Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
“Azərbaycan” xüsusi cildi (Az) (Ümumi məlumat - 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi)
    4.0  TARİX 4.1. Azərbaycan qədim dövrdə

    Азярбайъан гядим дюврдя

    Азярбайъан ян гядим заманлардан е.я. 1-ъи миниллийин яввялляринядяк. Азярбайъанын тябии шяраити ян гядим дюврлярдян инсанын бурада мяскунлашмасына имкан йаратмышдыр.

     Археоложи газынтылар нятиъясиндя топланан мадди мядяниййят галыглары эюстярир ки, Азярбайъан яразисиндя йашамыш инсан юз инкишафында ибтидаи ъямиййятдян башлайараг тарихин бцтцн инкишаф мярщя лялярини кечмишдир.

     

     Палеолит дюврцня аид ян мцщцм тапынтылар Азярбайъан Республикасынын Гарабаь бюлэясиндя Азых, Таьлар, Газах р-нунда Дашсалащлы, Лерик р-нунда Бузейир, Нахчыванын Шярур р-нунда Газма вя Ъянуби Азярбайъанын Урмийа эюлц йахынлыьында Тамтама маьара-дцшярэяляриндя ялдя олунмушдур. Бу абидялярдя Ашюл (Алт Палеолит) вя Мустйе (Орта Палеолит) дюврляринин мядяни тябягяляри гейдя алынмышдыр.

    Дцнйа археоложи абидяляри сырасында хцсуси йер тутан Азых маьара-дцшярэяси Гуручайын сол сащилиндяки даь йамаъларында йерляшир. 10 мядяни тябягя бурада ибтидаи инсанларын 1,5–2 млн. ил яввял йашамаьа башладыьыны сцбут едир. Алт тябягялярдян ашкар олунмуш материаллар ясасында йени археоложи мядяниййят – Гуручай мядяниййяти мцяййянляшдирилмишдир. Кцлли мигдарда тапылмыш даш мямулаты (чапаъаглар, нуклеуслар, гашовлар вя с.) вя истещсал туллантылары ямяк алятляринин щазырландыьыны эюстярир. Гядим инсанын овчулуг вя йыьыъылыгла мяшьул олдуьу мцяййян едилмишдир. 6–5-ъи тябягялярдя оъаг йерляринин гейдя алынмасы гядим Азых сакинляринин сцни йолла од ялдя етмялярини эюстярир.

     

     

    5-ъи тябягядя ямяк алятляри иля бирликдя ибтидаи инсанын алт чяня сцмцйцнцн бир щиссяси ашкар едилмишдир. Бу чяня сцмцйц 350–400 мин ил бундан яввял йашамыш 18–22 йашлы гадына мяхсус олмушдур. Гядим инсан галыглары арасында Азых адамы (азыхантроп) хцсуси йер тутур. Гайа диварындакы хцсуси йерлярдя маьара айыларынын кялляляри ашкар едилмишдир. Кялля сцмцкляриндян биринин цзяриня ити даш алятля чарпаз хятляр чякилмишдир. Бу, азыхантропун сайы билдийини сцбут едир. Азых сакинляри арасында ибтидаи дини тясяввцрляр дя йайылмышды. О дюврцн инсанлары маьаралардан йашайыш йери кими истифадя едир вя гида ахтараркян мящдуд ярази дахилиндя йерлярини дяйиширдиляр.

     Мустйе мядяниййяти (100–35 мин ил яввял) йухарыда эюстярилян маьара-дцшярэялярдян башга Газах  р-нунда Гядирдяря, Мараллы, Узундяря вя диэяр ачыг типли дцшярэяляриндя тямсил олунмушдур.

    Мустйе дюврцнцн сакинляри неандертал типли инсанлар олмушлар. Бу дювря аид Таьлар дцшярэясиндя зянэин чешидли йени ямяк алятляри гейдя алынмыш вя онлара Таьлар типли ямяк алятляри ады верилмишдир. Бу алятляр гядим сакинлярин тясяррцфат вя мяишят щяйатында мцяййян дяйишикликлярин баш вердийини эюстярир.

     

     

    Цст Палеолит мядяниййяти Азярбайъанда е.я. 35–12-ъи минилликляр арасында мювъуд олмушдур. Бу заман артыг мцасир инсан типи – Щомо сапиенс (Дярракяли инсан) мейдана эялмиш, дяфн адятляри йаранмышдыр. Газах р-ну Дамъылы маьарасында, Йатагйери йашайыш йери, Кялбяъяр р-ну Зар ачыг йашайыш йери вя Масаллы р-ну Щишкядяря йашайыш йериндя бу дювря аид гашов, кясиъи, биз вя бычаг типли алятляр гейдя алынмышдыр. Цст Палеолитдя дашдан вя сцмцкдян щазырланмыш даща мцкяммял вя универсал ямяк алятляри мейдана эялмишди.

     

    Мезолит (е.я. 12–8-ъи минилликляр) абидяляри Дамъылы маьарасында вя, ясасян, Гобустан яразисиндя (Аназаьа, Кянизя, Юкцзляр, Фируз, Ъейранлар, Гайаарасы дцшярэяляри) гейдя алынмышдыр.

     Мезолит (е.я. 12–8-ъи минилликляр) абидяляри Дамъылы маьарасында вя, ясасян, Гобустан яразисиндя (Аназаьа, Кянизя, Юкцзляр, Фируз, Ъейранлар, Гайаарасы дцшярэяляри) гейдя алынмышдыр.

     Даш дюврцнцн мярщяляляри

    Ибтидаи иъма ъямиййяти тарихинин ян гядим вя узун чякян мярщялясини Даш дюврц тяшкил едир. Бу дювр, юз нювбясиндя, цч бюйцк тарихи пиллядян кечмишдир: Палеолит – гядим Даш дюврц, Мезолит – орта Даш дюврц вя Неолит – йени Даш дюврц. “Палеолит” терминини илк дяфя 1865 илдя инэилис алими Ъон Леббок ишлятмишдир.

    Палеолит дюврцнцн юзц дя цч мярщяляйя бюлцнцр: ашаьы (вя йа алт, еркян), орта вя цст (йухары) Палеолит. Орта Палеолит Франсадакы йер адына уйьун олараг щям дя Мустйе адланыр. Даш дюврц иля Тунъ дюврц арасындакы кечид мярщяляси Енеолит (Мис-даш) дюврц адланыр. Алимляр беля археоложи дюврляшмяни ямяк алятляринин тякмилляшмяси   просеси вя онларын щазырланмасы   цсуллары ясасында апармышлар.    

     Бу дюврдя чахмаг вя дявяэюзц дашындан щазырланмыш карандашвары нцвяляр, кичик юлчцлц бычагвары лювщяляр, хырда гашовлар, кясиъи вя дешиъи алятляр эениш йайылмышды. Дашдан, балыггулаьыдан вя сцмцкдян дцзялдилмиш мунъуглар, асмалар вя с. бязяк яшйалары тапылмышдыр.   

     Бу мцщцм мярщялядя мянимсямя тясяррцфат формалары (овчулуг, балыгчылыг, йыьыъылыг) эетдикъя инкишаф етмиш вя истещсал тясяррцфатынын елементляри йаранмышдыр. Балыгчылыгда гайыглардан, овчулугда ох вя йайдан истифадя олунурду. Гобустан гайацстц рясмляриндяки гайыг тясвирляри вя овчулуг сящняляри буну сцбут едир. Мезолитин сонунда бязи щейван нювляринин ящлиляшдирилмясиня вя дянли биткилярин беъярилмясиня башланылмышдыр. 

