Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
“Azərbaycan” xüsusi cildi (Az) (Ümumi məlumat - 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi)
    3.2.12. Xalq bayramları

    Халг байрамлары

     Халгын мяняви мядяниййятинин мцщцм бир сащясини яняняви халг байрамлары тяшкил едир. Гядим тарихя малик олан бу байрамлар заман кечдикъя дяйишикликляря мяруз галса да, илкин мязмун вя мащиййятини, юзцнямяхсуслуьуну бу эцнядяк сахламышдыр. Тябият щадисяляри, тясяррцфат мяишятиндян доьан, йцксяк бядии-естетик вя емосионал хцсусиййятляри иля фярглянян кцтляви байрамлар халгын щяйатында мцщцм йер тутмушдур.

     Ян гядим вя ян кцтляви цмумхалг байрамларындан бири Новруз байрамыдыр. Бяшяриййятин тякамцлцнцн ясасыны гоймуш якинчилик вя малдарлыг Йахын Шярг халгларынын, ейни заманда Азярбайъан халгынын тясяррцфат щяйатында мцщцм рол ойнамышдыр. Юмрцнц торпаьа баьламыш якинчи яъдадларымыз йазын щяр эялишини, щяйатын йениляшмясини сябирсизликля эюзлямиш вя севинъля гаршыламышлар.

     Новруз байрамынын кюкляри ибтидаи инсанын мифик дцшцнъяляри вя анимистик эюрцшляри иля баьлы иди. Буну зяманя-мизядяк эялиб чатмыш гядим инанълар вя ясатирляр дя тясдиг едир. Байрамын мяншяйи кющня илин ахыр чяршянбя етигадлары сырасында вя ясатирлярдя дя мцшащидя олунур.

     Азярбайъан халгынын щяйат вя мяишятиндя Новруз байрамынын йеринин мцяййян едилмясиндя археоложи материаллар мцщцм гайнаглардан сайылыр. Гобустан, Эямигайа, Абшерон гайацстц рясмляриндя, щабеля гядим йашайыш йерляриндя бащар мотивли мадди мядяниййят нцмуняляри ашкар едилмишдир. Йазылы мянбялярдя дя Новруз байрамы, онун мащиййяти, тарихи кюкляри, тябият щадисяляри иля ялагяси щаггында хейли материал вардыр.

    Беляликля, айдын олур ки, Новруз байрамы гядим инсанларын тясяввцрляриндя гышда “юлмцш” тябиятин йазда йенидян “дирилмяси” иля йени тясяррцфат илинин тянтяняли шякилдя гаршыланмасы мярасими иди.

    Йени тясяррцфат щяйатынын башланмасы мцнасибятиля кечирилян Новруз байрамы тарихян мцхтялиф ад вя чаларларда мювъуд олмуш вя Йахын Шяргин, ейни заманда Азярбайъан яразисинин гядим якинчи халглары арасында мейдана эялмиш вя эениш йайылмышдыр.

     Кечмишдя тябиятин дирилдийи бу илк эцнцн – йени эцнцн – Новрузун эялмясини атяшфяшанлыгла гаршылайырдылар.

     Азярбайъанлылар арасында инди дя йашайан инама эюря, “Новрузун топу атылдыгда”, йени эялян ил щансыса бир щейванын цстцндя тящвил олур. Беля ки, 12 щейванлы мяшщур Шярг тягвиминдя щяр ил айрыъа бир щейванын (сичан, юкцз, пялянэ, довшан, яждаща, илан, ат, гойун, меймун, хоруз, ит, донуз) адыны дашыйыр.

    Щяр бир щейван ады 12 илдян бир тякрарланыр. Халг арасында йайылмыш инама эюря, тязя илин неъя олаъаьы мящз бу щейванын хцсусиййятляри, яламятляри иля юлчцлярди.

     Байрам щазырлыглары гыш фяслинин боз айында башлайыр вя новрузагядярки бу мцддят чяршябядян-чяршянбяйя 4 щяфтяйя бюлцнцр. Гышдан йаза кечид просеси – чиллядянчыхма, дярд-бяладан гуртулма, чятинликдян хиласолма щямин мцддят ярзиндя баш верир. Бу чяршянбялярин щяр бирини тябиятин дюрд ясас гцввяси олан су, од, щава вя торпагла мяналандырыблар.

     Халг илин ахыр чяршянбялярини айры-айрылыгда тянтяня иля гейд етмишдир. Дюрд чяршянбянин язяли су чяршянбяси адланыр. Яски инанълара эюря су саьламлыьын, тямизлийин рямзи иди. Азярбайъанын мцхтялиф бюлэяляриндя бу чяршянбяйя эюзял  чяршянбя,  эцл  чяршянбяси,  yаланчы ч я р ш я н б я,  с у  Н о в р у zу да дейилирди.

     Су чяршянбясиндян сонра эялян од чяршянбясиня халг арасында цскц ч я рш я н б я с и,  ц с к ц  э е ъ я с и, мц ж д я - в е р я н, м у ш т у л у г ч у  ч я р ш я н б я вя с. дя дейилир. Од дцнйанын хейирхащ гцввяляринин башланьыъы, щимайячиси сайылыр. Од чяршянбяси яски эюрцшлярля баьлы олуб, Эцняшя, ода тапынма иля ялагядар йаранмышдыр. Гядим азярбайъанлылар Эцняши, оду-оъаьы щяйат верян илащи гцввя сайыб, она ситайиш едибляр.

     Боз айын дюрд чяршянбясиндян цчцн ъцсц йел чяршянбясидир. Она халг арасында к ц л я к (й е л)  ч я р ш я нб я с и дя дейилир. Яски етигадлара эюря бу чяршянбядя йел, кцляк алями долашар, ойанмыш суйу, оду щярякятя эятиряр, йатмыш торпаьы гыздырар, донмушлары ойадар, йерин аьрыаъыларыны силиб-сцпцрцб апарарды.

    Боз айын дюрдцнъц чяршянбяси торпаг чяршянбяси адланыр. Халг арасында и л а х ы р  ч я р ш я н б я , й е р   ч я р ш я нб я с и кими дя таныныр. Бу чяршянбя торпаьын исиниб ойанмасы рямзидир. Яски инанълара эюря, тябиятдя бцтцн мювъуд оланлар цчцн юзцл сайылан дюрд гцввядян сонунъусунун (торпаьын) ойанмасы иля сел, йел, атяш вя торпаг даща бюйцк эцъ алыр, тябиятин донуну дяйишир, адамлары гытлыгдан, чятинлик вя сыхынтыдан гуртарыр.

     Халг илин ахыр чяршянбясини щямишя бюйцк шянликлярля, чал-чаьыр, ойун вя яйлянъя характерли мярасимлярля гейд етмишдир.

    Тядгигатчылар чяршянбялярдя тонгал галанмасы, эюйя цскц, лопа атылмасы, байрам сцфряси дцзялдилмяси адятлярини яски мифик дцнйаэюрцшц иля баьлайырлар. Ишыьын, Эцняшин эцъцня тапынан гядим инсан одун-аловун кюмяйи иля йад-йабанчы рущлары, пис-шяр гцввяляри говуб узаглашдырмаьын мцмкцнлцйцня инанырды. Бцтцн мягамларда од Эцняшин рямзи кими дцшцнцлцрдц. Чиллядян – гышдан чыхмаг цчцн тонгалын галанмасы яслиндя щям дя Эцняшин – исти йаз фяслинин чаьырылмасы мярасимидир. Адятя эюря, чяршянбя тонгалынын кцлцнц евин дюрд кцнъцня сяпярдиляр, бу да щям бярякят истяйи кими, щям дя бяд рущлары мянзилдян говмаг мягсяди кими мяналандырылыр. Етнографик мялуматларын ядяби гайнагларла гаршылыглы мцгайисяси тонгал галайараг цстцндян тулланмаг адятинин тцрк халглары цчцн сяъиййяви олдуьуну эюстярир.

