Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
“Azərbaycan” xüsusi cildi (Az) (Ümumi məlumat - 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi)
    3.2.13 Azərbaycanda islamaqədərki dini inanclar

    Азярбайъанда исламагядярки дини инанълар

     Азярбайъанда гядим дюврлярдян мцхтялиф дини инанълар эениш йайылмышдыр. Артыг ъямиййят инкишафынын илкин мярщяляляриндя дини етигадлар инсанларын щяйатында мцщцм рол ойнайыр вя юз яксини ибтидаи инсанын дини тясяввцрляриндя тапырды.

     Тябият щадисяляринин ясл мащиййятини дярк едя билмяйян вя онларын гаршысында аъиз галан ибтидаи инсан бу щадисяляри фювгялтябии гцввялярля ялагяляндирирди. Ясасыны анимизм, тотемизм, маэийа тяшкил едян гядим дини етигадлар бу эцн дя Азярбайъанда реликт щалында сахланылмагдадыр.

     Ибтидаи динлярин ян гядим формасы бир сыра рямзи щярякятляри, мярасимляри, овсунлама вя айинляри юзцндя тяъяссцм етдирян маэийадыр. Ибтидаи инсанлар инанырдылар ки, айинлярин кюмяйиля тябият щадисяляриня вя инсанлара тясир етмяк олар. Беля ки, Гобустанын гайацстц тясвирляри маэийа иля баьлы тясяввцрляри юзцндя якс етдирир. Бурада гурбанвермя сящняси, мцасир йаллыйабянзяр рягс мярасимляри щякк олунмушдур. Дцнйанын щяр йериндя олдуьу кими, Азярбайъанда да маэийанын мцхтялиф нювляри (мцалиъяви, даьыдыъы тябият щадисяляриня тясир едян вя с.) мювъуд иди.

     Ящали арасында йаьыш йаьдырмаг мярасими Азярбайъанын дцзян районларында – атмосфер йаьынтыларынын чох аз дцшдцйц йерлярдя хцсусиля эениш йайылмышдыр. Эцълц йаьышларын гаршысыны алмаг цчцн “Году-году” мярасимини иъра едирдиляр.

     Ел арасында бу эцнядяк сахланылмыш “бяд нязяря гаршы” инам мювъуддур. Бир чимдик дузу овуъа гойар, ятрафда оланларын башынын цстцндян фырладыб ода атараг йавашъадан дейярдиляр: “Эюзц дяйянин эюзц чыхсын”.

     Зярярвериъи маэийайа бу эцн дя тясадцф олунур. Бу маэийадан ъаду мягсядиля истифадя едирляр. Буна нцмуня олараг шяр гцввяляри юзцндя дашыйан лянятляри, бяд дуалары, амулетляри эюстярмяк олар.

     Азярбайъанлылар арасында анимистик тясяввцрляр инсан вя тябиятля баьлы иди. Ибтидаи инсанлар рущун юлмязлийиня инанырдылар. Онлар щесаб едирдиляр ки, инсан саьлыьында вя юлцмцндян сонра да рущун гайьысына галмалыдыр.

     Инсанларын дини тясяввцрляри щаггында мадди мядяниййят абидяляри дя гиймятли мялуматлар верир. Рущун юлмязлийиня инанараг, ибтидаи инсанлар мярщумла бирликдя гябиря мцхтялиф мяишят яшйаларыны да гойурдулар. Азярбайъанда беля тапынтылардан ян гядими Гобустанда Мезолит дюврцня аид гябирлярин бириндя ашкар олунмушдур. Ибтидаи инсанын рущун юлмязлийи, ахирят дцнйасы щаггында тясяввцрляри бир чох айинлярин формалашмасына сябяб олмушдур. Ибтидаи инсанын тясяввцрляриня эюря яъдадлар инсанын бцтцн щяйатына тясир едир вя буна эюря дя онлара даим ситайиш олунурду. Бу яняня индийядяк горунуб сахланмышдыр. Яъдадларын гябирини зийарят бу инамын тязащцр формаларындан биридир. Ислам дининин йайылдыьы дюврдя яъдадлар айини мцгяддясляр айини иля явяз олунду. Азярбайъанын бир сыра кяндляриндя гядим зийарятэащларын йахынлыьында яъдадын да гябири вар. Бурада, адятян, дини айинляр иъра олунур.

     Азярбайъанда даш айини дя эениш йайылмышдыр. Даша инамын ясасында фетишизм елементи дайаныр. Фетишизм фювгялтябии хцсусиййят кясб едян ъансыз яшйалара инамдыр. Етигад обйекти даш, аьаъ, йахуд истянилян яшйа ола биляр. Гядим заманларда инсанлар инанырдылар ки, дашлар сащиблярини бядбяхтликдян вя хястяликдян горуйа билир. Азярбайъанда даша инам юз яксини даь, гайа, чайдашы айинляриндя тапмышдыр.

     Ян гядим инсанын йашайыш йери – сыьынаъаьы сонралар етигад обйектиня чеврилмиш тябии маьаралар иди. Гядим Шяргдя даьлар рущларын, аллащларын мяскяни щесаб олунур вя эцълц сяъдяэащ сайылырды. Гядим яфсаняляря эюря бязи даьлар вя гайалар мцгяддяслярин сыьынаъаьы олмушдур. Бунлардан Бабадаь (Губа району), Бешбармаг (Дявячи району) вя Ясщаби Кящфи (Нахчыван) мисал эятирмяк олар.

     Юзцнцн мюъцзяли зирвяси иля фярглянян даьлардан бири дя Бешбармагдыр. Етигада эюря Бешбармаг даьынын зирвясиндя мцгяддяслярин изляри олан дашлар вардыр. Инди дя инсанлар щямин даьы зийарят едир, юз арзуларынын йериня йетмяси наминя гурбанлар кясирляр.

     Азярбайъанда чайдашына вя тябии гара даша инам да кифайят гядяр эениш йайылмышды. Инсанлар щесаб едирдиляр ки, юлцмдян сонра рущлар дашлара кечир. Буну етнографик тядгигатлар да тясдиг едир. Беля ки, Азярбайъанын бязи йерляриндя ъан верян адамын ялиня даш гойурдулар ки, онун рущу тезликля даша кечсин (Эянъя, Гарабаь, Абшерон).

     Дашла ялагядар олан инанълар юз парлаг яксини дяфн айинляриндя тапмышдыр. Юлцнц гапыдан чыхараркян архасынъа даш атараг “ардынъа гара даш” дейярдиляр. Даш атмагла инсанлар беля щесаб едирдиляр ки, юлцм бир даща бу евя эялмяйяъяк. Бу эцнлярядяк дашла ялагядар олан беля инанъ да сахланмышдыр ки, юлянин ъяназяси эютцрцлдцкдян сонра онун йериня даш гойулса мярщумун рущу она кечяр. Гара дашдан бядхащлыг мягсядиля истифадя етмяк адяти дя мювъуд олмушдур. Ъябрайыл районунда дцшмянин ардынъа дашатма айини йайылмышды. Етнографик материаллар чайдашынын евлярин фасадындан горуйуъу мягсядля асылмасы вя йаь алмаг цчцн нещряляря баьланмасы иля ялагядар етигадлар олдуьуну сцбут едир. Чох заман чайдашы евлярдя гурашдырылан тохуъу дязэащындан да асылырды. Горуйуъулуг мягсядиля ишлядилян даш тябии дялийя малик олмалы иди. Беля даш “бяд нязяр”я гаршы ъаваб гцввяси щесаб олунурду. Беля дашлар Ы Кцлтяпя гябирляриндян тапылмышдыр (Нахчыван).

