Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
“Azərbaycan” xüsusi cildi (Az) (Ümumi məlumat - 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi)
    3.2.11 Ailə və ailə məişəti

    Аиля вя аиля мяишяти

     Азярбайъан яразисиндя аилянин тяшяккцлц Енеолит дюврцнцн сонуна тясадцф едир. Тунъ дюврцнцн сонунда ися артыг нясли иъмалар аиля иъмалары иля явяз олунду.

     Дцнйанын бцтцн халгларында олдуьу кими, азярбайъанлыларда да тарихи инкишаф просесиндя аилянин тяркиби вя структуру иля мцяййян едилян ики формасы мювъуд олмушдур: бюйцк аиля, йахуд аиля иъмасы вя кичик аиля. Бюйцк аиля цч, дюрд вя бязян беш няслин нцмайяндяляриндян ибарят олан ата, оьул, нявя, нятиъя вя еляъя дя гардашларын аилялярини бирляшдирян кичик иътимаи коллективдир. Азярбайъанын аиля иъмасы цчцн сяъиййяви ъящят онун цзвляринин торпаг, ямяк алятляри, мал-гара, ев, тясяррцфат тикилиляри вя ев аваданлыьындан цмуми истифадя, бирэя истещсал вя бирэя истещлак иди. Бу хцсусиййятляр аиля иъмасыны щям дя ъямиййятин кичик тясяррцфат юзяйиня чевирирди.

     Азярбайъанда ибтидаи иъма гурулушунун даьылмасы нятиъясиндя аиля иъмалары артыг кичик аиляляря парчаланмышды вя орта яср мянбяляриндя аиля иъмалары щаггында, демяк олар ки, мялумат верилмир.

     Исламын гябулу иля баьлы Азярбайъанда аиля вя аиля мяишяти йени мязмун вя форма алыр. Ислам яхлаг нормаларына ясасланан орта ясрляр аиля мяишятиндя варислик яняняляри эюзлянилмиш, бурада мцасир дюврядяк кюклц дяйишикликляр олмамышдыр.

     Русийа империйасында чар щюкумятинин верэи сийасяти иля баьлы 19 ясрдя Азярбайъанда аиля иъмалары гисмян бярпа олунурду. Русийа щюкумятинин кянд ъямиййятляри щаггындакы ясаснамясиня уйьун олараг, верэиляр кянд ящалисинин сайына эюря дейил, кянддяки “тцстцлярин”, йяни аиля тясяррцфатларынын сайына эюря мцяййян едилирди. Верэилярин юдянилмяси цчцн ъавабдещ олан кянд иъмалары бюйцк аилялярин кичик аиляляря парчаланмасынын гаршысыны алмаьа чалышырдылар. Щяр бир йени аилянин ямяля эялмяси иъманын юдядийи цмуми верэини артырырды. Аиля иъмаларынын бярпасында бюйцк аилялярин дя мараглары вар иди. Кянд иъмаларында торпагдан бирэя истифадя гайдаларына эюря якин йерляри вя бичянякляр вахташыры иъма цзвляри арасында бюлцшдцрцлцрдц. Пай торпагларыны якиб-беъярмяк цчцн мцяййян мигдарда ишчи гцввяси, гошгу щейваны, тохум вя ямяк алятляри тяляб олунурду. Кичик аилялярин беля имканлары аз олдуьундан, чох вахт пай торпагларыны якиб-беъярмяйя эцъляри чатмырды. Аиля иъмаларында ися гардашларын бирликдя кифайят гядяр ишчи гцввяси, гошгу щейваны, тохум вя ямяк алятляри олдуьу цчцн пай торпагларыны бирэя якиб-беъяря билирдиляр.

     Азярбайъанда бюйцк аиля “галыг” кими мювъуд олса да, 19 ясрин сону–20 ясрин яввялляриндя онларда классик аиля иъмаларынын гайда-ганунлары, яняняляри щяля дя сахланылырды. Аиля иъмасына дахил олан бцтцн кичик аиляляр бир евдя бирэя йашайырдылар. Аиля иъмасына онун аьсаггалы башчылыг едирди. Башчыйа “баба”, “дядя”, “дадаш”, “аьа”, “гаьа”, “ляля” вя с. адларла мцраъият едирдиляр. Аиля иъмасы дахилиндя гаршылыглы мцнасибятляр адятлярля тянзим олунурду. Аиля иъма башчысынын бюйцк щцгуглары вар иди. О, аиля цзвляри арасында вязифя бюлэцсц апарыр, бцтцн тясяррцфаты идаря едир, аиля эялиринин бюлцшдцрцлмясиня нязарят едирди. Лакин мювъуд етик нормалар аиля дахилиндя вя мяишятдя аиля башчысынын щакимиййятини мящдудлашдырырды. Башчы мцщцм мясялялярин щяллиндя аилянин йашлы цзвляри иля, чох вахт йашлы гадынларла мяслящятляширди. Аиля иъмасы дахилиндя аьсаг-галын щюрмяти вя нцфузу да, онун беля мясяляляри неъя щялл етмясиндян асылы иди. Аиля иъмасы дахилиндя ев ишляриня аиля башчысынын арвады вя йа анасы башчылыг едирди. Щюрмят яламяти олараг, она юз ады иля мцраъият едилмирди. Аилянин аьбирчяйиня “бюйцк няня”, “няня”, “ана”, “ъиъи” вя с. адларла мцраъият едилирди. Аьбирчяк ана аиля иъмасынын ярзаг мящсулларынын сахланмасына вя йемяклярин пайланмасына нязарят едир, эялинляр вя гызлар арасында вязифя бюлэцсц апарыр, онлара тапшырыглар верирди. Адятян, аьбирчяк аналар юз вязифяляринин бир щиссясини бюйцк эялиня тапшырырдылар.

     19 ясрин сонундан башлайараг 20 ясрин 30-ъу илляринядяк Азярбайъанда аиля иъмалары даьылараг, йерини патронимик груплара верир. Патронимик груплар Азярбайъанда “ушаьы”, “нясил”, “ювлад”, “тохум”, “ягряба”, “кцряк” вя с. адландырылырды.

     Азярбайъанда орта ясрлярдян башлайараг, бу эцнядяк аилянин ясас формасы кичик аилялярдир. Бюйцк аиля иля кичик аиля арасындакы фярг йалныз аиля цзвляринин сайында дейилди. Онларын арасында кямиййят фярги иля йанашы, ясас ики кейфиййят фярги дя варды. Бюйцк аилянин варидаты бцтцн аиляйя мяхсус олдуьу щалда, кичик аилядя мцлкиййятин сащиби йалныз онун башчысы олан киши щесаб едилирди. Икинъи фярг, нясиллярин дуруму иля баьлы иди.

    Бюйцк аиля 3–5 вя даща чох нясилдян ибарят олмагла, шагули истигамятдя баба, ата, оьул вя нявялярдян, цфцги истигамятдя ися гардашларын аиляляриндян тяшкил олундуьу щалда, кичик аиляляр цчцн характерик ъящят онун йалныз шагули истигамятдя ики вя цч нясилдян ибарят олмасы иди.

     Левират (лат. “левир” – гайын) адятиня эюря кичик ушаглары олан евли гардашлардан бири ъаван йашларында вяфат етдикдя онун субай гардашы, субай гардашы олмадыгда ися евли гардашлардан  бири мярщум гардашынын ушагларыны сахламаг ниййяти иля онун дул гадынына евлянирди. 

     Азярбайъанда кичик аиляляр гурулушларына эюря ики типя бюлцнцр: садя вя мцряккяб аиляляр. Садя аиля ики нясилдян, йяни ата-ана вя онларын ушагларындан, мцряккяб аиля ися цч нясилдян, йяни баба-няня, ата-ана вя нявялярдян ибарят олур. Садя аилядя ушаглардан бири евляндикдян сонра ата-анасы иля бирликдя йашайырса, о заман аилянин типи дяйишир вя садя аиля мцряккяб аиляйя чеврилир. Садя аилядя ушаглардан икиси евляндикдян сонра ата-аналары иля бирликдя йашайырса, бу заман аилянин типи дейил, формасы дяйишир вя о, бюйцк аиля щесаб олунур.

     Садя аиля елм аляминдя “нуклеар” (латынъа “нуклеус” – нцвя, юзяк) аиля адланыр. Нуклеар аилядя ушагларын сайы 1–2 няфяр олдугда о азушаглы аиля, 3–4 няфяр олдугда орта сайлы аиля, 5 няфяр вя даща чох олдугда чохушаглы аиля щесаб едилир. Кечмишдя чохушаглы аиляляр Азярбайъан цчцн яняняви вя сяъиййяви олмушдур. 

    Азярбайъанда ушагларын сайы 9–12 няфяр олан аиляляр чох иди. Чохушаглы валидейнлярин ъямиййятдя бюйцк нцфузу вя щюрмяти вар иди.

     Аилялярин бюйцйцб йени мцстягил аиляляря парчаланмасы заманы ямлак да бюлцнцрдц. Ямлак бюлэцсц аилянин йалныз цмуми мцлкиййятини ящатя едирди. Аилянин цмуми мцлкиййяти торпаг сащяси, йашайыш евляри, тясяррцфат тикилиляри, малгара, ямяк алятляри, ев яшйалары, гызыл-эцмцш вя пул вясаитиндян ибарят олурду.

    Эялинлярин ъещизи вя яр евиня эялян заман эялиня гайынатасы тяряфиндян баьышланмыш “диздайаьы” онларын шяхси мцлкиййяти щесаб едилирди.

     Аиля мцлкиййятинин бюлэцсц, яксяр щалларда мящялля аьсаггалынын, бязян молланын иштиракы иля адят ясасында щяйата кечирилирди. Юнъя гадынларын шяхси мцлкиййяти айрылыр, сонра ися валидейнляр цчцн “хейратлыг”, субай гызлар цчцн “ярэянлик” вя субай баъы цчцн “ъещизлик” айрылырды. Аилянин йердя галан мцлкиййяти бундан сонра, йени аиляляр арасында бюлцнцрдц. Бу заман ислам щцгугуна вя шярият гайдаларына эюря, гардашлар бярабяр пай алырдылар, гызлара гардашын пайынын йарысы гядяр, анайа ися сяккиздя бири гядяр пай айрылырды. Анайа айрылан пайын азлыьынын сябяби юнъя онун шяхси мцлкиййятинин айрылмасы иди.

     Бюйцк аиля кичик аиляляря парчалананда ямлак бюлэцсц заманы гардашларын сайы гядяр истещсал алят вя васитяляри олмадыьындан, чох вахт ямяк алятляри – котан вя хыш, истещсал васитяляри – су дяйирманы, су динэи, тохуъулуг дязэащы, ъящря, хана вя гошгу щейванлары, мяишятля баьлы яшйалар – мяълис газаны, мяълис самовары, архыд (аьаъ нещря) вя с. бюлцшдцрцлмцрдц вя гардашларын цмуми мцлкиййятиндя сахланырды. Бу истещсал васитяляриндян йени аиляляр нювбя иля, мяишят яшйаларындан ися зярурят оланда истифадя едирдиляр.

     Аилянин бцтцн цзвляри кечмишдя тясяррцфат ишляри иля мяшьул олурду. Аилядя ян аьыр физики ишляри кишиляр эюрцрдц. Торпаьы шумламаг, якиб-беъярмяк, тахылы бичмяк вя дяйирманда цйцтмяк, от чалмаг, гойун гырхымы, арх газмаг, щасар чякмяк, мешядян одун эятирмяк вя с. ишляр кишилярин ющдясиня дцшцрдц. Аилянин дахили тясяррцфат ишляри ися гадынларын гайьысы иди. Гадынлар бостан вя диррикдя чалышыр, гойун-гузу бясляйир, инякляри саьыр, сцд мящсуллары щазырлайыр, гырхылмыш йуну йуйур, дарайыр, яйирир вя бойайыр, йун ипликдян ъорабдан тутмуш халча-палазадяк мцхтялиф мяишят яшйалары тохуйур, дюшяк тутур, йорьан сырыйыр, ушаглар цчцн палтар тикир, хюряк биширир, ев-ешийи сялигя-сащмана салыр вя ушагларын тярбийяси иля мяшьул олурдулар.

     Аиля цзвляри арасында гаршылыглы мцнасибятлярин мяркязиндя гадынын аиля вя ъямиййятдяки мювгейи дурурду. Кечмишдя йохсул вя ортабаб кяндли аиляляриндя гадын ев тясяррцфатында эюрдцйц ишлярдян ялавя, яри иля йанашы чюл ишляриндя дя чалышырды. Шяки, Ширван, Гарабаь вя Нахчыван бюлэяляриндя барамачылыгда, Лянкяран бюлэясиндя чялтикчиликдя, Губа бюлэясиндя мейвячиликдя, Газах вя Иряван бюлэяляриндя гойунчулугда гадын ямяйиндян эениш истифадя едилирди. Беля кяндли аиляляриндя гадын аилянин бцтцн тясяррцфат ишляриндя фяал иштирак етдийи цчцн онун аилядя сосиал дуруму даща йахшы иди. Азярбайъанын яксяр шящяр вя кяндляриндя гадынлар йашмаг тутур, чадра юртцрдц. Задяэан аиляляриндян олан вя йцксяк ъямиййятя мяхсус гадынлар кцчяйя чыхдыгда, цзляриня тохунма рцбянд тутардылар. Ъаван эялин няинки йад кишидян, щятта бир ушаьы оланадяк гайынатасындан, гайынларындан да йашынмалы иди. Кяндли аиляляриндя ися гадын чюл ишляриндя кишилярля йанашы чалышдыьындан нисбятян сярбяст иди.