     Ахыр чяршянбя “йедди лявин эеъяси” ады иля дя мяшщурдур. Бу заман сцфрядя “с” щярфи иля башлайан йедди шей (ъцзи фярглярля) – сямяни, суъуг, гуру сцнбцл, сумах, пул сиккяси, сянэи-ситаря вя су олмалы иди. Сямяни сцфрянин тян ортасына гойулурду.

     Азярбайъанда Новруз эцнляриндя, хцсусиля йедди лявин эцнц “Ханбязямя” адлы мяшщур бир ойун ифа олунарды. Новруз байрамынын зирвяси сайылан бу ойун “Хан-хан”, “Хан ойуну”, “Хан йаратды”, “Шащбязямя”, “Шащышащы” вя с. адларла Азярбайъанын айры-айры бюлэяляриндя мцхтялиф вариантларда инди дя мювъуддур.

     Илахыр чяршянбядя иъра олунан мярасимляр, ойун вя яйлянъяляр бцтювлцкдя боллуг, бярякят, тямизлик, хейирхащлыг, щалаллыг, мяняви сафлыг функсийасы дашыйыр вя йени овгатын, йени рущун – бащар рущунун, йени эцнцн – йаз эцнцнцн, йени щяйатын эялиши вя гябулу цчцн психоложи естетик зямин щазырлайыр.

     Ахыр чяршянбя тянтяняляриндян сонра байрам цчцн щазырлыг ишляри башланыр. Сямяни эюйяртмяк йазын елчиси – Новрузун ян мцщцм тяркиб щиссясидир. Якинин, мящсул боллуьунун рямзи олан сямяни гоймаг гядим дюврлярдян адят олмушдур.

     Новруз ахшамы чохлу ойун вя яйлянъя характерли мярасимляр кечирилярди. Гапы пусмаг, гапы-гапы эязиб папаг вя йа гуршаг атмаг, баъадан шал салламаг дядя-бабадан галма адятлярдяндир. Халг арасында “баъа-баъа”, “гуршагатды”, “папагатды”, “шалсаллама” кими адларла мялум олан бу адятляр, ясасян, Новруз ахшамы вя илахыр чяршянбядя иъра едилярди. Пай топламаьа чыханлар гощумларын, йахын адамларын, нишанлы гызларын евляриня эедиб баъадан, пянъярядян, йахуд дамдан шал саллайардылар. Адятя эюря ев сащиби шалын уъуна мцхтялиф ширниййат вя чяряз баьлайарды.

     “Гулагфалы” (“гулаьа эетмя” дя адланыр) яйлянъяси дя эениш йайылмышдыр. Бу адят эянъ оьлан вя гызларын бяхтлярини сынамаг мягсядиля йени илдя пусдуьу евдян хейирхащ вя хош сюзляр ешитмяк арзусу иля баьлы иди.

     Адятя эюря, байрам ахшамы нишанлы гызларын адына оьлан евиндян байрам совгаты – бязякли хончалар эюндярилярди. Байрамда хонча эюндярмяк адяти бу эцня кими галмагдадыр.

     Шяр гарышанда атяшфяшанлыг башлайыр, мейданларда, щяйятлярдя тонгаллар чатылырды. Ел байрам сцфряси башына топлашыр, сцфряйя гоьал, пахлава, шякярбура, шякярчюряйи, бадамбура, бамийя, кцлчя, фясяли, сямяни щалвасы, телщалвасы, гозлу щалва, гурабийя гойулурду. Щяр евдя плов бишириляр, гонум-гоншуйа пай чякилярди. Байрам сцфрясиня севинъ вя боллуг рямзи олан балыг да гойулурду. Байрам ахшамы щамы евдя олмаьа чалышарды. Халг арасында йайылмыш инама эюря, байрам ахшамы евдя олмайан шяхс йедди ил щямин эцн евдян айры дцшярди.

     Байрам эцнляри инсанлар шян вя мещрибан олмаьа, кин-кцдуряти, дярд-гями унутмаьа чалышардылар. Халг инамларына эюря, йени ил щансы овгатла гаршыланса, щямин ящвали-рущиййя илин сонуна гядяр давам едярди.

     Адятя эюря, бцтцн йаслылар байрама гядяр йасдан чыхмалы иди. Бунун цчцн или тамам олмамыш мярщумлара “гара байрам” кечирилирди. Гара байрамдан сонра йаслылар йасдан чыхмыш щесаб олунурду. Новруз эцнляриндя гадынлар хонча иля гябир цстцня эедярдиляр.

     Новрузда цзярлик йандырыб тцстцсцнц оьул-ушаьа, ев-ешийя верярдиляр, тонгал цстцндян туллананлар ода цзярлик сяпярдиляр ки, бяднязярдян узаг олсунлар.

     Новрузун илк эцнц аьсаггаллара, аьбирчякляря баш чякяр, севиндиряр, хейирдуа алардылар. Хястяляря, ялилляря, имкансызлара, кимсясизляря совгат пайлайардылар.

     Байрам шянлийинин эедишиндя ел-оба иэидляри щцнярлярини эюстяряр, пящляванлар гуршаг тутар, эцълярини сынайар, ярянляр ат чапар, ъыдыр тяшкил едяр, ох атыб йарышардылар.

     Новруз байрамы бир чох тцрк халглары, еляъя дя азярбайъанлылар арасында юзцняхас мярасимлярля гейд олунан мцштяряк, ортаг мяняви дяйярдир. Бу байрам вя онунла баьлы олан айин вя мярасимляр, инанълар, адят-яняняляр, ойун вя яйлянъяляр, рягс вя няьмяляр миниллярдян бяри йашамыш, бязян дяйишикликляря уьраса да яввялки мязмунуну, яламятлярини итирмямиш, дюврцмцзядяк эялиб чатмышдыр.

     Яъдадларымыз кичик чиллянин илк он эцнлцйцндя “Х ы д ы р Н я б и” (“Х ы з ы р  И л й а с”) байрамыны да тябиятин ойаныш байрамы кими кечирирди. Сярт, шиддятли гышдан сонра эялян йазы гаршыламаг цчцн онун истисинин – хызынын (“хыз” тцрк дилляриндя “од”, “истилик” демякдир) шяряфиня кечирилян бу байрам щяр ил кичик чиллянин 10-да кечирилирди. Хызыр (Хыдыр) бащарын эялишинин илк яламяти, йазын, йашыллыьын илк мцждячиси анламындадыр.

     Хызыр шянликляриндя бцтцн евлярдя буьда говрулар, говрулмуш буьда киркирядя цйцдцляряк говут щазырланарды.

     “Хызыр Илйас” байрамында буьдадан вя буьда унундан щазырланмыш йемякляря (хяшил, яриштя, йармачилов, щалва) цстцнлцк вериляр, плов биширилярди.

     Тябиятин ъанланмасы цчцн одла, щярарятля йанашы, су да ваъибдир. Бу ел шянлийиндя чай сащилиня, булаг башына, чешмя цстцня сейря чыхар, яйлянярдиляр. Суйу эяляъяк щяйатдан хябяр верян гцввя щесаб едяряк ниййят тутардылар. Ахшам вахты дамлары эязиб байрамлыг топлайырдылар. Ян гиймятли байрамлыг хушэябар (ширни) вя гырмызы йумурта иди. Гапы-гапы эязян оьлан вя гызлар няьмя охуйардылар.

     Азярбайъанлылар ода, атяшя инсанлары йамандан, зярярли рущлардан горуйан, сучлардан тямизляйян гцввя кими инанырды.

     Эцняшя, ода-оъаьа тапынма иля ялагядар Азярбайъанда од-атяшфяшанлыг байрамы кими С я д д я (Сядя) мювъуд иди. Сяддя Новруза ялли эцн галмыш кечирилян вя атяшфяшанлыг, сайсыз-щесабсыз тонгалларын йандырылмасы иля мцшайият олунан бир байрамдыр.

     Байрамда инсанлар алышыб йанан тонгалларын ятрафына доланараг, “Ялли эцн Новруза гядяр, йцз ялли эцн бичиня кими” сюзляри иля башланан мащны охуйардылар.

     Бу юзцнямяхсус байрамын ясас эюзяллийи вя ъазибя гцввяси ачыг сяма алтында йцзлярля тонгалын йанмасыдыр.