     Неолит дюврц е. я. 8-ъи миниллийин сонундан 6-ъы миниллийин орталарына гядяр давам етмишдир. Якинчи-малдар тясяррцфатына кечидин баша чатмасы иля нятиъялянян бу дюнцш тарихдя “Неолит ингилабы” адландырылыр. Bu  дюврдя инсанын имканлары, фяалиййят даиряси эенишлянмиш, тябии сярвятлярдян истифадя цсуллары артмыш, гябилялярарасы ялагяляр фяаллашмышдыр. Неолит дюврцндя илк якинчи мяскянляри, дулусчулуг сяняти мейдана эялмишдир.

    Бу мяскянлярдя мющрядян тикилмиш биротаглы евлярин йанында анбар, оъаг вя щяйят сащяси вар иди. 

     Илк якинчи мяскянляри Урмийа эюлц щювзясиндя Щаъы Фируз вя Йаныгтяпя, Гобустанда Аназаьа, Кянизя вя Овчулар заьасы, Аьстафа р-нунда Тюйрятяпя, Гарьалар тяпяси вя Шомутяпя, Газах р-нунда Гийамяттяпя, Нахчыванда ися Ы Кцлтяпя йашайыш йериндя вя с.-дя ашкар едилмишдир.    

     Гобустанын Мезолит вя Неолит дюврляри даш мямулатынын охшарлыьы, ящалинин тарихи-мядяни инкишафындакы варислик яняняляри бурада йашайан тайфаларын ейни етник група дахил олдуьуну тясдиг едир.

     Истещсал тясяррцфатында инсан щяйатынын бцтцн сащялярини ящатя едян бир сыра ящямиййятли йениликляря вя дяйишикликляря бахмайараг, ибтидаи ъямиййятдя иъма мцнасибятляри давам едирди.

     Мезолит вя Неолит дюврляриня аид Азярбайъан яразисиндяки дяфн абидяляри, инъясянят нцмуняляри, о ъцмлядян гайацстц тясвирляр вя с. инсанларын мяняви алями –тябии гцввяляря ситайиш, гадына-анайа, яъдадлара пярястиш, ахирят дцнйасына инам щаггында мцяййян тясяввцрляр йарадыр.

     Енеолит дюврц Азярбайъанда е. я. 6- ъы минилликдян 4-ъц миниллийин орталарына гядяр давам етмишдир. Енеолит дюврцндя инсанлар мис кцлчянин дюйцлмя хассясини кяшф едяряк ондан алят вя силащ щазырламаьа башламышлар.

     

     

    Нахчыванда Ы Кцлтяпя, Аьдам р-нунда Чалаьантяпя, Иланлытяпя вя Лейла-тяпя, Ъялилабад р-нунда Яликюмяктяпя, Шямкир вя Газах р-нларында Шомутяпя, Тюйрятяпя, Бабадярвиш, Гарьалар тяпяси, Кечили, Урмийа эюлц щювзясиндя Щаъы Фируз, Далматяпя, Эюйтяпя вя б. йашайыш йерляриндя Енеолит дюврц тябягяси мцяййян едилмишдир.

     Йашайыш йерляриндяки евляр вя тясяррцфат тикилиляри дцзбуъаглы вя йа даиряви планда инша едилмиш, мющря диварлар даш бцнювря цзяриндя щюрцлмцшдцр. Мяскянлярдя якинчилик тясяррцфаты иля баьлы хейли даш щявянэ, даш дястяк, дян дашлары вя сцртэяъляря тясадцф едилир. Бичин алятляри чахмаг вя йа дявяэюзц дашларындан щазырланмыш лювщявары дишлярдян йыьма ораглардан ибарят иди. Тахыл ири кцплярдя вя кярпиъдян щюрцлмцш анбарларда сахланылырды. Тясяррцфатда мцхтялиф ъинс юкцз вя гойунларын олмасы малдарлыьын йцксяк инкишаф сявиййясиня чатдыьыны сцбут едир.

     

     

    Енеолит дюврцндя сянят сащяляринин артмасы мцшащидя олунур. Йени истещсал цсуллары – бурма вя ъилалама техникасы тятбиг едилир, дяриишлямя вя тохуъулуг сащяляри эенишлянир. Истещсал тясяррцфатынын йаранмасы вя инкишафы дюврцндя дулусчулуг юнямли йер тутурду. Эил габлара тялябатын артмасы хцсуси дулус кцряляринин йаранмасына сябяб олурду. Формаъа кобуд ишлянмиш габлар ялля щазырланырды, онларын бишмя кейфиййяти ися йцксяк дейилди. Мисдян вя тябии мярэмцш-никел гатышыьындан дцзялдилмиш яшйалар – мунъуг, дюрдтилли биз, ромбвары лювщя, бычаг тийясинин щиссяси, намялум гырыглар вя металяритмяйя аид гядим мадди галыглар металишлямя сащясиндяки наилиййятляри излямяйя имкан верир. Енеолит дюврцндя Азярбайъан ящалиси гоншу юлкялярля, хцсусиля Месопотамийа иля сых ялагяляр сахлайырды.

     

     

    Еркян Тунъ дюврц е. я. 4-ъц миниллийин орталарындан 3-ъц миниллийин сон рцбцнядяк давам етмишдир. Бу дювря аид илк археоложи материаллар тапынты йериня эюря Кцр-Араз мядяниййяти ады алтында танынса да, бу мядяниййятин щцдудлары чох эенишдир. Яввялки дюврлярин чохтябягяли абидяляриндян башга Кцр-Араз мядяниййятиня аид Фцзули р-нунда Гаракюпяк-тяпя вя Эцняштяпя, Бейляганда Чардахлытяпя, Ъялилабадда Мишарчай, Хачмазда Гяфля тяпяляри, Сяркяртяпя, Аьъабядидя Ъцттяпя, Бярдядя Шортяпя, Аьдамда Гаращаъы вя с. йашайыш мяскянлярини мисал эюстярмяк олар. Бу дювря аид габ-гаъаьын яксяриййяти мящарятля шцйрялянмиш гара цзлцйя вя чящрайы астара маликдир. Габлар ики тяряфдян йарымкцря формалы гулпларла тяъщиз олунмушдур. Орнаментляриндя габарыг, басма вя ъызма цсулу иля ишлянмиш ъцт спираллара, консентрик даиряляря, ромбвары, цчбуъагвары нахышлара, схематик гуш вя щейван рясмляриня тясадцф олунур. Кцр-Араз мядяниййятиня аид йашайыш йерляри орта щесабла 1–2 ща, бязиляри ися даща эениш сащяни тутурду. Евляр даща чох даиряви, бязи щалларда ися дцзбуъаглы формада инша едилирди. Евлярин диварлары вя дюшямяляри адятян эилля суванмыш олурду, гырмызы ширя чякилмяси щаллары да гейдя алынмышдыр. Йашайыш отагларынын мяркязи щиссясиндя эил мангаллар, дивар дибиндя собалар йерляшдирилирди. Бу дюврцн йашайыш йерляринин бязиляри мцдафия щасары иля ящатя олунурду.

     Еркян Тунъ дюврц тясяррцфатында апарыъы йери якинчилик тутурду. Бурада суварма шяраитиндя беъярилян дян галыглары тапылмышдыр. Бунунла беля, дямйя якинчилийи эениш йайылмыш, буьда, арпа, дары, кятан вя пахлалы биткиляр беъярилмишдир. Малдарлыг тясяррцфатында яввялъя гарамал цстцн мювге тутса да, сонрадан сцрцдя даварын артымы мцшащидя олунур. Гойунчулуьун инкишафы Еркян Тунъ дюврцндя даьлыг р-нларын эениш мянимсянилмясинин нятиъясидир. Мал-гаранын артмасы иля ялавя ярзаг мящсуллары ялдя едилмиш вя бунунла баьлы бир сыра йениликляр баш вермишдир. Бу дюврдя илк дяфя эил нещря иъад олунмушдур. О, юз формасыны дяйишмядян Азярбайъанда бу эцня гядяр истифадя олунур. Малдарлыг тясяррцфаты инкишаф етдикъя иъма-тайфа дахилиндя мцлки вя сосиал тябягяляшмя эцълянирди.

