляр щяряси бир мящялля тяшкил едян гощум патронимик груплардан (тайфа, басалаг, тиря, нясил, тябящ, ягряба, оъаг, дянэя, евляри, чиляк, ювлады, ушаьы вя с.) ибарят иди вя щяр биринин якин сащяси, юрцшц, бичяняйи, мешялийи, ахмаз вя ъяляси иля щцдудланан щянди олурду.

     19 ясрдя Азярбайъанда моноэен характерли (бир кюкдян тюрямя) кяндляря аз да олса тясадцф едилирди. Шяки–Загатала бюлэясинин Башдашаьыл, Сарыбаш, Муьанлы, Гыпчаг кяндляри бир мяншяли иди. Ширванын Быьыр кяндинин ящалиси Ъялил ювладынын тюрямясидир. Нахчыванда Кянэярли сойларынын йашадыглары кяндляр (Йурдчу, Габыллы, Гарабаьлар, Гараханбяйли, Кечили вя с.) дя бу гябилдяндир.              

     

    Иътимаи инкишафын сонракы эедишиндя гощумлуг принсипляриня ясасланан кяндлярдя баш верян дяйишикликляр онларын бюйцйяряк гарышыг тяркибли кяндляря чеврилмясиня сябяб олмушдур. Беля кяндлярин ямяля эялмясини патронимик аилялярин бюйцйяряк парчаланмасы, орта ясрлярдя чохсайлы ящали групларынын Азярбайъан яразисиня миграсийасы иля изащ етмяк олар. Мцхтялиф обйектив тарихи сябябляр цзцн-дян юлкя дахилиндя ящалинин кючмякля йердяйишмяси дя гарышыг тяркибли кяндлярин мейдана эялмясиндя ясас рол ойнамышдыр. Мящз бунларын нятиъяси олараг гощумлуг принсипи ясасында мяскунлашма просеси эетдикъя зяифлямиш, йашайыш мяскянляринин салынмасында гоншулуг принсипляри цстцнлцк тяшкил етмишдир. Гарышыг тяркибли кяндлярин йаранмасына чар Русийасынын Азярбайъаны ишьал етмясиндян сонра (19 ясрин 20–30-ъу илляриндя) Шимали Азярбайъан яразисиня кцтляви шякилдя ермянилярин, русларын вя б. халгларын кючцрцлмяси дя тясир етмишдир.

     Азярбайъанлыларын йашайыш мяскянляринин тарихян йаранмыш диэяр сосиал-игтисади типляри оба, шенлик, биня, йурд, дцшярэя, гышлаг, йайлаг, дяккя, дянэя, сыьырхана, йатаг вя с. мцвяггяти елат йашайыш мяскянляриндян ибарят олмушдур.

     Оба – 19 ясрдя щям малдар иъма цзвляриня мяхсус хцсуси гурум (бирлик), щям дя отураг ящалинин мцвяггяти йашайыш мяскяни олмуш, тядриъян даими йашайыш мяскяниня – кяндя чеврилмишдир. Азярбайъанын айры-айры бюлэяляриндя мювъуд олан беля обалар кяндя чевриляркян кянд адларында “оба” компонентини дя сахлайырды. Мяс., Вялиоба, Молла-оба (Масаллы району), Мащмудоба (Шащбуз району), Ашыгоба (Гусар району) вя б. обалар, бир гайда олараг, малдарлыг тясяррцфатынын йайлаьа вя гышлаьа кючмяси иля ялагядар мейдана эялирди. Даими йашайыш мяскяниндян – кянддян нисбятян аралы салынан обада, адятян, гощум аиляляр мяскунлашырды. Отлаглардан сямяряли истифадя етмяк мягсядиля истяр йайлагларда, истярся дя гышлагларда обалар хырда ващидляря – д я н э я л я р я бюлцнцр, дянэяляр ися бир-бириндян “отарасы” адланан мярзлярля айрылырды.

     Шенлик (шенник) дя оба кими гядим тарихя малик йашайыш мяскяни олуб, аиля цзвляринин сайына эюря ондан кичик иди. Кома формалы йашайыш мяскянляриндяки щяр бир кома айрыъа бир шенлик тяшкил едир вя яксяр щалларда моноэен характерли олурду. Шенлик ящалисинин тяркиби, ясасян, гощум тайфалардан формалашырды.

     Биня – мцвяггяти йашайыш мяскянляринин рцшейм типи олараг бу вя йа диэяр кяндин салынмасында илкин мярщяля тяшкил етмишдир. Топланылан етнографик материаллардан айдын олур ки, биня 19 ясрдя Азярбайъанын даьлыг бюлэяляриндяки кяндлярин яксяриййятиндя мювъуд олмушдур. Ясасян, малдарлыгла мяшьул олан ящали тяряфиндян кяндин йахынлыьында салынан тясяррцфат тикилиляри (йатаг, тювля, пяйя, халхал, баныстан вя с.) биня адланырды. Бинядя аилялярин сайы артдыгъа тядриъян тясяррцфат тикилиляри вя йашайыш евляри дя инша едилирди. Бу тикилиляр чохалдыгъа биня даими йашайыш мяскяниня чеврилир вя о, йа орада илк мяскян салмыш адамын ады иля, йа да малдарлыг тясяррцфатынын цстцн сащяляриндян биринин ады иля адландырылырды (Гасымбиняси, Мяммядушаьыбиняси, Бахышбиняси, Малбиняси, Гойунбиняси вя с.).

     Гышлаг – сыьырхана, йатаг вя йашайыш евлярини юзцндя бирляшдирян мцвяггяти йашайыш мяскяни иди. Адындан мялум олдуьу кими, гышлаг, ясасян, гыш айларында йашайыш цчцн нязярдя тутулан ярази, отлаг сащяси демякдир. Илин 8–9 айыны гышлагларда кечирян Азярбайъанын малдар елатлары йалныз йай айларында йайлаглара галхардылар. Гышлаг диэяр мцвяггяти йашайыш мяскяни нювляриндян даимилийи иля фярглянир вя кяндя кечидин сон мярщяляси щесаб олунур.