     М и щ р и ъ а н ( М е щ р и э а н ) б а р а м ы да  бюйцк тянтяня иля кечирилирди. Бу байрам Азярбайъанда истифадя олунмуш илк тягвим – “Гядим Авеста тягвими”ндя беш айдан ибарят “гыш фясли”нин башланьыъы иди. Заман кечдикъя бу байрам малдар вя якинчилярин мящсул байрамына чеврилмишдир.

     Тядгигатчылар бу байрамын йаранмасыны инсанларын тябияти илащиляшдирдийи, онунла даща чох баьлы олдуьу ян гядим дюврляря аид едирляр. Илкин йазылы мянбялярдян мялум олур ки, Мищриъан яввялляр Мещр ады иля танынмышдыр. Битки вя мящсулдарлыг танрысы Митранын ады иля билаваситя баьлы олан бу ай (Гядим Иран тягвиминдя “багайадиш”, йяни “Танрыйа ситайиш” айы) Авеста тягвиминдя Митра адланырды. Бу тягвимин ейниадлы 7-ъи айынын 16-ъы эцнц дя мищр адланыр. Гядим гайнаглардакы мещр эцняш анлайышыны ифадя етдийи цчцн мещря ситайиш, Эцняшя ситайишдир. Эцняш танрысына щяср едилмиш бу байрам пайыз эеъя-эцндцз бярабярлийи эцнцндя (23 сентйабр), яски тягвимин мещр айынын 16-ъы эцнцндян 21-ъи эцнцня кими, йяни 6 эцн кечирилирди.

     Мищриъан байрамы щямишя пайыз фяслиндя, мящсул йыьымындан сонра кечирилмишдир. Байрам эцнляриндя мцхтялиф мярасим ойунлары вя тамашалары эюстяриляр, гядим ямяк няьмяляри охунарды. Тянтяняли эцнлярин “Али Мищриъан” адланан алтынъы эцнц бюйцк байрама чеврилир, орада зорхана вя атцстц ойунлары, охатма вя идман йарышлары кечирилирди. Гонумгоншу бир-бирлярини тябрик едир, топладыглары мящсулдан пай верир, щяр евдя мейвя (хцсусиля нарынэи вя нар) вя ширниййат сцфряси ачылыр, щяфтя базарлары тяшкил едилирди.

     Орта яср мцяллифляри ял-Бялхи (10 яср), ял-Бируни (11 яср), Зякяриййя ял-Гязвини (13 яср) вя башгалары Мищриъан байрамы щаггында мцхтялиф рявайятлярдян, онун йаранмасы сябябляриндян, бу байрам мцнасибятиля халг арасында йайылмыш адят-янянялярдян бящс етмишляр. Гятран Тябризи, Хагани, Низами, Юмяр Хяййам кими дащи шаирляр дя ону вясф етмишляр.

     Тарихи гайнаглардан мялум олур ки, Азярбайъанда А б р и з я э а н  б а й р а м ы  адлы су байрамы олмушдур. Бир сыра халг байрамлары кими бу байрамын да тарихи чох-чох гядимляря аид едилир. Яфсаняйя эюря о, Йер цзцндя суларын йаранмасы вя йеддииллик гураглыг илляриндян сонра йаьмыш лейсан йаьышын шяниня кечирилирди. Гядим “Авеста тягвими”ня эюря, байрам илин дюрдцнъц айы олан тир айынын 30-да (17–18 ийул) гейд олунурду. Мялумдур ки, йай фяслинин башланмасы иля истиляр эет-эедя шиддятлянир, якин сащяляри даща чох су тяляб едир. Мящз бу дюврдя цмидини йаьыша баьлайан якинчи бабаларымыз су байрамы – Абризяэан байрамы кечирирмишляр. Бу вахт илк нювбядя йаьышын сцни яламятлярини йаратмаьа сяй эюстярирдиляр. Байрам эцнцндя су иля ялагядар мярасимляр иъра едилярди. Щамы ялляриндя мцхтялиф су габлары вя мусигинин мцшайияти иля чай кянарына, булаг башына, йахуд щяр щансы бир су щювзяси йанына топлашараг чалыб ойнайыр, бир-биринин цстцня су атыр, бир-бирини суйа итялямяйя чалышардылар. Габы су иля долдуруб йан-йюряйя сяпмякля йаьышын юзцнц чаьырмаг кими айинляр, ойун вя яйлянъя характерли мярасимляр иъра едярдиляр.

     10 ясря аид “Щцдуд ял-алям” ясяриндя эюстярилир ки, Абризяэан байрамы иля ялагядар адамлар чешмя башына топлашыр, чалыб охуйур, шянлянир, юз истяклярини диляйирдиляр. Мянбялярин вердийи мялумата эюря, Сяфявиляр дюврцндя Абризяэан байрамы хцсуси тянтяня иля гейд едилирди. Сяфяви тарихчиси Исэяндяр Мцнши (1560/61–1634) “Тарих-и Алям арайи Аббаси” (“Дцнйаны бязяйян Аббасын тарихи”) ясяриндя йазыр ки, Ы Шащ Аббас бу байрамы чох дябдябя иля кечирир вя юзц дя бу байрам мярасиминин иштиракчысы олурду.

     Азярбайъан халгынын тясяррцфат щяйаты иля баьлы олан бу байрамларда сцфряляри дадлы-ляззятли милли йемяк вя ичкиляр бязямишдир.

    Тофиг Бабайев

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
Ümumi məlumat – 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi
    3.2.12. Xalq bayramları

    Халг байрамлары

     Халгын мяняви мядяниййятинин мцщцм бир сащясини яняняви халг байрамлары тяшкил едир. Гядим тарихя малик олан бу байрамлар заман кечдикъя дяйишикликляря мяруз галса да, илкин мязмун вя мащиййятини, юзцнямяхсуслуьуну бу эцнядяк сахламышдыр. Тябият щадисяляри, тясяррцфат мяишятиндян доьан, йцксяк бядии-естетик вя емосионал хцсусиййятляри иля фярглянян кцтляви байрамлар халгын щяйатында мцщцм йер тутмушдур.

     Ян гядим вя ян кцтляви цмумхалг байрамларындан бири Новруз байрамыдыр. Бяшяриййятин тякамцлцнцн ясасыны гоймуш якинчилик вя малдарлыг Йахын Шярг халгларынын, ейни заманда Азярбайъан халгынын тясяррцфат щяйатында мцщцм рол ойнамышдыр. Юмрцнц торпаьа баьламыш якинчи яъдадларымыз йазын щяр эялишини, щяйатын йениляшмясини сябирсизликля эюзлямиш вя севинъля гаршыламышлар.

     Новруз байрамынын кюкляри ибтидаи инсанын мифик дцшцнъяляри вя анимистик эюрцшляри иля баьлы иди. Буну зяманя-мизядяк эялиб чатмыш гядим инанълар вя ясатирляр дя тясдиг едир. Байрамын мяншяйи кющня илин ахыр чяршянбя етигадлары сырасында вя ясатирлярдя дя мцшащидя олунур.

     Азярбайъан халгынын щяйат вя мяишятиндя Новруз байрамынын йеринин мцяййян едилмясиндя археоложи материаллар мцщцм гайнаглардан сайылыр. Гобустан, Эямигайа, Абшерон гайацстц рясмляриндя, щабеля гядим йашайыш йерляриндя бащар мотивли мадди мядяниййят нцмуняляри ашкар едилмишдир. Йазылы мянбялярдя дя Новруз байрамы, онун мащиййяти, тарихи кюкляри, тябият щадисяляри иля ялагяси щаггында хейли материал вардыр.

    Беляликля, айдын олур ки, Новруз байрамы гядим инсанларын тясяввцрляриндя гышда “юлмцш” тябиятин йазда йенидян “дирилмяси” иля йени тясяррцфат илинин тянтяняли шякилдя гаршыланмасы мярасими иди.