     

     

    Кцр-Араз мядяниййяти дюврц йерли филиз йатагларынын эениш истифадяси вя металишлямя сянятинин йцксяк инкишаф сявиййяси иля сяъиййялянир. Метал мямулаты ичярисиндя ян мцщцм алят кцплц вя йасты искянявары тунъ балталар, икиаьызлы йарпагвары хянъярляр, тилли биз, илэякли санъаг вя Гафгазда тапылмыш ян гядим тунъ ораг диггяти хцсусиля ъялб едир. Метал яшйаларын спектрал мцайиняси онларын яксяр щалда мис-мярэмцш тяркибли олдуьуну эюстярмишдир.

     Гафгазда вя гоншу яразилярдя галай йатаглары олмадыьындан вя о, узаг йерлярдян вахташыры эятирилдийиндян, йерли сяняткарлар мисин яримя дяряъясини азалтмаг цчцн она мярэмцш, никел, йа да сцрмя гатмышлар. Газынты заманы абидялярдя мисяритмя кцря галыглары, эил гялиб щиссяляри вя с. тапылмышдыр. Сяняткарлар гиймятли металларла да таныш идиляр. Гызылдан вя гызыл гарышыглы эцмцшдян щазырланан яшйалар да бу дюврдян мялумдур. Филизин чыхарылмасы вя яридилмяси, металын тюкцлмяси, хцсуси гарышыгларын тятбиги, исти вя сойуг дюймя, ямяк алятляринин вя силащларын, бязяк яшйаларынын чешидлянмяси истещсалын йцксяк сявиййядя олдуьуну эюстярир .

     Тапынтылар бу дюврдя Азярбайъанын гоншу юлкялярля, хцсусиля Юн Асийа иля гаршылыглы ялагяляринин олдуьуну тясдиг едир.

     Еркян Тунъ дюврц айин вя адятлярдя йени хцсусиййятлярин йаранмасы иля сяъиййялянир. Мящсулдар гцввялярин инкишафы мадди варидата сащиб олан кишинин ъямиййятдя мювгейини хейли артырыр. Бу дюврдян юлцляр хцсуси сечилмиш йерлярдя басдырылмышдыр. Беля гябиристанларда айры-айры аиля вя нясля аид дяфн сярдабяляри тикилирди. Бу дюврдя кремасийа (мейитлярин йандырылмасы) адяти дя мялумдур. Тайфа башчыларынын гябирляри цзяриндя курганлар гурулурду.

     

     

    Орта Тунъ дюврц (е.я. 3-ъц миниллийин ахыры – 2-ъи миниллийин орталары) мадди мядяниййятдя яввял мювъуд олмуш цмумилийин арадан галхмасы, локал мядяниййятлярин йаранмасы вя инкишафы иля сяъиййялянир. Азярбайъанын ъянуб яразиляриндя бойа нахышлы гырмызы, шималында ися ъызма нахышлы гара-боз сахсы мямулаты Орта Тунъ дюврц абидяляринин мядяни мянсубиййятинин эюстяриъисидир. Бир вя бир нечя рянэля нахышланмыш эил мямулаты Нахчыван яразисиндя Гызылвянэ, Ы Кцлтяпя вя ЫЫ Шортяпя, Нящяъир, Язнябцрт, Пловдаь, Урмийа эюлц щювзясиндя Эюйтяпя, Щяфтявантяпя, Муьанда Ы Мишарчай вя Ъяфярханлы, Гобустанда, Гарабаьда Гаракюпяктяпя, Цзярликтяпя вя бир сыра башга абидялярдян мялумдур. Цзярликтяпя дулус мямулаты садя вя бойалы габлар групуна бюлцнцр. Бязи нцмунялярин ъызма нахышлары аь маддя иля долдурулмушдур. Дулус мямулатлары ялдя, йахуд чархда щазырланырды.

     Йашайыш йерляри бцнювряси дашдан щюрцлмцш мцдафия диварлары иля ящатя олунурду. Евляр вя тясяррцфат тикилиляри дцзпланлы олуб, палчыгла бяркидилмиш дашдан щюрцлцрдц, ири квадрат кярпиълярдян дя истифадя олунурду. Йашайыш йерляринин мцдафия диварлары иля мющкямляндирилмяси тайфаларарасы тоггушмаларын эюстяриъисидир.

     Торпаг вя даш гуту гябирлярин бязиляри кромлехля (бюйцк дашлардан даиряви щасар) ящатя олунмушдур. Юлцляр бцкцлц вязиййятдя, мцхтялиф яшйалар вя габ-гаъагла бирликдя басдырылмышдыр. Яликюмяк-тяпядя кремасийа адяти дя мювъуд иди.

    Дяфн абидяляриндян вя йашайыш йерляриндян метал мямулаты – балта, низя уълуглары, хянъяр тийяси, борулу гармаг, мис газан, дюрдтилли бизляр, дцймяляр, сцрмя вя тунъ мунъуглар, гызыл вя эцмцшдян асмалар вя с. тапылмышдыр. Яшйалар тюкмя цсулу иля щазырланыр, сонра ися аьыз щиссяси дюйцлцр, ишляк щала салынырды.

     Отураг ящалинин тясяррцфатында якинчилийин вя малдарлыьын инкишафы мцшащидя олунур. Давар сцрцсцнцн артмасы иля кючяри щейвандарлыг тясяррцфаты йаранмышдыр. Артыг мящсул верян малдарлыг айры-айры тайфаларын варланмасыны асанлашдырыр, мцлки вя сосиал тябягяляшмяни дяринляшдирирди. Бу, ибтидаи иъма ъямиййятинин сон мярщяляси иди.

     

     

    Тягр. е.я. 3-ъц миниллийин ахырындан Урмийа эюлц щювзяси яразиляринин тарихи щям дя михи йазылы мянбялярдя ишыгландырылыр. Щямин мянбялярдя хцсусиля кутиляр, луллубиляр вя щуррилярин адлары чякилир. Е.я. 22 ясрин сон рцбцндя кутиляр Енридавазирин рящбярлийи алтында Аккад щюкмдары Нарамсинин (Нарам-Суен) гошунларыны мяьлуб етмиш, Шумер вя Аккад юлкяляринин шящярлярини даьыдараг, юзлярини “дцнйанын дюрд тяряфинин щюкмдары” елан етмишдиляр. Кутиляр тягр. бир яср Месопотамийада аьалыг етмишляр. Кути щюкмдары Тириканын 40 эцнлцк щакимиййяти дюврцндя баш вермиш цсйан нятиъясиндя Месопотамийада кутилярин аьалыьына сон гойулду. Кутилярин ады е.я. 2-ъи вя щятта 1-ъи миниллийин мянбяляриндя чякился дя, бу ад Месопотамийадан шм.-да вя ш.- дя йашамыш мцхтялиф халглара шамил едилирди.

     

    Бюйцк етник вя сийаси бирликлярдян бири дя луллуби тайфа иттифагы иди. Онлара табе олан ярази Урмийа эюлцндян Иран кюрфязиня гядяр узанырды. Аккад щюкмдары Нарамсин китабяляринин бириндя “Луллубум даьлыларыны юз ятрафында топламыш Сидурри” цзяриндяки гялябясиндян хябяр верир. Луллуби чары Анубанини юз гялябяляриня щяср олунмуш йазыны Зющаб ш. йахынлыьындакы Сарыпул гайасында щякк етдирмишдир. Луллубилярин гоншу юлкялярля мцнасибяти узун мцддят дцшмянчилик характери дашыйырды вя бязи диллярдя луллу/нуллу “дцшмян” мянасында ишлядилирди.