     Сорорат (лат. “сорор” – баъы) адяти арвады вяфат етмиш ъаван кишинин субай балдызы иля евлянмясиня иъазя верирди. Сорорат адяти анасыз галмыш ушагларын гайьысына галмаг зярурятиля  баьлы иди. Беля щесаб олунурду ки, вяфат етмиш баъынын ушагларына щамыдан йахшы ана онларын халасы ола биляр.

    Аиля мяишятиндя никащ мцнасибятляри мцщцм йер тутур. Азярбайъанын гядим тарихиня аид йазылы гайнагларын аз олмасы сябябиндян гядим никащ формалары щаггында тясяввцр чох сятщидир. Йалныз Страбонун (е. я. 1 ясрин сону – ерамызын 1 ясринин яввялляри) ясярляриндя яъдадларымыздан бири сайылан мадалыларда (мидийалыларда) полигамийа (чохарвадлылыг) кими никащын олмасы щаггында мялумат вардыр.

     Полигам никащ Азярбайъанда гядим дюврдя мювъуд олмуш, сонралар арадан чыхмыш вя орта ясрлярдя йалныз галыг шяклиндя мювъуд олмушдур.

     Азярбайъанда полигамийа, ясасян, икиарвадлылыг шяклиндя тязащцр етмишди. Полигам никащлар мцяййян сябябляр (сонсузлуг, гыз ушагларынын доьулмасы) нятиъясиндя баш верирди. “Левират” вя “сорорат” адятляри дя полигам никащын сябябляриндян иди.

    Аиля-никащ мцнасибятляри иля баьлы адятляр арасында гощумла евлянмя хцсуси йер тутурду. Азярбайъанда гощумла евлянмяйя иъазя верилмяси адяти мювъуд олмушдур. Лакин бу, гябиля-тайфа гурулушу цчцн характерик олан “ендогам” никащ дейилди, чцнки гощум олмайанларла евлянмяйи гадаьан етмирди. Азярбайъанда “екзогам” никащы да, йяни йалныз гощум олмайанларла евлянмяйя иъазя вериб гощумларла евлянмяйи гяти гадаьан едян никащ адяти олмамышдыр. Сонралар ислам дини Азярбайъанда гощумла евлянмя адятини тянзимлямишдир.

     Азярбайъанда гощум иля евлянмя адятляриндян ян чох кузен никащлар йайылмышды. Кузен никащлар ики група бюлцнцр: ортокузен никащлар (ямиоьлу иля ямигызынын вя халаоьлу иля халагызынын никащлары) вя кросскузен никащлар (дайыоьлу иля бибигызынын вя бибиоьлу иля дайыгызынын никащлары). Кечмишдя ортокузен никаща, хцсусиля, ямиоьлу иля ямигызынын никащына даща чох цстцнлцк верилирди.

     Аиля-никащ мясяляляриндян бири дя никащ йашы нормаларынын мцяййянляшдирилмясидир. Азярбайъанда, яняняйя эюря, никащ йашы нормалары оьланлар цчцн 16–18, гызлар цчцн 14–16 йаш иди. Кечян ясрлярдя оьланлар яксяр щалларда 18 йашындан сонра евлянирдиляр. Мцяййян сябяблярдян оьланлар бязян 25–30 йашларында евлянир, гызлары ися 12–13 йашларында яря верирдиляр.

     Азярбайъанда яр иля арвад арасында йаш фярги мясялясиня мцнасибят мцхтялиф олмушдур. Гызларын юзцндян бюйцк оьлана яря эетмяси аилянин мющкямлийинин гаранты кими гиймятляндирилирди. Кечмишдя Азярбайъанда яр арваддан яксяр щалларда 10–15 йаш бюйцк олурду. Ислам аиля щцгугунда ярин арваддан 10–12 йаш бюйцк олмасы мягсядяуйьун сайылыр. Мцасир дюврдя ися Азярбайъанда ярин арваддан 3–7 йаш бюйцк олмасы ян йахшы сечим щесаб едилир.

     Азярбайъанда той-дцйцн адланан евлянмяк просеси щяр шейдян юнъя гыз бяйянмякдян башлайыр. Гыз сечяркян бир сыра шяртляр нязяря алынырды. Гыз эяряк ясил-няъабятли, “щалал сцд яммиш” олайды. Гыз сечяркян анасынын кимлийиня фикир верилирди. Гызын юзцнцн эюзяллийи, гядд-гамяти, садялийи, евдарлыьы, ишэцзарлыьы, аьлы, мярифяти вя б. мцсбят кейфиййятляри дя нязяря алынырды.Гыз бяйянмяк цчцн оьланын вя онун аиля цзвляринин дя гызы эюрцб бяйянмяси ваъиб иди. Кечмишдя 10–12 йашына чатан гызлар кцчяйя чыханда башына чадра юртяр, цзцня рцбянд тутардылар. Чох вахт оьланын анасы, йахуд баъысы гызы тойда, йасда, булаг башында, байрам вя ел шянликляриндя, шящяр йерляриндя ися щям дя щамамда, шящяр кянарына сейря чыхан заман эюрцб бяйянярдиляр. Бундан сонра гызын аиляси барядя гонум-гоншудан мялумат топланар, хябяр йахшы оларса, оьланын анасы вя баъысы гыз евиня илкин данышыьа эедяр, разылыг ялдя олунарса кишилярин елчи эялмя вахтыны мцяййянляшдирярдиляр.

     Азярбайъанда кечмишдя “гызбяйянмя” адяти иля йанашы гыз тяряфиндян “оьланэюрмя” адяти дя вар иди. “Гызбяйянмя” адяти мющкямляндийи щалда, тарихи инкишафын мцхтялиф мярщялясиндя, хцсусиля шярият ганунлары иля баьлы олараг, “оьлан-эюрмя” адятинин унудулмасы мейили олмушдур. Беля ки, чох заман гыз яря вериляркян, онун ряйи сорушулмурду. Кцбар аиляляриндя ися гызын ряйи мцтляг юйрянилирди вя она эюря дя “оьланэюрмя” адяти сахланылмышды.

     “Бешиккясмя” адятиня эюря оьлан вя гыз ушаглары щяля гундагда, йяни бешикдя оларкян, онларын валидейнляри сюз кясиб ушагларыны бир-бириня “дейикли”  едирдиляр. Бир чох щалларда бу “нишанланма” заманы гызын бешийиня кярт (нишан) гойулдуьундан о, “бешиккяртмя”  дя адланырды. Бязян габагъадан   сювдяляшян валидейнлярин биринин гыз ушаьы о биринин оьлундан сонра дцнйайа эялдикдя, мамача кюрпянин эюбяйини кясдийи заман “эюбяйини филанкясин оьлуна кясдим” сюзлярини дедийиндян, бу адят “эюбяккясмя”  дя адланырды.

     Азярбайъанда бязян “гызбяйянмя” вя “оьланэюрмя” адятляриня ещтийаъ олмурду. Бу, халг арасында “бешиккяртмя”, “бешиккясмя” вя йа “эюбяккясмя” адланан адятля баьлы олурду. Бу адятя эюря, валидейнляр ювладларыны бир-бириля евляндиряъяклярини габагъадан вяд едирдиляр.

     “Гызбяйянмя” мярщялясиндян сонра эялян елчилик Азярбайъан халгынын аиля мяишятиндя хцсуси юням дашыйырды. Елчилик щямишя бюйцк ещтирамла вя шювгля щяйата кечирилирди. Елчилийя няслин аьсаг- галлары, ел-обада щюрмят газанмыш, сюзцкечян адамлар эюндярилярди.

     Елчилийя, адятян, цч-дюрд киши вя бир-ики гадын эедярди. Халг адятиня эюря елчиляр гызын аиляси тяряфиндян щюрмят вя иззятля гаршыланарды. Елчиляр чох заман гонаг кими гябул едиляр, гаршыларына сцфря салынарды. Елчиляр “щя” ъавабыны алмайынъа, сцфряйя ял узатмаздылар. Гызын разылыьы, ел арасында дейилдийи кими, “щя”си верилдикдян сонра “Аллащ мцбаряк елясин” дейиб, сцфряйя эятирилмиш чайа гянд салар, “аьызларыны ширин едярдиляр”. Сонра оьланын вя гызын аналарыны гонаг отаьына чаьырыб бу севиндириъи хябяри онлара билдирярдиляр. Оьланын анасы тязя эялинини чаьырыб бармаьына нишан цзцйц тахар, башына ипяк юрпяк юртярди. Бу мярщяля бязи бюлэялярдя “хатиръямлик”, диэярляриндя ися “бялэя” адланырды. Гызын “щя”си верилдийи эцндян оьлан вя гыз бир-бириня “дейикли” щесаб едилирдиляр.

     Елчиликдян бир нечя эцн сонра гыз цчцн “нишан” апарыларды. Азярбайъанын яксяр бюлэяляриндя “нишан” иля “ширни” бир йердя олурду. Бязи бюлэялярдя бу мярасимя “аьсаггал плов” да дейилирди. Нишанда гыз цчцн цзцк вя шал юрпяк дя апарылдыьындан, бу мярасимя Бакы, Тябриз, Лянкяран вя б. бюлэялярдя “шал-цзцк апарма” да дейилирди. “Дядя Горгуд” дастанында нишан вя “ширни” мярасими “кичик дцйцн” адландырылырды. Нишан тяйин олундуьу эцн оьлан евиндян гыз евиня нишан хончасы апарылырды. Нишан хончасынын габларыны бош гайтармаздылар. Щямин габларда гыз евиндян оьлан евиня “гяндбашы” хончасы эюндярилирди. Бу хончайа оьлан евиндян апарылан кялля гяндин баш щиссясини сындырыб гойардылар. Хончада ширниййат вя гяннады мямулаты иля бирликдя оьлан евиня пай эюндярилярди. “Дейикли” гыз вя оьлан нишандан сонра артыг рясми олараг “нишанлы”, йахуд “адахлы” щесаб едилирдиляр. Елчиляря рядд ъавабы верилдикдя дя бу, йцксяк мядяниййятля едилмяли иди.

     Аиля-никащ мцнасибятляриндя бязян елчилик мярщялясиндян истифадя олунмурду. Сосиал-игтисади вязиййятля баьлы олараг евлянмя бязи щалларда “гыз гачырма” кими щяйата кечирилирди. “Гыз гачырма” щаллары ики ъцр олмушдур: гызын севдийи оьлана гошулуб гачмасы вя гызын зорла гачырылмасы. Гызларын зорла гачырылмасына халг мянфи мцнасибят бяслямишдир.

     Нишандан сонра оьлан еви бюйцк тойа, “улу дцйцн”я щазырлашмаьа башлайарды. Эялин цчцн палтар вя зинят яшйалары алынар, той тядарцкц эюрцлярди. Бу мцддятдя гыз еви дя ъещиз тядарцкцня башларды. Эялинин кючмясиня аз галмыш гощум вя гоншу гадынлар эялинин йорьан-дюшяйини сырыйар, ъещизини гайдайа салардылар. Кечмишдя ел адятиня эюря той-дцйцн шянликляриндян яввял эялин кючян гыз нювбя иля гощум-ягряба тяряфиндян гонаг чаьырыларды. Гонаглыгларын сонунда гощум-гардаш эялин кючян гыза йорьан, дюшяк, йастыг, назбалыш, халча, мис газан, габ-гаъаг вя с. Щядиййя верярдиляр. Щямин щядиййяляр эялинин ъещизиня ялавя олунарды.

     Той шянликляри яввялъя гыз евиндя кечирилярди. Гыз евиндя тяшкил олунан той шянликляриндян бири “палтаркясди” адланыр. Она Ширван бюлэясинин аран кяндляриндя “базарлыг” да дейирляр. Гыз евиндяки той шянликляриндян бири дя “хынайахды” адланыр. Буна Лянкяран вя Шяки бюлэяляриндя “гыз тойу”, Газах бюлэясиндя “гыз башы”, Тябриз бюлэясиндя “йеэял”, Губа бюлэясиндя “хына эеъяси”, бязи йерлярдя ися “хына тойу” да дейирляр. “Хынайахды” шянлийи эялин кючмямишдян бир эцн юнъя ахшам чаьы кечирилирди. “Хына-йахды” шянлийинин сонунда эялин гызын ял-айаьына щяна йахырдылар. Той-дцйцн шянликляринин “хынайахды” мярщялясиндян сонра нишанлы гыза “эялин гыз”, адахлы оьлана ися “бяй оьлан” дейилир.

     Той-дцйцн шянликляринин сон мярщяляси оьлан евиндяки той, йахуд “улу дцйцн” олмушдур. Бюйцк той гощум-ягрябанын, кянд йерляриндя щям дя бцтцн ъамаатын, шящяр йерляриндя ися гонум-гоншунун байрам шянлийиня чеврилярди. Бюйцк тойа бир-ики эцн галмыш оьлан евиндя чюряк вя йуха бишириб тойа тядарцк эюрцлярди вя гоншулар бяй оьланын щяйятиня мяслящятя йыьышар, той цчцн бир нечя дана вя чохлу гоч кясилярди. Азярбайъанын бир чох бюлэяляриндя кянд йерляриндя бу яняня “данакясди” адланыр. Бу мярщялядя вязифя бюлэцсц апарылыр: тойхана гуранлар, тойу идаря едяъяк адамлар, хюряк биширянляр вя пайлайанлар, гонаг гаршылайанлар, эялин эятирмяк цчцн эедяъяк адамлар вя б. мясул шяхсляр мцяййянляшдирилярди.