     Арзуларын йериня йетирилмяси цчцн “гурбан дашлары” да мювъуд иди вя бурада гурбанлар кясилирди. Дашкясян районунун Пирсултан, Гарадаь вя Зийарят даьларында беля гурбанэащ дашлары вардыр. Кечмишдя бунлар “мцгяддяс” дашлар кими мяшщур иди.

     Инсанларын инамына эюря дашлар мцалиъяви хцсусиййятляря дя малик иди (“далаг дашы” – Губа району, “эюбяк дашы” –Йухары Гарабаь, “йеримяк дашы” – Лачын району).

     Азярбайъанда, цмумиликдя бцтцн Ъянуби Гафгазда олдуьу кими, ушаьы олмайан гадынлара “кюмяк” едян дашлар да мяшщур иди. Халг арасында “Чобан дашы” адланан вя инсанаохшар дик дайанан дашлара (менщирляря) етигад бюйцк мараг доьурур. Щцндцрлцйц 3 метря чатан менщирляр Хоъалыда, Дашкясяндя, Эядябяй районунда ашкар олунмуш вя алимляр тяряфиндян Тунъ дюврцня аид едилмишдир.

     Азярбайъанлыларын гядим тясяввцрляриндя су айини мцщцм йер тутмушдур. Су мящсулдарлыг, хейирхащлыг идейалары иля ялагяляндирилирди. Гядим дюврлярдян суйун тямизляйиъи, мцалиъяви ящямиййяти щаггында тясяввцрляр мювъуд олмушдур. Халг арасында йайылмыш инанълара эюря чай сащилиндя, булаг вя онун ятрафында хейир вя шяр рущлары йашайырды. Етигад йерляриня чеврилмиш бир чох булаглара няинки мцалиъя олунмаг мягсядиля, щямчинин арзуларын щяйата кечмяси цчцн дя эедирдиляр. 20 ясрин яввялляринядяк азярбайъанлылар арасында “су ъяддим”, йяни “су мяним яъдадымдыр” адланан гядим Су байрамы мювъуд иди. Щямин эцн бир-биринин цзяриня су тюкян инсанлар бунунла юз яъдадлары иля ялагя йаратдыгларыны зянн едирдиляр. Тямизляйиъи васитя кими суйа мцнасибят юз яксини Новруз байрамы эцнляриндя щяйата кечирилян айинлярдя дя тапмышдыр. Ютян илин эцнащларындан гуртармаг вя тямизлянмяк цчцн ахар суйун цстцндян тулланардылар. Су иля “вясфи-щал”, йахуд “биъя” адланан фалабахма айини дя мювъуд иди. Ону Новрузун ахырынъы чяршянбяси вя байрам эеъяси иъра едирдиляр. Гябир дашларында чох заман ичярисиндя суйу тяъяссцм етдирян бардаг шякли щякк олунурду. Беля щесаб едилирди ки, инсан юляндян сонра онун рущу бардаьын ичиндяки суйа кечир. Су айининя инам индийядяк сахланмышдыр. Су ичян адамы щяйяъанландырмаг, су истяйяня су вермякдян имтина етмяк олмаз. Су щямчинин, хошбяхтлик рямзи щесаб олунурду. Беля ки, эялин яр евиня кючяркян, хошбяхтлик вя тямизлик рямзи кими бир габ су апарарды.

     Азярбайъанлылар арасында чох эениш йайылмыш архаик айинляр бир сыра аьаълара, биткиляря вя мешяликляря инанъла баьлы олмушдур. Гядим инанълара эюря аьаълар инсана хас олан бцтцн кейфиййятляря вя хцсусиййятляря малик иди. Мющкям аьаъ ъинсляри щятта мцгяддяс щесаб олунурду. Мцгяддяс аьаълара гурбан кясилир, сяъдя едилирди. Азярбайъанда гядим дюврлярдян дямираьаъ, палыд, щейва, нар аьаъы вя с. мцгяддяс аьаълар щесаб олунурду. Беля аьаълар кясилмир, суварылыр, инсанлар дуа охуйараг онлардан имдад диляйирди. Бязи аьаълар вя биткиляр мцалиъяви хцсусиййятляря малик олуб, горуйуъу рол ойнайырдылар. Беля ки, аьаъын одунъаьындан амулет дцзялдиб ушаьын бойнундан вя бешийиндян асырдылар. “Бяд нязяр”я гаршы истифадя олунан мцхтялиф амулетляр ичярисиндя ян эцълцсц дямираьаъын, йахуд щейва аьаъынын одунъаьы щесаб олунурду.

     Кечмишдя Азярбайъанын бязи районларында диш аьрысыны йцнэцлляшдирмяк цчцн аьаъа мисмар вурурдулар (Бярдя району). Шяки районунда Бюйцк Дящня кяндиндяки Шейхин гябири йахынлыьындакы саггызаьаъы вя мцгяддяс Сары Баба пири (Загатала району) зийарятэащында олан аьаълар да мцгяддяс щесаб олунурду. Бу пирляря эялянляр хястяликлярини арадан эютцрмяк вя арзуларыны щяйата кечирмяк цчцн щямин аьаъларын будагларына парча щиссяляри баьлайырдылар (Шамахы, Исмайыллы, Эядябяй вя б. районлар). Бу яняня мцасир дюврдя дя гисмян сахланылмышдыр. Мцалиъяви ящямиййятя малик бязи биткиляр рямзи мяна да дашыйырды. Новруз байрамы сцфрясинин ян мцщцм атрибутларындан олан сямяни тябиятин ойанмасы вя бярякят рямзи щесаб олунурду.

     Мцасир дюврдя “бяд нязяр”я гаршы истифадя олунан цзярлийин кюмяйиля мцалиъя методу эениш йайылмышдыр. 

    Яски дюврлярдян бу эцнядяк азярбайъанлыларын тясяввцрляриндя битки мяншяли гида мящсуллары арасында чюряйя инам, она хцсуси мцнасибят мцщцм йер тутур. Чюряк азярбайъанлыларын анд йеридир.

     Ян гядим дини етигадлардан бири дя ода ситайишдир. Оддан истифадя гядим инсанларын щяйатында мцщцм щадисялярдян бири олдуьу цчцн ибтидаи инсанлар ода фювгялтяби Азых маьарасында ашкар едилмиш оъаг йерляри щяля даш дюврцндя инсанларын оддан истифадя етдийини сцбут едир. Тунъ дюврцндя дя дяфн мярасиминдя оддан ритуал мягсядля истифадя олунурду. Археоложи газынтылар заманы бир чох гядим гябирлярдян кюмцр парчалары тапылмышдыр. Бу ися од айининин о дюврдя Азярбайъанда эениш йайылдыьыны эюстярир. Гобустанын гайацстц рясмляриндя дя ода ситайиш сящняляриня раст эялмяк олар.

     Азярбайъанын бир сыра йерляриндя бу эцн дя ода ситайишин изляри сахланылмышдыр (Губа районунда Хыналыг кянди, Сураханыда Атяшэащ вя с.).

     Гядим азярбайъанлыларын етигадына эюря од тямиз вя мцгяддяс щесаб олунурду. Демяк олар ки, бцтцн мцгяддяс йерляри, мцгяддяс аьаълар да дахил олмагла, азярбайъанлылар “пир”, йахуд “оъаг” адландырырлар. “Оъаг” сюзц Азярбайъан дилиндя щям дя “атяш-тонгал”, “нясил”, “аиля” мянасыны ифадя едир. Оъаьа андичмя ян эцълц андлардан бири, од ися хюшбяхтлик, бярякят рямзи щесаб олунурду.

     Азярбайъанын бир сыра бюлэяляриндя той эцнц эялин оьлан евиндяки оъаьын башына цч дяфя фырланыб она бир финъан йаь атыр вя бунунла да оъаьа рямзи олараг гурбан верирди. Ата евиндян чыхан эялинин ардынъа хюшбяхтлийин рямзи щесаб олунан чыраг апарылырды.