     Юн Асийанын бюйцк халгларындан бири щурриляр е.я. 3-ъц миниллийин сон рцбцндян дювлятляр гурмуш вя михи йазыдан истифадя етмишляр. Е.я. 2-ъи миниллийин икинъи рцбцндя щурриляр Шимали Месопотамийа яразисиндя Юн Асийанын ян бюйцк дювлятляриндян бирини – Митанни-Щанигалбаты йаратмышлар. Е.я. 1-ъи минилликдя дя щурриляр Ван вя Урмийа эюлц ятрафында эениш йайылмышдылар.

     Урмийа эюлц ятрафында е.я. 2-ъи минилликдя туруккиляр вя кашшу (кассит) тайфаларынын да бир гисми йашайырды. Кашшулар Загрос даьлары тяряфиндян Бабилистана йцрцш етмиш вя узун мцддят бу юлкяйя сащиб олмушлар.

     Орта Тунъ дюврцня аид мадди мядяниййят галыглары вя йазылы мянбяляр Ъянуби Азярбайъанда вя гоншу яразилярдя илк бюйцк тайфа иттифаглары, етнососиал сяъиййя дашыйан бирляшмялярин мювъудлуьу, ъямиййятдя иътимаи бярабярсизлийин эцълянмяси вя тайфалар арасындакы етномядяни ялагяляр барядя гиймятли мялуматлар верирляр.

     Сон Тунъ вя Еркян Дямир дюврц е.я. 2-ъи миниллийин ахыры – 1-ъи миниллийин яввяллярини ящатя едир. Бу дюврдя Азярбайъанын бцтцн яразиляриндя мющкям мцдафия диварлары иля ящатя олунмуш йашайыш йерляри мювъуд иди. Дяфн абидяляри курганлар, даш гутулар вя торпаг гябирлярля тямсил олунур. Азярбайъан яразисиндя бир нечя мядяниййят мяркязи инкишаф едир. Кичик Гафгаз щцдудларында Хоъалы-Эядябяй мядяниййяти щяндяси (бязян ися инсан вя щейван тясвирли) орнаментли гара-боз рянэли керамика мямулаты, енли тунъ гылынълар, тябярзиншякилли балталар, мцхтялиф хянъярляр, борулу низяляр вя йабалар иля сяъиййялянир.

     Талыш вя Муьан зонасында йашамыш тайфаларын мядяниййяти цчцн узун, назик гылынълар, йящяршякилли дястяйи олан хянъярляр, орнаментсиз боз рянэли габлар сяъиййявидир.

     

     

    Азярбайъанын шм.-ш.-индя Даьыстанда йайылмыш Гайакянд-Хорочой мядяниййятиня йахын олан абидяляр мялумдур. Хариъи сятщи кобуд суванмыш боз эил габлар бу мядяниййятин фяргляндириъи яламятидир.

     Нахчыван мядяниййяти керамика формалары иля фярглянир. Бойалы габлар мядяниййяти эетдикъя сцгут етмиш вя ейни формалы чящрайы вя боз-гара керамика иля явяз едилмишдир. Нахчыван материаллары Урмийа эюлц ятрафында ашкар едилмиш абидялярин [Щясянли (Щясянлу), Динщатяпя, Марлик] мядяниййят нцмуняляри иля бир чох ъящятдян ейнилик тяшкил едир.

     Археоложи материаллар Азярбайъанда йашайан тайфаларын иътимаи щяйатында вя истещсалда мцщцм ирялиляйишлярин баш вердийини тясдиг едир. Тунъ дюврцндя емал йцксяк инкишаф мярщялясиня чатмышды, сахсы яшйаларын щазырланмасы заманы дулус чархындан истифадя едилирди. Хыш якинчилийи инкишаф едир, тахыл дюйцмц заманы вялдян кифайят гядяр эениш истифадя олунур, дяндяняли тякяри олан арабалар щазырланырды. Якинчилик тясяррцфаты интенсив сурятдя йцксялмиш, суварма системляри йарадылмыш, баьчылыг вя цзцмчцлцк инкишаф етмиш вя шярабчылыг мейдана эялмишдир.

     Даьлыг бюлэялярин малдар тайфалары метал емалы сащясиндя бюйцк усталыьа малик идиляр. Тунъ яшйаларын истещсалында мцхтялиф цсул вя гайдалар тятбиг едилирди. Бурайа даш вя йа мумдан дцзялдилмиш гялиблярдя металтюкмя, металы исти вя сойуг дюймя, бяндвурма, гайнаглама, кясмя, ъызма вя с. дахилдир. Дямирин мянимсянилмяси бу дюврцн мцщцм щадисяси иди. Лакин щяля бир мцддят тунъ яшйалар дямир иля йанашы щазырланырды. Е.я. 2-ъи миниллийин ахырында дямир йалныз бязяк вя хырда яшйаларын щазырланмасында истифадя олунурду, сонралар дямирдян силащ вя алят щазырланмаьа башланды. Бу дюврдя сяняткарлыг к. т.-ндан тамамиля айрылды. Истещсал ямтяя тямайцллц олмаьа башлады, бу ися мцнтязям мцбадиляйя вя тиъарятя тякан верди. Азярбайъан ящалисинин юлкя дахилиндя вя узаг юлкялярля ялагяляри эенишлянир вя мющкямлянирди. Айры-айры тайфа групларынын бирляшмяси просеси эцълянир, тайфа иттифагларынын йаранмасы мцшащидя олунурду. Беля бир шяраитдя Азярбайъан яразисиндя, Урмийа эюлц ятрафында дювлятйаранма просеси башланмышды.

     

     

    Азярбайъан е.я. 1-ъи миниллийин башланьыъында. Йазылы мянбяляр е.я. 10 ясрин ахырларындан Азярбайъанын ъянуб яразиляри щаггында мялумат верир. Щямин яразиляр кечмиш заманлардакы кими Кутиум вя Луллубум адландырылса да, ономастик материаллара ясасян бурада щурридилли ящали цстцн иди. Йерли ящали антроположи ъящятдян Гафгасион вя Аралыг дянизи типляриня аид иди.

     Урмийа эюлцндян ш.-дя олан яразилярдя мада (амадай) ады алтында танынан тайфалар Иран йайласында вя онунла щямщцдуд олан бюлэялярдя юз тарихи мядяниййятлярини йаратмаьа башлайырлар. Сцварилик, атын юлмцш сащиби иля бирликдя дяфн едилмяси адяти, ата вя диэяр щейванлара ситайиш, инъясянятдя щейван тясвири вя мядяниййятдя башга йени елементляр мейдана эялир вя гоншу яразиляря эетдикъя бюйцк тясир эюстярир.

     Ашшур чары ЫЫ Ададнераринин [е.я. 911–890] заманындан ашшурлулар бу яразиляря гарятчи йцрцшляр етмяйя башламышлар. Узун мцддят Урмийа эюлцнцн ъ. щиссяси Замуа юлкяси ады алтында танынмышдыр. Е.я. 881 илдя Замуанын хейли щиссясини бирляшдирян Даьара вил.-нин башчысы Нур-Адад ашшурлулара мцгавимят эюстярмишдир. Истилачыларын йолуну кясмяк цчцн замуалылар Бабите ашырымында (мцасир Дярбянд-и Базиан) мцдафия дивары щюрмцшляр. Мянбялярдя щцъума мяруз галмыш Бируту, Узе, Лагалага, Бара, Бунаси вя Лабруса галаларынын ады чякилир. Бу вил.-лярдян баъ олараг гарамал, давар, ат, арпа, шяраб, мис вя мисдян щазырланмыш мямулат, эцмцш вя гызыл алмагла кифайятлянмяйян ашшурлулар сонракы ил йенидян йцрцш етдиляр. Бу заман Замуанын башында артыг Амека дурурду. Мцдафиядя онунла бирликдя Аммали ш.-нин щакими Араштуа чыхыш едирди.