     Бюйцк той цчцн бяй оьланын щяйятиндя чадыр гурулур, она “тойхана”, йахуд “маьар” дейилирди. Тойу Азярбайъанын бцтцн бюлэяляриндя гара зурна иля башлайардылар. Тойда мяшщур ханяндяляр вя устад ашыглар иштирак едирдиляр. Тойлары идаря едян адама “тойбяйи”, бязи бюлэялярдя ися “тойбашы”, “сярпайы”, “тойаьасы”, йахуд “шащ” дейирляр. “Тойбяйи”нин сюзц той иштиракчылары тяряфиндян ганун сайылыр вя она мцтляг ямял олунурду.

     Тойун ахырынъы эцнц, кечмишдя ися чох вахт щяля “нишан-ширни” мярасиминдя кябин кясилярди. Кябин кясилян заман ахунд вя газы юнъя оьлан вя гызын вякилляриндян никаща разылыгларыны сорушарды. Кябин каьызына “мещр”ин мигдары, йяни никаща эирмянин символик щаггы да гейд едилирди. Адятя эюря, киши арвадыны бошамаг истядикдя, гейд олунмуш “мещр”и она вермяли иди. Кябин каьызыны никаща эирян оьлан вя гызын шащидляри имзаладыгдан сонра ахунд вя йа газы имза вя мющцр иля тясдиг едирди.

     Эялин эятирилмядян юнъя, эцндцз онун ъещизи бяй евиня дашынар, эялин отаьы дюшяниб бязянярди. Гыз евиндян бяй оьлан цчцн хцсуси “бяй хончасы” да эюндярилярди. Хончада бир кюйняк, бир нечя арагчын, ъиб йайлыьы, ъораб вя с. щядиййяляр оларды. “Бяй щамамы”ндан сонра бяй нишанлысынын эюндярдийи “бяй хончасы”ндан истифадя едяр, хончадакы галан щядиййяляри саьдышына вя солдышына верярди.

     Бяй щамамындан сонра, тойа чаьырылмыш гонаглара хюряк вериляр, сонра ъаванлар эялин эятирмяйя эедярдиляр. Оьлан адамлары гыз евиня чатдыгда, щяйятдя дайанар, оьлан йенэяси эялин гызын эейиндирилдийи отаьа эириб эялинин башына “дуваг” саларды. Бяй оьланын гардашы гырмызы рянэли атлас шярид иля эялинин белини баьлайарды.

     Эялинин атасы вя белини баьлайан гайны онун голундан тутуб чыраьын ятрафында цч дяфя дювря вурардылар. Эялини “Гуран”ын алтындан кечирярдиляр.

     Эялини эятирян карван бяй оьланын евиня йахынлашанда, ейванда дурмуш бяйин анасы, йахуд баъысы эялинин башына ноьул-набат вя метал пул сяпярди, ушаглар да щямин шейляри йыьыб севинярдиляр. Эялин щяйятя эиряндя, кечмишдя онун айаьы алтында гоч да кясярдиляр. Эялиндян яввял отаьа онун чыраьы, бяхт эцзэцсц вя чюряк баьламасы апарыларды. Эялин отаьа дахил оларкян бармаьыны гаршысында тутулмуш габдакы бал, йахуд шярбят вя йа уна батырыб гапынын цст чярчивясиня сцртмяли, астанадан ичяри эирдикдян сонра ися гяншяриндя йеря атылмыш чини, йахуд сахсы габы саь айаьы иля тапдалайыб сындырмалы иди. Эялин отагда онун цчцн айрылмыш йердя отурдугдан сонра онун гуъаьына 3–5 йашлы оьлан ушаьы вериб “оьуллу-гызлы олсун” – дейярдиляр.

     Эялин цч эцн эярдякдя отурарды. Зифаф эеъясинин сящяриси эцнц эялин гызын анасы гуймаг бишириб йенэя иля оьлан евиня эюндярярди. Эярдякдя отурманын цчцнъц эцнц “цчэцн” адланан “цзячыхды” мярасими кечирилирди. “Цчэцн”дя оьланын анасы йахын гощум вя гоншу гадынлары “эялинэюрдц”йя дявят едирди. Эялин йалныз гырх эцндян сонра ата евиня гонаг чаьырыларды. Бу мярасим “айагачды” адланыр. “Айагачды”да имканлы аиляляр кцрякянляриня гиймятли щядиййя дя баьышлайардылар.

     Эянъ аилянин щяйатында йени кюрпянин дцнйайа эялмяси мцщцм щадися щесаб едилир. Щяр бир эянъ азярбайъанлы аилясиндя йени кюрпянин дцнйайа эялмяси шадлыгла гаршыланыр вя кюрпяйя хцсуси гайьы эюстярилир. Кечмишдя ушаьын анадан олмасы яряфясиндя аилядя хцсуси щазырлыг эюрцлцр, кюрпя цчцн палтар тикилир, йорьан-дюшяк щазырланыр, нянни дцзялдилир вя бешик алынырды.

     Азярбайъан аилясиндя кюрпяйя “адгойма” мярасими дя бир шянлийя чеврилирди. Кюрпянин 7-ъи вя йа 10-ъу эцнцндя кечирилян бу мярасимя дявят олунанлара гонаглыг верилярди.

     Аилядя ушагларын тярбийяси иля (сцфря мядяниййяти, шяхси эиэийена, бюйцкляря щюрмят, гайьы) ъидди мяшьул олунурду. Ушагларын тярбийяси щяр бир эянъ аилянин ясас вязифяляриндян биридир.

     Мяишятин чох мясулиййятли вя ъидди мясяляляриндян бири дя дяфн вя йас иля баьлы мярасимляр, адятнянялярдир. Дяфн вя йасла баьлы мярасимлярин тарихи кюкляри чох гядимдир. Аиля мяишятинин диэяр адят вя яняняляриндян фяргли олараг, дяфн адятляри дин иля баьлы олдуьу цчцн даща чох консерватив олуб орта ясрлярдян зяманямизядяк ъцзи дяйишиклийя уьрамышдыр.

     Мярщумун ъяназяси ортайа гойулур, ятрафында ян йахын гадынлар отуруб “аьы” дейирляр.

     Рящмятя эедянин юлцмцнц молла “салат” адланан юлц дуасыны уъадан охумагла гоншулара вя бцтцн кяндя билдирирди. Ел адятиня эюря, дяфн вя йас мярасими тякъя мярщумун аилясинин дейил, бцтцн ел-обанын гайьысы щесаб олунурду. Дяфн вя йасла баьлы бцтцн кюмякликляр кюнцллц вя тямяннасыз едилирди. Мярщумун ъяназяси гцслханада “мцрдяшир” адланан хцсуси юлцйуйан тяряфиндян йуйулуб кяфянляняндян сонра табута гойулур, табут ися мафянин цстцня гойулараг щцзр йериня эятирилир. Мярщумла видалашмадан сонра мафя дяфн цчцн гябиристанлыьа апарылыр. Гябиристанлыгда мярщум дяфн едиляркян Аллащын бу йолу щамы цчцн сечдийини тялгин едян дуалар охунур, мярщум торпаьа тапшырылдыгдан сонра ися Гуранын “Йасин” суряси охунмагла дяфн мярасими баша чатдырылыр.

     Гябиристанлыгдан гайыданлара мярщумун щяйятиндя эцлаб пайланыр вя молла тяряфиндян фатищя охунур. Бир гайда олараг мярщумун цчцня гядяр ещсан верилмир. Азярбайъанын бязи бюлэяляриндя мярщумун цчц вя гырхы эцнляри, бязи бюлэялярдя ися мярщумун цчц, йеддиси, гырхы вя гырхына гядяр щяр ъцмя ахшамы ещсан верилир. Мярщумун илиндя дя ещсан верилир вя бу мярасимя адамлар дявят олунур. Рящмятя эедянин рущуна ещтирам яламяти олараг, онун йахынлары гырх эцн йас сахлайыр вя байрам тядбирляри кечирмирляр. Мярщум ъаван оланда онун или тамам оланадяк аиля цзвляри гара палтар эейир вя тойлара эетмирляр.

    Дяфн вя йасла баьлы мярасимляр “йасданчыхма” мярщяляси иля битир. Йасданчыхма “Гара байрам” мярасими иля щяйата кечирилир. “Гара байрам” мярщумун гырхы чыхдыгдан сонра гаршыдан эялян илк Новруз вя йа Рамазан байрамлары заманы кечирилир.

    Гязянфяр Ряъябли

     

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
Ümumi məlumat – 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi
    3.2.11 Ailə və ailə məişəti

    Аиля вя аиля мяишяти

     Азярбайъан яразисиндя аилянин тяшяккцлц Енеолит дюврцнцн сонуна тясадцф едир. Тунъ дюврцнцн сонунда ися артыг нясли иъмалар аиля иъмалары иля явяз олунду.

     Дцнйанын бцтцн халгларында олдуьу кими, азярбайъанлыларда да тарихи инкишаф просесиндя аилянин тяркиби вя структуру иля мцяййян едилян ики формасы мювъуд олмушдур: бюйцк аиля, йахуд аиля иъмасы вя кичик аиля. Бюйцк аиля цч, дюрд вя бязян беш няслин нцмайяндяляриндян ибарят олан ата, оьул, нявя, нятиъя вя еляъя дя гардашларын аилялярини бирляшдирян кичик иътимаи коллективдир. Азярбайъанын аиля иъмасы цчцн сяъиййяви ъящят онун цзвляринин торпаг, ямяк алятляри, мал-гара, ев, тясяррцфат тикилиляри вя ев аваданлыьындан цмуми истифадя, бирэя истещсал вя бирэя истещлак иди. Бу хцсусиййятляр аиля иъмасыны щям дя ъямиййятин кичик тясяррцфат юзяйиня чевирирди.

     Азярбайъанда ибтидаи иъма гурулушунун даьылмасы нятиъясиндя аиля иъмалары артыг кичик аиляляря парчаланмышды вя орта яср мянбяляриндя аиля иъмалары щаггында, демяк олар ки, мялумат верилмир.

     Исламын гябулу иля баьлы Азярбайъанда аиля вя аиля мяишяти йени мязмун вя форма алыр. Ислам яхлаг нормаларына ясасланан орта ясрляр аиля мяишятиндя варислик яняняляри эюзлянилмиш, бурада мцасир дюврядяк кюклц дяйишикликляр олмамышдыр.

     Русийа империйасында чар щюкумятинин верэи сийасяти иля баьлы 19 ясрдя Азярбайъанда аиля иъмалары гисмян бярпа олунурду. Русийа щюкумятинин кянд ъямиййятляри щаггындакы ясаснамясиня уйьун олараг, верэиляр кянд ящалисинин сайына эюря дейил, кянддяки “тцстцлярин”, йяни аиля тясяррцфатларынын сайына эюря мцяййян едилирди. Верэилярин юдянилмяси цчцн ъавабдещ олан кянд иъмалары бюйцк аилялярин кичик аиляляря парчаланмасынын гаршысыны алмаьа чалышырдылар. Щяр бир йени аилянин ямяля эялмяси иъманын юдядийи цмуми верэини артырырды. Аиля иъмаларынын бярпасында бюйцк аилялярин дя мараглары вар иди. Кянд иъмаларында торпагдан бирэя истифадя гайдаларына эюря якин йерляри вя бичянякляр вахташыры иъма цзвляри арасында бюлцшдцрцлцрдц. Пай торпагларыны якиб-беъярмяк цчцн мцяййян мигдарда ишчи гцввяси, гошгу щейваны, тохум вя ямяк алятляри тяляб олунурду. Кичик аилялярин беля имканлары аз олдуьундан, чох вахт пай торпагларыны якиб-беъярмяйя эцъляри чатмырды. Аиля иъмаларында ися гардашларын бирликдя кифайят гядяр ишчи гцввяси, гошгу щейваны, тохум вя ямяк алятляри олдуьу цчцн пай торпагларыны бирэя якиб-беъяря билирдиляр.