     Азярбайъанда одун тямизляйиъи, мцалиъяви, йарадыъы гцввясиня инам эцълц олмушдур. Од айини Новруз байрамы адятляриндя дя юз яксини тапмышдыр (од чяршянбяси). Одун тямизляйиъи гцввясиня инананлар тонгал галайараг, онун цстцндян атланыр вя бу заман истяк вя арзуларыны ода билдирир, ондан кюмяк диляйирдиляр (“Аьырлыьым, уьурлуьум одлара”). Халгын инамына эюря бунунла бцтцн шяр гцввяляр одда мящв олурду. Одла йанашы, кюмцр, кцл дя сакрал щесаб олунурду.

     Азярбайъанда щейванлара, о ъцмлядян гушлара ситайишин галыглары да сахланылмышдыр. Халгын мифик тяфяккцрцндя гоч, гурд, ат, юкцз, гарангуш, лейляк, эюйярчин вя с. мцгяддяс щейванлар щесаб олунурду. Археоложи газынтылар нятиъясиндя ашкар олунмуш даш сцтунлар цзяриндя дя щейван рясмляри вардыр. Бу гядим инсанларын тотемик бахышлары иля ялагядардыр. Мялумдур ки, гоч тясвири гядим тотемин тяъяссцмц кими истяр бу дцнйада, истярся дя ахирят дцнйасында шяр рущлардан горуйуъу щесаб едилирди. Сон Тунъ дюврцндя ат щям миник васитяси, щям дя йцк щейваны кими эениш истифадя олунмушдур. Бу дювря аид гябир абидялярдян хейли ат скелети вя ат яслящяси тапылмышдыр. Ата етигад онун инсанларын щяйатында мцщцм рол ойнадыьы цчцн мейдана чыхмышдыр. Ат налы хошбяхтлик вя уьур рямзидир. Яъдадларымызын инамына эюря, аилянин хошбяхтлийи, уьуру цчцн евин эиряъяйиндян ат налы асылырды.

     Сон Тунъ вя еркян Дямир дюврцндя Эцняшя ситайишля баьлы марал айини эениш йайылмышды. Азярбайъанда сон дюврлярядяк марала ситайишин галыгларына тясадцф олунурду.

    Башга тцрк халгларында олдуьу кими азярбайъанлыларда да ъанавара (гурд) инанъ хцсуси йер тутурду. Гядим тясяввцрлярдя о, щяйатын вя рущларын эцъцнцн тяъяссцмц иди.

     Ящали арасында иланла баьлы дини тясяввцрляр дя эениш йайылмышдыр. Иланлы пирлярин мювъудлуьу, халчаларда вя наьылларда илан тясвирляри гядим азярбайъанлыларын бязи иланлары мцгяддяс щесаб етдиклярини эюстярир.

     Анимистик тясяввцрляр ичярисиндя мцхтялиф рущларын фювгялтябии гцввясиня инам хцсуси йер тутурду. Беля рущлара шейтан, ъин, гулйабаны вя щаланасы аиддир. Рущлар хейирхащ вя шяр рущлара бюлцнцрдц. Ъин халгын мифик тясяввцрляриндя шейтана бянзядилирди. Беля щесаб олунурду ки, ъинля растлашмаг инсанлара зяряр эятирир. Она эюря дя ъиня тохунмаг олмазды: гайнар исти суйу йеря вя ода тюкмяк, ъинляр цчцн палтар щесаб олунан соьан вя сарымсаг габыьыны йандырмаг олмазды. Бцтцн бунларла йанашы бир сыра наьыл гящряманлары олан рущлар дадивляр, пяриляр мювъуд олмушдур.

     Ибтидаи инсанларын тясяввцрляриндя метала инам да мцщцм йер тутурду. Археоложи материаллар ясасында мцяййян едилмишдир ки, сещрли гцввясиня инанылан, бядбяхтлийи гован, шяр гцввяляря цстцн эялян ясас метал мис олмушдур. Гядим инсанлар дямири шяр гцввяляря гаршы мцбаризя васитяси щесаб едирдиляр.

    Азярбайъанда щяля гядим дюврлярдян эюй ъисимляриня дя инам эениш йайылмышды. Азярбайъанлыларын яняняви етигадларында Эцняш, Ай вя диэяр сяма ъисимляри иля баьлы астрал тясяввцрлярин галыглары бу эцнядяк сахланылмагдадыр.

     Гядим дини етигадлар азярбайъанлыларын мифик тяфяккцрцнц юйрянмяк цчцн тцкянмяз мянбядир.

     Яд.: А л е к п е р о в А . К . Исследование по археологии и этнографии Азербайджана. Б., 1960; Э ю й ц ш о в Р. Археолоэийа вя дин. Б., 1965; Г у л и й е в Щ . А., Б я х т и й а р о в А . С. Азярбайъанда гядим дини айинляр вя онларын мяишятдя галыглары. Б., 1968; Азербайджанцы. Историко-этнографический очерк. Б., 1998; Б я х т и й а р о в Р . Я. Азярбайъанда аьаъ айини. Б., 2002.

    Кюнцл Имамвердийева

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
Ümumi məlumat – 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi
    3.2.13 Azərbaycanda islamaqədərki dini inanclar

    Азярбайъанда исламагядярки дини инанълар

     Азярбайъанда гядим дюврлярдян мцхтялиф дини инанълар эениш йайылмышдыр. Артыг ъямиййят инкишафынын илкин мярщяляляриндя дини етигадлар инсанларын щяйатында мцщцм рол ойнайыр вя юз яксини ибтидаи инсанын дини тясяввцрляриндя тапырды.

     Тябият щадисяляринин ясл мащиййятини дярк едя билмяйян вя онларын гаршысында аъиз галан ибтидаи инсан бу щадисяляри фювгялтябии гцввялярля ялагяляндирирди. Ясасыны анимизм, тотемизм, маэийа тяшкил едян гядим дини етигадлар бу эцн дя Азярбайъанда реликт щалында сахланылмагдадыр.

     Ибтидаи динлярин ян гядим формасы бир сыра рямзи щярякятляри, мярасимляри, овсунлама вя айинляри юзцндя тяъяссцм етдирян маэийадыр. Ибтидаи инсанлар инанырдылар ки, айинлярин кюмяйиля тябият щадисяляриня вя инсанлара тясир етмяк олар. Беля ки, Гобустанын гайацстц тясвирляри маэийа иля баьлы тясяввцрляри юзцндя якс етдирир. Бурада гурбанвермя сящняси, мцасир йаллыйабянзяр рягс мярасимляри щякк олунмушдур. Дцнйанын щяр йериндя олдуьу кими, Азярбайъанда да маэийанын мцхтялиф нювляри (мцалиъяви, даьыдыъы тябият щадисяляриня тясир едян вя с.) мювъуд иди.

     Ящали арасында йаьыш йаьдырмаг мярасими Азярбайъанын дцзян районларында – атмосфер йаьынтыларынын чох аз дцшдцйц йерлярдя хцсусиля эениш йайылмышдыр. Эцълц йаьышларын гаршысыны алмаг цчцн “Году-году” мярасимини иъра едирдиляр.

     Ел арасында бу эцнядяк сахланылмыш “бяд нязяря гаршы” инам мювъуддур. Бир чимдик дузу овуъа гойар, ятрафда оланларын башынын цстцндян фырладыб ода атараг йавашъадан дейярдиляр: “Эюзц дяйянин эюзц чыхсын”.

     Зярярвериъи маэийайа бу эцн дя тясадцф олунур. Бу маэийадан ъаду мягсядиля истифадя едирляр. Буна нцмуня олараг шяр гцввяляри юзцндя дашыйан лянятляри, бяд дуалары, амулетляри эюстярмяк олар.