    Йени тясяррцфат щяйатынын башланмасы мцнасибятиля кечирилян Новруз байрамы тарихян мцхтялиф ад вя чаларларда мювъуд олмуш вя Йахын Шяргин, ейни заманда Азярбайъан яразисинин гядим якинчи халглары арасында мейдана эялмиш вя эениш йайылмышдыр.

     Кечмишдя тябиятин дирилдийи бу илк эцнцн – йени эцнцн – Новрузун эялмясини атяшфяшанлыгла гаршылайырдылар.

     Азярбайъанлылар арасында инди дя йашайан инама эюря, “Новрузун топу атылдыгда”, йени эялян ил щансыса бир щейванын цстцндя тящвил олур. Беля ки, 12 щейванлы мяшщур Шярг тягвиминдя щяр ил айрыъа бир щейванын (сичан, юкцз, пялянэ, довшан, яждаща, илан, ат, гойун, меймун, хоруз, ит, донуз) адыны дашыйыр.

    Щяр бир щейван ады 12 илдян бир тякрарланыр. Халг арасында йайылмыш инама эюря, тязя илин неъя олаъаьы мящз бу щейванын хцсусиййятляри, яламятляри иля юлчцлярди.

     Байрам щазырлыглары гыш фяслинин боз айында башлайыр вя новрузагядярки бу мцддят чяршябядян-чяршянбяйя 4 щяфтяйя бюлцнцр. Гышдан йаза кечид просеси – чиллядянчыхма, дярд-бяладан гуртулма, чятинликдян хиласолма щямин мцддят ярзиндя баш верир. Бу чяршянбялярин щяр бирини тябиятин дюрд ясас гцввяси олан су, од, щава вя торпагла мяналандырыблар.

     Халг илин ахыр чяршянбялярини айры-айрылыгда тянтяня иля гейд етмишдир. Дюрд чяршянбянин язяли су чяршянбяси адланыр. Яски инанълара эюря су саьламлыьын, тямизлийин рямзи иди. Азярбайъанын мцхтялиф бюлэяляриндя бу чяршянбяйя эюзял  чяршянбя,  эцл  чяршянбяси,  yаланчы ч я р ш я н б я,  с у  Н о в р у zу да дейилирди.

     Су чяршянбясиндян сонра эялян од чяршянбясиня халг арасында цскц ч я рш я н б я с и,  ц с к ц  э е ъ я с и, мц ж д я - в е р я н, м у ш т у л у г ч у  ч я р ш я н б я вя с. дя дейилир. Од дцнйанын хейирхащ гцввяляринин башланьыъы, щимайячиси сайылыр. Од чяршянбяси яски эюрцшлярля баьлы олуб, Эцняшя, ода тапынма иля ялагядар йаранмышдыр. Гядим азярбайъанлылар Эцняши, оду-оъаьы щяйат верян илащи гцввя сайыб, она ситайиш едибляр.

     Боз айын дюрд чяршянбясиндян цчцн ъцсц йел чяршянбясидир. Она халг арасында к ц л я к (й е л)  ч я р ш я нб я с и дя дейилир. Яски етигадлара эюря бу чяршянбядя йел, кцляк алями долашар, ойанмыш суйу, оду щярякятя эятиряр, йатмыш торпаьы гыздырар, донмушлары ойадар, йерин аьрыаъыларыны силиб-сцпцрцб апарарды.

    Боз айын дюрдцнъц чяршянбяси торпаг чяршянбяси адланыр. Халг арасында и л а х ы р  ч я р ш я н б я , й е р   ч я р ш я нб я с и кими дя таныныр. Бу чяршянбя торпаьын исиниб ойанмасы рямзидир. Яски инанълара эюря, тябиятдя бцтцн мювъуд оланлар цчцн юзцл сайылан дюрд гцввядян сонунъусунун (торпаьын) ойанмасы иля сел, йел, атяш вя торпаг даща бюйцк эцъ алыр, тябиятин донуну дяйишир, адамлары гытлыгдан, чятинлик вя сыхынтыдан гуртарыр.

     Халг илин ахыр чяршянбясини щямишя бюйцк шянликлярля, чал-чаьыр, ойун вя яйлянъя характерли мярасимлярля гейд етмишдир.

    Тядгигатчылар чяршянбялярдя тонгал галанмасы, эюйя цскц, лопа атылмасы, байрам сцфряси дцзялдилмяси адятлярини яски мифик дцнйаэюрцшц иля баьлайырлар. Ишыьын, Эцняшин эцъцня тапынан гядим инсан одун-аловун кюмяйи иля йад-йабанчы рущлары, пис-шяр гцввяляри говуб узаглашдырмаьын мцмкцнлцйцня инанырды. Бцтцн мягамларда од Эцняшин рямзи кими дцшцнцлцрдц. Чиллядян – гышдан чыхмаг цчцн тонгалын галанмасы яслиндя щям дя Эцняшин – исти йаз фяслинин чаьырылмасы мярасимидир. Адятя эюря, чяршянбя тонгалынын кцлцнц евин дюрд кцнъцня сяпярдиляр, бу да щям бярякят истяйи кими, щям дя бяд рущлары мянзилдян говмаг мягсяди кими мяналандырылыр. Етнографик мялуматларын ядяби гайнагларла гаршылыглы мцгайисяси тонгал галайараг цстцндян тулланмаг адятинин тцрк халглары цчцн сяъиййяви олдуьуну эюстярир.

     Ахыр чяршянбя “йедди лявин эеъяси” ады иля дя мяшщурдур. Бу заман сцфрядя “с” щярфи иля башлайан йедди шей (ъцзи фярглярля) – сямяни, суъуг, гуру сцнбцл, сумах, пул сиккяси, сянэи-ситаря вя су олмалы иди. Сямяни сцфрянин тян ортасына гойулурду.

     Азярбайъанда Новруз эцнляриндя, хцсусиля йедди лявин эцнц “Ханбязямя” адлы мяшщур бир ойун ифа олунарды. Новруз байрамынын зирвяси сайылан бу ойун “Хан-хан”, “Хан ойуну”, “Хан йаратды”, “Шащбязямя”, “Шащышащы” вя с. адларла Азярбайъанын айры-айры бюлэяляриндя мцхтялиф вариантларда инди дя мювъуддур.

     Илахыр чяршянбядя иъра олунан мярасимляр, ойун вя яйлянъяляр бцтювлцкдя боллуг, бярякят, тямизлик, хейирхащлыг, щалаллыг, мяняви сафлыг функсийасы дашыйыр вя йени овгатын, йени рущун – бащар рущунун, йени эцнцн – йаз эцнцнцн, йени щяйатын эялиши вя гябулу цчцн психоложи естетик зямин щазырлайыр.

     Ахыр чяршянбя тянтяняляриндян сонра байрам цчцн щазырлыг ишляри башланыр. Сямяни эюйяртмяк йазын елчиси – Новрузун ян мцщцм тяркиб щиссясидир. Якинин, мящсул боллуьунун рямзи олан сямяни гоймаг гядим дюврлярдян адят олмушдур.

     Новруз ахшамы чохлу ойун вя яйлянъя характерли мярасимляр кечирилярди. Гапы пусмаг, гапы-гапы эязиб папаг вя йа гуршаг атмаг, баъадан шал салламаг дядя-бабадан галма адятлярдяндир. Халг арасында “баъа-баъа”, “гуршагатды”, “папагатды”, “шалсаллама” кими адларла мялум олан бу адятляр, ясасян, Новруз ахшамы вя илахыр чяршянбядя иъра едилярди. Пай топламаьа чыханлар гощумларын, йахын адамларын, нишанлы гызларын евляриня эедиб баъадан, пянъярядян, йахуд дамдан шал саллайардылар. Адятя эюря ев сащиби шалын уъуна мцхтялиф ширниййат вя чяряз баьлайарды.

     “Гулагфалы” (“гулаьа эетмя” дя адланыр) яйлянъяси дя эениш йайылмышдыр. Бу адят эянъ оьлан вя гызларын бяхтлярини сынамаг мягсядиля йени илдя пусдуьу евдян хейирхащ вя хош сюзляр ешитмяк арзусу иля баьлы иди.