     Азярбайъанда бюйцк аиля “галыг” кими мювъуд олса да, 19 ясрин сону–20 ясрин яввялляриндя онларда классик аиля иъмаларынын гайда-ганунлары, яняняляри щяля дя сахланылырды. Аиля иъмасына дахил олан бцтцн кичик аиляляр бир евдя бирэя йашайырдылар. Аиля иъмасына онун аьсаггалы башчылыг едирди. Башчыйа “баба”, “дядя”, “дадаш”, “аьа”, “гаьа”, “ляля” вя с. адларла мцраъият едирдиляр. Аиля иъмасы дахилиндя гаршылыглы мцнасибятляр адятлярля тянзим олунурду. Аиля иъма башчысынын бюйцк щцгуглары вар иди. О, аиля цзвляри арасында вязифя бюлэцсц апарыр, бцтцн тясяррцфаты идаря едир, аиля эялиринин бюлцшдцрцлмясиня нязарят едирди. Лакин мювъуд етик нормалар аиля дахилиндя вя мяишятдя аиля башчысынын щакимиййятини мящдудлашдырырды. Башчы мцщцм мясялялярин щяллиндя аилянин йашлы цзвляри иля, чох вахт йашлы гадынларла мяслящятляширди. Аиля иъмасы дахилиндя аьсаг-галын щюрмяти вя нцфузу да, онун беля мясяляляри неъя щялл етмясиндян асылы иди. Аиля иъмасы дахилиндя ев ишляриня аиля башчысынын арвады вя йа анасы башчылыг едирди. Щюрмят яламяти олараг, она юз ады иля мцраъият едилмирди. Аилянин аьбирчяйиня “бюйцк няня”, “няня”, “ана”, “ъиъи” вя с. адларла мцраъият едилирди. Аьбирчяк ана аиля иъмасынын ярзаг мящсулларынын сахланмасына вя йемяклярин пайланмасына нязарят едир, эялинляр вя гызлар арасында вязифя бюлэцсц апарыр, онлара тапшырыглар верирди. Адятян, аьбирчяк аналар юз вязифяляринин бир щиссясини бюйцк эялиня тапшырырдылар.

     19 ясрин сонундан башлайараг 20 ясрин 30-ъу илляринядяк Азярбайъанда аиля иъмалары даьылараг, йерини патронимик груплара верир. Патронимик груплар Азярбайъанда “ушаьы”, “нясил”, “ювлад”, “тохум”, “ягряба”, “кцряк” вя с. адландырылырды.

     Азярбайъанда орта ясрлярдян башлайараг, бу эцнядяк аилянин ясас формасы кичик аилялярдир. Бюйцк аиля иля кичик аиля арасындакы фярг йалныз аиля цзвляринин сайында дейилди. Онларын арасында кямиййят фярги иля йанашы, ясас ики кейфиййят фярги дя варды. Бюйцк аилянин варидаты бцтцн аиляйя мяхсус олдуьу щалда, кичик аилядя мцлкиййятин сащиби йалныз онун башчысы олан киши щесаб едилирди. Икинъи фярг, нясиллярин дуруму иля баьлы иди.

    Бюйцк аиля 3–5 вя даща чох нясилдян ибарят олмагла, шагули истигамятдя баба, ата, оьул вя нявялярдян, цфцги истигамятдя ися гардашларын аиляляриндян тяшкил олундуьу щалда, кичик аиляляр цчцн характерик ъящят онун йалныз шагули истигамятдя ики вя цч нясилдян ибарят олмасы иди.

     Левират (лат. “левир” – гайын) адятиня эюря кичик ушаглары олан евли гардашлардан бири ъаван йашларында вяфат етдикдя онун субай гардашы, субай гардашы олмадыгда ися евли гардашлардан  бири мярщум гардашынын ушагларыны сахламаг ниййяти иля онун дул гадынына евлянирди. 

     Азярбайъанда кичик аиляляр гурулушларына эюря ики типя бюлцнцр: садя вя мцряккяб аиляляр. Садя аиля ики нясилдян, йяни ата-ана вя онларын ушагларындан, мцряккяб аиля ися цч нясилдян, йяни баба-няня, ата-ана вя нявялярдян ибарят олур. Садя аилядя ушаглардан бири евляндикдян сонра ата-анасы иля бирликдя йашайырса, о заман аилянин типи дяйишир вя садя аиля мцряккяб аиляйя чеврилир. Садя аилядя ушаглардан икиси евляндикдян сонра ата-аналары иля бирликдя йашайырса, бу заман аилянин типи дейил, формасы дяйишир вя о, бюйцк аиля щесаб олунур.

     Садя аиля елм аляминдя “нуклеар” (латынъа “нуклеус” – нцвя, юзяк) аиля адланыр. Нуклеар аилядя ушагларын сайы 1–2 няфяр олдугда о азушаглы аиля, 3–4 няфяр олдугда орта сайлы аиля, 5 няфяр вя даща чох олдугда чохушаглы аиля щесаб едилир. Кечмишдя чохушаглы аиляляр Азярбайъан цчцн яняняви вя сяъиййяви олмушдур. 

    Азярбайъанда ушагларын сайы 9–12 няфяр олан аиляляр чох иди. Чохушаглы валидейнлярин ъямиййятдя бюйцк нцфузу вя щюрмяти вар иди.

     Аилялярин бюйцйцб йени мцстягил аиляляря парчаланмасы заманы ямлак да бюлцнцрдц. Ямлак бюлэцсц аилянин йалныз цмуми мцлкиййятини ящатя едирди. Аилянин цмуми мцлкиййяти торпаг сащяси, йашайыш евляри, тясяррцфат тикилиляри, малгара, ямяк алятляри, ев яшйалары, гызыл-эцмцш вя пул вясаитиндян ибарят олурду.

    Эялинлярин ъещизи вя яр евиня эялян заман эялиня гайынатасы тяряфиндян баьышланмыш “диздайаьы” онларын шяхси мцлкиййяти щесаб едилирди.

     Аиля мцлкиййятинин бюлэцсц, яксяр щалларда мящялля аьсаггалынын, бязян молланын иштиракы иля адят ясасында щяйата кечирилирди. Юнъя гадынларын шяхси мцлкиййяти айрылыр, сонра ися валидейнляр цчцн “хейратлыг”, субай гызлар цчцн “ярэянлик” вя субай баъы цчцн “ъещизлик” айрылырды. Аилянин йердя галан мцлкиййяти бундан сонра, йени аиляляр арасында бюлцнцрдц. Бу заман ислам щцгугуна вя шярият гайдаларына эюря, гардашлар бярабяр пай алырдылар, гызлара гардашын пайынын йарысы гядяр, анайа ися сяккиздя бири гядяр пай айрылырды. Анайа айрылан пайын азлыьынын сябяби юнъя онун шяхси мцлкиййятинин айрылмасы иди.

     Бюйцк аиля кичик аиляляря парчалананда ямлак бюлэцсц заманы гардашларын сайы гядяр истещсал алят вя васитяляри олмадыьындан, чох вахт ямяк алятляри – котан вя хыш, истещсал васитяляри – су дяйирманы, су динэи, тохуъулуг дязэащы, ъящря, хана вя гошгу щейванлары, мяишятля баьлы яшйалар – мяълис газаны, мяълис самовары, архыд (аьаъ нещря) вя с. бюлцшдцрцлмцрдц вя гардашларын цмуми мцлкиййятиндя сахланырды. Бу истещсал васитяляриндян йени аиляляр нювбя иля, мяишят яшйаларындан ися зярурят оланда истифадя едирдиляр.

     Аилянин бцтцн цзвляри кечмишдя тясяррцфат ишляри иля мяшьул олурду. Аилядя ян аьыр физики ишляри кишиляр эюрцрдц. Торпаьы шумламаг, якиб-беъярмяк, тахылы бичмяк вя дяйирманда цйцтмяк, от чалмаг, гойун гырхымы, арх газмаг, щасар чякмяк, мешядян одун эятирмяк вя с. ишляр кишилярин ющдясиня дцшцрдц. Аилянин дахили тясяррцфат ишляри ися гадынларын гайьысы иди. Гадынлар бостан вя диррикдя чалышыр, гойун-гузу бясляйир, инякляри саьыр, сцд мящсуллары щазырлайыр, гырхылмыш йуну йуйур, дарайыр, яйирир вя бойайыр, йун ипликдян ъорабдан тутмуш халча-палазадяк мцхтялиф мяишят яшйалары тохуйур, дюшяк тутур, йорьан сырыйыр, ушаглар цчцн палтар тикир, хюряк биширир, ев-ешийи сялигя-сащмана салыр вя ушагларын тярбийяси иля мяшьул олурдулар.

     Аиля цзвляри арасында гаршылыглы мцнасибятлярин мяркязиндя гадынын аиля вя ъямиййятдяки мювгейи дурурду. Кечмишдя йохсул вя ортабаб кяндли аиляляриндя гадын ев тясяррцфатында эюрдцйц ишлярдян ялавя, яри иля йанашы чюл ишляриндя дя чалышырды. Шяки, Ширван, Гарабаь вя Нахчыван бюлэяляриндя барамачылыгда, Лянкяран бюлэясиндя чялтикчиликдя, Губа бюлэясиндя мейвячиликдя, Газах вя Иряван бюлэяляриндя гойунчулугда гадын ямяйиндян эениш истифадя едилирди. Беля кяндли аиляляриндя гадын аилянин бцтцн тясяррцфат ишляриндя фяал иштирак етдийи цчцн онун аилядя сосиал дуруму даща йахшы иди. Азярбайъанын яксяр шящяр вя кяндляриндя гадынлар йашмаг тутур, чадра юртцрдц. Задяэан аиляляриндян олан вя йцксяк ъямиййятя мяхсус гадынлар кцчяйя чыхдыгда, цзляриня тохунма рцбянд тутардылар. Ъаван эялин няинки йад кишидян, щятта бир ушаьы оланадяк гайынатасындан, гайынларындан да йашынмалы иди. Кяндли аиляляриндя ися гадын чюл ишляриндя кишилярля йанашы чалышдыьындан нисбятян сярбяст иди.

     Сорорат (лат. “сорор” – баъы) адяти арвады вяфат етмиш ъаван кишинин субай балдызы иля евлянмясиня иъазя верирди. Сорорат адяти анасыз галмыш ушагларын гайьысына галмаг зярурятиля  баьлы иди. Беля щесаб олунурду ки, вяфат етмиш баъынын ушагларына щамыдан йахшы ана онларын халасы ола биляр.

    Аиля мяишятиндя никащ мцнасибятляри мцщцм йер тутур. Азярбайъанын гядим тарихиня аид йазылы гайнагларын аз олмасы сябябиндян гядим никащ формалары щаггында тясяввцр чох сятщидир. Йалныз Страбонун (е. я. 1 ясрин сону – ерамызын 1 ясринин яввялляри) ясярляриндя яъдадларымыздан бири сайылан мадалыларда (мидийалыларда) полигамийа (чохарвадлылыг) кими никащын олмасы щаггында мялумат вардыр.

     Полигам никащ Азярбайъанда гядим дюврдя мювъуд олмуш, сонралар арадан чыхмыш вя орта ясрлярдя йалныз галыг шяклиндя мювъуд олмушдур.

     Азярбайъанда полигамийа, ясасян, икиарвадлылыг шяклиндя тязащцр етмишди. Полигам никащлар мцяййян сябябляр (сонсузлуг, гыз ушагларынын доьулмасы) нятиъясиндя баш верирди. “Левират” вя “сорорат” адятляри дя полигам никащын сябябляриндян иди.

    Аиля-никащ мцнасибятляри иля баьлы адятляр арасында гощумла евлянмя хцсуси йер тутурду. Азярбайъанда гощумла евлянмяйя иъазя верилмяси адяти мювъуд олмушдур. Лакин бу, гябиля-тайфа гурулушу цчцн характерик олан “ендогам” никащ дейилди, чцнки гощум олмайанларла евлянмяйи гадаьан етмирди. Азярбайъанда “екзогам” никащы да, йяни йалныз гощум олмайанларла евлянмяйя иъазя вериб гощумларла евлянмяйи гяти гадаьан едян никащ адяти олмамышдыр. Сонралар ислам дини Азярбайъанда гощумла евлянмя адятини тянзимлямишдир.

     Азярбайъанда гощум иля евлянмя адятляриндян ян чох кузен никащлар йайылмышды. Кузен никащлар ики група бюлцнцр: ортокузен никащлар (ямиоьлу иля ямигызынын вя халаоьлу иля халагызынын никащлары) вя кросскузен никащлар (дайыоьлу иля бибигызынын вя бибиоьлу иля дайыгызынын никащлары). Кечмишдя ортокузен никаща, хцсусиля, ямиоьлу иля ямигызынын никащына даща чох цстцнлцк верилирди.

     Аиля-никащ мясяляляриндян бири дя никащ йашы нормаларынын мцяййянляшдирилмясидир. Азярбайъанда, яняняйя эюря, никащ йашы нормалары оьланлар цчцн 16–18, гызлар цчцн 14–16 йаш иди. Кечян ясрлярдя оьланлар яксяр щалларда 18 йашындан сонра евлянирдиляр. Мцяййян сябяблярдян оьланлар бязян 25–30 йашларында евлянир, гызлары ися 12–13 йашларында яря верирдиляр.

     Азярбайъанда яр иля арвад арасында йаш фярги мясялясиня мцнасибят мцхтялиф олмушдур. Гызларын юзцндян бюйцк оьлана яря эетмяси аилянин мющкямлийинин гаранты кими гиймятляндирилирди. Кечмишдя Азярбайъанда яр арваддан яксяр щалларда 10–15 йаш бюйцк олурду. Ислам аиля щцгугунда ярин арваддан 10–12 йаш бюйцк олмасы мягсядяуйьун сайылыр. Мцасир дюврдя ися Азярбайъанда ярин арваддан 3–7 йаш бюйцк олмасы ян йахшы сечим щесаб едилир.