     

     

    Ашшурлулар китабядя Замуанын пайтахт шящяри Замрини (бурада чохлу “мис яшйалар, мис вазалар, мис ъамлар, мис мяъмяйиляр, гызыл суйуна чякилмиш синиляр, сарайын сярвятляри, онун топладыьы хязиня” таланды), Аразитку, Аммару, Парсинду, Ириту, Суриту галаларыны 150 ятраф мяскянля бирликдя тутдугларыны гейд етсяляр дя, гяти гялябя щаггында мялумат вермирляр. Сонралар Замуанын зябт олунмуш щиссясиндя ашшурлулар яйалят йарадараг ону Замуа вя йа Мазамуа адландырмышлар. Вил.-ин галан щиссясиня ися Дахили Замуа дейилирди. Бу яразидя, Урмийа эюлцндян ъ.-да, Щясянли тяпясиндя чох галын диварлары, сарай вя мябяд типли мющтяшям тикилиляри олан шящяр ашкар олунмушдур. Бурадан тапылмыш пийаля цзяриндя, диэяр мянбялярдян дя мялум олан Ида юлкясинин щюкмдары Бауринин ады чякилир. Дахили Замуада ян ири сийаси ващидляр Никдиманын вя Никдиаранын торпаглары иди. Мянбялярдя Урмийа эюлц ятрафында даща бир нечя юлкянин дя ады чякилир: Аллабрийа, Эилзан, Каралла, Киррури, Эизилбунда, Месси, Парсуа, Зикерту, Андийа. Бу юлкялярин чоху сонралар щямин яразидя йаранмыш Манна дювлятинин тяркибиня дахил олмушдур.

     Манна дювляти. Маннанын адына “Мунна” формасында илк дяфя е.я. 843 илдя Ашшур чары ЫЫЫ Салманасарын [е.я. 858–824] салнамяляриндя раст эялинир, лакин бурада онун гарят вя ишьал едилмясиндян, йахуд ондан баъ алынмасындан данышылмыр. Е.я. 829 илдя Манна щюкмдары Удакинин щакимиййяти дюврцндя ися юлкянин шящярляри даьыдылараг сайсызщесабсыз гарамал, давар вя башга варидат гарят едилмишдир.

    Е.я. 9 ясрин сону – 8 ясрин биринъи йарысында Ван эюлц ятрафында тяшяккцл тапмыш Урарту дювляти Ъянуби Гафгаз вя Урмийаятрафы яразиляря йцрцшляр етмяйя башлайыр. Ишпуини вя онун оьлу Менуанын бирэя щакимиййяти дюврцндя [е.я. 820–810] урартулулар индики Ъулфа р-ну яразисиня йцрцш етмиш вя Пулуади юлкясинин шящярляри цзяриндя гялябяляри щаггында Иландаьда михи йазы щякк етмишляр. Ады чякилян топонимляр арасында Арасани шящяринин ады мцасир Ярязин к.-нин адында юз яксини тапмышдыр. Пулуади юлкясинин ады ися онун пайтахты Либлиунидян тапылмыш Ы Арэиштинин [е.я. 764–730] йазысында да чякилир. Урмийа эюлцнцн шм. вя г. яразиляриндя тапылан бир сыра йазылы мянбяляр вя мцдафия галалары урартулуларын бу яразиляри зябт етмяк ъящдини эюстярир.

     

     

    Ашшур вя Урарту дювлятляри арасында Урмийаятрафы яразиляря йийялянмяк уьрунда даим мцбаризя эетмишдир. Беля шяраитдя Манна дювляти юз мцстягиллийини сахламаьа чалышыр, хариъи дцшмянляря гаршы инадлы мцгавимят эюстярирди. Маннанын чичяклянмя дюврц чар Иранзу вя онун хяляфляринин щакимиййяти дюврцня тясадцф едир. Манна Гядим Шяргдя эцълц дювлятлярдян бириня чеврилир. Асылы вил.-ляр дя дахил олмагла Манна дювляти Урмийадан ъ.-да вя шм.-да йерляшян яразиляри, Гызылцзян чайы щювзясинин хейли щиссясини вя ондан ъ.-да йерляшян бюлэяляри ящатя едирди. Гядим Манна вя индики Нахчыван яразиляриндя ашкар олунмуш мадди мядяниййят галыглары  арасында сых охшарлыг бир тяряфдян етник гощумлугдан, диэяр тяряфдян ися Маннанын шм.-а узанан сярщядляриндян хябяр верир. “Чар шящяри” Изирту (Зирта) узун мцддят Манна чарлыьынын пайтахты олараг галырды. Дювлятин башында ирси щакимиййятя малик щюкмдар дурурду. Беля ки, Иранзудан сонра щакимиййят онун оьуллары – юлкяни ардыъыл идаря едян Азанын вя Уллусунунун ялиня кечди. Ащшеридян сонра ися Маннаны онун оьлу Уалли идаря едирди.

     Дювлят “Манна чарынын ъанишинляри” башда олмагла вил.-ляря бюлцнцрдц. Вил.ляр вахташыры айрылмаьа ъан атырдылар. Е.я. 8 ясрин ахырында Андийа, Зикерту вя Эизилбунда ъанишинляри урартулуларла бирляшиб мяркязи щакимиййятя вя онунла иттифагда олан ашшурлулара гаршы чыхыш етдиляр. Лакин е.я. 714 илдя Ашшур чары ЫЫ Саргонун [е.я. 722–705] йцрцшц нятиъясиндя урартулуларын щцъумуна сон гойулду. Уауш (индики Сящянд) даьында олан дюйцшдя Урарту чары дящшятли мяьлубиййятя уьрады вя юзцнц юлдцрдц. Маннанын зябт едилмиш 22 галасы вя 2 мющкямляндирилмиш шящяри эери гайтарылды. Юлкя бярпа олунмаьа башлады, “пярян-пярян дцшмцш манналылар” юз йерляриня гайытдылар.

     Манна дювляти гцввятляняряк щятта Ашшур торпагларына басгын етмякдян чякинмямишдир. Саргонун вариси Синаххериб [е.я.705–681] манналыларын онун щакимиййятиня итаяткарлыгла бойун яймямяляриндян шикайятлянир.

     Е.я. 8 ясрин сонунда йазылы мянбяляр тарих сящнясиня чыхан йени бир гцввя – киммериляр вя скифляр щаггында хябяр верир. Онлар шм.-дан Гафгазы кечиб, Йахын Шярг яразиляриня басгын етмишляр. Минэячевир некрополунда, Саггыз дяфинясиндя вя башга абидялярдя онларын изляриня раст эялинир. Скифлярин эялиши иля йени силащ, хцсусян цчтилли борулу ох уълуглары эениш йайылды. Онларын симасында манналылар юзляриня мцттяфиг газандылар.

     Асархаддонун [е.я. 680–668] щакимиййяти дюврцндя Манна киммериляр, скифляр (искитляр) вя мадалыларла иттифаг гуруб Ашшуру сыхышдырмаьа вя онун торпагларыны ялиндян алмаьа башламышды.

    Лакин Маннанын чичяклянмяси узун  чякмяди. Тягр. е.я. 660 илдя ашшурлулар манналылары аьыр мяьлубиййятя уьратдылар, бир чох галаны вя щятта пайтахт Изиртуну ишьал етдиляр, бол гянимят яля кечирдиляр. Юлкядя баш верян цсйан нятиъясиндя чар Ащшери щялак олду. Тахта сащиб олан Уалли Ашшур тяряфиня кечди. Сонралар да манналылар ашшурлуларла бирликдя мадалылара гаршы чыхыш етмишляр. Е.я. 615–610 илляр арасында Йахын Шяргин бир сыра юлкяляри, о ъцмлядян Манна мадалылар тяряфиндян ишьал олунду. Маннанын ады сон дяфя Библийада Йеремийа пейьямбярин китабында чякилир.