     Азярбайъанда эениш йайылмыш мцвяггяти йашайыш мяскянляриндян бири дя й а й л а г олмушдур. Йайлаглар, адятян, йцксяк алп чямянликляриндя йерляширди. Илин 3–4 айыны йайлагларда кечирян малдар елатлар бурада алачыг вя дяйялярдя йашайырдылар. Йайлаглара кючмя вя йурдсалма гайдаларында, ясасян, су мянбяляриня йахынлыг, отлаг гайьылары, щямчинин гощумлуг мцнасибятляри цстцн йер тутурду. Яксяр щалларда бир нечя гощум аиля бир йердя й у р д (йайлаг) салырды. Бязян ири малдарлыг тясяррцфатына малик олан варлы аилялярин айрыъа йайлаглара дцшмяси мцстясна щал олурду. Гощум аилялярин бир нечя ил далбадал дцшдцкляри йурд йерляри – йайлаглар аиля башчысынын, бязян дя онларын тямсил етдикляри кяндлярин ады иля адланырды (Ямирящмядин йурду, Няби йурду, Елдар йайлаьы вя с.).

     Мцвяггяти йашайыш мяскянляринин бязиляри (биня, оба, йатаг, гышлаг, сыьырхана вя с.) тарихян малдарлыг тясяррцфатынын инкишафы иля сых баьлы олмуш, даими йашайыш мяскянинин – кяндин йаранмасында мцяййян мярщяля тяшкил етмишдир. Газах бюлэясинин Чайлы кянди вахтиля Гыраг Кясямян кяндиндяки Гызйетярли тайфасынын гышлаг йери олмуш, сонралар малдар ящалинин отураглашмасы просесиндя кяндя чеврилмишдир. Гышлаг йеринин даими мяскяня – кяндя кечид тяшкил етдийини бязи кянд адларынын тяркибиндя “гышлаг” компонентинин олмасы да тясдиг едир. Товузун Бюйцкгышлаг, Лачынын Кющнягышлаг, Газаьын Дцзгышлаг, Дашкясянин Йалгышлаг, Зянэиланын Эцнгышлаг, Гябялянин Айдынгышлаг, Эоранбойун Башгышлаг кими кяндляри буна мисал ола биляр.

     Азярбайъанда мящсулдар гцввялярин вя капиталист мцнасибятляринин инкишафы, бу мцнасибятлярин кянд мяишятиня даща дяриндян нцфуз етмяси иля ялагядар йаранан сосиал мцщит, бюйцк аилялярин патронимик груплара парчаланмасы, ящали артымы, йыьъам тяркибли кяндлярдя торпаг чатышмазлыьы вя с. амилляр йени йашайыш мяскянляринин ямяля эялмясиндя ясас рол ойнайырды. Бязян ана кянддян айрылан тюрямя кяндляр юз яввялки ад мянсубиййятини горуйуб сахлайыр, бязян дя йа кянд адларына, йа да ана кянддян айрылан тайфа адларына хцсуси компонентляр (оба, биня, мязря, дизя вя с.) ялавя олунурду. Оба вя биня компонентли кяндляр бцтцн Азярбайъан цчцн сяъиййяви олса да, мязря вя дизя компонентли кяндляр, ясасян, Нахчыван бюлэяси цчцн сяъиййявидир (Оруъдизя, Мамирзядизя, Алаэюзмязря, Пайызмязря вя с.).

     Азярбайъанын яняняви йашайыш мяскянляриндян бящс едяркян шящяртипли мяскянляр хцсуси гейд едилмялидир. Тарихи мялуматлар Азярбайъанда шящяр мядяниййятинин, шящяртипли илк йашайыш мяскянляринин е.я. 1-ъи миниллийин яввялляриндя мейдана эялдийини тясдиг едир. Гядим Азярбайъанын шящярляри карван-тиъарят йоллары цзяриндя йерляшмякля, шящяр мяишят тярзинин бцтцн эюстяриъиляриня там ъаваб верирди. Азярбайъанын феодал типли шящярляри сырасында ясас йер тутан Тябриз, Бакы, Шамахы, Эянъя, Нахчыван, Бярдя, Дярбянд, Гябяля, Бейляган, Шабран, Шяки вя с. йашайыш мяскянляринин йерли сосиал-игтисади инкишафдакы ролунун мцхтялифлийиня бахмайараг, онларын мемарлыг-планлашдырма гурулушларында бир сыра цмуми ъящятляр олмушдур. Вахтиля салынан Азярбайъан шящярляринин яразиси юз функсийаларына эюря фярглянян “ярк” (ичгала, нарынгала), “шящристан” (ясилзадялярин йашадыьы щисся) вя “рабат” (сянят вя тиъарят щиссяси) адлы цч мцхтялиф бюлмядян ибарят иди. Щакимин сарайы вя башга ясас рясми биналар, онлар цчцн айрылмыш сащяляр ващид планлашдырма комплекси шяклиндя истещкам диварлары иля ящатя олунараг шящярин “ярк” щиссясини тяшкил едирди. “Шящристан”, адятян, щям мцдафия, щям дя хариъи эюркям бахымындан шящярин ящямиййятли вя эюзяэялимли сащясиндя йерляширди. Йашайыш, тиъарят вя сяняткарлара мяхсус биналарын йерляшдийи шящярин “рабат” щиссяси мцряккяб вя гарышыг кцчя шябякяси иля, тиъарят-сянят ъярэяляри – чаршы вя даланлары, базарлары, карвансаралары иля диггяти ъялб едирди. Шящяртипли йашайыш мяскянляри, бир гайда олараг, мящялляляря бюлцнцрдц. Мящялляляр айры-айрылыгда шящярин бир вя йа бир нечя бюлмясини ящатя едирди. Ящалинин ращатлыьы цчцн щяр мящяллядя мясъид, щамам, мядряся, базар вя б. иътимаи вя дини сяъиййяли биналар инша едилирди.

     Азярбайъанын орта яср феодал шящярляриндя сяъиййяви хцсусиййят кими йашайыш евляринин фасады щяйятя истигамятлянир, кцчя дивары бцтюв олурду. Аиля мяишятинин спесификасы иля баьлы олан беля планлашдырма кечмишдя бцтцн мцсялман Шяргиндя мювъуд иди.

     20 ясрин 30-ъу илляриндян башлайараг йени сосиал мцнасибятляр вя тясяррцфат формаларынын йаранмасы иля ялагядар олараг халг йашайыш мяскянляринин йени типи – колхоз вя совхоз гясябяляри (Зяйям, Дялляр, Мцшфиг, М.Я.Сабир ад. гясябя, Кижяба, Гящряманлы, Кцр, Дийаллы вя с.) салынмышдыр.

     Йашайыш мяскянляринин тип вя формаларынын бяргярар олмасында Азярбайъан цчцн сяъиййяви олан якинчилик, якинчилик-малдарлыг вя малдарлыг кими тясяррцфат-мядяни типлярин мцщцм ролу олмушдур.