     Азярбайъанда той-дцйцн адланан евлянмяк просеси щяр шейдян юнъя гыз бяйянмякдян башлайыр. Гыз сечяркян бир сыра шяртляр нязяря алынырды. Гыз эяряк ясил-няъабятли, “щалал сцд яммиш” олайды. Гыз сечяркян анасынын кимлийиня фикир верилирди. Гызын юзцнцн эюзяллийи, гядд-гамяти, садялийи, евдарлыьы, ишэцзарлыьы, аьлы, мярифяти вя б. мцсбят кейфиййятляри дя нязяря алынырды.Гыз бяйянмяк цчцн оьланын вя онун аиля цзвляринин дя гызы эюрцб бяйянмяси ваъиб иди. Кечмишдя 10–12 йашына чатан гызлар кцчяйя чыханда башына чадра юртяр, цзцня рцбянд тутардылар. Чох вахт оьланын анасы, йахуд баъысы гызы тойда, йасда, булаг башында, байрам вя ел шянликляриндя, шящяр йерляриндя ися щям дя щамамда, шящяр кянарына сейря чыхан заман эюрцб бяйянярдиляр. Бундан сонра гызын аиляси барядя гонум-гоншудан мялумат топланар, хябяр йахшы оларса, оьланын анасы вя баъысы гыз евиня илкин данышыьа эедяр, разылыг ялдя олунарса кишилярин елчи эялмя вахтыны мцяййянляшдирярдиляр.

     Азярбайъанда кечмишдя “гызбяйянмя” адяти иля йанашы гыз тяряфиндян “оьланэюрмя” адяти дя вар иди. “Гызбяйянмя” адяти мющкямляндийи щалда, тарихи инкишафын мцхтялиф мярщялясиндя, хцсусиля шярият ганунлары иля баьлы олараг, “оьлан-эюрмя” адятинин унудулмасы мейили олмушдур. Беля ки, чох заман гыз яря вериляркян, онун ряйи сорушулмурду. Кцбар аиляляриндя ися гызын ряйи мцтляг юйрянилирди вя она эюря дя “оьланэюрмя” адяти сахланылмышды.

     “Бешиккясмя” адятиня эюря оьлан вя гыз ушаглары щяля гундагда, йяни бешикдя оларкян, онларын валидейнляри сюз кясиб ушагларыны бир-бириня “дейикли”  едирдиляр. Бир чох щалларда бу “нишанланма” заманы гызын бешийиня кярт (нишан) гойулдуьундан о, “бешиккяртмя”  дя адланырды. Бязян габагъадан   сювдяляшян валидейнлярин биринин гыз ушаьы о биринин оьлундан сонра дцнйайа эялдикдя, мамача кюрпянин эюбяйини кясдийи заман “эюбяйини филанкясин оьлуна кясдим” сюзлярини дедийиндян, бу адят “эюбяккясмя”  дя адланырды.

     Азярбайъанда бязян “гызбяйянмя” вя “оьланэюрмя” адятляриня ещтийаъ олмурду. Бу, халг арасында “бешиккяртмя”, “бешиккясмя” вя йа “эюбяккясмя” адланан адятля баьлы олурду. Бу адятя эюря, валидейнляр ювладларыны бир-бириля евляндиряъяклярини габагъадан вяд едирдиляр.

     “Гызбяйянмя” мярщялясиндян сонра эялян елчилик Азярбайъан халгынын аиля мяишятиндя хцсуси юням дашыйырды. Елчилик щямишя бюйцк ещтирамла вя шювгля щяйата кечирилирди. Елчилийя няслин аьсаг- галлары, ел-обада щюрмят газанмыш, сюзцкечян адамлар эюндярилярди.

     Елчилийя, адятян, цч-дюрд киши вя бир-ики гадын эедярди. Халг адятиня эюря елчиляр гызын аиляси тяряфиндян щюрмят вя иззятля гаршыланарды. Елчиляр чох заман гонаг кими гябул едиляр, гаршыларына сцфря салынарды. Елчиляр “щя” ъавабыны алмайынъа, сцфряйя ял узатмаздылар. Гызын разылыьы, ел арасында дейилдийи кими, “щя”си верилдикдян сонра “Аллащ мцбаряк елясин” дейиб, сцфряйя эятирилмиш чайа гянд салар, “аьызларыны ширин едярдиляр”. Сонра оьланын вя гызын аналарыны гонаг отаьына чаьырыб бу севиндириъи хябяри онлара билдирярдиляр. Оьланын анасы тязя эялинини чаьырыб бармаьына нишан цзцйц тахар, башына ипяк юрпяк юртярди. Бу мярщяля бязи бюлэялярдя “хатиръямлик”, диэярляриндя ися “бялэя” адланырды. Гызын “щя”си верилдийи эцндян оьлан вя гыз бир-бириня “дейикли” щесаб едилирдиляр.

     Елчиликдян бир нечя эцн сонра гыз цчцн “нишан” апарыларды. Азярбайъанын яксяр бюлэяляриндя “нишан” иля “ширни” бир йердя олурду. Бязи бюлэялярдя бу мярасимя “аьсаггал плов” да дейилирди. Нишанда гыз цчцн цзцк вя шал юрпяк дя апарылдыьындан, бу мярасимя Бакы, Тябриз, Лянкяран вя б. бюлэялярдя “шал-цзцк апарма” да дейилирди. “Дядя Горгуд” дастанында нишан вя “ширни” мярасими “кичик дцйцн” адландырылырды. Нишан тяйин олундуьу эцн оьлан евиндян гыз евиня нишан хончасы апарылырды. Нишан хончасынын габларыны бош гайтармаздылар. Щямин габларда гыз евиндян оьлан евиня “гяндбашы” хончасы эюндярилирди. Бу хончайа оьлан евиндян апарылан кялля гяндин баш щиссясини сындырыб гойардылар. Хончада ширниййат вя гяннады мямулаты иля бирликдя оьлан евиня пай эюндярилярди. “Дейикли” гыз вя оьлан нишандан сонра артыг рясми олараг “нишанлы”, йахуд “адахлы” щесаб едилирдиляр. Елчиляря рядд ъавабы верилдикдя дя бу, йцксяк мядяниййятля едилмяли иди.

     Аиля-никащ мцнасибятляриндя бязян елчилик мярщялясиндян истифадя олунмурду. Сосиал-игтисади вязиййятля баьлы олараг евлянмя бязи щалларда “гыз гачырма” кими щяйата кечирилирди. “Гыз гачырма” щаллары ики ъцр олмушдур: гызын севдийи оьлана гошулуб гачмасы вя гызын зорла гачырылмасы. Гызларын зорла гачырылмасына халг мянфи мцнасибят бяслямишдир.

     Нишандан сонра оьлан еви бюйцк тойа, “улу дцйцн”я щазырлашмаьа башлайарды. Эялин цчцн палтар вя зинят яшйалары алынар, той тядарцкц эюрцлярди. Бу мцддятдя гыз еви дя ъещиз тядарцкцня башларды. Эялинин кючмясиня аз галмыш гощум вя гоншу гадынлар эялинин йорьан-дюшяйини сырыйар, ъещизини гайдайа салардылар. Кечмишдя ел адятиня эюря той-дцйцн шянликляриндян яввял эялин кючян гыз нювбя иля гощум-ягряба тяряфиндян гонаг чаьырыларды. Гонаглыгларын сонунда гощум-гардаш эялин кючян гыза йорьан, дюшяк, йастыг, назбалыш, халча, мис газан, габ-гаъаг вя с. Щядиййя верярдиляр. Щямин щядиййяляр эялинин ъещизиня ялавя олунарды.

     Той шянликляри яввялъя гыз евиндя кечирилярди. Гыз евиндя тяшкил олунан той шянликляриндян бири “палтаркясди” адланыр. Она Ширван бюлэясинин аран кяндляриндя “базарлыг” да дейирляр. Гыз евиндяки той шянликляриндян бири дя “хынайахды” адланыр. Буна Лянкяран вя Шяки бюлэяляриндя “гыз тойу”, Газах бюлэясиндя “гыз башы”, Тябриз бюлэясиндя “йеэял”, Губа бюлэясиндя “хына эеъяси”, бязи йерлярдя ися “хына тойу” да дейирляр. “Хынайахды” шянлийи эялин кючмямишдян бир эцн юнъя ахшам чаьы кечирилирди. “Хына-йахды” шянлийинин сонунда эялин гызын ял-айаьына щяна йахырдылар. Той-дцйцн шянликляринин “хынайахды” мярщялясиндян сонра нишанлы гыза “эялин гыз”, адахлы оьлана ися “бяй оьлан” дейилир.

     Той-дцйцн шянликляринин сон мярщяляси оьлан евиндяки той, йахуд “улу дцйцн” олмушдур. Бюйцк той гощум-ягрябанын, кянд йерляриндя щям дя бцтцн ъамаатын, шящяр йерляриндя ися гонум-гоншунун байрам шянлийиня чеврилярди. Бюйцк тойа бир-ики эцн галмыш оьлан евиндя чюряк вя йуха бишириб тойа тядарцк эюрцлярди вя гоншулар бяй оьланын щяйятиня мяслящятя йыьышар, той цчцн бир нечя дана вя чохлу гоч кясилярди. Азярбайъанын бир чох бюлэяляриндя кянд йерляриндя бу яняня “данакясди” адланыр. Бу мярщялядя вязифя бюлэцсц апарылыр: тойхана гуранлар, тойу идаря едяъяк адамлар, хюряк биширянляр вя пайлайанлар, гонаг гаршылайанлар, эялин эятирмяк цчцн эедяъяк адамлар вя б. мясул шяхсляр мцяййянляшдирилярди.

     Бюйцк той цчцн бяй оьланын щяйятиндя чадыр гурулур, она “тойхана”, йахуд “маьар” дейилирди. Тойу Азярбайъанын бцтцн бюлэяляриндя гара зурна иля башлайардылар. Тойда мяшщур ханяндяляр вя устад ашыглар иштирак едирдиляр. Тойлары идаря едян адама “тойбяйи”, бязи бюлэялярдя ися “тойбашы”, “сярпайы”, “тойаьасы”, йахуд “шащ” дейирляр. “Тойбяйи”нин сюзц той иштиракчылары тяряфиндян ганун сайылыр вя она мцтляг ямял олунурду.

     Тойун ахырынъы эцнц, кечмишдя ися чох вахт щяля “нишан-ширни” мярасиминдя кябин кясилярди. Кябин кясилян заман ахунд вя газы юнъя оьлан вя гызын вякилляриндян никаща разылыгларыны сорушарды. Кябин каьызына “мещр”ин мигдары, йяни никаща эирмянин символик щаггы да гейд едилирди. Адятя эюря, киши арвадыны бошамаг истядикдя, гейд олунмуш “мещр”и она вермяли иди. Кябин каьызыны никаща эирян оьлан вя гызын шащидляри имзаладыгдан сонра ахунд вя йа газы имза вя мющцр иля тясдиг едирди.

     Эялин эятирилмядян юнъя, эцндцз онун ъещизи бяй евиня дашынар, эялин отаьы дюшяниб бязянярди. Гыз евиндян бяй оьлан цчцн хцсуси “бяй хончасы” да эюндярилярди. Хончада бир кюйняк, бир нечя арагчын, ъиб йайлыьы, ъораб вя с. щядиййяляр оларды. “Бяй щамамы”ндан сонра бяй нишанлысынын эюндярдийи “бяй хончасы”ндан истифадя едяр, хончадакы галан щядиййяляри саьдышына вя солдышына верярди.

     Бяй щамамындан сонра, тойа чаьырылмыш гонаглара хюряк вериляр, сонра ъаванлар эялин эятирмяйя эедярдиляр. Оьлан адамлары гыз евиня чатдыгда, щяйятдя дайанар, оьлан йенэяси эялин гызын эейиндирилдийи отаьа эириб эялинин башына “дуваг” саларды. Бяй оьланын гардашы гырмызы рянэли атлас шярид иля эялинин белини баьлайарды.

     Эялинин атасы вя белини баьлайан гайны онун голундан тутуб чыраьын ятрафында цч дяфя дювря вурардылар. Эялини “Гуран”ын алтындан кечирярдиляр.

     Эялини эятирян карван бяй оьланын евиня йахынлашанда, ейванда дурмуш бяйин анасы, йахуд баъысы эялинин башына ноьул-набат вя метал пул сяпярди, ушаглар да щямин шейляри йыьыб севинярдиляр. Эялин щяйятя эиряндя, кечмишдя онун айаьы алтында гоч да кясярдиляр. Эялиндян яввял отаьа онун чыраьы, бяхт эцзэцсц вя чюряк баьламасы апарыларды. Эялин отаьа дахил оларкян бармаьыны гаршысында тутулмуш габдакы бал, йахуд шярбят вя йа уна батырыб гапынын цст чярчивясиня сцртмяли, астанадан ичяри эирдикдян сонра ися гяншяриндя йеря атылмыш чини, йахуд сахсы габы саь айаьы иля тапдалайыб сындырмалы иди. Эялин отагда онун цчцн айрылмыш йердя отурдугдан сонра онун гуъаьына 3–5 йашлы оьлан ушаьы вериб “оьуллу-гызлы олсун” – дейярдиляр.