     Азярбайъанлылар арасында анимистик тясяввцрляр инсан вя тябиятля баьлы иди. Ибтидаи инсанлар рущун юлмязлийиня инанырдылар. Онлар щесаб едирдиляр ки, инсан саьлыьында вя юлцмцндян сонра да рущун гайьысына галмалыдыр.

     Инсанларын дини тясяввцрляри щаггында мадди мядяниййят абидяляри дя гиймятли мялуматлар верир. Рущун юлмязлийиня инанараг, ибтидаи инсанлар мярщумла бирликдя гябиря мцхтялиф мяишят яшйаларыны да гойурдулар. Азярбайъанда беля тапынтылардан ян гядими Гобустанда Мезолит дюврцня аид гябирлярин бириндя ашкар олунмушдур. Ибтидаи инсанын рущун юлмязлийи, ахирят дцнйасы щаггында тясяввцрляри бир чох айинлярин формалашмасына сябяб олмушдур. Ибтидаи инсанын тясяввцрляриня эюря яъдадлар инсанын бцтцн щяйатына тясир едир вя буна эюря дя онлара даим ситайиш олунурду. Бу яняня индийядяк горунуб сахланмышдыр. Яъдадларын гябирини зийарят бу инамын тязащцр формаларындан биридир. Ислам дининин йайылдыьы дюврдя яъдадлар айини мцгяддясляр айини иля явяз олунду. Азярбайъанын бир сыра кяндляриндя гядим зийарятэащларын йахынлыьында яъдадын да гябири вар. Бурада, адятян, дини айинляр иъра олунур.

     Азярбайъанда даш айини дя эениш йайылмышдыр. Даша инамын ясасында фетишизм елементи дайаныр. Фетишизм фювгялтябии хцсусиййят кясб едян ъансыз яшйалара инамдыр. Етигад обйекти даш, аьаъ, йахуд истянилян яшйа ола биляр. Гядим заманларда инсанлар инанырдылар ки, дашлар сащиблярини бядбяхтликдян вя хястяликдян горуйа билир. Азярбайъанда даша инам юз яксини даь, гайа, чайдашы айинляриндя тапмышдыр.

     Ян гядим инсанын йашайыш йери – сыьынаъаьы сонралар етигад обйектиня чеврилмиш тябии маьаралар иди. Гядим Шяргдя даьлар рущларын, аллащларын мяскяни щесаб олунур вя эцълц сяъдяэащ сайылырды. Гядим яфсаняляря эюря бязи даьлар вя гайалар мцгяддяслярин сыьынаъаьы олмушдур. Бунлардан Бабадаь (Губа району), Бешбармаг (Дявячи району) вя Ясщаби Кящфи (Нахчыван) мисал эятирмяк олар.

     Юзцнцн мюъцзяли зирвяси иля фярглянян даьлардан бири дя Бешбармагдыр. Етигада эюря Бешбармаг даьынын зирвясиндя мцгяддяслярин изляри олан дашлар вардыр. Инди дя инсанлар щямин даьы зийарят едир, юз арзуларынын йериня йетмяси наминя гурбанлар кясирляр.

     Азярбайъанда чайдашына вя тябии гара даша инам да кифайят гядяр эениш йайылмышды. Инсанлар щесаб едирдиляр ки, юлцмдян сонра рущлар дашлара кечир. Буну етнографик тядгигатлар да тясдиг едир. Беля ки, Азярбайъанын бязи йерляриндя ъан верян адамын ялиня даш гойурдулар ки, онун рущу тезликля даша кечсин (Эянъя, Гарабаь, Абшерон).

     Дашла ялагядар олан инанълар юз парлаг яксини дяфн айинляриндя тапмышдыр. Юлцнц гапыдан чыхараркян архасынъа даш атараг “ардынъа гара даш” дейярдиляр. Даш атмагла инсанлар беля щесаб едирдиляр ки, юлцм бир даща бу евя эялмяйяъяк. Бу эцнлярядяк дашла ялагядар олан беля инанъ да сахланмышдыр ки, юлянин ъяназяси эютцрцлдцкдян сонра онун йериня даш гойулса мярщумун рущу она кечяр. Гара дашдан бядхащлыг мягсядиля истифадя етмяк адяти дя мювъуд олмушдур. Ъябрайыл районунда дцшмянин ардынъа дашатма айини йайылмышды. Етнографик материаллар чайдашынын евлярин фасадындан горуйуъу мягсядля асылмасы вя йаь алмаг цчцн нещряляря баьланмасы иля ялагядар етигадлар олдуьуну сцбут едир. Чох заман чайдашы евлярдя гурашдырылан тохуъу дязэащындан да асылырды. Горуйуъулуг мягсядиля ишлядилян даш тябии дялийя малик олмалы иди. Беля даш “бяд нязяр”я гаршы ъаваб гцввяси щесаб олунурду. Беля дашлар Ы Кцлтяпя гябирляриндян тапылмышдыр (Нахчыван).

     Арзуларын йериня йетирилмяси цчцн “гурбан дашлары” да мювъуд иди вя бурада гурбанлар кясилирди. Дашкясян районунун Пирсултан, Гарадаь вя Зийарят даьларында беля гурбанэащ дашлары вардыр. Кечмишдя бунлар “мцгяддяс” дашлар кими мяшщур иди.

     Инсанларын инамына эюря дашлар мцалиъяви хцсусиййятляря дя малик иди (“далаг дашы” – Губа району, “эюбяк дашы” –Йухары Гарабаь, “йеримяк дашы” – Лачын району).

     Азярбайъанда, цмумиликдя бцтцн Ъянуби Гафгазда олдуьу кими, ушаьы олмайан гадынлара “кюмяк” едян дашлар да мяшщур иди. Халг арасында “Чобан дашы” адланан вя инсанаохшар дик дайанан дашлара (менщирляря) етигад бюйцк мараг доьурур. Щцндцрлцйц 3 метря чатан менщирляр Хоъалыда, Дашкясяндя, Эядябяй районунда ашкар олунмуш вя алимляр тяряфиндян Тунъ дюврцня аид едилмишдир.

     Азярбайъанлыларын гядим тясяввцрляриндя су айини мцщцм йер тутмушдур. Су мящсулдарлыг, хейирхащлыг идейалары иля ялагяляндирилирди. Гядим дюврлярдян суйун тямизляйиъи, мцалиъяви ящямиййяти щаггында тясяввцрляр мювъуд олмушдур. Халг арасында йайылмыш инанълара эюря чай сащилиндя, булаг вя онун ятрафында хейир вя шяр рущлары йашайырды. Етигад йерляриня чеврилмиш бир чох булаглара няинки мцалиъя олунмаг мягсядиля, щямчинин арзуларын щяйата кечмяси цчцн дя эедирдиляр. 20 ясрин яввялляринядяк азярбайъанлылар арасында “су ъяддим”, йяни “су мяним яъдадымдыр” адланан гядим Су байрамы мювъуд иди. Щямин эцн бир-биринин цзяриня су тюкян инсанлар бунунла юз яъдадлары иля ялагя йаратдыгларыны зянн едирдиляр. Тямизляйиъи васитя кими суйа мцнасибят юз яксини Новруз байрамы эцнляриндя щяйата кечирилян айинлярдя дя тапмышдыр. Ютян илин эцнащларындан гуртармаг вя тямизлянмяк цчцн ахар суйун цстцндян тулланардылар. Су иля “вясфи-щал”, йахуд “биъя” адланан фалабахма айини дя мювъуд иди. Ону Новрузун ахырынъы чяршянбяси вя байрам эеъяси иъра едирдиляр. Гябир дашларында чох заман ичярисиндя суйу тяъяссцм етдирян бардаг шякли щякк олунурду. Беля щесаб едилирди ки, инсан юляндян сонра онун рущу бардаьын ичиндяки суйа кечир. Су айининя инам индийядяк сахланмышдыр. Су ичян адамы щяйяъанландырмаг, су истяйяня су вермякдян имтина етмяк олмаз. Су щямчинин, хошбяхтлик рямзи щесаб олунурду. Беля ки, эялин яр евиня кючяркян, хошбяхтлик вя тямизлик рямзи кими бир габ су апарарды.