     Адятя эюря, байрам ахшамы нишанлы гызларын адына оьлан евиндян байрам совгаты – бязякли хончалар эюндярилярди. Байрамда хонча эюндярмяк адяти бу эцня кими галмагдадыр.

     Шяр гарышанда атяшфяшанлыг башлайыр, мейданларда, щяйятлярдя тонгаллар чатылырды. Ел байрам сцфряси башына топлашыр, сцфряйя гоьал, пахлава, шякярбура, шякярчюряйи, бадамбура, бамийя, кцлчя, фясяли, сямяни щалвасы, телщалвасы, гозлу щалва, гурабийя гойулурду. Щяр евдя плов бишириляр, гонум-гоншуйа пай чякилярди. Байрам сцфрясиня севинъ вя боллуг рямзи олан балыг да гойулурду. Байрам ахшамы щамы евдя олмаьа чалышарды. Халг арасында йайылмыш инама эюря, байрам ахшамы евдя олмайан шяхс йедди ил щямин эцн евдян айры дцшярди.

     Байрам эцнляри инсанлар шян вя мещрибан олмаьа, кин-кцдуряти, дярд-гями унутмаьа чалышардылар. Халг инамларына эюря, йени ил щансы овгатла гаршыланса, щямин ящвали-рущиййя илин сонуна гядяр давам едярди.

     Адятя эюря, бцтцн йаслылар байрама гядяр йасдан чыхмалы иди. Бунун цчцн или тамам олмамыш мярщумлара “гара байрам” кечирилирди. Гара байрамдан сонра йаслылар йасдан чыхмыш щесаб олунурду. Новруз эцнляриндя гадынлар хонча иля гябир цстцня эедярдиляр.

     Новрузда цзярлик йандырыб тцстцсцнц оьул-ушаьа, ев-ешийя верярдиляр, тонгал цстцндян туллананлар ода цзярлик сяпярдиляр ки, бяднязярдян узаг олсунлар.

     Новрузун илк эцнц аьсаггаллара, аьбирчякляря баш чякяр, севиндиряр, хейирдуа алардылар. Хястяляря, ялилляря, имкансызлара, кимсясизляря совгат пайлайардылар.

     Байрам шянлийинин эедишиндя ел-оба иэидляри щцнярлярини эюстяряр, пящляванлар гуршаг тутар, эцълярини сынайар, ярянляр ат чапар, ъыдыр тяшкил едяр, ох атыб йарышардылар.

     Новруз байрамы бир чох тцрк халглары, еляъя дя азярбайъанлылар арасында юзцняхас мярасимлярля гейд олунан мцштяряк, ортаг мяняви дяйярдир. Бу байрам вя онунла баьлы олан айин вя мярасимляр, инанълар, адят-яняняляр, ойун вя яйлянъяляр, рягс вя няьмяляр миниллярдян бяри йашамыш, бязян дяйишикликляря уьраса да яввялки мязмунуну, яламятлярини итирмямиш, дюврцмцзядяк эялиб чатмышдыр.

     Яъдадларымыз кичик чиллянин илк он эцнлцйцндя “Х ы д ы р Н я б и” (“Х ы з ы р  И л й а с”) байрамыны да тябиятин ойаныш байрамы кими кечирирди. Сярт, шиддятли гышдан сонра эялян йазы гаршыламаг цчцн онун истисинин – хызынын (“хыз” тцрк дилляриндя “од”, “истилик” демякдир) шяряфиня кечирилян бу байрам щяр ил кичик чиллянин 10-да кечирилирди. Хызыр (Хыдыр) бащарын эялишинин илк яламяти, йазын, йашыллыьын илк мцждячиси анламындадыр.

     Хызыр шянликляриндя бцтцн евлярдя буьда говрулар, говрулмуш буьда киркирядя цйцдцляряк говут щазырланарды.

     “Хызыр Илйас” байрамында буьдадан вя буьда унундан щазырланмыш йемякляря (хяшил, яриштя, йармачилов, щалва) цстцнлцк вериляр, плов биширилярди.

     Тябиятин ъанланмасы цчцн одла, щярарятля йанашы, су да ваъибдир. Бу ел шянлийиндя чай сащилиня, булаг башына, чешмя цстцня сейря чыхар, яйлянярдиляр. Суйу эяляъяк щяйатдан хябяр верян гцввя щесаб едяряк ниййят тутардылар. Ахшам вахты дамлары эязиб байрамлыг топлайырдылар. Ян гиймятли байрамлыг хушэябар (ширни) вя гырмызы йумурта иди. Гапы-гапы эязян оьлан вя гызлар няьмя охуйардылар.

     Азярбайъанлылар ода, атяшя инсанлары йамандан, зярярли рущлардан горуйан, сучлардан тямизляйян гцввя кими инанырды.

     Эцняшя, ода-оъаьа тапынма иля ялагядар Азярбайъанда од-атяшфяшанлыг байрамы кими С я д д я (Сядя) мювъуд иди. Сяддя Новруза ялли эцн галмыш кечирилян вя атяшфяшанлыг, сайсыз-щесабсыз тонгалларын йандырылмасы иля мцшайият олунан бир байрамдыр.

     Байрамда инсанлар алышыб йанан тонгалларын ятрафына доланараг, “Ялли эцн Новруза гядяр, йцз ялли эцн бичиня кими” сюзляри иля башланан мащны охуйардылар.

     Бу юзцнямяхсус байрамын ясас эюзяллийи вя ъазибя гцввяси ачыг сяма алтында йцзлярля тонгалын йанмасыдыр.

     М и щ р и ъ а н ( М е щ р и э а н ) б а р а м ы да  бюйцк тянтяня иля кечирилирди. Бу байрам Азярбайъанда истифадя олунмуш илк тягвим – “Гядим Авеста тягвими”ндя беш айдан ибарят “гыш фясли”нин башланьыъы иди. Заман кечдикъя бу байрам малдар вя якинчилярин мящсул байрамына чеврилмишдир.

     Тядгигатчылар бу байрамын йаранмасыны инсанларын тябияти илащиляшдирдийи, онунла даща чох баьлы олдуьу ян гядим дюврляря аид едирляр. Илкин йазылы мянбялярдян мялум олур ки, Мищриъан яввялляр Мещр ады иля танынмышдыр. Битки вя мящсулдарлыг танрысы Митранын ады иля билаваситя баьлы олан бу ай (Гядим Иран тягвиминдя “багайадиш”, йяни “Танрыйа ситайиш” айы) Авеста тягвиминдя Митра адланырды. Бу тягвимин ейниадлы 7-ъи айынын 16-ъы эцнц дя мищр адланыр. Гядим гайнаглардакы мещр эцняш анлайышыны ифадя етдийи цчцн мещря ситайиш, Эцняшя ситайишдир. Эцняш танрысына щяср едилмиш бу байрам пайыз эеъя-эцндцз бярабярлийи эцнцндя (23 сентйабр), яски тягвимин мещр айынын 16-ъы эцнцндян 21-ъи эцнцня кими, йяни 6 эцн кечирилирди.

     Мищриъан байрамы щямишя пайыз фяслиндя, мящсул йыьымындан сонра кечирилмишдир. Байрам эцнляриндя мцхтялиф мярасим ойунлары вя тамашалары эюстяриляр, гядим ямяк няьмяляри охунарды. Тянтяняли эцнлярин “Али Мищриъан” адланан алтынъы эцнц бюйцк байрама чеврилир, орада зорхана вя атцстц ойунлары, охатма вя идман йарышлары кечирилирди. Гонумгоншу бир-бирлярини тябрик едир, топладыглары мящсулдан пай верир, щяр евдя мейвя (хцсусиля нарынэи вя нар) вя ширниййат сцфряси ачылыр, щяфтя базарлары тяшкил едилирди.

     Орта яср мцяллифляри ял-Бялхи (10 яср), ял-Бируни (11 яср), Зякяриййя ял-Гязвини (13 яср) вя башгалары Мищриъан байрамы щаггында мцхтялиф рявайятлярдян, онун йаранмасы сябябляриндян, бу байрам мцнасибятиля халг арасында йайылмыш адят-янянялярдян бящс етмишляр. Гятран Тябризи, Хагани, Низами, Юмяр Хяййам кими дащи шаирляр дя ону вясф етмишляр.