     Эялин цч эцн эярдякдя отурарды. Зифаф эеъясинин сящяриси эцнц эялин гызын анасы гуймаг бишириб йенэя иля оьлан евиня эюндярярди. Эярдякдя отурманын цчцнъц эцнц “цчэцн” адланан “цзячыхды” мярасими кечирилирди. “Цчэцн”дя оьланын анасы йахын гощум вя гоншу гадынлары “эялинэюрдц”йя дявят едирди. Эялин йалныз гырх эцндян сонра ата евиня гонаг чаьырыларды. Бу мярасим “айагачды” адланыр. “Айагачды”да имканлы аиляляр кцрякянляриня гиймятли щядиййя дя баьышлайардылар.

     Эянъ аилянин щяйатында йени кюрпянин дцнйайа эялмяси мцщцм щадися щесаб едилир. Щяр бир эянъ азярбайъанлы аилясиндя йени кюрпянин дцнйайа эялмяси шадлыгла гаршыланыр вя кюрпяйя хцсуси гайьы эюстярилир. Кечмишдя ушаьын анадан олмасы яряфясиндя аилядя хцсуси щазырлыг эюрцлцр, кюрпя цчцн палтар тикилир, йорьан-дюшяк щазырланыр, нянни дцзялдилир вя бешик алынырды.

     Азярбайъан аилясиндя кюрпяйя “адгойма” мярасими дя бир шянлийя чеврилирди. Кюрпянин 7-ъи вя йа 10-ъу эцнцндя кечирилян бу мярасимя дявят олунанлара гонаглыг верилярди.

     Аилядя ушагларын тярбийяси иля (сцфря мядяниййяти, шяхси эиэийена, бюйцкляря щюрмят, гайьы) ъидди мяшьул олунурду. Ушагларын тярбийяси щяр бир эянъ аилянин ясас вязифяляриндян биридир.

     Мяишятин чох мясулиййятли вя ъидди мясяляляриндян бири дя дяфн вя йас иля баьлы мярасимляр, адятнянялярдир. Дяфн вя йасла баьлы мярасимлярин тарихи кюкляри чох гядимдир. Аиля мяишятинин диэяр адят вя яняняляриндян фяргли олараг, дяфн адятляри дин иля баьлы олдуьу цчцн даща чох консерватив олуб орта ясрлярдян зяманямизядяк ъцзи дяйишиклийя уьрамышдыр.

     Мярщумун ъяназяси ортайа гойулур, ятрафында ян йахын гадынлар отуруб “аьы” дейирляр.

     Рящмятя эедянин юлцмцнц молла “салат” адланан юлц дуасыны уъадан охумагла гоншулара вя бцтцн кяндя билдирирди. Ел адятиня эюря, дяфн вя йас мярасими тякъя мярщумун аилясинин дейил, бцтцн ел-обанын гайьысы щесаб олунурду. Дяфн вя йасла баьлы бцтцн кюмякликляр кюнцллц вя тямяннасыз едилирди. Мярщумун ъяназяси гцслханада “мцрдяшир” адланан хцсуси юлцйуйан тяряфиндян йуйулуб кяфянляняндян сонра табута гойулур, табут ися мафянин цстцня гойулараг щцзр йериня эятирилир. Мярщумла видалашмадан сонра мафя дяфн цчцн гябиристанлыьа апарылыр. Гябиристанлыгда мярщум дяфн едиляркян Аллащын бу йолу щамы цчцн сечдийини тялгин едян дуалар охунур, мярщум торпаьа тапшырылдыгдан сонра ися Гуранын “Йасин” суряси охунмагла дяфн мярасими баша чатдырылыр.

     Гябиристанлыгдан гайыданлара мярщумун щяйятиндя эцлаб пайланыр вя молла тяряфиндян фатищя охунур. Бир гайда олараг мярщумун цчцня гядяр ещсан верилмир. Азярбайъанын бязи бюлэяляриндя мярщумун цчц вя гырхы эцнляри, бязи бюлэялярдя ися мярщумун цчц, йеддиси, гырхы вя гырхына гядяр щяр ъцмя ахшамы ещсан верилир. Мярщумун илиндя дя ещсан верилир вя бу мярасимя адамлар дявят олунур. Рящмятя эедянин рущуна ещтирам яламяти олараг, онун йахынлары гырх эцн йас сахлайыр вя байрам тядбирляри кечирмирляр. Мярщум ъаван оланда онун или тамам оланадяк аиля цзвляри гара палтар эейир вя тойлара эетмирляр.

    Дяфн вя йасла баьлы мярасимляр “йасданчыхма” мярщяляси иля битир. Йасданчыхма “Гара байрам” мярасими иля щяйата кечирилир. “Гара байрам” мярщумун гырхы чыхдыгдан сонра гаршыдан эялян илк Новруз вя йа Рамазан байрамлары заманы кечирилир.

    Гязянфяр Ряъябли

     

    3.2.11 Ailə və ailə məişəti

    Аиля вя аиля мяишяти

     Азярбайъан яразисиндя аилянин тяшяккцлц Енеолит дюврцнцн сонуна тясадцф едир. Тунъ дюврцнцн сонунда ися артыг нясли иъмалар аиля иъмалары иля явяз олунду.

     Дцнйанын бцтцн халгларында олдуьу кими, азярбайъанлыларда да тарихи инкишаф просесиндя аилянин тяркиби вя структуру иля мцяййян едилян ики формасы мювъуд олмушдур: бюйцк аиля, йахуд аиля иъмасы вя кичик аиля. Бюйцк аиля цч, дюрд вя бязян беш няслин нцмайяндяляриндян ибарят олан ата, оьул, нявя, нятиъя вя еляъя дя гардашларын аилялярини бирляшдирян кичик иътимаи коллективдир. Азярбайъанын аиля иъмасы цчцн сяъиййяви ъящят онун цзвляринин торпаг, ямяк алятляри, мал-гара, ев, тясяррцфат тикилиляри вя ев аваданлыьындан цмуми истифадя, бирэя истещсал вя бирэя истещлак иди. Бу хцсусиййятляр аиля иъмасыны щям дя ъямиййятин кичик тясяррцфат юзяйиня чевирирди.

     Азярбайъанда ибтидаи иъма гурулушунун даьылмасы нятиъясиндя аиля иъмалары артыг кичик аиляляря парчаланмышды вя орта яср мянбяляриндя аиля иъмалары щаггында, демяк олар ки, мялумат верилмир.

     Исламын гябулу иля баьлы Азярбайъанда аиля вя аиля мяишяти йени мязмун вя форма алыр. Ислам яхлаг нормаларына ясасланан орта ясрляр аиля мяишятиндя варислик яняняляри эюзлянилмиш, бурада мцасир дюврядяк кюклц дяйишикликляр олмамышдыр.

     Русийа империйасында чар щюкумятинин верэи сийасяти иля баьлы 19 ясрдя Азярбайъанда аиля иъмалары гисмян бярпа олунурду. Русийа щюкумятинин кянд ъямиййятляри щаггындакы ясаснамясиня уйьун олараг, верэиляр кянд ящалисинин сайына эюря дейил, кянддяки “тцстцлярин”, йяни аиля тясяррцфатларынын сайына эюря мцяййян едилирди. Верэилярин юдянилмяси цчцн ъавабдещ олан кянд иъмалары бюйцк аилялярин кичик аиляляря парчаланмасынын гаршысыны алмаьа чалышырдылар. Щяр бир йени аилянин ямяля эялмяси иъманын юдядийи цмуми верэини артырырды. Аиля иъмаларынын бярпасында бюйцк аилялярин дя мараглары вар иди. Кянд иъмаларында торпагдан бирэя истифадя гайдаларына эюря якин йерляри вя бичянякляр вахташыры иъма цзвляри арасында бюлцшдцрцлцрдц. Пай торпагларыны якиб-беъярмяк цчцн мцяййян мигдарда ишчи гцввяси, гошгу щейваны, тохум вя ямяк алятляри тяляб олунурду. Кичик аилялярин беля имканлары аз олдуьундан, чох вахт пай торпагларыны якиб-беъярмяйя эцъляри чатмырды. Аиля иъмаларында ися гардашларын бирликдя кифайят гядяр ишчи гцввяси, гошгу щейваны, тохум вя ямяк алятляри олдуьу цчцн пай торпагларыны бирэя якиб-беъяря билирдиляр.

     Азярбайъанда бюйцк аиля “галыг” кими мювъуд олса да, 19 ясрин сону–20 ясрин яввялляриндя онларда классик аиля иъмаларынын гайда-ганунлары, яняняляри щяля дя сахланылырды. Аиля иъмасына дахил олан бцтцн кичик аиляляр бир евдя бирэя йашайырдылар. Аиля иъмасына онун аьсаггалы башчылыг едирди. Башчыйа “баба”, “дядя”, “дадаш”, “аьа”, “гаьа”, “ляля” вя с. адларла мцраъият едирдиляр. Аиля иъмасы дахилиндя гаршылыглы мцнасибятляр адятлярля тянзим олунурду. Аиля иъма башчысынын бюйцк щцгуглары вар иди. О, аиля цзвляри арасында вязифя бюлэцсц апарыр, бцтцн тясяррцфаты идаря едир, аиля эялиринин бюлцшдцрцлмясиня нязарят едирди. Лакин мювъуд етик нормалар аиля дахилиндя вя мяишятдя аиля башчысынын щакимиййятини мящдудлашдырырды. Башчы мцщцм мясялялярин щяллиндя аилянин йашлы цзвляри иля, чох вахт йашлы гадынларла мяслящятляширди. Аиля иъмасы дахилиндя аьсаг-галын щюрмяти вя нцфузу да, онун беля мясяляляри неъя щялл етмясиндян асылы иди. Аиля иъмасы дахилиндя ев ишляриня аиля башчысынын арвады вя йа анасы башчылыг едирди. Щюрмят яламяти олараг, она юз ады иля мцраъият едилмирди. Аилянин аьбирчяйиня “бюйцк няня”, “няня”, “ана”, “ъиъи” вя с. адларла мцраъият едилирди. Аьбирчяк ана аиля иъмасынын ярзаг мящсулларынын сахланмасына вя йемяклярин пайланмасына нязарят едир, эялинляр вя гызлар арасында вязифя бюлэцсц апарыр, онлара тапшырыглар верирди. Адятян, аьбирчяк аналар юз вязифяляринин бир щиссясини бюйцк эялиня тапшырырдылар.

     19 ясрин сонундан башлайараг 20 ясрин 30-ъу илляринядяк Азярбайъанда аиля иъмалары даьылараг, йерини патронимик груплара верир. Патронимик груплар Азярбайъанда “ушаьы”, “нясил”, “ювлад”, “тохум”, “ягряба”, “кцряк” вя с. адландырылырды.

     Азярбайъанда орта ясрлярдян башлайараг, бу эцнядяк аилянин ясас формасы кичик аилялярдир. Бюйцк аиля иля кичик аиля арасындакы фярг йалныз аиля цзвляринин сайында дейилди. Онларын арасында кямиййят фярги иля йанашы, ясас ики кейфиййят фярги дя варды. Бюйцк аилянин варидаты бцтцн аиляйя мяхсус олдуьу щалда, кичик аилядя мцлкиййятин сащиби йалныз онун башчысы олан киши щесаб едилирди. Икинъи фярг, нясиллярин дуруму иля баьлы иди.

    Бюйцк аиля 3–5 вя даща чох нясилдян ибарят олмагла, шагули истигамятдя баба, ата, оьул вя нявялярдян, цфцги истигамятдя ися гардашларын аиляляриндян тяшкил олундуьу щалда, кичик аиляляр цчцн характерик ъящят онун йалныз шагули истигамятдя ики вя цч нясилдян ибарят олмасы иди.

     Левират (лат. “левир” – гайын) адятиня эюря кичик ушаглары олан евли гардашлардан бири ъаван йашларында вяфат етдикдя онун субай гардашы, субай гардашы олмадыгда ися евли гардашлардан  бири мярщум гардашынын ушагларыны сахламаг ниййяти иля онун дул гадынына евлянирди. 

     Азярбайъанда кичик аиляляр гурулушларына эюря ики типя бюлцнцр: садя вя мцряккяб аиляляр. Садя аиля ики нясилдян, йяни ата-ана вя онларын ушагларындан, мцряккяб аиля ися цч нясилдян, йяни баба-няня, ата-ана вя нявялярдян ибарят олур. Садя аилядя ушаглардан бири евляндикдян сонра ата-анасы иля бирликдя йашайырса, о заман аилянин типи дяйишир вя садя аиля мцряккяб аиляйя чеврилир. Садя аилядя ушаглардан икиси евляндикдян сонра ата-аналары иля бирликдя йашайырса, бу заман аилянин типи дейил, формасы дяйишир вя о, бюйцк аиля щесаб олунур.

     Садя аиля елм аляминдя “нуклеар” (латынъа “нуклеус” – нцвя, юзяк) аиля адланыр. Нуклеар аилядя ушагларын сайы 1–2 няфяр олдугда о азушаглы аиля, 3–4 няфяр олдугда орта сайлы аиля, 5 няфяр вя даща чох олдугда чохушаглы аиля щесаб едилир. Кечмишдя чохушаглы аиляляр Азярбайъан цчцн яняняви вя сяъиййяви олмушдур. 

    Азярбайъанда ушагларын сайы 9–12 няфяр олан аиляляр чох иди. Чохушаглы валидейнлярин ъямиййятдя бюйцк нцфузу вя щюрмяти вар иди.