     Азярбайъанлылар арасында чох эениш йайылмыш архаик айинляр бир сыра аьаълара, биткиляря вя мешяликляря инанъла баьлы олмушдур. Гядим инанълара эюря аьаълар инсана хас олан бцтцн кейфиййятляря вя хцсусиййятляря малик иди. Мющкям аьаъ ъинсляри щятта мцгяддяс щесаб олунурду. Мцгяддяс аьаълара гурбан кясилир, сяъдя едилирди. Азярбайъанда гядим дюврлярдян дямираьаъ, палыд, щейва, нар аьаъы вя с. мцгяддяс аьаълар щесаб олунурду. Беля аьаълар кясилмир, суварылыр, инсанлар дуа охуйараг онлардан имдад диляйирди. Бязи аьаълар вя биткиляр мцалиъяви хцсусиййятляря малик олуб, горуйуъу рол ойнайырдылар. Беля ки, аьаъын одунъаьындан амулет дцзялдиб ушаьын бойнундан вя бешийиндян асырдылар. “Бяд нязяр”я гаршы истифадя олунан мцхтялиф амулетляр ичярисиндя ян эцълцсц дямираьаъын, йахуд щейва аьаъынын одунъаьы щесаб олунурду.

     Кечмишдя Азярбайъанын бязи районларында диш аьрысыны йцнэцлляшдирмяк цчцн аьаъа мисмар вурурдулар (Бярдя району). Шяки районунда Бюйцк Дящня кяндиндяки Шейхин гябири йахынлыьындакы саггызаьаъы вя мцгяддяс Сары Баба пири (Загатала району) зийарятэащында олан аьаълар да мцгяддяс щесаб олунурду. Бу пирляря эялянляр хястяликлярини арадан эютцрмяк вя арзуларыны щяйата кечирмяк цчцн щямин аьаъларын будагларына парча щиссяляри баьлайырдылар (Шамахы, Исмайыллы, Эядябяй вя б. районлар). Бу яняня мцасир дюврдя дя гисмян сахланылмышдыр. Мцалиъяви ящямиййятя малик бязи биткиляр рямзи мяна да дашыйырды. Новруз байрамы сцфрясинин ян мцщцм атрибутларындан олан сямяни тябиятин ойанмасы вя бярякят рямзи щесаб олунурду.

     Мцасир дюврдя “бяд нязяр”я гаршы истифадя олунан цзярлийин кюмяйиля мцалиъя методу эениш йайылмышдыр. 

    Яски дюврлярдян бу эцнядяк азярбайъанлыларын тясяввцрляриндя битки мяншяли гида мящсуллары арасында чюряйя инам, она хцсуси мцнасибят мцщцм йер тутур. Чюряк азярбайъанлыларын анд йеридир.

     Ян гядим дини етигадлардан бири дя ода ситайишдир. Оддан истифадя гядим инсанларын щяйатында мцщцм щадисялярдян бири олдуьу цчцн ибтидаи инсанлар ода фювгялтяби Азых маьарасында ашкар едилмиш оъаг йерляри щяля даш дюврцндя инсанларын оддан истифадя етдийини сцбут едир. Тунъ дюврцндя дя дяфн мярасиминдя оддан ритуал мягсядля истифадя олунурду. Археоложи газынтылар заманы бир чох гядим гябирлярдян кюмцр парчалары тапылмышдыр. Бу ися од айининин о дюврдя Азярбайъанда эениш йайылдыьыны эюстярир. Гобустанын гайацстц рясмляриндя дя ода ситайиш сящняляриня раст эялмяк олар.

     Азярбайъанын бир сыра йерляриндя бу эцн дя ода ситайишин изляри сахланылмышдыр (Губа районунда Хыналыг кянди, Сураханыда Атяшэащ вя с.).

     Гядим азярбайъанлыларын етигадына эюря од тямиз вя мцгяддяс щесаб олунурду. Демяк олар ки, бцтцн мцгяддяс йерляри, мцгяддяс аьаълар да дахил олмагла, азярбайъанлылар “пир”, йахуд “оъаг” адландырырлар. “Оъаг” сюзц Азярбайъан дилиндя щям дя “атяш-тонгал”, “нясил”, “аиля” мянасыны ифадя едир. Оъаьа андичмя ян эцълц андлардан бири, од ися хюшбяхтлик, бярякят рямзи щесаб олунурду.

     Азярбайъанын бир сыра бюлэяляриндя той эцнц эялин оьлан евиндяки оъаьын башына цч дяфя фырланыб она бир финъан йаь атыр вя бунунла да оъаьа рямзи олараг гурбан верирди. Ата евиндян чыхан эялинин ардынъа хюшбяхтлийин рямзи щесаб олунан чыраг апарылырды.

     Азярбайъанда одун тямизляйиъи, мцалиъяви, йарадыъы гцввясиня инам эцълц олмушдур. Од айини Новруз байрамы адятляриндя дя юз яксини тапмышдыр (од чяршянбяси). Одун тямизляйиъи гцввясиня инананлар тонгал галайараг, онун цстцндян атланыр вя бу заман истяк вя арзуларыны ода билдирир, ондан кюмяк диляйирдиляр (“Аьырлыьым, уьурлуьум одлара”). Халгын инамына эюря бунунла бцтцн шяр гцввяляр одда мящв олурду. Одла йанашы, кюмцр, кцл дя сакрал щесаб олунурду.

     Азярбайъанда щейванлара, о ъцмлядян гушлара ситайишин галыглары да сахланылмышдыр. Халгын мифик тяфяккцрцндя гоч, гурд, ат, юкцз, гарангуш, лейляк, эюйярчин вя с. мцгяддяс щейванлар щесаб олунурду. Археоложи газынтылар нятиъясиндя ашкар олунмуш даш сцтунлар цзяриндя дя щейван рясмляри вардыр. Бу гядим инсанларын тотемик бахышлары иля ялагядардыр. Мялумдур ки, гоч тясвири гядим тотемин тяъяссцмц кими истяр бу дцнйада, истярся дя ахирят дцнйасында шяр рущлардан горуйуъу щесаб едилирди. Сон Тунъ дюврцндя ат щям миник васитяси, щям дя йцк щейваны кими эениш истифадя олунмушдур. Бу дювря аид гябир абидялярдян хейли ат скелети вя ат яслящяси тапылмышдыр. Ата етигад онун инсанларын щяйатында мцщцм рол ойнадыьы цчцн мейдана чыхмышдыр. Ат налы хошбяхтлик вя уьур рямзидир. Яъдадларымызын инамына эюря, аилянин хошбяхтлийи, уьуру цчцн евин эиряъяйиндян ат налы асылырды.

     Сон Тунъ вя еркян Дямир дюврцндя Эцняшя ситайишля баьлы марал айини эениш йайылмышды. Азярбайъанда сон дюврлярядяк марала ситайишин галыгларына тясадцф олунурду.

    Башга тцрк халгларында олдуьу кими азярбайъанлыларда да ъанавара (гурд) инанъ хцсуси йер тутурду. Гядим тясяввцрлярдя о, щяйатын вя рущларын эцъцнцн тяъяссцмц иди.