     Тарихи гайнаглардан мялум олур ки, Азярбайъанда А б р и з я э а н  б а й р а м ы  адлы су байрамы олмушдур. Бир сыра халг байрамлары кими бу байрамын да тарихи чох-чох гядимляря аид едилир. Яфсаняйя эюря о, Йер цзцндя суларын йаранмасы вя йеддииллик гураглыг илляриндян сонра йаьмыш лейсан йаьышын шяниня кечирилирди. Гядим “Авеста тягвими”ня эюря, байрам илин дюрдцнъц айы олан тир айынын 30-да (17–18 ийул) гейд олунурду. Мялумдур ки, йай фяслинин башланмасы иля истиляр эет-эедя шиддятлянир, якин сащяляри даща чох су тяляб едир. Мящз бу дюврдя цмидини йаьыша баьлайан якинчи бабаларымыз су байрамы – Абризяэан байрамы кечирирмишляр. Бу вахт илк нювбядя йаьышын сцни яламятлярини йаратмаьа сяй эюстярирдиляр. Байрам эцнцндя су иля ялагядар мярасимляр иъра едилярди. Щамы ялляриндя мцхтялиф су габлары вя мусигинин мцшайияти иля чай кянарына, булаг башына, йахуд щяр щансы бир су щювзяси йанына топлашараг чалыб ойнайыр, бир-биринин цстцня су атыр, бир-бирини суйа итялямяйя чалышардылар. Габы су иля долдуруб йан-йюряйя сяпмякля йаьышын юзцнц чаьырмаг кими айинляр, ойун вя яйлянъя характерли мярасимляр иъра едярдиляр.

     10 ясря аид “Щцдуд ял-алям” ясяриндя эюстярилир ки, Абризяэан байрамы иля ялагядар адамлар чешмя башына топлашыр, чалыб охуйур, шянлянир, юз истяклярини диляйирдиляр. Мянбялярин вердийи мялумата эюря, Сяфявиляр дюврцндя Абризяэан байрамы хцсуси тянтяня иля гейд едилирди. Сяфяви тарихчиси Исэяндяр Мцнши (1560/61–1634) “Тарих-и Алям арайи Аббаси” (“Дцнйаны бязяйян Аббасын тарихи”) ясяриндя йазыр ки, Ы Шащ Аббас бу байрамы чох дябдябя иля кечирир вя юзц дя бу байрам мярасиминин иштиракчысы олурду.

     Азярбайъан халгынын тясяррцфат щяйаты иля баьлы олан бу байрамларда сцфряляри дадлы-ляззятли милли йемяк вя ичкиляр бязямишдир.

    Тофиг Бабайев

    3.2.12. Xalq bayramları

    Халг байрамлары

     Халгын мяняви мядяниййятинин мцщцм бир сащясини яняняви халг байрамлары тяшкил едир. Гядим тарихя малик олан бу байрамлар заман кечдикъя дяйишикликляря мяруз галса да, илкин мязмун вя мащиййятини, юзцнямяхсуслуьуну бу эцнядяк сахламышдыр. Тябият щадисяляри, тясяррцфат мяишятиндян доьан, йцксяк бядии-естетик вя емосионал хцсусиййятляри иля фярглянян кцтляви байрамлар халгын щяйатында мцщцм йер тутмушдур.

     Ян гядим вя ян кцтляви цмумхалг байрамларындан бири Новруз байрамыдыр. Бяшяриййятин тякамцлцнцн ясасыны гоймуш якинчилик вя малдарлыг Йахын Шярг халгларынын, ейни заманда Азярбайъан халгынын тясяррцфат щяйатында мцщцм рол ойнамышдыр. Юмрцнц торпаьа баьламыш якинчи яъдадларымыз йазын щяр эялишини, щяйатын йениляшмясини сябирсизликля эюзлямиш вя севинъля гаршыламышлар.

     Новруз байрамынын кюкляри ибтидаи инсанын мифик дцшцнъяляри вя анимистик эюрцшляри иля баьлы иди. Буну зяманя-мизядяк эялиб чатмыш гядим инанълар вя ясатирляр дя тясдиг едир. Байрамын мяншяйи кющня илин ахыр чяршянбя етигадлары сырасында вя ясатирлярдя дя мцшащидя олунур.

     Азярбайъан халгынын щяйат вя мяишятиндя Новруз байрамынын йеринин мцяййян едилмясиндя археоложи материаллар мцщцм гайнаглардан сайылыр. Гобустан, Эямигайа, Абшерон гайацстц рясмляриндя, щабеля гядим йашайыш йерляриндя бащар мотивли мадди мядяниййят нцмуняляри ашкар едилмишдир. Йазылы мянбялярдя дя Новруз байрамы, онун мащиййяти, тарихи кюкляри, тябият щадисяляри иля ялагяси щаггында хейли материал вардыр.

    Беляликля, айдын олур ки, Новруз байрамы гядим инсанларын тясяввцрляриндя гышда “юлмцш” тябиятин йазда йенидян “дирилмяси” иля йени тясяррцфат илинин тянтяняли шякилдя гаршыланмасы мярасими иди.

    Йени тясяррцфат щяйатынын башланмасы мцнасибятиля кечирилян Новруз байрамы тарихян мцхтялиф ад вя чаларларда мювъуд олмуш вя Йахын Шяргин, ейни заманда Азярбайъан яразисинин гядим якинчи халглары арасында мейдана эялмиш вя эениш йайылмышдыр.

     Кечмишдя тябиятин дирилдийи бу илк эцнцн – йени эцнцн – Новрузун эялмясини атяшфяшанлыгла гаршылайырдылар.

     Азярбайъанлылар арасында инди дя йашайан инама эюря, “Новрузун топу атылдыгда”, йени эялян ил щансыса бир щейванын цстцндя тящвил олур. Беля ки, 12 щейванлы мяшщур Шярг тягвиминдя щяр ил айрыъа бир щейванын (сичан, юкцз, пялянэ, довшан, яждаща, илан, ат, гойун, меймун, хоруз, ит, донуз) адыны дашыйыр.

    Щяр бир щейван ады 12 илдян бир тякрарланыр. Халг арасында йайылмыш инама эюря, тязя илин неъя олаъаьы мящз бу щейванын хцсусиййятляри, яламятляри иля юлчцлярди.

     Байрам щазырлыглары гыш фяслинин боз айында башлайыр вя новрузагядярки бу мцддят чяршябядян-чяршянбяйя 4 щяфтяйя бюлцнцр. Гышдан йаза кечид просеси – чиллядянчыхма, дярд-бяладан гуртулма, чятинликдян хиласолма щямин мцддят ярзиндя баш верир. Бу чяршянбялярин щяр бирини тябиятин дюрд ясас гцввяси олан су, од, щава вя торпагла мяналандырыблар.

     Халг илин ахыр чяршянбялярини айры-айрылыгда тянтяня иля гейд етмишдир. Дюрд чяршянбянин язяли су чяршянбяси адланыр. Яски инанълара эюря су саьламлыьын, тямизлийин рямзи иди. Азярбайъанын мцхтялиф бюлэяляриндя бу чяршянбяйя эюзял  чяршянбя,  эцл  чяршянбяси,  yаланчы ч я р ш я н б я,  с у  Н о в р у zу да дейилирди.

     Су чяршянбясиндян сонра эялян од чяршянбясиня халг арасында цскц ч я рш я н б я с и,  ц с к ц  э е ъ я с и, мц ж д я - в е р я н, м у ш т у л у г ч у  ч я р ш я н б я вя с. дя дейилир. Од дцнйанын хейирхащ гцввяляринин башланьыъы, щимайячиси сайылыр. Од чяршянбяси яски эюрцшлярля баьлы олуб, Эцняшя, ода тапынма иля ялагядар йаранмышдыр. Гядим азярбайъанлылар Эцняши, оду-оъаьы щяйат верян илащи гцввя сайыб, она ситайиш едибляр.