     Маннанын чичяклянмяси игтисади йцксялишя ясасланмышдыр. Диварларла мющкямляндирилмиш шящярлярин вя онларын мцдафияси цчцн кичик галаларын мювъудлуьу тикинти техникасынын вя мцдафия имканларынын йцксяк олдуьуну эюстярир. Ящалинин отураг щяйат сцрян щиссяси эениш мигйасда якинчилик вя баьчылыгла мяшьул олмушдур. Малдарлыг вя атчылыг мцщцм рол ойнамышдыр. Маннада бядии сяняткарлыг йцксяк сявиййяйя чатмышды.

     Йерли ящалинин дини бахышлары щаггында йазылы мянбялярдя мялумат чох ъцзидир. Онларын шящярляриндя мябядляр тикилир, илащиляря щейкялляр гойулур вя шцкранлыг дуалары охунурду.

     

    Изирту

    Маннанын “чар шящяри” – пайтахты. Тядгигатчыларын фикринъя Изирту шящяри Ъянуби Азярбайъанда мцасир Зивийя ш.-нин йахынлыьында йерляширди. Изирту да диэяр Манна шящярляри кими мцдафия характерли гала диварлары иля ящатялянмишди.  Шящярдя ики вя цчмяртябяли биналар,  еляъя дя, эцман едилдийиня эюря, мябядляр вар иди. Е. я. 716 илдя  Ашшур щюкмдары ЫЫ Саргон Изиртуну тутуб йандырмышды. Лакин шящяр тезликля  бярпа олунмушду. Е. я. 650 илдя Ашшур щюкмдары Ашшурбанипал йенидян  Изиртуну зябт едяряк даьытмышды.

     Мадди мядяниййят абидяляри, дяфн адятляри, керамика вя метал мямулатынын цзяриндяки тясвирляр ящалинин мяняви щяйатынын хцсусиййятлярини якс етдирир. Щясянлидян тапылмыш гызыл ъамын цзяриндяки тясвирляр илащиляря ситайиши вя гурбан верилмясини парлаг шякилдя якс етдирир. Гядим инанъларда дирилик аьаъына ситайиш бюйцк йер тутурду. Бу, тябиятин юлцб дирилмяси идейасыны, инсанларын ящйайа вя ахирятя инамыны тяъяссцм етдирирди.

     Яд.: Д ь я к о н о в И . М . История Мидии: от древнейших времен до конца IV в. до н.э. М.-Л., 1956; А л и е в И г р а р. История Мидии. Б., 1960; Д й с о н Р. Щ. Проблемс оф протощисториъ Ыран ас сеен фром Щасанлу. ЖНЕС, № 24, 1965; Д ж а ф а р з а д е И. М. Гобустан. Б., 1973; А б и б у л л а е в О. Х. Энеолит и бронза на территории Нахичеванской АССР. Б., 1982; Д ж а ф а р о в А. К. Мустьерская культура Азербайджана. Б., 1983; Г у с е й н о в М. М. Древний палеолит Азербайджана. Б., 1986; Н а р и м а н о в И. Г. Культура древнейшего земледельческо-скотоводческого населения Азербайджана. Б., 1987; Г а ш г а й С. М. Манна дювляти. Б., 1993; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 1, Б., 1998; А х у н д о в Т. Северозападный Азербайджан в эпоху энеолита и бронзы. Б., 2001; Р ц с т я м о в Ъ. Н., М у р а д о в а Ф. М. Гобустан петроглифляри. Ъ. 1, 2-ъи китаб, Б., 2003.

    Солмаз Гашгай

     

    Азярбайъан яразисиндя Скиф шащлыьы. Е.я. 1-ъи миниллийин яввялляриндя Гара дянизин шимал сащилляриндя вя Гафгаз бярзяхиндя кючяри тайфалар йашайырдылар. Бу тайфалар щаггында гядим Шярг вя антик мянбялярдя мялумат верилир. Археоложи материалларла тясдиг едилян йазылы гайнаглар бу тайфалары киммерляр вя скифляр (саклар) щесаб етмяйя имкан верир. Киммерлярин адына илк дяфя Ашшур мянбяляриндя Манна иля ялагядар олараг е.я. 8 ясрин сон рцбцндя раст эялинир. Скифляр ися е.я. 674 иля аид олан Ашшур мятниндя Манна яразисиндя ишкузаи (ашкузаи) ады алтында гейд олунур. Бу мятндя “Саклар юлкяси вя Гутиумун шащы” адландырылмыш киммер башчысы Тугдамменин ады чякилир. Сакларын мяскяни Маннанын йахынлыьындакы яразилярдя йерляширди. Онлар (саклар) юз адларына уйьун олараг бу вилайятя Сакасена адыны гоймушдулар (Страбон). Бу ад скифлярин мяскунлашдыьы Кцр чайындан ъянубдакы Эянъя-Газах бюлэяси яразисиня аиддир. Азярбайъанын шм.-г. яразиляриндя киммер-скиф йцрцшляри дюврцня аид гябирлярин ашкарланмасы, йени дяфн адятинин формалашмасы бурайа йени етник групун эялдийини тясдигляйир. Минэячевирдя яйри бычаглар вя бцлюв дашлары, щямчинин скиф типли ох уълуглары, гылынълар вя низя уълуглары тапылмышдыр. Газынтылар заманы уълары аьзыачыг йыртыъы щейван башы шяклиндя олан билярзикляря вя тунъ эцзэцляря тясадцф едилмишдир. Цзцкмющцрлярдян биринин цзяриндя башында щцндцр шишуълу папаг вя юзцнямяхсус эейими олан сак-тиграхауда тясвир едилмишдир.

     Щеродотун (е.я. тягр. 490/480–425) мялуматына эюря, е.я. 8 ясрин сонунда скифляр тяряфиндян сыхышдырылан кючяри киммер тайфалары Юн Асийайа дахил олмушлар. Киммерляр урартулуларла тоггушараг ики бюйцк ахына бюлцнмцшляр: биринъи ахын Юн Асийанын ъянубуна, икинъи ахын ися Маннанын яразисиня вя Маданын шм.-г. щиссясиня йюнялмишди. Бу заман Юн Асийада Ашшур чарлыьынын ясаряти алтында олан халглар юз азадлыьы уьрунда мцбаризя апарырдылар. Киммерляр Ашшура гаршы мцбаризядя мадалыларын мцттяфигляри идиляр. Тезликля манналылар вя скифляр дя бу иттифага гошулдулар. Скифляр е.я. 7 ясрин 70-ъи илляриндя Ишпакай башда олмагла ашшурлулара гаршы фяал мцбаризя апарырдылар. Бу щадисяляр Мада шащлыьынын мейдана эялмяси иля бир вахта дцшмцшдц.

     Е.я. 674 илдя мейдана эялмиш Скиф шащлыьы бир нечя ониллик ярзиндя Юн Асийанын щярби-сийаси щяйатында мцщцм рол ойнамышдыр. Мянбяляр скифлярин Ашшур чарлыьына гоншу олан яразилярдя, хцсусян Манна вя Мададакы фяалиййяти иля бярабяр, Ишкуза (Скиф) юлкясинин шащы Партатуа (йун. Πρωτοθύης) щаггында да мялумат верир. Эцман етмяк олар ки, Ишкуза юлкяси Ашшурун дипломатик фяалиййят даирясиндя иди вя Кцр чайынын орта ахары (сонракы Сакасена вилайяти) иля Урмийа эюлц арасында йерляшян яразини ящатя едирди. Яввялляр Партатуа манналылар вя мадалыларла бирликдя Ашшура гаршы мцбаризя апарырды. Лакин тезликля Ашшур чары Асархаддон юз гызыны Партатуайа яря вермякля ону юз тяряфиня чякди вя бунунла Скиф шащлыьы Ашшурун сядагятли мцттяфигиня чеврилди. Нятиъядя мадалыларын, манналыларын вя киммерлярин коалисийасы Ашшур чарлыьы цзяриндя там гялябя чала билмяди.