    Азярбайъан яразиси цзря мяскунлашма мящз бу тясяррцфат-мядяни типляря уйьун эялир. Нахчыван, Эянъя-Газах, Ширван, Алазан-Щяфтяран, Мил-Муьан, Гарабаь, Лянкяран, Шабран дцзянликляри суварма якинчилийи цчцн ялверишли олдуьундан, ящалинин мяскунлашмасында башлыъа рол ойнамышдыр. Бурада мяскунлашма, ясасян, дцзянлик вя йахуд чайкянары (архкянары) мяскунлашма типи кими сяъиййялянир.

     

     

    Азярбайъанын даьятяйи йашайыш мяскянляринин ящалиси, ясасян, дямйя якинчилийи вя отураг малдарлыгла мяшьул олдуьундан, бу сащяляр даьятяйи мяскунлашма типинин (якинчилик-малдарлыг мяскунлашма типинин) йайылдыьы ясас йерляр щесаб олунур. Ширван бюлэясинин мяркязи вя шярг щиссяси (Боздаь тиряси, Хорасо дцзянлийи, Гобустан йайласынын шимал-гярб щиссяси), Эянъябасарын Кцр чайы иля Кичик Гафгаз силсиляси арасындакы даь-ятяйи дцзянликляр, Нахчыван бюлэясинин Бюйцкдцзц, Шярур даьятяйи дцзянлийи, Дяряляйяз силсиляси иля Араз чайы арасындакы дцзянликляр икинъи мяскунлашма типинин – якинчилик-малдарлыг типинин эениш йайылдыьы яразиляр сырасына дахилдир.

     

    Азярбайъанда кючяри малдарлыг тясяррцфаты иля баьлы мцвяггяти мяскунлашма типи дя мювъуд олмушдур. Ъейранчюл, Ашаьы Гарайазы, Муьан, Мил, Гарабаь, Ширванын Кцдрц дцзц гышлаглары, еляъя дя йцксяк даьлыг яразилярдя гярар тутан чохсайлы йайлаглар цчцнъц мяскунлашма типинин – малдарлыг мяскунлашма типинин формалашмасында щялледиъи рол ойнамышдыр.

     Азярбайъан йашайыш мяскянлярини релйеф цзря тяснифата эюря йамаъ, йарымйамаъ, вади вя дцзянлик йашайыш мяскянляри олмагла дюрд група бюлмяк олар. Даьлыг вя даьятяйи бюлэяляр цчцн сяъиййяви олан йамаъ типли кяндлярин ясас хцсусиййяти онларын даьын кцлякдян вя човьундан мцщафизя олунан эцней сямтиндя салынмасыдыр. Беля кяндляр Лянкяран–Астара бюлэясинин Тянэяруд, Пяликяш, Гярб бюлэясинин Чатах, Гошабулаг, Хыннакиран, Чешмяли, Заьалы, Габагтяпя, Моллащясянли, Байан, Нахчыван бюлэясинин Дырныс, Бадамлы вя б. даь йамаъларында салынмышдыр.

     Йарымйамаъ типли кяндлярин йамаъ щиссяси йамаъ типли кяндлярин хцсусиййятлярини юзцндя сахлайыр, диэяр щиссяси ися дцзянлик типиня уйьун эялир. Беля кяндляр йамаъ кяндляри иля дцзянлик кяндляри арасында кечид мярщяля тяшкил едир. Нахчыванын Тумбул, Гарабаьлар, Эянъябасарын Гашалты кяндляри йарымйамаъ типли кяндлярин эюзял нцмунясидир.

     Даьлыг яразилярдя салынмыш кяндлярин яксяриййяти вади типли кяндляря хас олан хцсусиййятляри дя юзцндя бирляшдирир. Вади кяндляри, адятян, даь йамаъларынын вя даь чайларынын ямяля эятирдийи мцлайим иглимли вадилярдя салыныр, чайын бир вя йа щяр ики сащилини ящатя едир. Ширванын Зарат, Ярчимян, Хяляфли, Сулут, Гядирли, Удулу, Хоъалы кяндляри даь-вади кяндляриня мисал ола биляр.

     Бюйцк кянд йашайыш мяскянляри, адятян, дцзянлик йерлярдя салынмышдыр. Бунлара аран кяндляри дя дейилир. Беля кяндляр сащяъя хейли бюйцк яразини тутур, щяйятйаны сащяляринин эениш олмасы, тясяррцфат тикилиляринин йашайыш евиндян, мящяллялярин ися бир-бириндян хейли аралы салынмасы вя сярбяст йерляшмяси, мяишят бюлмясиндя талвар-кюлэялик йарадылмасы иля сяъиййялянир. Азярбайъанын бцтцн етнографик бюлэяляриндя дцзянлик кянд нцмуняляриня тясадцф етмяк олар.

     Кянд йашайыш мяскянляри форма бахымындан да мцхтялиф сяъиййя кясб едир. Етнографик вя мемарлыг ядябиййатында кянд йашайыш мяскянляри формаларынын мювъуд тяснифатыны нязяря алараг беля нятиъяйя эялмяк олар ки, торпаг чатышмазлыьы, йерин релйеф-ландшафт гурулушу (топографик гурулушу), нясил-тайфа гурулушу галыгларынын щяля дя эцълц олмасы, гощум аилялярин бир-бириня йахын мяскунлашмайа ъан атмасы, щабеля кяндлярин ъярэяви формада, йяни планлы кцчя системиндя салынмасына тяшяббцс эюстярилмямяси сябябиндян 19–20 ясрлярин яввялляриндя Азярбайъанда ян эениш йайылмыш кянд формалары кома-кома, пяракяндя (даьыныг), сых-гарышыг тяркибли йыьъам кяндляр олмушдур. Диэяр кянд формалары (даиряви вя ъярэяви кяндляр) нисбятян азлыг тяшкил етмиш, айры-айры бюлэялярдя мцхтялиф терминлярля ифадя олунса да, принсип вя мащиййятъя фярглянмямишляр.