     Боз айын дюрд чяршянбясиндян цчцн ъцсц йел чяршянбясидир. Она халг арасында к ц л я к (й е л)  ч я р ш я нб я с и дя дейилир. Яски етигадлара эюря бу чяршянбядя йел, кцляк алями долашар, ойанмыш суйу, оду щярякятя эятиряр, йатмыш торпаьы гыздырар, донмушлары ойадар, йерин аьрыаъыларыны силиб-сцпцрцб апарарды.

    Боз айын дюрдцнъц чяршянбяси торпаг чяршянбяси адланыр. Халг арасында и л а х ы р  ч я р ш я н б я , й е р   ч я р ш я нб я с и кими дя таныныр. Бу чяршянбя торпаьын исиниб ойанмасы рямзидир. Яски инанълара эюря, тябиятдя бцтцн мювъуд оланлар цчцн юзцл сайылан дюрд гцввядян сонунъусунун (торпаьын) ойанмасы иля сел, йел, атяш вя торпаг даща бюйцк эцъ алыр, тябиятин донуну дяйишир, адамлары гытлыгдан, чятинлик вя сыхынтыдан гуртарыр.

     Халг илин ахыр чяршянбясини щямишя бюйцк шянликлярля, чал-чаьыр, ойун вя яйлянъя характерли мярасимлярля гейд етмишдир.

    Тядгигатчылар чяршянбялярдя тонгал галанмасы, эюйя цскц, лопа атылмасы, байрам сцфряси дцзялдилмяси адятлярини яски мифик дцнйаэюрцшц иля баьлайырлар. Ишыьын, Эцняшин эцъцня тапынан гядим инсан одун-аловун кюмяйи иля йад-йабанчы рущлары, пис-шяр гцввяляри говуб узаглашдырмаьын мцмкцнлцйцня инанырды. Бцтцн мягамларда од Эцняшин рямзи кими дцшцнцлцрдц. Чиллядян – гышдан чыхмаг цчцн тонгалын галанмасы яслиндя щям дя Эцняшин – исти йаз фяслинин чаьырылмасы мярасимидир. Адятя эюря, чяршянбя тонгалынын кцлцнц евин дюрд кцнъцня сяпярдиляр, бу да щям бярякят истяйи кими, щям дя бяд рущлары мянзилдян говмаг мягсяди кими мяналандырылыр. Етнографик мялуматларын ядяби гайнагларла гаршылыглы мцгайисяси тонгал галайараг цстцндян тулланмаг адятинин тцрк халглары цчцн сяъиййяви олдуьуну эюстярир.

     Ахыр чяршянбя “йедди лявин эеъяси” ады иля дя мяшщурдур. Бу заман сцфрядя “с” щярфи иля башлайан йедди шей (ъцзи фярглярля) – сямяни, суъуг, гуру сцнбцл, сумах, пул сиккяси, сянэи-ситаря вя су олмалы иди. Сямяни сцфрянин тян ортасына гойулурду.

     Азярбайъанда Новруз эцнляриндя, хцсусиля йедди лявин эцнц “Ханбязямя” адлы мяшщур бир ойун ифа олунарды. Новруз байрамынын зирвяси сайылан бу ойун “Хан-хан”, “Хан ойуну”, “Хан йаратды”, “Шащбязямя”, “Шащышащы” вя с. адларла Азярбайъанын айры-айры бюлэяляриндя мцхтялиф вариантларда инди дя мювъуддур.

     Илахыр чяршянбядя иъра олунан мярасимляр, ойун вя яйлянъяляр бцтювлцкдя боллуг, бярякят, тямизлик, хейирхащлыг, щалаллыг, мяняви сафлыг функсийасы дашыйыр вя йени овгатын, йени рущун – бащар рущунун, йени эцнцн – йаз эцнцнцн, йени щяйатын эялиши вя гябулу цчцн психоложи естетик зямин щазырлайыр.

     Ахыр чяршянбя тянтяняляриндян сонра байрам цчцн щазырлыг ишляри башланыр. Сямяни эюйяртмяк йазын елчиси – Новрузун ян мцщцм тяркиб щиссясидир. Якинин, мящсул боллуьунун рямзи олан сямяни гоймаг гядим дюврлярдян адят олмушдур.

     Новруз ахшамы чохлу ойун вя яйлянъя характерли мярасимляр кечирилярди. Гапы пусмаг, гапы-гапы эязиб папаг вя йа гуршаг атмаг, баъадан шал салламаг дядя-бабадан галма адятлярдяндир. Халг арасында “баъа-баъа”, “гуршагатды”, “папагатды”, “шалсаллама” кими адларла мялум олан бу адятляр, ясасян, Новруз ахшамы вя илахыр чяршянбядя иъра едилярди. Пай топламаьа чыханлар гощумларын, йахын адамларын, нишанлы гызларын евляриня эедиб баъадан, пянъярядян, йахуд дамдан шал саллайардылар. Адятя эюря ев сащиби шалын уъуна мцхтялиф ширниййат вя чяряз баьлайарды.

     “Гулагфалы” (“гулаьа эетмя” дя адланыр) яйлянъяси дя эениш йайылмышдыр. Бу адят эянъ оьлан вя гызларын бяхтлярини сынамаг мягсядиля йени илдя пусдуьу евдян хейирхащ вя хош сюзляр ешитмяк арзусу иля баьлы иди.

     Адятя эюря, байрам ахшамы нишанлы гызларын адына оьлан евиндян байрам совгаты – бязякли хончалар эюндярилярди. Байрамда хонча эюндярмяк адяти бу эцня кими галмагдадыр.

     Шяр гарышанда атяшфяшанлыг башлайыр, мейданларда, щяйятлярдя тонгаллар чатылырды. Ел байрам сцфряси башына топлашыр, сцфряйя гоьал, пахлава, шякярбура, шякярчюряйи, бадамбура, бамийя, кцлчя, фясяли, сямяни щалвасы, телщалвасы, гозлу щалва, гурабийя гойулурду. Щяр евдя плов бишириляр, гонум-гоншуйа пай чякилярди. Байрам сцфрясиня севинъ вя боллуг рямзи олан балыг да гойулурду. Байрам ахшамы щамы евдя олмаьа чалышарды. Халг арасында йайылмыш инама эюря, байрам ахшамы евдя олмайан шяхс йедди ил щямин эцн евдян айры дцшярди.

     Байрам эцнляри инсанлар шян вя мещрибан олмаьа, кин-кцдуряти, дярд-гями унутмаьа чалышардылар. Халг инамларына эюря, йени ил щансы овгатла гаршыланса, щямин ящвали-рущиййя илин сонуна гядяр давам едярди.

     Адятя эюря, бцтцн йаслылар байрама гядяр йасдан чыхмалы иди. Бунун цчцн или тамам олмамыш мярщумлара “гара байрам” кечирилирди. Гара байрамдан сонра йаслылар йасдан чыхмыш щесаб олунурду. Новруз эцнляриндя гадынлар хонча иля гябир цстцня эедярдиляр.

     Новрузда цзярлик йандырыб тцстцсцнц оьул-ушаьа, ев-ешийя верярдиляр, тонгал цстцндян туллананлар ода цзярлик сяпярдиляр ки, бяднязярдян узаг олсунлар.

     Новрузун илк эцнц аьсаггаллара, аьбирчякляря баш чякяр, севиндиряр, хейирдуа алардылар. Хястяляря, ялилляря, имкансызлара, кимсясизляря совгат пайлайардылар.

     Байрам шянлийинин эедишиндя ел-оба иэидляри щцнярлярини эюстяряр, пящляванлар гуршаг тутар, эцълярини сынайар, ярянляр ат чапар, ъыдыр тяшкил едяр, ох атыб йарышардылар.

     Новруз байрамы бир чох тцрк халглары, еляъя дя азярбайъанлылар арасында юзцняхас мярасимлярля гейд олунан мцштяряк, ортаг мяняви дяйярдир. Бу байрам вя онунла баьлы олан айин вя мярасимляр, инанълар, адят-яняняляр, ойун вя яйлянъяляр, рягс вя няьмяляр миниллярдян бяри йашамыш, бязян дяйишикликляря уьраса да яввялки мязмунуну, яламятлярини итирмямиш, дюврцмцзядяк эялиб чатмышдыр.