     Партатуадан сонра онун оьлу Мади (йун. Μαδύης) скифлярин шащы олмушдур. Йазылы мянбялярдя е.я. 7 ясрин 40–20-ъи илляриндя Скиф шащлыьы яразисиндян скифлярин атлы дястяляринин Урартуйа, Сурийайа, Фялястиня вя щятта Мисиря йцрцшляри щаггында олан мялумат щям дя археоложи материалларла тясдиг олунур. Мада да скифляр тяряфиндян мяьлуб едилмиш вя цзяриня баъ гойулмушду. Щеродотун мялуматына эюря, скифляр Асийада ийирми сяккиз ил щюкм сцрмцшдц.

     Мада шащы Киаксарын щакимиййяти дюврцндя, тягр. е.я. 7 ясрин 20-ъи илляринин сонунда мадалылар скифлярин щакимиййятиндян хилас олараг Скиф шащлыьынын яразисиня йийяляндиляр. Скиф шащлыьы бир мцддят Мада шащлыьынын тяркибиндя юзцнцидаря едян гурум кими галмышдыр. Библийанын мялуматына эюря, шимал кючяриляри даща бир нечя ил Юн Асийанын халгларыны дящшятя эятирмякдя давам етдиляр. Е.я. 6 ясрин яввялляриндя мянбялярдя Ашкеназ (Скиф) шащлыьынын адынын Манна, Мада вя Урарту иля бир сырада чякилмяси дя скифлярин эцъцндян хябяр верир. 590 илдя Мада иля Лидийа арасында мцщарибя башлананда Киаксар тяряфиндян Скиф шащлыьы ляьв едилди. Скифляр шащлыьын ляьвиндян сонра да “саклар”, “ортокорибантиляр” (“тиграхауда”) вя “сакасенляр” ады алтында Азярбайъан яразисиндя йашамагда давам едирдиляр.

     Скифлярин диэяр щиссяси Гара дянизин шимал сащилляриня гайытмыш вя бурайа Юн Асийа мядяниййятиня хас олан елементляр, о ъцмлядян инъясянятя “щейвани цслуб” эятирмишдиляр. Скифлярин Азярбайъан тарихиндя дя ролу бюйцк иди. Нисбятян сабит яразийя малик олан Скиф шащлыьы Азярбайъан яразисиндя азы 80 ил мювъуд олмушдур. Скифляр Азярбайъанда щярб сянятиня дя мцяййян тясир эюстярмишляр. Йерли ящали онлардан ат белиндя ох атмаг кими дюйцш цсулуну юйрянмишдир.

     Азярбайъан Мада (Мидийа) шащлыьы дюврцндя. Мадалыларын мяскунлашдыьы вил.-ин ады илк дяфя е.я. 835 илдя Ашшур мянбяляриндя чякилир. Мадалыларын тайфа иттифагы, ясасян, Маннадан ш.-дя вя ъ.-ш.-дя йерляшян вил.-лярдя тяшяккцл тапмышды. Щеродот “Тарих” ясяриндя мадалыларын иттифагына дахил олан алты тайфанын – аризантлар, будиляр, буслар, маглар, паретакенляр вя струхатларын адларыны чякир.

     

     

     

    Е.я. 8 ясрдя Маданын (йун.– )  бир сыра яйалятляри истила едилиб Ашшур дювлятинин яразисиня бирляшдирилмишди. Е.я. 7 ясрин 70-ъи илляриндя Каштаритинин (Мада дилиндя – ) рящбярлийи иля баш вермиш эцълц цсйан нятиъясиндя ашшурлулар Мада вил.-ляриндян тамамиля говулмуш вя Мада шащлыьы мейдана эялмишди. Каштарити Маданын илк шащы олмушдур. Онун йаратдыьы щярби иттифагын мяркязи мцасир Щямядан ш.-нин йахынлыьында йерляширди. Сонралар бурада Маданын пайтахты Агбатана (Мада дилиндя   Щамгматана) шящяри салынмышды. Лакин аз сонра Йахын Шярг юлкяляринин бир чохунда, о ъцмлядян Мадада скифляр юз аьалыьыны бяргярар етдиляр. Скифляр гарятчилик мягсядиля вахташыры йцрцшляр едир вя онлардан асылы юлкялярдян баъ алырдылар.

     Мада шащы Киаксар [е.я.625–585] (йун.– ;Бабил дилиндя – - ; Мада дилиндя – ) щярби ислащат кечирдикдян сонра е.я. 624 илдя Мадада скифлярин щакимиййятини девирди. Аз сонра Киаксар Бабилистан щюкмдары Набопалассар иля Ашшура гаршы щярби сазиш баьлады. Е.я. 614 илдя мадалылар Ашшурун пайтахты Ниневийаны (Нейняваны) мцщасиряйя алдылар, лакин яля кечиря билмядиляр, явязиндя юлкянин гядим пайтахты Ашшур ш.-ни тутараг, гарят едиб даьытдылар. Бабиллиляр ися Ашшура эеъ эялдиляр. Мадалылар вя бабиллиляр иттифагларыны сцлаля никащы иля мющкямлятдиляр. Е.я. 612 ил-дя мцттяфигляр гяти щцъумла Ашшурун пайтахты Ниневийаны зябт едиб даьытдылар. Ашшур дювлятинин бир щиссяси Маданын яразисиня гатылды. Мадалыларын Ашшур цзяриндя гялябяси нятиъясиндя Мада Юн Асийанын бюйцк дювлятиня чеврилди.

     

    Агбатана (Екбатана)

    Мада шащы Каштарити тяряфиндян ашшурлулара  гаршы йарадылмыш щярби мяркяз.  Кар-Кашши ["Кашшуларын (касситлярин)  колонийасы"] адланан галанын йахынлыьында йерляширди. Агбатана Мада тайфа башчыларынын гядим топланыш  йериндя (Мада дилиндя Haмgmatana   – "топланыш йери" демякдир), тягр.  е. я. 7 ясрин яввялляриндя Мада дювлятинин пайтахты кими инша едилмишди. Щеродота эюря, Дейок Агбатананы юзц цчцн тикдирмишди. Шящяр тиъарят йолларынын кясишмя нюгтясиндя йерляширди. Агбатана ири тиъарят, сяняткарлыг вя мядяниййят мяркязи иди. Агбатана шящяринин галыглары мцасир Щямядан шящяри йахынлыьындадыр.

    Бундан сонра мадалылар Киаксарын башчылыьы иля Щирканийа, Парфийа, Персида (Парса), Елам, Манна, Скиф шащлыьы вя Урартуну тутдулар. Лакин Манна, Скиф шащлыьы вя Урарту мцяййян заман ярзиндя (е.я. 6 ясрин 90-ъы илляринин сонларынадяк) юзцнц идаря едирди вя мадалыларын “кичик” мцттяфигляри сайылырдылар.

    Маннанын ишьалынын Мада тясяррцфатынын инкишафы цчцн бюйцк ящямиййяти олду. Йцксяк инкишаф етмиш кянд тясяррцфатына, сяняткарлыьа вя шящяр щяйатына малик олан Манна Мада дювлятинин игтисадиййатынын йцксялишиндя мцщцм рол ойнады вя онун мядяни-игтисади мяркязиня чеврилди. Мадалыларын Кичик Асийанын бир щиссясини тутмасы о дюврцн гцдрятли дювлятляриндян олан Лидийанын чары Алиаттанын онлара гаршы чыхыш етмясиня сябяб олду; Лидийа иля мцщарибя яряфясиндя Мада тяряфиндян Манна, Скиф шащлыьы вя Урартунун юзцнцидарясиня сон гойулду. Мада вя Лидийа арасында саваш беш ил (е.я. 590–585) давам етди вя сцлщ мцгавилясинин имзаланмасы иля баша чатды. Сазишя эюря, Мада вя Лидийа арасында сярщяд Галис (мцасир Гызыл Ирмаг) чайы бойунъа мцяййянляшдирилди.