     

     Кома-кома кяндлярин ясас сяъиййяви хцсусиййяти йашайыш биналары вя тясяррцфат тикилиляринин айры-айры груплар шяклиндя тикиляряк бир-бириндян мцяййян мясафядя йерляшмясидир. Беля кяндлярин формалашмасында патронимик мцнасибятлярин (ган гощумлуьу иля бирляшян иъма цзвляринин бир йердя йашамаьа ъан атмасы), тябии оьрафи шяраит вя яразинин топографик гурулушунун, щямчинин игтисади амиллярин (тясяррцфат фяалиййятинин истигамяти, мяишят тярзи вя с.) мцщцм ролу олмушдур. Гярб бюлэясинин Гусчу, Бозалганлы, Эюйчяли, Ъиловдарлы, Шяки–Загатала бюлэясинин Ниъ, Хачмаз, Даначы, Кялбяъярин Лев, Чяпли, Эянъябасарын Гарагуллар, Дястяфур вя Танан кяндляри бу гябилдяндир. Шяки–Загатала бюлэясиндя кома-кома формалы кяндляр “талайыьым” кянд формасы кими мялумдур. Сонралар бюйцк патриархал аилялярин даьылмасы щесабына кяндлярин ениня инкишаф етмяси нятиъясиндя йени-йени кянд формалары мейдана эялмишдир. Беля кянд формаларындан бири дя пяракяндя кянд формасыдыр. Отураг щяйат тярзи цчцн зярури олан эениш якин сащяляри, юрцшляр, бичянякляр вя с. дцзянлик яразидя бол олдуьундан, бурадакы кяндляр йашайыш евляринин вя кяндли щяйятляринин бир-бириндян аралы салынмасы иля сяъиййялянирди. Эениш яразийя малик олан пяракяндя кяндлярин щянди бязян юзцндян бир нечя километр узаглары ящатя едирди. Нахчыванын Нещрям, Сядяряк, Гярб бюлэясинин Сейфяли, Ялимярданлы, Ашаьы Айыблы, Лянкяран–Астара бюлэясинин Сийякяран, Пенсяр, Яркиван, Ширванын Нювъц, Чийни, Гаравялли, Сарван кяндляри пяракяндя кяндлярин типик нцмунясидир.

     

     Азярбайъан кяндляринин формаъа цчцнъц бюйцк ващидини сых-гарышыг тяркибли йыьъам кяндляр тяшкил едир. Истяр даьлыг вя истярся дя дцзянлик яразилярдя мювъуд олан беля кяндлярин формалашмасында релйефин мцряккяб гурулушу, йашайыш вя диэяр мяишят тикилиляринин иншасы цчцн ялверишли торпаг сащяляринин мящдудлуьу вя с. амилляр мцщцм рол ойнамышдыр. Даьлыг яразилярдя тябии манеяляр йашайыш мяскянинин сащясинин артырылмасына имкан вермядийи цчцн, бюйцк патриархал аилялярин даьылмасы нятиъясиндя мейдана эялян аиля ващидляри мящялля чярчивясиндян кянара чыха билмир, юз йашайыш евлярини бурада тикмяйя мяъбур олурду. Беляликля, кяндин план гурулушунда тядриъян ямяля эялян дяйишиклик онун симасыны дяйишир, кяндлярин йыьъам формайа дцшмясиня сябяб олурду. Шяки–Загатала бюлэясинин Даь Суваэил, Ширванын Гойдан, Химран, Зарат, Ордубадын Вянянд, Эянъябасарын Борсунлу, Фахралы кяндляри щям даьлыг, щям дя дцзян яразидя йерляшян сых-гарышыг тяркибли йыьъам кяндлярдир.

     Дцзянлик яразилярдя сых-гарышыг тяркибли йыьъам кяндлярин формалашмасында бюйцк аилялярин парчаланмасы нятиъясиндя йаранан йени аилялярин мящялля чярчивясиня сыьмамасы вя диэяр няслин гоншулуьунда торпаг сащяси ялдя едиб орада мяскян салмасы кими сырф игтисади-мяишят амили дя мцщцм рол ойнамышдыр.

     19 яср–20 ясрин яввялляриндя даиряви вя ъярэяви кянд формалары да мювъуд иди. Даиряви кяндлярин салынмасында йашайыш мяскянляринин мцдафияси ясас тутулур, евляр, мясъид, базар, дцкан, карвансара вя с. ятрафында даиряви шякилдя йерляшдирилирди. Беля кяндляр сянят вя тиъарятля мяшьул олан ящалинин йашайыш мяскянляри кими Ширван бюлэясиндя эениш йайылмышдыр.

     Ъярэяви формалы кяндлярин ясас характерик хцсусиййяти онларын тябии йарьан, гобу, чай, арх, дямир йолу вя маэистрал йолларын кянары бойунъа салынмасыдыр. Беля кяндлярдя йашайыш биналары бязян йолун (архын, чайын вя с.) бир тяряфи, бязян дя щяр ики тяряфи бойунъа ъярэяви формада дцзцлцрдц. Ъярэяви формалы кяндляр дя Азярбайъанын щям даьлыг, щям дцзянлик яразиляриндя мювъуд олмушдур.

     

    Йашайыш мяскянляринин тарихян гярарлашмыш кянд типляринин план гурулушунда щяйятляр ясас йер тутурду. Юлчцляринин вя план гурулушларынын мцхтялифлийиня (дцзбуъаглы, чохбуъаглы, формасыз) бахмайараг, даь кяндляри истисна олмагла, кяндли щяйятляринин щяр бири мяишят хцсусиййятляриня вя тяйинатына эюря цч бюлмядян ибарят иди: йашайыш вя тясяррцфат тикилиляринин йерляшдийи иншаат бюлмяси, онларын гаршысында йерляшдирилян мяишят-истещсал бюлмяси, якин-диррик сащяси вя мейвя аьаъларынын салындыьы йашыллыг бюлмяси. Бу бюлмялярин бири диэяриндян тапан, гарьы (гамыш) чяпяр, чубугщюрмя вя с. иля айрылса да, араларында ялагяни тямин етмяк цчцн кичик гапы, чах-чах вя йа аддамаъ гойулурду. Щяйятлярин беля бюлмяляря айрылмасы кяндлинин она мяхсус торпагдан сямяряли истифадя етмясиня имкан верирди.

    Кяндли щяйятлярини хариъи мцщитдян тяърид етмяк, Шярг адяти иля онун гапалылыьыны тямин етмяк вя цмуми композисийаны тамамламаг цчцн Азярбайъанын бцтцн бюлэяляриндя щяйятлярин ятрафына щасар (бары, чяпяр) чякилирди. Щасарын чякилмясиндя гарьы, гамыш, даш, чий кярпиъ, кол, чубуг, мющря, аьаъ вя с. кими йерли материаллардан эениш истифадя едилирди. Истифадя олунан материалдан, тикинти тярзиндян вя тяйинатындан асылы олараг чяпярлярин мцхтялиф нювляри (пайалы чяпяр, пайалы-хяндякли чяпяр, дик чяпяр, сындырма чяпяр, щюрмя чяпяр, якмя чяпяр, тяппя чяпяр, чах-чах чяпяр, тапан чяпяр, дарава, басма чяпяр, чилчат чяпяр, гара бары, мющря бары, кярпиъ бары, даш щасар, дашгура щасар вя с.) мювъуд иди.