     Аилялярин бюйцйцб йени мцстягил аиляляря парчаланмасы заманы ямлак да бюлцнцрдц. Ямлак бюлэцсц аилянин йалныз цмуми мцлкиййятини ящатя едирди. Аилянин цмуми мцлкиййяти торпаг сащяси, йашайыш евляри, тясяррцфат тикилиляри, малгара, ямяк алятляри, ев яшйалары, гызыл-эцмцш вя пул вясаитиндян ибарят олурду.

    Эялинлярин ъещизи вя яр евиня эялян заман эялиня гайынатасы тяряфиндян баьышланмыш “диздайаьы” онларын шяхси мцлкиййяти щесаб едилирди.

     Аиля мцлкиййятинин бюлэцсц, яксяр щалларда мящялля аьсаггалынын, бязян молланын иштиракы иля адят ясасында щяйата кечирилирди. Юнъя гадынларын шяхси мцлкиййяти айрылыр, сонра ися валидейнляр цчцн “хейратлыг”, субай гызлар цчцн “ярэянлик” вя субай баъы цчцн “ъещизлик” айрылырды. Аилянин йердя галан мцлкиййяти бундан сонра, йени аиляляр арасында бюлцнцрдц. Бу заман ислам щцгугуна вя шярият гайдаларына эюря, гардашлар бярабяр пай алырдылар, гызлара гардашын пайынын йарысы гядяр, анайа ися сяккиздя бири гядяр пай айрылырды. Анайа айрылан пайын азлыьынын сябяби юнъя онун шяхси мцлкиййятинин айрылмасы иди.

     Бюйцк аиля кичик аиляляря парчалананда ямлак бюлэцсц заманы гардашларын сайы гядяр истещсал алят вя васитяляри олмадыьындан, чох вахт ямяк алятляри – котан вя хыш, истещсал васитяляри – су дяйирманы, су динэи, тохуъулуг дязэащы, ъящря, хана вя гошгу щейванлары, мяишятля баьлы яшйалар – мяълис газаны, мяълис самовары, архыд (аьаъ нещря) вя с. бюлцшдцрцлмцрдц вя гардашларын цмуми мцлкиййятиндя сахланырды. Бу истещсал васитяляриндян йени аиляляр нювбя иля, мяишят яшйаларындан ися зярурят оланда истифадя едирдиляр.

     Аилянин бцтцн цзвляри кечмишдя тясяррцфат ишляри иля мяшьул олурду. Аилядя ян аьыр физики ишляри кишиляр эюрцрдц. Торпаьы шумламаг, якиб-беъярмяк, тахылы бичмяк вя дяйирманда цйцтмяк, от чалмаг, гойун гырхымы, арх газмаг, щасар чякмяк, мешядян одун эятирмяк вя с. ишляр кишилярин ющдясиня дцшцрдц. Аилянин дахили тясяррцфат ишляри ися гадынларын гайьысы иди. Гадынлар бостан вя диррикдя чалышыр, гойун-гузу бясляйир, инякляри саьыр, сцд мящсуллары щазырлайыр, гырхылмыш йуну йуйур, дарайыр, яйирир вя бойайыр, йун ипликдян ъорабдан тутмуш халча-палазадяк мцхтялиф мяишят яшйалары тохуйур, дюшяк тутур, йорьан сырыйыр, ушаглар цчцн палтар тикир, хюряк биширир, ев-ешийи сялигя-сащмана салыр вя ушагларын тярбийяси иля мяшьул олурдулар.

     Аиля цзвляри арасында гаршылыглы мцнасибятлярин мяркязиндя гадынын аиля вя ъямиййятдяки мювгейи дурурду. Кечмишдя йохсул вя ортабаб кяндли аиляляриндя гадын ев тясяррцфатында эюрдцйц ишлярдян ялавя, яри иля йанашы чюл ишляриндя дя чалышырды. Шяки, Ширван, Гарабаь вя Нахчыван бюлэяляриндя барамачылыгда, Лянкяран бюлэясиндя чялтикчиликдя, Губа бюлэясиндя мейвячиликдя, Газах вя Иряван бюлэяляриндя гойунчулугда гадын ямяйиндян эениш истифадя едилирди. Беля кяндли аиляляриндя гадын аилянин бцтцн тясяррцфат ишляриндя фяал иштирак етдийи цчцн онун аилядя сосиал дуруму даща йахшы иди. Азярбайъанын яксяр шящяр вя кяндляриндя гадынлар йашмаг тутур, чадра юртцрдц. Задяэан аиляляриндян олан вя йцксяк ъямиййятя мяхсус гадынлар кцчяйя чыхдыгда, цзляриня тохунма рцбянд тутардылар. Ъаван эялин няинки йад кишидян, щятта бир ушаьы оланадяк гайынатасындан, гайынларындан да йашынмалы иди. Кяндли аиляляриндя ися гадын чюл ишляриндя кишилярля йанашы чалышдыьындан нисбятян сярбяст иди.

     Сорорат (лат. “сорор” – баъы) адяти арвады вяфат етмиш ъаван кишинин субай балдызы иля евлянмясиня иъазя верирди. Сорорат адяти анасыз галмыш ушагларын гайьысына галмаг зярурятиля  баьлы иди. Беля щесаб олунурду ки, вяфат етмиш баъынын ушагларына щамыдан йахшы ана онларын халасы ола биляр.

    Аиля мяишятиндя никащ мцнасибятляри мцщцм йер тутур. Азярбайъанын гядим тарихиня аид йазылы гайнагларын аз олмасы сябябиндян гядим никащ формалары щаггында тясяввцр чох сятщидир. Йалныз Страбонун (е. я. 1 ясрин сону – ерамызын 1 ясринин яввялляри) ясярляриндя яъдадларымыздан бири сайылан мадалыларда (мидийалыларда) полигамийа (чохарвадлылыг) кими никащын олмасы щаггында мялумат вардыр.

     Полигам никащ Азярбайъанда гядим дюврдя мювъуд олмуш, сонралар арадан чыхмыш вя орта ясрлярдя йалныз галыг шяклиндя мювъуд олмушдур.

     Азярбайъанда полигамийа, ясасян, икиарвадлылыг шяклиндя тязащцр етмишди. Полигам никащлар мцяййян сябябляр (сонсузлуг, гыз ушагларынын доьулмасы) нятиъясиндя баш верирди. “Левират” вя “сорорат” адятляри дя полигам никащын сябябляриндян иди.

    Аиля-никащ мцнасибятляри иля баьлы адятляр арасында гощумла евлянмя хцсуси йер тутурду. Азярбайъанда гощумла евлянмяйя иъазя верилмяси адяти мювъуд олмушдур. Лакин бу, гябиля-тайфа гурулушу цчцн характерик олан “ендогам” никащ дейилди, чцнки гощум олмайанларла евлянмяйи гадаьан етмирди. Азярбайъанда “екзогам” никащы да, йяни йалныз гощум олмайанларла евлянмяйя иъазя вериб гощумларла евлянмяйи гяти гадаьан едян никащ адяти олмамышдыр. Сонралар ислам дини Азярбайъанда гощумла евлянмя адятини тянзимлямишдир.

     Азярбайъанда гощум иля евлянмя адятляриндян ян чох кузен никащлар йайылмышды. Кузен никащлар ики група бюлцнцр: ортокузен никащлар (ямиоьлу иля ямигызынын вя халаоьлу иля халагызынын никащлары) вя кросскузен никащлар (дайыоьлу иля бибигызынын вя бибиоьлу иля дайыгызынын никащлары). Кечмишдя ортокузен никаща, хцсусиля, ямиоьлу иля ямигызынын никащына даща чох цстцнлцк верилирди.

     Аиля-никащ мясяляляриндян бири дя никащ йашы нормаларынын мцяййянляшдирилмясидир. Азярбайъанда, яняняйя эюря, никащ йашы нормалары оьланлар цчцн 16–18, гызлар цчцн 14–16 йаш иди. Кечян ясрлярдя оьланлар яксяр щалларда 18 йашындан сонра евлянирдиляр. Мцяййян сябяблярдян оьланлар бязян 25–30 йашларында евлянир, гызлары ися 12–13 йашларында яря верирдиляр.

     Азярбайъанда яр иля арвад арасында йаш фярги мясялясиня мцнасибят мцхтялиф олмушдур. Гызларын юзцндян бюйцк оьлана яря эетмяси аилянин мющкямлийинин гаранты кими гиймятляндирилирди. Кечмишдя Азярбайъанда яр арваддан яксяр щалларда 10–15 йаш бюйцк олурду. Ислам аиля щцгугунда ярин арваддан 10–12 йаш бюйцк олмасы мягсядяуйьун сайылыр. Мцасир дюврдя ися Азярбайъанда ярин арваддан 3–7 йаш бюйцк олмасы ян йахшы сечим щесаб едилир.

     Азярбайъанда той-дцйцн адланан евлянмяк просеси щяр шейдян юнъя гыз бяйянмякдян башлайыр. Гыз сечяркян бир сыра шяртляр нязяря алынырды. Гыз эяряк ясил-няъабятли, “щалал сцд яммиш” олайды. Гыз сечяркян анасынын кимлийиня фикир верилирди. Гызын юзцнцн эюзяллийи, гядд-гамяти, садялийи, евдарлыьы, ишэцзарлыьы, аьлы, мярифяти вя б. мцсбят кейфиййятляри дя нязяря алынырды.Гыз бяйянмяк цчцн оьланын вя онун аиля цзвляринин дя гызы эюрцб бяйянмяси ваъиб иди. Кечмишдя 10–12 йашына чатан гызлар кцчяйя чыханда башына чадра юртяр, цзцня рцбянд тутардылар. Чох вахт оьланын анасы, йахуд баъысы гызы тойда, йасда, булаг башында, байрам вя ел шянликляриндя, шящяр йерляриндя ися щям дя щамамда, шящяр кянарына сейря чыхан заман эюрцб бяйянярдиляр. Бундан сонра гызын аиляси барядя гонум-гоншудан мялумат топланар, хябяр йахшы оларса, оьланын анасы вя баъысы гыз евиня илкин данышыьа эедяр, разылыг ялдя олунарса кишилярин елчи эялмя вахтыны мцяййянляшдирярдиляр.

     Азярбайъанда кечмишдя “гызбяйянмя” адяти иля йанашы гыз тяряфиндян “оьланэюрмя” адяти дя вар иди. “Гызбяйянмя” адяти мющкямляндийи щалда, тарихи инкишафын мцхтялиф мярщялясиндя, хцсусиля шярият ганунлары иля баьлы олараг, “оьлан-эюрмя” адятинин унудулмасы мейили олмушдур. Беля ки, чох заман гыз яря вериляркян, онун ряйи сорушулмурду. Кцбар аиляляриндя ися гызын ряйи мцтляг юйрянилирди вя она эюря дя “оьланэюрмя” адяти сахланылмышды.

     “Бешиккясмя” адятиня эюря оьлан вя гыз ушаглары щяля гундагда, йяни бешикдя оларкян, онларын валидейнляри сюз кясиб ушагларыны бир-бириня “дейикли”  едирдиляр. Бир чох щалларда бу “нишанланма” заманы гызын бешийиня кярт (нишан) гойулдуьундан о, “бешиккяртмя”  дя адланырды. Бязян габагъадан   сювдяляшян валидейнлярин биринин гыз ушаьы о биринин оьлундан сонра дцнйайа эялдикдя, мамача кюрпянин эюбяйини кясдийи заман “эюбяйини филанкясин оьлуна кясдим” сюзлярини дедийиндян, бу адят “эюбяккясмя”  дя адланырды.

     Азярбайъанда бязян “гызбяйянмя” вя “оьланэюрмя” адятляриня ещтийаъ олмурду. Бу, халг арасында “бешиккяртмя”, “бешиккясмя” вя йа “эюбяккясмя” адланан адятля баьлы олурду. Бу адятя эюря, валидейнляр ювладларыны бир-бириля евляндиряъяклярини габагъадан вяд едирдиляр.

     “Гызбяйянмя” мярщялясиндян сонра эялян елчилик Азярбайъан халгынын аиля мяишятиндя хцсуси юням дашыйырды. Елчилик щямишя бюйцк ещтирамла вя шювгля щяйата кечирилирди. Елчилийя няслин аьсаг- галлары, ел-обада щюрмят газанмыш, сюзцкечян адамлар эюндярилярди.

     Елчилийя, адятян, цч-дюрд киши вя бир-ики гадын эедярди. Халг адятиня эюря елчиляр гызын аиляси тяряфиндян щюрмят вя иззятля гаршыланарды. Елчиляр чох заман гонаг кими гябул едиляр, гаршыларына сцфря салынарды. Елчиляр “щя” ъавабыны алмайынъа, сцфряйя ял узатмаздылар. Гызын разылыьы, ел арасында дейилдийи кими, “щя”си верилдикдян сонра “Аллащ мцбаряк елясин” дейиб, сцфряйя эятирилмиш чайа гянд салар, “аьызларыны ширин едярдиляр”. Сонра оьланын вя гызын аналарыны гонаг отаьына чаьырыб бу севиндириъи хябяри онлара билдирярдиляр. Оьланын анасы тязя эялинини чаьырыб бармаьына нишан цзцйц тахар, башына ипяк юрпяк юртярди. Бу мярщяля бязи бюлэялярдя “хатиръямлик”, диэярляриндя ися “бялэя” адланырды. Гызын “щя”си верилдийи эцндян оьлан вя гыз бир-бириня “дейикли” щесаб едилирдиляр.