     Ящали арасында иланла баьлы дини тясяввцрляр дя эениш йайылмышдыр. Иланлы пирлярин мювъудлуьу, халчаларда вя наьылларда илан тясвирляри гядим азярбайъанлыларын бязи иланлары мцгяддяс щесаб етдиклярини эюстярир.

     Анимистик тясяввцрляр ичярисиндя мцхтялиф рущларын фювгялтябии гцввясиня инам хцсуси йер тутурду. Беля рущлара шейтан, ъин, гулйабаны вя щаланасы аиддир. Рущлар хейирхащ вя шяр рущлара бюлцнцрдц. Ъин халгын мифик тясяввцрляриндя шейтана бянзядилирди. Беля щесаб олунурду ки, ъинля растлашмаг инсанлара зяряр эятирир. Она эюря дя ъиня тохунмаг олмазды: гайнар исти суйу йеря вя ода тюкмяк, ъинляр цчцн палтар щесаб олунан соьан вя сарымсаг габыьыны йандырмаг олмазды. Бцтцн бунларла йанашы бир сыра наьыл гящряманлары олан рущлар дадивляр, пяриляр мювъуд олмушдур.

     Ибтидаи инсанларын тясяввцрляриндя метала инам да мцщцм йер тутурду. Археоложи материаллар ясасында мцяййян едилмишдир ки, сещрли гцввясиня инанылан, бядбяхтлийи гован, шяр гцввяляря цстцн эялян ясас метал мис олмушдур. Гядим инсанлар дямири шяр гцввяляря гаршы мцбаризя васитяси щесаб едирдиляр.

    Азярбайъанда щяля гядим дюврлярдян эюй ъисимляриня дя инам эениш йайылмышды. Азярбайъанлыларын яняняви етигадларында Эцняш, Ай вя диэяр сяма ъисимляри иля баьлы астрал тясяввцрлярин галыглары бу эцнядяк сахланылмагдадыр.

     Гядим дини етигадлар азярбайъанлыларын мифик тяфяккцрцнц юйрянмяк цчцн тцкянмяз мянбядир.

     Яд.: А л е к п е р о в А . К . Исследование по археологии и этнографии Азербайджана. Б., 1960; Э ю й ц ш о в Р. Археолоэийа вя дин. Б., 1965; Г у л и й е в Щ . А., Б я х т и й а р о в А . С. Азярбайъанда гядим дини айинляр вя онларын мяишятдя галыглары. Б., 1968; Азербайджанцы. Историко-этнографический очерк. Б., 1998; Б я х т и й а р о в Р . Я. Азярбайъанда аьаъ айини. Б., 2002.

    Кюнцл Имамвердийева

    3.2.13 Azərbaycanda islamaqədərki dini inanclar

    Азярбайъанда исламагядярки дини инанълар

     Азярбайъанда гядим дюврлярдян мцхтялиф дини инанълар эениш йайылмышдыр. Артыг ъямиййят инкишафынын илкин мярщяляляриндя дини етигадлар инсанларын щяйатында мцщцм рол ойнайыр вя юз яксини ибтидаи инсанын дини тясяввцрляриндя тапырды.

     Тябият щадисяляринин ясл мащиййятини дярк едя билмяйян вя онларын гаршысында аъиз галан ибтидаи инсан бу щадисяляри фювгялтябии гцввялярля ялагяляндирирди. Ясасыны анимизм, тотемизм, маэийа тяшкил едян гядим дини етигадлар бу эцн дя Азярбайъанда реликт щалында сахланылмагдадыр.

     Ибтидаи динлярин ян гядим формасы бир сыра рямзи щярякятляри, мярасимляри, овсунлама вя айинляри юзцндя тяъяссцм етдирян маэийадыр. Ибтидаи инсанлар инанырдылар ки, айинлярин кюмяйиля тябият щадисяляриня вя инсанлара тясир етмяк олар. Беля ки, Гобустанын гайацстц тясвирляри маэийа иля баьлы тясяввцрляри юзцндя якс етдирир. Бурада гурбанвермя сящняси, мцасир йаллыйабянзяр рягс мярасимляри щякк олунмушдур. Дцнйанын щяр йериндя олдуьу кими, Азярбайъанда да маэийанын мцхтялиф нювляри (мцалиъяви, даьыдыъы тябият щадисяляриня тясир едян вя с.) мювъуд иди.

     Ящали арасында йаьыш йаьдырмаг мярасими Азярбайъанын дцзян районларында – атмосфер йаьынтыларынын чох аз дцшдцйц йерлярдя хцсусиля эениш йайылмышдыр. Эцълц йаьышларын гаршысыны алмаг цчцн “Году-году” мярасимини иъра едирдиляр.

     Ел арасында бу эцнядяк сахланылмыш “бяд нязяря гаршы” инам мювъуддур. Бир чимдик дузу овуъа гойар, ятрафда оланларын башынын цстцндян фырладыб ода атараг йавашъадан дейярдиляр: “Эюзц дяйянин эюзц чыхсын”.

     Зярярвериъи маэийайа бу эцн дя тясадцф олунур. Бу маэийадан ъаду мягсядиля истифадя едирляр. Буна нцмуня олараг шяр гцввяляри юзцндя дашыйан лянятляри, бяд дуалары, амулетляри эюстярмяк олар.

     Азярбайъанлылар арасында анимистик тясяввцрляр инсан вя тябиятля баьлы иди. Ибтидаи инсанлар рущун юлмязлийиня инанырдылар. Онлар щесаб едирдиляр ки, инсан саьлыьында вя юлцмцндян сонра да рущун гайьысына галмалыдыр.

     Инсанларын дини тясяввцрляри щаггында мадди мядяниййят абидяляри дя гиймятли мялуматлар верир. Рущун юлмязлийиня инанараг, ибтидаи инсанлар мярщумла бирликдя гябиря мцхтялиф мяишят яшйаларыны да гойурдулар. Азярбайъанда беля тапынтылардан ян гядими Гобустанда Мезолит дюврцня аид гябирлярин бириндя ашкар олунмушдур. Ибтидаи инсанын рущун юлмязлийи, ахирят дцнйасы щаггында тясяввцрляри бир чох айинлярин формалашмасына сябяб олмушдур. Ибтидаи инсанын тясяввцрляриня эюря яъдадлар инсанын бцтцн щяйатына тясир едир вя буна эюря дя онлара даим ситайиш олунурду. Бу яняня индийядяк горунуб сахланмышдыр. Яъдадларын гябирини зийарят бу инамын тязащцр формаларындан биридир. Ислам дининин йайылдыьы дюврдя яъдадлар айини мцгяддясляр айини иля явяз олунду. Азярбайъанын бир сыра кяндляриндя гядим зийарятэащларын йахынлыьында яъдадын да гябири вар. Бурада, адятян, дини айинляр иъра олунур.

     Азярбайъанда даш айини дя эениш йайылмышдыр. Даша инамын ясасында фетишизм елементи дайаныр. Фетишизм фювгялтябии хцсусиййят кясб едян ъансыз яшйалара инамдыр. Етигад обйекти даш, аьаъ, йахуд истянилян яшйа ола биляр. Гядим заманларда инсанлар инанырдылар ки, дашлар сащиблярини бядбяхтликдян вя хястяликдян горуйа билир. Азярбайъанда даша инам юз яксини даь, гайа, чайдашы айинляриндя тапмышдыр.

     Ян гядим инсанын йашайыш йери – сыьынаъаьы сонралар етигад обйектиня чеврилмиш тябии маьаралар иди. Гядим Шяргдя даьлар рущларын, аллащларын мяскяни щесаб олунур вя эцълц сяъдяэащ сайылырды. Гядим яфсаняляря эюря бязи даьлар вя гайалар мцгяддяслярин сыьынаъаьы олмушдур. Бунлардан Бабадаь (Губа району), Бешбармаг (Дявячи району) вя Ясщаби Кящфи (Нахчыван) мисал эятирмяк олар.