     Кяндли щяйятляринин мцщцм елементляриндян бири дя щяйятя эириш йолу иди. Етнографик материаллардан мялум олур ки, щяйятя эириш йолу доггаз (поспялянд), чах-чах (аддамаъ) вя дарваза (алагапы) формасында дцзялдилирди. 19 ясрдя Азярбайъанын шящяртипли йашайыш мяскянляриндя дябдябяли, бязякли, камил сянят ясяри тясири баьышлайан эениш дарвазалар цстцнлцк тяшкил едирдися, кяндли щяйятляринин яксяриййятиндя онлар садя, сялигя иля йонулмуш аьаъ щиссяляриндян щазырланырды. Дарвазалар, бир гайда олараг, дяггулбаб, зяндулбаб, щалга-ъяфтя, ичяридян баьламаг цчцн аьаъ сцнэц, линэ, миник-гошгу васитялярини баьламаг цчцн ади щалга иля тяъщиз едилирди.

     Беляликля, Азярбайъан халг йашайыш мяскянляринин мейдана эялмясиндя, мцхтялиф тип вя формаларынын тякамцл мярщяляляриндян кечяряк сабит йашайыш мяскяниня чеврилмясиндя тябии-ъоьрафи шяраит, дюврцн сосиал-сийаси вя игтисади дуруму, тясяррцфат мяшьулиййятинин истигамяти вя с. амилляр щялледиъи рол ойнамышдыр. Археоложи вя етнографик тядгигатларын нятиъяляриня истинад едяряк бу тякамцл вя инкишаф просесини тябии маьаралардан тутмуш, мцасир кянд вя шящяртипли йашайыш мяскянляриня кими ардыъыл излямяк мцмкцндцр.

     Азярбайъанда ян гядим мяскян типляри тябии вя сцни маьаралар (заьа, пянащ, даран, каща, кцщцл, сыьнаг, дялмя) кими формалашмышдыр. Беля маьаралар щям дя ибтидаи инсанларын илк сыьынаъаг йерляри – евляри олмушдур. Мящсулдар гцввялярин инкишафы вя бунунла щямащянэ олараг иншаат техникасынын тякмилляшдирилмяси нятиъясиндя сцни маьаралар тядриъян газма типли евлярля явяз олунмушдур. Даш щюрэцнцн мейдана эялмяси ися газма вя йарымгазма типли евлярин йаранмасында мцтярягги рол ойнамышдыр.

     Гарадам ев типини сцни маьараларын вя газма евлярин инкишаф етмиш формасы щесаб етмяк олар. Азярбайъан яразисиндя Кцлтяпя, Минэячевир, хцсусиля дя Гярб бюлэясиндя ерамыздан яввял 6–4-ъц минилликляря аид Шомутяпя вя Тюйрятяпя йашайыш йерляриндян ашкар едилмиш даиряви планлы, конусвары (эцнбязшякилли) дам юртцклц йашайыш евляри гарадам типли евлярин бариз нцмунясидир. Бу тип евляря Ханлар р-нунда “юйлцк”, “шешя юйлцк”, “пяйябашы”, Нахчыванда “гара ев”, “дюрддиряк ев”, “хачкярянли ев”, “евдамы”, “гыш дамы”, Кялбяъяр, Лачын, Губадлы районларында “дам”, “евдамы”, Борчалыда ися “чардахлыдам”, “бешикдам”, “юйдамы” вя йа садяъя олараг “дам” дейилирди.

     Азярбайъанда мювъуд олмуш вя бюйцк патриархал аиляляр цчцн нязярдя тутулмуш гарадам типли йашайыш евляри йерляшмя мювгейиня эюря йералты, йарымйералты вя йерцстц, йерляшкяляринин сайына эюря ися бир вя йа ики елементли олмушлар.

     Гарадам типли йашайыш евляринин башлыъа характерик хцсусиййяти онун юзцня-мяхсус дам юртцйцнцн гурулушу олмушдур. Мющкям аьаъ дирякляр цзяриндя йоьун тирлярдян дцзялдилян дам юртцйц эетдикъя даралан йарусларла йухарыйа галдырылараг пирамидал-чохпилляли эцнбяз ямяля эятирирди. 18–19 ясрляр вя 20 ясрин яввялляриндя гарадам типли йашайыш евляри йайылма ареалына эюря Кичик Гафгазын даьлыг вя даьятяйи яразисини, о ъцмлядян гисмян Гарабаьын даьлыг щиссясини вя Нахчыван бюлэялярини ящатя етмишдир. Нахчыван бюлэясинин гарадамлары йерцстц олмасы иля фярглянирди. Гарадамлар Шяки–Загатала, Губа– Хачмаз вя Лянкяран–Астара бюлэяляриндя дя мювъуд олмушдур.

     

    Юзцнцн ибтидаи формасында ерамыздан хейли яввял мейдана чыхмыш бюйцк патриархал аиляляр, сонралар мящсулдар гцввялярин инкишафы, мадди истещсал вя мцбадилянин мейдана эялмяси, ямтяяпул мцнасибятляринин формалашмасы нятиъясиндя бюлцняряк фярди аиляляря чеврилмиш, бюйцк аиляляря мяхсус цмуми йашайыш евляри дя (гарадамлар) тядриъян арадан чыхмыш, йерцстц евлярин йени-йени типляри мейдана эялмяйя башламышдыр.

     Азярбайъанын аран кяндляриндя йцнэцл конструксийалы евляр цстцнлцк тяшкил етмишдир. 19 яср–20 ясрин яввялляриндя беля евлярин мцхтялиф локал-мящялли сяъиййяли адлары мялум иди. Беля ки, чубугдан, гарьы вя гамышдан тикилян йцнэцл конструксийалы евляр Нахчыван, Гарабаь вя Ъянуби Азярбайъан бюлэяляриндя “човустан”, Губа–Хачмаз бюлэясиндя “чубуг ев”, “дарбянд”, Муьанда “гом ев”, “щюрмя ев”, Шяки–Загатала бюлэясиндя “чубугщюрмя”, “чяпяря ев”, “читямя”, Ширванда “гарьы ев”, “гамыш ев”, “тапан ев”, Гярб бюлэясиндя вя Эянъябасарда ися “гарьыдурма” адланырды.