     Яъдадларымыз кичик чиллянин илк он эцнлцйцндя “Х ы д ы р Н я б и” (“Х ы з ы р  И л й а с”) байрамыны да тябиятин ойаныш байрамы кими кечирирди. Сярт, шиддятли гышдан сонра эялян йазы гаршыламаг цчцн онун истисинин – хызынын (“хыз” тцрк дилляриндя “од”, “истилик” демякдир) шяряфиня кечирилян бу байрам щяр ил кичик чиллянин 10-да кечирилирди. Хызыр (Хыдыр) бащарын эялишинин илк яламяти, йазын, йашыллыьын илк мцждячиси анламындадыр.

     Хызыр шянликляриндя бцтцн евлярдя буьда говрулар, говрулмуш буьда киркирядя цйцдцляряк говут щазырланарды.

     “Хызыр Илйас” байрамында буьдадан вя буьда унундан щазырланмыш йемякляря (хяшил, яриштя, йармачилов, щалва) цстцнлцк вериляр, плов биширилярди.

     Тябиятин ъанланмасы цчцн одла, щярарятля йанашы, су да ваъибдир. Бу ел шянлийиндя чай сащилиня, булаг башына, чешмя цстцня сейря чыхар, яйлянярдиляр. Суйу эяляъяк щяйатдан хябяр верян гцввя щесаб едяряк ниййят тутардылар. Ахшам вахты дамлары эязиб байрамлыг топлайырдылар. Ян гиймятли байрамлыг хушэябар (ширни) вя гырмызы йумурта иди. Гапы-гапы эязян оьлан вя гызлар няьмя охуйардылар.

     Азярбайъанлылар ода, атяшя инсанлары йамандан, зярярли рущлардан горуйан, сучлардан тямизляйян гцввя кими инанырды.

     Эцняшя, ода-оъаьа тапынма иля ялагядар Азярбайъанда од-атяшфяшанлыг байрамы кими С я д д я (Сядя) мювъуд иди. Сяддя Новруза ялли эцн галмыш кечирилян вя атяшфяшанлыг, сайсыз-щесабсыз тонгалларын йандырылмасы иля мцшайият олунан бир байрамдыр.

     Байрамда инсанлар алышыб йанан тонгалларын ятрафына доланараг, “Ялли эцн Новруза гядяр, йцз ялли эцн бичиня кими” сюзляри иля башланан мащны охуйардылар.

     Бу юзцнямяхсус байрамын ясас эюзяллийи вя ъазибя гцввяси ачыг сяма алтында йцзлярля тонгалын йанмасыдыр.

     М и щ р и ъ а н ( М е щ р и э а н ) б а р а м ы да  бюйцк тянтяня иля кечирилирди. Бу байрам Азярбайъанда истифадя олунмуш илк тягвим – “Гядим Авеста тягвими”ндя беш айдан ибарят “гыш фясли”нин башланьыъы иди. Заман кечдикъя бу байрам малдар вя якинчилярин мящсул байрамына чеврилмишдир.

     Тядгигатчылар бу байрамын йаранмасыны инсанларын тябияти илащиляшдирдийи, онунла даща чох баьлы олдуьу ян гядим дюврляря аид едирляр. Илкин йазылы мянбялярдян мялум олур ки, Мищриъан яввялляр Мещр ады иля танынмышдыр. Битки вя мящсулдарлыг танрысы Митранын ады иля билаваситя баьлы олан бу ай (Гядим Иран тягвиминдя “багайадиш”, йяни “Танрыйа ситайиш” айы) Авеста тягвиминдя Митра адланырды. Бу тягвимин ейниадлы 7-ъи айынын 16-ъы эцнц дя мищр адланыр. Гядим гайнаглардакы мещр эцняш анлайышыны ифадя етдийи цчцн мещря ситайиш, Эцняшя ситайишдир. Эцняш танрысына щяср едилмиш бу байрам пайыз эеъя-эцндцз бярабярлийи эцнцндя (23 сентйабр), яски тягвимин мещр айынын 16-ъы эцнцндян 21-ъи эцнцня кими, йяни 6 эцн кечирилирди.

     Мищриъан байрамы щямишя пайыз фяслиндя, мящсул йыьымындан сонра кечирилмишдир. Байрам эцнляриндя мцхтялиф мярасим ойунлары вя тамашалары эюстяриляр, гядим ямяк няьмяляри охунарды. Тянтяняли эцнлярин “Али Мищриъан” адланан алтынъы эцнц бюйцк байрама чеврилир, орада зорхана вя атцстц ойунлары, охатма вя идман йарышлары кечирилирди. Гонумгоншу бир-бирлярини тябрик едир, топладыглары мящсулдан пай верир, щяр евдя мейвя (хцсусиля нарынэи вя нар) вя ширниййат сцфряси ачылыр, щяфтя базарлары тяшкил едилирди.

     Орта яср мцяллифляри ял-Бялхи (10 яср), ял-Бируни (11 яср), Зякяриййя ял-Гязвини (13 яср) вя башгалары Мищриъан байрамы щаггында мцхтялиф рявайятлярдян, онун йаранмасы сябябляриндян, бу байрам мцнасибятиля халг арасында йайылмыш адят-янянялярдян бящс етмишляр. Гятран Тябризи, Хагани, Низами, Юмяр Хяййам кими дащи шаирляр дя ону вясф етмишляр.

     Тарихи гайнаглардан мялум олур ки, Азярбайъанда А б р и з я э а н  б а й р а м ы  адлы су байрамы олмушдур. Бир сыра халг байрамлары кими бу байрамын да тарихи чох-чох гядимляря аид едилир. Яфсаняйя эюря о, Йер цзцндя суларын йаранмасы вя йеддииллик гураглыг илляриндян сонра йаьмыш лейсан йаьышын шяниня кечирилирди. Гядим “Авеста тягвими”ня эюря, байрам илин дюрдцнъц айы олан тир айынын 30-да (17–18 ийул) гейд олунурду. Мялумдур ки, йай фяслинин башланмасы иля истиляр эет-эедя шиддятлянир, якин сащяляри даща чох су тяляб едир. Мящз бу дюврдя цмидини йаьыша баьлайан якинчи бабаларымыз су байрамы – Абризяэан байрамы кечирирмишляр. Бу вахт илк нювбядя йаьышын сцни яламятлярини йаратмаьа сяй эюстярирдиляр. Байрам эцнцндя су иля ялагядар мярасимляр иъра едилярди. Щамы ялляриндя мцхтялиф су габлары вя мусигинин мцшайияти иля чай кянарына, булаг башына, йахуд щяр щансы бир су щювзяси йанына топлашараг чалыб ойнайыр, бир-биринин цстцня су атыр, бир-бирини суйа итялямяйя чалышардылар. Габы су иля долдуруб йан-йюряйя сяпмякля йаьышын юзцнц чаьырмаг кими айинляр, ойун вя яйлянъя характерли мярасимляр иъра едярдиляр.

     10 ясря аид “Щцдуд ял-алям” ясяриндя эюстярилир ки, Абризяэан байрамы иля ялагядар адамлар чешмя башына топлашыр, чалыб охуйур, шянлянир, юз истяклярини диляйирдиляр. Мянбялярин вердийи мялумата эюря, Сяфявиляр дюврцндя Абризяэан байрамы хцсуси тянтяня иля гейд едилирди. Сяфяви тарихчиси Исэяндяр Мцнши (1560/61–1634) “Тарих-и Алям арайи Аббаси” (“Дцнйаны бязяйян Аббасын тарихи”) ясяриндя йазыр ки, Ы Шащ Аббас бу байрамы чох дябдябя иля кечирир вя юзц дя бу байрам мярасиминин иштиракчысы олурду.

     Азярбайъан халгынын тясяррцфат щяйаты иля баьлы олан бу байрамларда сцфряляри дадлы-ляззятли милли йемяк вя ичкиляр бязямишдир.

    Тофиг Бабайев