     Юзцнцн мюъцзяли зирвяси иля фярглянян даьлардан бири дя Бешбармагдыр. Етигада эюря Бешбармаг даьынын зирвясиндя мцгяддяслярин изляри олан дашлар вардыр. Инди дя инсанлар щямин даьы зийарят едир, юз арзуларынын йериня йетмяси наминя гурбанлар кясирляр.

     Азярбайъанда чайдашына вя тябии гара даша инам да кифайят гядяр эениш йайылмышды. Инсанлар щесаб едирдиляр ки, юлцмдян сонра рущлар дашлара кечир. Буну етнографик тядгигатлар да тясдиг едир. Беля ки, Азярбайъанын бязи йерляриндя ъан верян адамын ялиня даш гойурдулар ки, онун рущу тезликля даша кечсин (Эянъя, Гарабаь, Абшерон).

     Дашла ялагядар олан инанълар юз парлаг яксини дяфн айинляриндя тапмышдыр. Юлцнц гапыдан чыхараркян архасынъа даш атараг “ардынъа гара даш” дейярдиляр. Даш атмагла инсанлар беля щесаб едирдиляр ки, юлцм бир даща бу евя эялмяйяъяк. Бу эцнлярядяк дашла ялагядар олан беля инанъ да сахланмышдыр ки, юлянин ъяназяси эютцрцлдцкдян сонра онун йериня даш гойулса мярщумун рущу она кечяр. Гара дашдан бядхащлыг мягсядиля истифадя етмяк адяти дя мювъуд олмушдур. Ъябрайыл районунда дцшмянин ардынъа дашатма айини йайылмышды. Етнографик материаллар чайдашынын евлярин фасадындан горуйуъу мягсядля асылмасы вя йаь алмаг цчцн нещряляря баьланмасы иля ялагядар етигадлар олдуьуну сцбут едир. Чох заман чайдашы евлярдя гурашдырылан тохуъу дязэащындан да асылырды. Горуйуъулуг мягсядиля ишлядилян даш тябии дялийя малик олмалы иди. Беля даш “бяд нязяр”я гаршы ъаваб гцввяси щесаб олунурду. Беля дашлар Ы Кцлтяпя гябирляриндян тапылмышдыр (Нахчыван).

     Арзуларын йериня йетирилмяси цчцн “гурбан дашлары” да мювъуд иди вя бурада гурбанлар кясилирди. Дашкясян районунун Пирсултан, Гарадаь вя Зийарят даьларында беля гурбанэащ дашлары вардыр. Кечмишдя бунлар “мцгяддяс” дашлар кими мяшщур иди.

     Инсанларын инамына эюря дашлар мцалиъяви хцсусиййятляря дя малик иди (“далаг дашы” – Губа району, “эюбяк дашы” –Йухары Гарабаь, “йеримяк дашы” – Лачын району).

     Азярбайъанда, цмумиликдя бцтцн Ъянуби Гафгазда олдуьу кими, ушаьы олмайан гадынлара “кюмяк” едян дашлар да мяшщур иди. Халг арасында “Чобан дашы” адланан вя инсанаохшар дик дайанан дашлара (менщирляря) етигад бюйцк мараг доьурур. Щцндцрлцйц 3 метря чатан менщирляр Хоъалыда, Дашкясяндя, Эядябяй районунда ашкар олунмуш вя алимляр тяряфиндян Тунъ дюврцня аид едилмишдир.

     Азярбайъанлыларын гядим тясяввцрляриндя су айини мцщцм йер тутмушдур. Су мящсулдарлыг, хейирхащлыг идейалары иля ялагяляндирилирди. Гядим дюврлярдян суйун тямизляйиъи, мцалиъяви ящямиййяти щаггында тясяввцрляр мювъуд олмушдур. Халг арасында йайылмыш инанълара эюря чай сащилиндя, булаг вя онун ятрафында хейир вя шяр рущлары йашайырды. Етигад йерляриня чеврилмиш бир чох булаглара няинки мцалиъя олунмаг мягсядиля, щямчинин арзуларын щяйата кечмяси цчцн дя эедирдиляр. 20 ясрин яввялляринядяк азярбайъанлылар арасында “су ъяддим”, йяни “су мяним яъдадымдыр” адланан гядим Су байрамы мювъуд иди. Щямин эцн бир-биринин цзяриня су тюкян инсанлар бунунла юз яъдадлары иля ялагя йаратдыгларыны зянн едирдиляр. Тямизляйиъи васитя кими суйа мцнасибят юз яксини Новруз байрамы эцнляриндя щяйата кечирилян айинлярдя дя тапмышдыр. Ютян илин эцнащларындан гуртармаг вя тямизлянмяк цчцн ахар суйун цстцндян тулланардылар. Су иля “вясфи-щал”, йахуд “биъя” адланан фалабахма айини дя мювъуд иди. Ону Новрузун ахырынъы чяршянбяси вя байрам эеъяси иъра едирдиляр. Гябир дашларында чох заман ичярисиндя суйу тяъяссцм етдирян бардаг шякли щякк олунурду. Беля щесаб едилирди ки, инсан юляндян сонра онун рущу бардаьын ичиндяки суйа кечир. Су айининя инам индийядяк сахланмышдыр. Су ичян адамы щяйяъанландырмаг, су истяйяня су вермякдян имтина етмяк олмаз. Су щямчинин, хошбяхтлик рямзи щесаб олунурду. Беля ки, эялин яр евиня кючяркян, хошбяхтлик вя тямизлик рямзи кими бир габ су апарарды.

     Азярбайъанлылар арасында чох эениш йайылмыш архаик айинляр бир сыра аьаълара, биткиляря вя мешяликляря инанъла баьлы олмушдур. Гядим инанълара эюря аьаълар инсана хас олан бцтцн кейфиййятляря вя хцсусиййятляря малик иди. Мющкям аьаъ ъинсляри щятта мцгяддяс щесаб олунурду. Мцгяддяс аьаълара гурбан кясилир, сяъдя едилирди. Азярбайъанда гядим дюврлярдян дямираьаъ, палыд, щейва, нар аьаъы вя с. мцгяддяс аьаълар щесаб олунурду. Беля аьаълар кясилмир, суварылыр, инсанлар дуа охуйараг онлардан имдад диляйирди. Бязи аьаълар вя биткиляр мцалиъяви хцсусиййятляря малик олуб, горуйуъу рол ойнайырдылар. Беля ки, аьаъын одунъаьындан амулет дцзялдиб ушаьын бойнундан вя бешийиндян асырдылар. “Бяд нязяр”я гаршы истифадя олунан мцхтялиф амулетляр ичярисиндя ян эцълцсц дямираьаъын, йахуд щейва аьаъынын одунъаьы щесаб олунурду.

     Кечмишдя Азярбайъанын бязи районларында диш аьрысыны йцнэцлляшдирмяк цчцн аьаъа мисмар вурурдулар (Бярдя району). Шяки районунда Бюйцк Дящня кяндиндяки Шейхин гябири йахынлыьындакы саггызаьаъы вя мцгяддяс Сары Баба пири (Загатала району) зийарятэащында олан аьаълар да мцгяддяс щесаб олунурду. Бу пирляря эялянляр хястяликлярини арадан эютцрмяк вя арзуларыны щяйата кечирмяк цчцн щямин аьаъларын будагларына парча щиссяляри баьлайырдылар (Шамахы, Исмайыллы, Эядябяй вя б. районлар). Бу яняня мцасир дюврдя дя гисмян сахланылмышдыр. Мцалиъяви ящямиййятя малик бязи биткиляр рямзи мяна да дашыйырды. Новруз байрамы сцфрясинин ян мцщцм атрибутларындан олан сямяни тябиятин ойанмасы вя бярякят рямзи щесаб олунурду.