     19 яср–20 ясрин яввялляриндя Азярбайъанда эениш йайылмыш йашайыш евляринин бир гисмини мющря (палчыг) типли евляр тяшкил едирди. Бу тип евляр бязян 30–40 см щцндцрлцкдя чай дашындан щюрцлмцш бцнювря цзяриндя, бязян дя билаваситя йер сятщиндян башлайараг тикилирди. Мющря дивар тикинтисиня халг арасында “мющря вурмаг” дейилирди.

     Азярбайъанын даь вя даьятяйи кяндляриндя йашайыш еви фондунун яксяр щиссясини йасты дамлы, даш щюрэцлц, нисбятян алчаг “дахал” типли евляр тяшкил етмишдир. Ширван бюлэяси вя Муьан цчцн характерик олан “сялйани” евляр, Эянъябасар вя Ширван бюлэяляриндя ися эениш йайылан “ширвани” евляр Азярбайъанын халг йашайыш евляри фондуну хейли зянэинляшдирмишдир.

     19 яср–20 ясрин яввялляриндя Азярбайъанын мешя массивляри иля зянэин олан бюлэяляриндя аьаъдан тикилмиш мцхтялиф ев типляри цстцнлцк тяшкил едирди. Беля ев типляриндян бири “кяртмя” ев иди. Кичик Гафгазда, Шяки–Загатала, Губа–Хачмаз вя Ширванын даьлыг бюлэясиндя эениш йайылмыш кяртмя типли евляр емарлыгкомпозисийа бахымындан бир-бириндян аз фярглянмякля Губа–Хачмаз бюлэясиндя “дярбянди”, Йардымлы бюлэясиндя “тахта ев” (“тахтнякя”), Лянкяран бюлэясиндя ися “янъинякя” адлары иля мялум иди. Астара кяндляриндя бу тип евляр “ъялинякя” евляр кими эениш йайылмышды .

     Кяртмя евляр бир вя йа ики отаглы, бирмяртябяли (надир щалларда икимяртябяли), йасты вя йахуд чатмадам юртцклц олурду. Йасты дамлы олдугда, евин дам юртцйцнц йонулмуш дцзбуъаглы тирлярдян гурур, цзяриня галын тахта дюшяйир, цстцня галын палчыг (кцндя) тюкцр вя сонра да суваг чякирдиляр. Кяртмя (ъялинякя) типли евлярин дам юртцйц (кцмц, чардаьы, баны) бязян ики вя йа дюрдйамаълы гурулурду. Дам юртцйц кими лыьдан, кирямитдян вя йа дямираьаъдан хцсуси йонулмуш кирямитяохшар аьаъ тавалардан (тахтапуш) истифадя олунурду. Адятян, кяртмя евлярин гаршысында аьаъ сцтунлар цстцндя ейван да тикилирди. Астара районунун даьлыг щиссясиндя тикилян ъялинякя типли евлярин кяртмя типли евлярдян фярглянян хцсуси – ейвансыз инша едилян вариантлары да мювъуд олмушдур. Кяртмя типли евлярин Азярбайъанда инша олунмасы тарихи чох гядимдир. Беля ки, щяля Енеолит вя еркян Тунъ дюврляриндя Азярбайъанын мешяятрафы яразиляриндя ящалинин йашайыш еви фондунда кяртмя типли евлярин ибтидаи формасы мювъуд олмушдур.

     

    Азярбайъанын халг йашайыш евляри фондунда аьаъ евлярин диэяр бир типи – ъымьа (чыь) евляр дя мцяййян йер тутурду. Кяртмя евляр кими, ъымьа евляр дя Азярбайъанын айры-айры яразиляриндя мцхтялиф адларла мялум олмушдур. Шяки–Загатала бюлэясиндя “чыь ев”, “аьаъ ев”, “ажан ев”, “дяйя”, “дирякарасы”, Лянкяран бюлэясиндя “сцннякя” вя йа “сцндцнякя”, “пушталы ев”, “гоймякя”, “ъаръив ев”, Ширван бюлэясиндя “баьдади ев”, Гярб бюлэясиндя “мяряк”, “дирякарасы вя арадолдурма” адланан ъымьа евляр мемарлыг-композисийа гурулушуна эюря бир вя йа икимяртябяли, тяк вя гоша отаглы, ейванлы вя ейвансыз инша олунурду.

     Евин дам юртцйцнц гурмаг цчцн йеря басдырылмыш диряклярин цстцня кюндялян гуршаглар (кятил, нал) гойулур, цзяриня дам милляри дцзцлцр, гарьы-гамыш тюкцлцр, торпагланыр вя суванырды. Йаьыш вя гар суйунун ичяри сызмамасы цчцн дамын юртцйц, бязян “балыгбели” формасында дцзялдилирди. Шяки–Загатала вя Лянкяран бюлэяляриндя беля евляри чох заман чардаглы тикирдиляр ки, бу да атмосфер чюкцнтцляринин гаршысыны алмаг мягсяди эцдцрдц. Ъымьа евлярин гапы вя пянъяря ачырымлары кичик юлчцдя олур, ейванын йерляшдийи гяншяр тяряфдя гойулурду.

     Аьаъдан инша едилян ев йарымтипляринин аьаъ дирякляр цзяриндя гурулан вя гцлляйябянзяр нцмуняси олан “лям” юзцнямяхсус йер тутмушдур. Ясасян, йай истиращят еви щесаб олунан лям Азярбайъанын рцтубятли вя бцркцлц бюлэяляри, хцсусян Лянкяран–Астара бюлэяси цчцн сяъиййявидир. Аран районларында она “талвар”, Нахчыванда “тахт”, Абшеронда “балахана”, “кцлафирянэи”, Гах районунда “алтыачыг”, Загатала районунда ися “гулача” дейилирди.

     Ясасян, дюрд ядяд щцндцр дирякляр цзяриндя гурулан лям ики вя цч мяртябяли олур, дам юртцйц икийамаълы вя дюрдйамаълы дцзялдилир, тахта, гамыш (лыь) вя йа кирямитля юртцлцрдц.

     19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя Азярбайъанын халг йашайыш евляри фондуну тяшкил едян ев типляринин ян тякмилляшдирилмиш формалары халг арасында “аь ев”, “отаглы ев”, “ишыглы ев” вя с. Адларла мялум олан ейванлы евляр иди. Беля евлярин “голсуз ейванлы”, “тякголлу ейванлы” вя “гошаголлу ейванлы” формасы мювъуд иди. Бунлардан голсуз вя гошаголлу ейванлы евляр Азярбайъан тикинти мядяниййятинин мцщцм наилиййяти щесаб олунур.