     Елчиликдян бир нечя эцн сонра гыз цчцн “нишан” апарыларды. Азярбайъанын яксяр бюлэяляриндя “нишан” иля “ширни” бир йердя олурду. Бязи бюлэялярдя бу мярасимя “аьсаггал плов” да дейилирди. Нишанда гыз цчцн цзцк вя шал юрпяк дя апарылдыьындан, бу мярасимя Бакы, Тябриз, Лянкяран вя б. бюлэялярдя “шал-цзцк апарма” да дейилирди. “Дядя Горгуд” дастанында нишан вя “ширни” мярасими “кичик дцйцн” адландырылырды. Нишан тяйин олундуьу эцн оьлан евиндян гыз евиня нишан хончасы апарылырды. Нишан хончасынын габларыны бош гайтармаздылар. Щямин габларда гыз евиндян оьлан евиня “гяндбашы” хончасы эюндярилирди. Бу хончайа оьлан евиндян апарылан кялля гяндин баш щиссясини сындырыб гойардылар. Хончада ширниййат вя гяннады мямулаты иля бирликдя оьлан евиня пай эюндярилярди. “Дейикли” гыз вя оьлан нишандан сонра артыг рясми олараг “нишанлы”, йахуд “адахлы” щесаб едилирдиляр. Елчиляря рядд ъавабы верилдикдя дя бу, йцксяк мядяниййятля едилмяли иди.

     Аиля-никащ мцнасибятляриндя бязян елчилик мярщялясиндян истифадя олунмурду. Сосиал-игтисади вязиййятля баьлы олараг евлянмя бязи щалларда “гыз гачырма” кими щяйата кечирилирди. “Гыз гачырма” щаллары ики ъцр олмушдур: гызын севдийи оьлана гошулуб гачмасы вя гызын зорла гачырылмасы. Гызларын зорла гачырылмасына халг мянфи мцнасибят бяслямишдир.

     Нишандан сонра оьлан еви бюйцк тойа, “улу дцйцн”я щазырлашмаьа башлайарды. Эялин цчцн палтар вя зинят яшйалары алынар, той тядарцкц эюрцлярди. Бу мцддятдя гыз еви дя ъещиз тядарцкцня башларды. Эялинин кючмясиня аз галмыш гощум вя гоншу гадынлар эялинин йорьан-дюшяйини сырыйар, ъещизини гайдайа салардылар. Кечмишдя ел адятиня эюря той-дцйцн шянликляриндян яввял эялин кючян гыз нювбя иля гощум-ягряба тяряфиндян гонаг чаьырыларды. Гонаглыгларын сонунда гощум-гардаш эялин кючян гыза йорьан, дюшяк, йастыг, назбалыш, халча, мис газан, габ-гаъаг вя с. Щядиййя верярдиляр. Щямин щядиййяляр эялинин ъещизиня ялавя олунарды.

     Той шянликляри яввялъя гыз евиндя кечирилярди. Гыз евиндя тяшкил олунан той шянликляриндян бири “палтаркясди” адланыр. Она Ширван бюлэясинин аран кяндляриндя “базарлыг” да дейирляр. Гыз евиндяки той шянликляриндян бири дя “хынайахды” адланыр. Буна Лянкяран вя Шяки бюлэяляриндя “гыз тойу”, Газах бюлэясиндя “гыз башы”, Тябриз бюлэясиндя “йеэял”, Губа бюлэясиндя “хына эеъяси”, бязи йерлярдя ися “хына тойу” да дейирляр. “Хынайахды” шянлийи эялин кючмямишдян бир эцн юнъя ахшам чаьы кечирилирди. “Хына-йахды” шянлийинин сонунда эялин гызын ял-айаьына щяна йахырдылар. Той-дцйцн шянликляринин “хынайахды” мярщялясиндян сонра нишанлы гыза “эялин гыз”, адахлы оьлана ися “бяй оьлан” дейилир.

     Той-дцйцн шянликляринин сон мярщяляси оьлан евиндяки той, йахуд “улу дцйцн” олмушдур. Бюйцк той гощум-ягрябанын, кянд йерляриндя щям дя бцтцн ъамаатын, шящяр йерляриндя ися гонум-гоншунун байрам шянлийиня чеврилярди. Бюйцк тойа бир-ики эцн галмыш оьлан евиндя чюряк вя йуха бишириб тойа тядарцк эюрцлярди вя гоншулар бяй оьланын щяйятиня мяслящятя йыьышар, той цчцн бир нечя дана вя чохлу гоч кясилярди. Азярбайъанын бир чох бюлэяляриндя кянд йерляриндя бу яняня “данакясди” адланыр. Бу мярщялядя вязифя бюлэцсц апарылыр: тойхана гуранлар, тойу идаря едяъяк адамлар, хюряк биширянляр вя пайлайанлар, гонаг гаршылайанлар, эялин эятирмяк цчцн эедяъяк адамлар вя б. мясул шяхсляр мцяййянляшдирилярди.

     Бюйцк той цчцн бяй оьланын щяйятиндя чадыр гурулур, она “тойхана”, йахуд “маьар” дейилирди. Тойу Азярбайъанын бцтцн бюлэяляриндя гара зурна иля башлайардылар. Тойда мяшщур ханяндяляр вя устад ашыглар иштирак едирдиляр. Тойлары идаря едян адама “тойбяйи”, бязи бюлэялярдя ися “тойбашы”, “сярпайы”, “тойаьасы”, йахуд “шащ” дейирляр. “Тойбяйи”нин сюзц той иштиракчылары тяряфиндян ганун сайылыр вя она мцтляг ямял олунурду.

     Тойун ахырынъы эцнц, кечмишдя ися чох вахт щяля “нишан-ширни” мярасиминдя кябин кясилярди. Кябин кясилян заман ахунд вя газы юнъя оьлан вя гызын вякилляриндян никаща разылыгларыны сорушарды. Кябин каьызына “мещр”ин мигдары, йяни никаща эирмянин символик щаггы да гейд едилирди. Адятя эюря, киши арвадыны бошамаг истядикдя, гейд олунмуш “мещр”и она вермяли иди. Кябин каьызыны никаща эирян оьлан вя гызын шащидляри имзаладыгдан сонра ахунд вя йа газы имза вя мющцр иля тясдиг едирди.

     Эялин эятирилмядян юнъя, эцндцз онун ъещизи бяй евиня дашынар, эялин отаьы дюшяниб бязянярди. Гыз евиндян бяй оьлан цчцн хцсуси “бяй хончасы” да эюндярилярди. Хончада бир кюйняк, бир нечя арагчын, ъиб йайлыьы, ъораб вя с. щядиййяляр оларды. “Бяй щамамы”ндан сонра бяй нишанлысынын эюндярдийи “бяй хончасы”ндан истифадя едяр, хончадакы галан щядиййяляри саьдышына вя солдышына верярди.

     Бяй щамамындан сонра, тойа чаьырылмыш гонаглара хюряк вериляр, сонра ъаванлар эялин эятирмяйя эедярдиляр. Оьлан адамлары гыз евиня чатдыгда, щяйятдя дайанар, оьлан йенэяси эялин гызын эейиндирилдийи отаьа эириб эялинин башына “дуваг” саларды. Бяй оьланын гардашы гырмызы рянэли атлас шярид иля эялинин белини баьлайарды.

     Эялинин атасы вя белини баьлайан гайны онун голундан тутуб чыраьын ятрафында цч дяфя дювря вурардылар. Эялини “Гуран”ын алтындан кечирярдиляр.

     Эялини эятирян карван бяй оьланын евиня йахынлашанда, ейванда дурмуш бяйин анасы, йахуд баъысы эялинин башына ноьул-набат вя метал пул сяпярди, ушаглар да щямин шейляри йыьыб севинярдиляр. Эялин щяйятя эиряндя, кечмишдя онун айаьы алтында гоч да кясярдиляр. Эялиндян яввял отаьа онун чыраьы, бяхт эцзэцсц вя чюряк баьламасы апарыларды. Эялин отаьа дахил оларкян бармаьыны гаршысында тутулмуш габдакы бал, йахуд шярбят вя йа уна батырыб гапынын цст чярчивясиня сцртмяли, астанадан ичяри эирдикдян сонра ися гяншяриндя йеря атылмыш чини, йахуд сахсы габы саь айаьы иля тапдалайыб сындырмалы иди. Эялин отагда онун цчцн айрылмыш йердя отурдугдан сонра онун гуъаьына 3–5 йашлы оьлан ушаьы вериб “оьуллу-гызлы олсун” – дейярдиляр.

     Эялин цч эцн эярдякдя отурарды. Зифаф эеъясинин сящяриси эцнц эялин гызын анасы гуймаг бишириб йенэя иля оьлан евиня эюндярярди. Эярдякдя отурманын цчцнъц эцнц “цчэцн” адланан “цзячыхды” мярасими кечирилирди. “Цчэцн”дя оьланын анасы йахын гощум вя гоншу гадынлары “эялинэюрдц”йя дявят едирди. Эялин йалныз гырх эцндян сонра ата евиня гонаг чаьырыларды. Бу мярасим “айагачды” адланыр. “Айагачды”да имканлы аиляляр кцрякянляриня гиймятли щядиййя дя баьышлайардылар.

     Эянъ аилянин щяйатында йени кюрпянин дцнйайа эялмяси мцщцм щадися щесаб едилир. Щяр бир эянъ азярбайъанлы аилясиндя йени кюрпянин дцнйайа эялмяси шадлыгла гаршыланыр вя кюрпяйя хцсуси гайьы эюстярилир. Кечмишдя ушаьын анадан олмасы яряфясиндя аилядя хцсуси щазырлыг эюрцлцр, кюрпя цчцн палтар тикилир, йорьан-дюшяк щазырланыр, нянни дцзялдилир вя бешик алынырды.

     Азярбайъан аилясиндя кюрпяйя “адгойма” мярасими дя бир шянлийя чеврилирди. Кюрпянин 7-ъи вя йа 10-ъу эцнцндя кечирилян бу мярасимя дявят олунанлара гонаглыг верилярди.

     Аилядя ушагларын тярбийяси иля (сцфря мядяниййяти, шяхси эиэийена, бюйцкляря щюрмят, гайьы) ъидди мяшьул олунурду. Ушагларын тярбийяси щяр бир эянъ аилянин ясас вязифяляриндян биридир.

     Мяишятин чох мясулиййятли вя ъидди мясяляляриндян бири дя дяфн вя йас иля баьлы мярасимляр, адятнянялярдир. Дяфн вя йасла баьлы мярасимлярин тарихи кюкляри чох гядимдир. Аиля мяишятинин диэяр адят вя яняняляриндян фяргли олараг, дяфн адятляри дин иля баьлы олдуьу цчцн даща чох консерватив олуб орта ясрлярдян зяманямизядяк ъцзи дяйишиклийя уьрамышдыр.

     Мярщумун ъяназяси ортайа гойулур, ятрафында ян йахын гадынлар отуруб “аьы” дейирляр.

     Рящмятя эедянин юлцмцнц молла “салат” адланан юлц дуасыны уъадан охумагла гоншулара вя бцтцн кяндя билдирирди. Ел адятиня эюря, дяфн вя йас мярасими тякъя мярщумун аилясинин дейил, бцтцн ел-обанын гайьысы щесаб олунурду. Дяфн вя йасла баьлы бцтцн кюмякликляр кюнцллц вя тямяннасыз едилирди. Мярщумун ъяназяси гцслханада “мцрдяшир” адланан хцсуси юлцйуйан тяряфиндян йуйулуб кяфянляняндян сонра табута гойулур, табут ися мафянин цстцня гойулараг щцзр йериня эятирилир. Мярщумла видалашмадан сонра мафя дяфн цчцн гябиристанлыьа апарылыр. Гябиристанлыгда мярщум дяфн едиляркян Аллащын бу йолу щамы цчцн сечдийини тялгин едян дуалар охунур, мярщум торпаьа тапшырылдыгдан сонра ися Гуранын “Йасин” суряси охунмагла дяфн мярасими баша чатдырылыр.

     Гябиристанлыгдан гайыданлара мярщумун щяйятиндя эцлаб пайланыр вя молла тяряфиндян фатищя охунур. Бир гайда олараг мярщумун цчцня гядяр ещсан верилмир. Азярбайъанын бязи бюлэяляриндя мярщумун цчц вя гырхы эцнляри, бязи бюлэялярдя ися мярщумун цчц, йеддиси, гырхы вя гырхына гядяр щяр ъцмя ахшамы ещсан верилир. Мярщумун илиндя дя ещсан верилир вя бу мярасимя адамлар дявят олунур. Рящмятя эедянин рущуна ещтирам яламяти олараг, онун йахынлары гырх эцн йас сахлайыр вя байрам тядбирляри кечирмирляр. Мярщум ъаван оланда онун или тамам оланадяк аиля цзвляри гара палтар эейир вя тойлара эетмирляр.

    Дяфн вя йасла баьлы мярасимляр “йасданчыхма” мярщяляси иля битир. Йасданчыхма “Гара байрам” мярасими иля щяйата кечирилир. “Гара байрам” мярщумун гырхы чыхдыгдан сонра гаршыдан эялян илк Новруз вя йа Рамазан байрамлары заманы кечирилир.

    Гязянфяр Ряъябли