     Мцасир дюврдя “бяд нязяр”я гаршы истифадя олунан цзярлийин кюмяйиля мцалиъя методу эениш йайылмышдыр. 

    Яски дюврлярдян бу эцнядяк азярбайъанлыларын тясяввцрляриндя битки мяншяли гида мящсуллары арасында чюряйя инам, она хцсуси мцнасибят мцщцм йер тутур. Чюряк азярбайъанлыларын анд йеридир.

     Ян гядим дини етигадлардан бири дя ода ситайишдир. Оддан истифадя гядим инсанларын щяйатында мцщцм щадисялярдян бири олдуьу цчцн ибтидаи инсанлар ода фювгялтяби Азых маьарасында ашкар едилмиш оъаг йерляри щяля даш дюврцндя инсанларын оддан истифадя етдийини сцбут едир. Тунъ дюврцндя дя дяфн мярасиминдя оддан ритуал мягсядля истифадя олунурду. Археоложи газынтылар заманы бир чох гядим гябирлярдян кюмцр парчалары тапылмышдыр. Бу ися од айининин о дюврдя Азярбайъанда эениш йайылдыьыны эюстярир. Гобустанын гайацстц рясмляриндя дя ода ситайиш сящняляриня раст эялмяк олар.

     Азярбайъанын бир сыра йерляриндя бу эцн дя ода ситайишин изляри сахланылмышдыр (Губа районунда Хыналыг кянди, Сураханыда Атяшэащ вя с.).

     Гядим азярбайъанлыларын етигадына эюря од тямиз вя мцгяддяс щесаб олунурду. Демяк олар ки, бцтцн мцгяддяс йерляри, мцгяддяс аьаълар да дахил олмагла, азярбайъанлылар “пир”, йахуд “оъаг” адландырырлар. “Оъаг” сюзц Азярбайъан дилиндя щям дя “атяш-тонгал”, “нясил”, “аиля” мянасыны ифадя едир. Оъаьа андичмя ян эцълц андлардан бири, од ися хюшбяхтлик, бярякят рямзи щесаб олунурду.

     Азярбайъанын бир сыра бюлэяляриндя той эцнц эялин оьлан евиндяки оъаьын башына цч дяфя фырланыб она бир финъан йаь атыр вя бунунла да оъаьа рямзи олараг гурбан верирди. Ата евиндян чыхан эялинин ардынъа хюшбяхтлийин рямзи щесаб олунан чыраг апарылырды.

     Азярбайъанда одун тямизляйиъи, мцалиъяви, йарадыъы гцввясиня инам эцълц олмушдур. Од айини Новруз байрамы адятляриндя дя юз яксини тапмышдыр (од чяршянбяси). Одун тямизляйиъи гцввясиня инананлар тонгал галайараг, онун цстцндян атланыр вя бу заман истяк вя арзуларыны ода билдирир, ондан кюмяк диляйирдиляр (“Аьырлыьым, уьурлуьум одлара”). Халгын инамына эюря бунунла бцтцн шяр гцввяляр одда мящв олурду. Одла йанашы, кюмцр, кцл дя сакрал щесаб олунурду.

     Азярбайъанда щейванлара, о ъцмлядян гушлара ситайишин галыглары да сахланылмышдыр. Халгын мифик тяфяккцрцндя гоч, гурд, ат, юкцз, гарангуш, лейляк, эюйярчин вя с. мцгяддяс щейванлар щесаб олунурду. Археоложи газынтылар нятиъясиндя ашкар олунмуш даш сцтунлар цзяриндя дя щейван рясмляри вардыр. Бу гядим инсанларын тотемик бахышлары иля ялагядардыр. Мялумдур ки, гоч тясвири гядим тотемин тяъяссцмц кими истяр бу дцнйада, истярся дя ахирят дцнйасында шяр рущлардан горуйуъу щесаб едилирди. Сон Тунъ дюврцндя ат щям миник васитяси, щям дя йцк щейваны кими эениш истифадя олунмушдур. Бу дювря аид гябир абидялярдян хейли ат скелети вя ат яслящяси тапылмышдыр. Ата етигад онун инсанларын щяйатында мцщцм рол ойнадыьы цчцн мейдана чыхмышдыр. Ат налы хошбяхтлик вя уьур рямзидир. Яъдадларымызын инамына эюря, аилянин хошбяхтлийи, уьуру цчцн евин эиряъяйиндян ат налы асылырды.

     Сон Тунъ вя еркян Дямир дюврцндя Эцняшя ситайишля баьлы марал айини эениш йайылмышды. Азярбайъанда сон дюврлярядяк марала ситайишин галыгларына тясадцф олунурду.

    Башга тцрк халгларында олдуьу кими азярбайъанлыларда да ъанавара (гурд) инанъ хцсуси йер тутурду. Гядим тясяввцрлярдя о, щяйатын вя рущларын эцъцнцн тяъяссцмц иди.

     Ящали арасында иланла баьлы дини тясяввцрляр дя эениш йайылмышдыр. Иланлы пирлярин мювъудлуьу, халчаларда вя наьылларда илан тясвирляри гядим азярбайъанлыларын бязи иланлары мцгяддяс щесаб етдиклярини эюстярир.

     Анимистик тясяввцрляр ичярисиндя мцхтялиф рущларын фювгялтябии гцввясиня инам хцсуси йер тутурду. Беля рущлара шейтан, ъин, гулйабаны вя щаланасы аиддир. Рущлар хейирхащ вя шяр рущлара бюлцнцрдц. Ъин халгын мифик тясяввцрляриндя шейтана бянзядилирди. Беля щесаб олунурду ки, ъинля растлашмаг инсанлара зяряр эятирир. Она эюря дя ъиня тохунмаг олмазды: гайнар исти суйу йеря вя ода тюкмяк, ъинляр цчцн палтар щесаб олунан соьан вя сарымсаг габыьыны йандырмаг олмазды. Бцтцн бунларла йанашы бир сыра наьыл гящряманлары олан рущлар дадивляр, пяриляр мювъуд олмушдур.

     Ибтидаи инсанларын тясяввцрляриндя метала инам да мцщцм йер тутурду. Археоложи материаллар ясасында мцяййян едилмишдир ки, сещрли гцввясиня инанылан, бядбяхтлийи гован, шяр гцввяляря цстцн эялян ясас метал мис олмушдур. Гядим инсанлар дямири шяр гцввяляря гаршы мцбаризя васитяси щесаб едирдиляр.

    Азярбайъанда щяля гядим дюврлярдян эюй ъисимляриня дя инам эениш йайылмышды. Азярбайъанлыларын яняняви етигадларында Эцняш, Ай вя диэяр сяма ъисимляри иля баьлы астрал тясяввцрлярин галыглары бу эцнядяк сахланылмагдадыр.

     Гядим дини етигадлар азярбайъанлыларын мифик тяфяккцрцнц юйрянмяк цчцн тцкянмяз мянбядир.

     Яд.: А л е к п е р о в А . К . Исследование по археологии и этнографии Азербайджана. Б., 1960; Э ю й ц ш о в Р. Археолоэийа вя дин. Б., 1965; Г у л и й е в Щ . А., Б я х т и й а р о в А . С. Азярбайъанда гядим дини айинляр вя онларын мяишятдя галыглары. Б., 1968; Азербайджанцы. Историко-этнографический очерк. Б., 1998; Б я х т и й а р о в Р . Я. Азярбайъанда аьаъ айини. Б., 2002.

    Кюнцл Имамвердийева