     19 ясрин сонларындан башлайараг Азярбайъанда халг арасында “ишыглы ев”, “аь отаг”, “тяняби ев”, “айнабяндли ев”, “имарят”, “маликаня”, “мцлк” вя “гяср” кими адларла мялум олан, игтисади ъящятдян тяминатлы шяхсляря мяхсус даща мцряккяб гурулушлу евляр мейдана эялмишдир. Адятян, беля евляр щцндцр даш щасарларла ящатялянир, эириш вя йа алагапыларла тяъщиз олунур, сыра таьлары, сыра сцтунлары, даш шябякяли гапы вя пянъяряляри иля диггяти ъялб едирди. Азярбайъанын Губа, Шяки, Шуша, Эянъя, Бакы, Шамахы, Ордубад вя с. шящярляриндя беля ев типляриня тез-тез раст эялмяк оларды. Кянд йерляриндя ися беля ев типляри надир щалларда тикиляряк чохотаглы, кцрсцлц, айнабяндли (сийиртмя шябякяли), икимяртябяли, яксяр щалларда ися чатмадам юртцклц олурду.

     Ширванын яняняви халг йашайыш евляри арасында юзцнцн даща мцряккяб план гурулушу иля фярглянян имарят типли евляр халг арасында “вар евляри” адланыр. Чохотаглы имарятляр тякъя йашайыш вя мяишят бюлмяляринин (йатаг отаьы, йемяк отаьы, аьалыг отаглары, мятбях вя с.) сайы ъящятдян дейил, щабеля тясяррцфат бюлмяляри (анбар, гураглыг, дцкан, тяндирхана вя с.) вя нюкяр-наиб цчцн нязярдя тутулан ялавя отаглары иля фярглянирди.

     Беляликля, Азярбайъанын халг йашайыш евляри фонду ян гядим дюврлярдян тутмуш 20 ясрин яввялляринядяк тарихи тякамцл просесиндя ибтидаи инсанларын тябии вя сцни маьараларындан башлайараг мцасир евляря кими чох бюйцк тякмилляшмя вя зянэинляшмя йолу кечмишдир.

     Азярбайъанын халг йашайыш евляри фондунун бир гисмини дя малдар елатлара мяхсус олан вя мцхтялиф адлар дашыйан мцвяггяти йашайыш евляри (алачыг, ъома, дяйя, мухру, гаракечя, дцннцклц ев, колух, маьардяйя вя с.) тяшкил едирди. Адындан мялум олдуьу кими, мцвяггяти йашайыш евляри, ясасян, йайлаг шяраитиндя инша олунур, асанлыгла сюкцлцб-йыьыла билирди.

    Етнографик арашдырмалар эюстярир ки, Азярбайъанын малдар елатларынын истифадясиндя олан мцвяггяти йашайыш евляринин мцхтялиф вариантлары ичярисиндя дяйя (Ширванда – гаракечя) вя алачыг цстцнлцк тяшкил етмишдир. Дяйя, щям юлчцсцня, щям дя тикилмя цсулуна эюря алачыгдан фярглянирди. Щяъминя эюря алачыгдан кичик олан дяйя, мющкямлийиня эюря дя ондан эери галырды. Беля фяргли хцсусиййятляриня бахмайараг яслиндя алачыг вя дяйя ейни мцвяггяти йашайыш евинин ики мцхтялиф нювцдцр. “Дяйя” истилащы бир чох тцркдилли халгларда, цмумиййятля, “ев” мянасында ишлядилир.

     Алачыг вя дяйянин ичярисиндя “нями”, йахуд “буъаг” дейилян хцсуси йер дцзялдилир, бурада щейвандарлыг мящсуллары вя ярзаг сахланылырды.

    Азярбайъан халгынын бюйцк яксяриййятинин йашайыш евляри 19 яср–20 ясрин яввялляриндя газма, гарадам вя пяйя типли олдуьундан, онларда дахили сялигя-сащман о гядяр дя эюзлянилмирди. Беля евлярдян тякъя йашайыш цчцн дейил, тясяррцфат мягсядляри цчцн дя истифадя едилирди. Бу барядя 19 ясрин яввялляриня аид бир мялуматда дейилир: “Адятян, беля евляря дахил олдугда илк дяфя адамын эюзцня бир-бириня сюйкянмиш мис габларын узун ъярэяси, сонра йан-йана гойулмуш халчалар, кечяляр вя бархана дяйир. Йердя, евин ортасында оъаг галайыб йемяк щазырлайыр, чюряк биширир вя гышда исинирляр. Эириш йолу иля цзбяцз арха дивар бойу алчаг тахт йерляшдирилир, цстцня палтар вя башга мцхялляфат йыьылмыш йун мяфряшляр го гойулур, дивардан ися силащ асылыр”.

    Йерцстц евлярдя ися дахили сялигя-сащман даща тез эюзя чарпырды. Бурада мцхтялиф мягсядляр цчцн дцзялдилмиш дивар ачырымлары (тахча, зещ вя йа ряф, дивар шкафы, йцк йери, долаб, бухары вя с.) мювъуд иди. Аиля мяишяти цчцн сяъиййяви олан бцтцн просесляр (йемяк, йатмаг, динъялмяк, ев ишляри эюрмяк вя с.) дюшямя цзяриндя щяйата кечирилдийиндян, онун сялигяли дцзялдилмясиня хцсуси фикир верилирди. Адятян, дюшямя саман гатылмыш палчыгла галын суваныр, суваг гуруйандан сонра онун цзяриня вя диварлара аь эилдян ширя чякилирди. Ширялянмиш дюшямяйя, ев сащибинин мадди имканындан асылы олараг кечя, палаз, ъеъим, щясир, килим, халча, эябя вя с. салыныр, цзяриня ашыланмыш гойун дярисиндян айагалты гойулур, мцтяккя, балыш вя дюшякчяляр (налча, нимдяр) дцзцлцрдц.

    Азярбайъан халг йашайыш евляринин дахили сащманында мцщцм мяишят елементляриндян бири йцк йеринин (ъамахатанын) олмасы иди. Мялумдур ки, пяйя, газма вя гарадам типли евлярдя йцк йери даш, кярпиъ вя йа аьаъ дайаглар цзяриндя гурулан йцкалтылардан ибарят иди. Йерцстц евлярдя ися бу мягсяд цчцн хцсуси дцзялдилмиш дивар ачырымларындан истифадя едилирди. Чох вахт мяишят мцхялляфатыны мяфряш, йахдан вя сандыьа йыьыб йцк йериня гойурдулар.

     Евлярин дахили сащманындакы мяишят елементляриндян олан тахча эцндялик ишлядилмяйян ев аваданлыгларынын, гиймятли шейлярин, гадын зинятляринин, ичярисиня хейир-шяр либаслары гойулан вя бащалы парчалардан щазырланан палтар боьчасынын (Нахчыванда она “палтар чаршову” дейирдиляр) сахланылмасы цчцн нязярдя тутулурду.

     Эцндялик ишлядилян габ-гаъаьы, азугяни, чай вя хюряк дястэащыны тахчанын бир нювц олан долабда (дулада) сахлайырдылар. Адятян, тякотаглы евлярдя бир ъцт долаб олурду. Бязян евин ейванында да долаба тясадцф едилирди.

     Цзяриня мцхтялиф мятбях аваданлыьы йыьылмыш ряф (зещ, лямя) евин дахили сащманында мцщцм йер тутурду. Ону, бир гайда олараг, евин йан диварлары бойунъа дцзялдирдиляр. Бязян евин бцтцн диварлары бойу дцзялян зещя дя тясадцф олунурду. Зещин цзяриня мяишятдя аз ишлядилян вя тез сынан ев аваданлыьы мцяййян ардыъыллыгла вя хцсуси зювг иля йыьылырды. Зещ бир нюв аилянин игтисади вязиййятинин эюстяриъиси иди. Бурайа дцзцлмцш габларын сайына, дяйяриня вя мцхтялифлийиня эюря аиля сащибинин мадди вязиййятини мцяййян етмяк оларды.

     

     

    Азярбайъанын бязи бюлэяляриндя (Нахчыван, Ширван, Абшерон вя с.) евлярин дахили сащманында кцрсц дя мцяййян йер тутурду. Адятян, кцрсцдян гыш айларында гызынмаг цчцн истифадя олунурду. Евин ортасында гурулан кцрсц дюшямя цзяриндя газылмыш дайаз чаладан, алчаг кятилдян вя онун цзяриня салынмыш бюйцк “кцрсц йорьаны”ндан ибарят олурду. Бязи евлярдя чала явязиня, хцсуси дцзялдилмиш эил кцря вя чугун мангалдан да истифадя едилирди.

     Евлярин дахили сащманында диггяти ъялб едян диэяр бир мяишят елементи бухары иди. Ондан хюряк щазырламаг вя евляри гыздырмаг мягсядиля истифадя олунурду. Йашайыш евляринин яксяриййятиндя бухары кялля диварын ортасында йерляшдирилирди. Бязян отаьын кцнъляринин бириндя оъаг ойуьундан вя диваричи тцстц борусундан ибарят бухарылара да раст эялмяк олурду. Евлярин гыздырылмасына хидмят едян, юзляринин декоратив ишлянмяляри бахымындан камил сянят ясяри тясири баьышлайан вя гурулушъа мцхтялиф олан бухарылар ясас етибариля варлыларын евляриндя олурду.

    Азярбайъанда йашайыш евляринин гыздырылмасы цчцн истифадя едилян сцни васитяляр – орта оъаьы, бухары – тянякя (чугун собалар), кцрсц (эил кцря, мангал), газ собалары вя бухарла ишляйян мцасир истилик системляриня кими бюйцк инкишаф йолу кечмишдир. Бящс олунан дюврдя евлярин гыздырылмасында йанаъаг кими одун, кярмя (гырма), тязяк вя с.-дян, Абшерон бюлэясиндя ися нефтдян (мазутдан) эениш истифадя олунурду.

     Йашайыш евляринин дахили сащманына анбар кими истифадя едилян кянди, ири сандыг (йахдан), чубуг вя йа гарьыдан дцзялдилмиш, йахуд ипдян щюрцлмцш гашыглыг, мящряба асмаг цчцн аьаъдан цчбуъаг формасында дцзялдилмиш асылган, ийня-сап гоймаг цчцн ийнядан, дивара вурулан халчаларын цзяриня бянд едилян мцхтялиф нахышлы ял тикмяляри вя с. мяишят яшйалары да юзцнямяхсус рювняг верирди. Евлярин йыьышдырылмасында вя сцпцрцлмясиндя “туь” адланан кичик сцпцрэялярдян истифадя олунурду.

     Евлярин дахили сащманында ишыгландырма мясяляси дя башлыъа йер тутурду. 19 ясрдя евлярин сцни ишыгландырылмасында эеъяляр орта оъаьындан, уъу аловлу кюсювдян, бухарыда йанан оъаьын шюлясиндян, эцндцзляр ися гапы вя пянъяря ачырымларындан, дам баъасындан, сонралар мцхтялиф йаьлы биткилярдян (палыд, тозаьаъы, эярмяшов вя с.) истифадя олунурду. Етнографик материаллар эюстярир ки, Азярбайъанын гярб бюлэяляриндя йашайыш евляринин ишыгландырылмасы цчцн даща чох аьаъ чубуьундан щазырланмыш “дюймя” адланан чырагдан истифадя едилмишдир.

     Евлярин ишыгландырылмасында 19 ясрин икинъи йарысындан башлайараг Азярбайъанда мазут вя гара нефтля ишляйян гарачырагдан истифадя олунурду. Онлар сахсыдан, шцшядян, мисдян вя тянякядян дцзялдилир, дюшямядян мцяййян щцндцрлцкдя, аьаъдан гайрылмыш чырагбанларын цстцня гойулурду. 20 ясрин яввялляриня йахын гарачыраглары тядриъян шцшяли лампалар, фянярляр явяз етди. Бундан сонра халгын мяишятиня ардыъыллыгла “йеддилик”, “онлуг”, “отузлуг” лампа  нювляри дахил олду.

     20 ясрин яввялляриня гядяр Азярбайъан халг йашайыш евляринин бюйцк яксяриййятиндя, демяк олар ки, мебел олмамышдыр. Аз-чох варлы аилялярдя “тахт” адланан аьаъ чарпайылар, аьаъдан дцзялдилмиш маса, кятил вя с. аваданлыглара тясадцф едилмишдир.

     Яд.: С а л а м з а д я Я. В., С а д ы г з а д я Я. Я. 18–19 ясрлярдя Азярбайъанда йашайыш биналары. Б., 1961; У с е й н о в М., Б р е т а н и ц к и й Л., С а л а м з а д е А.  История архитектуры Азербайджана. М., 1963; К а р а к а ш л ы К. Т. Материальная культура азербайджанцев. Б., 1964; Н я с и р л и М. Н. Азярбайъан ССР Шяки-Загатала  зонасы ящалисинин йашайыш евляри. Б., 1975; М е х т и е в А. М. Деревянное зодчество Азербайджана. Б.,  1987; й е н я о н у н: Народные жилища Азербайджана. Тебриз, 2002.

    Фязаил Вялийев