     Маннанын Мада тяряфиндян ишьалы Ъянуби Азярбайъан яразисинин етник эюркяминин дяйишмясиндя щялледиъи рол ойнады. Интенсив етник просеслярин нятиъясиндя йерли тайфалар “мадалылар” адланмаьа башладылар. Маданын бир щиссясиня чеврилмиш Манна ися “Мада”, йахуд “Кичик Мада” адланмаьа башлады. Мадалылар тяряфиндян Маннанын вя Ашшурун ишьалында онларын мцттяфигляри кими гядимдян Ъянуби Азярбайъан яразисиндя йашайан асагартиляр (Ашшур мянбяляриндя – зикирту) тайфасы да йахындан иштирак едирди. О заман асагартиляр Ъянуби Азярбайъан яразисинин чох щиссясиндя вя кечмиш Ашшур чарлыьынын Арбела вил.-ндя йайылмышдылар.

     Киаксарын юлцмцндян сонра онун оьлу Астиаг (йун. – ; Бабил дилиндя – ; Мада дилиндя –йа да ) Мада шащы [е.я. 585–550] олду. Астиаг Бабилистан чарлыьы иля мцщарибя едирди. Ондан горунмаг цчцн бабиллиляр “Бюйцк Мада дивары”ны инша етдиляр, лакин буна бахмайараг мадалылар Бабилистанын Щарран вил.-ни тутмаьа наил олдулар. Астиагын Мадада мяркязи щакимиййяти мющкямляндирмясиндян наразы галан бир груп тайфа яйанлары щятта онун дцшмянляринин тяряфиня беля кечмяйя щазыр идиляр. Е.я. 553 илдя Мададан асылы олан Персида вил.-нин щюкмдары Кирин (гядим фарс дилиндя – ) башчылыьы иля фарслар цсйан етдиляр. Астиаг Мада гошунларыны Бабилистанын Щарран вил.-ндян эери ъякмяк мяъбуриййятиндя галды. Фарсларла щялледиъи дюйцшдя Мада яйаны Щарпаг гошунларынын бир щиссяси иля бирликдя Кирин тяряфиня кечди. Бунун нятиъясиндя е.я. 550 илдя мадалылар мяьлубиййятя уьрадылар.

     

    Кир Мада щюкмдарларынын рясми титулларыны (“бюйцк шащ”, “шащлар шащы”, “юлкяляр шащы”) гябул етди. Мада шащларынын хязиняси Пасаргадайа апарылды вя Агбатана Ящямяни шащларынын игамят-эащларындан бири олду, Мада цзяриня ися мяьлуб дювлят кими баъ гойулду. Мада яйанларынын бир гисми щям Кирин, щям дя онун хяляфляринин дюврцндя юз имти-йазларыны горуйуб сахлайа билдиляр. Кир формал олараг Мада шащлыьыны Ящямяниляр (гядим фарс дилиндя Щахаманишийа) дювлятинин тяркибиндя сахласа да, фактики олараг Маданы фарс ъанишини идаря етмяйя башлады. Фарслар ясасы Ашшур янянясиндян эялян Маданын дювлят идарячилийи системини гябул етдиляр. Ящямяниляр империйасынын тяркибиндя Мада Персидадан сонра икинъи йердя иди, она эюря дя ятраф халглар (йунанлар, йящудиляр, мисирлиляр вя б.) Маданын ишьалына щакимиййятин Астиагдан Киря ирсян кечмяси кими бахырдылар вя фарслары “мадалылар” адландырыр, фарсларын тарихини Мада тарихинин давамы щесаб едирдиляр.

     Мадалыларын Гядим Шяргин эцълц дювлятляри иля мцбаризядя уьур газанмасы вя онлары нисбятян асанлыгла тута билмяси онунла изащ едиля биляр ки, Мадада ямлак бярабярсизлийи щяля дяринляшмямиш, сосиал тябягяляшмя мейдана эялмямишди. Мящз буна эюря дя Мада гошуну бцтцн Мада халгындан ибарят иди. Мада дювляти кифайят гядяр ири олса да, йарымасылы чарлыглары вя тайфалары юз тяркибиня гатан зяиф бир гурум иди. Бу амил Маданын иътимаи мцнасибятляриндя дя юз яксини тапмышды. Сырави мадалыларла яйанлар арасында ямлак фярги артдыгъа азад иъма кяндлиляринин истисмарынын эцълянмяси иля йанашы, щюкмдар тясяррцфатларында вя мябяд торпагларында ишляйян гулларын да сайы чохалырды.

     Мадалыларын тясяррцфатынын ясасыны якинчилик вя малдарлыг тяшкил едирди. Якинчиликдя сцни суварма бюйцк рол ойнайырды. Маданын Нисайа чюлляриндя гиймятли ат ъинсляри бяслянилирди. Яразиси дямир, гурьушун, эцмцш, ялван вя гиймятли дашларла зянэин иди, бурада щабеля нефт щасил едилирди.

     Щеродот. Тарих I, 98. Дейок мющкямляндирилмиш шящяри – индики Агбатананы уъалтды;[орада] шящяр диварынын бири диэярини даиряви шякилдя ящатя едирди. Гала диварлары еля тикилмишди ки, бир [диварын] даиряси о биринин цстцндян бцръцн щцндцрлцйцня гядяр уъалырды. Шящярин  тяпядя йерляшмяси [галанын] беля гурулушу цчцн ялверишли шяраит йарадырды,  буна бахмайараг, щямин йер сцни шякилдя бир гядяр дяйишдирилмишди.  Дивар даиряляринин сайы йедди иди: сонунъу даирянин дахилиндя щюкмдар  сарайы вя хязиня йерляширди. Ян бюйцк дивар даирясинин узунлуьу тяхминян  Афина даиряви диварынын узунлуьу иля  ейнидир. Биринъи дивар даирясинин бцръляри аь, икинъи – гара, цчцнъц – сарымтыл-гырмызы, дюрдцнъц – тцнд эюй, бешинъи – нарынъы-гырмызы рянэлярдя иди.  Беляликля, бцтцн бу беш даирянин бцръляри  ялван шякилдя рянэлянмишди.  Сонунъу ики даирядян бири эцмцшц,  диэяри ися гызылы рянэдя иди.

    Сяняткарлар ямяк алятляри, силащ, мяишят яшйалары вя с. дцзялдир, парча вя халча тохуйурдулар. Мадада иншаат сяняти дя йцксяк инкишаф сявиййясиня чатмышды. Мадалы дашйонан усталарын ямяйиндян сонралар Ящямяни шащлары Суз шящяриндя сарай тикинтисиндя истифадя етмишдиляр.

     Йахын Шярг юлкялярини Мяркязи Асийа вя Щиндистанла бирляшдирян ян мцщцм тиъарят йолларындан бири Маданын яразисиндян кечирди.

     

     

    Мада дювлятинин башында шащ дурурду вя онун щакимиййяти ирси иди. Шащ иля тайфа яйанлары арасында щакимиййят уьрунда мцбаризя эедирди. Дювлятин идаря олунмасында зярдцшти маглар (кащинляр) мцщцм йер тутурдулар. Е.я. 7 ясрдя Мадада зярдцштилик рясми дювлят дини олду. Бу дин Зярдцшт (Авеста дилиндя   , йун. – ) тяряфиндян йарадылмышдыр. Зярдцштилийя эюря, Ащура Мазда (орта ясрлярдя – Щюрмцзд, Щюрмцз) ишыг, щяйат вя щягигят тяъяссцмц олан Хейир аллащы иди. О, щяля дцнйа йаранмаздан яввял вар иди вя даим Шяр, гаранлыг вя юлцм тяъяссцмц олан Ангра Манйу (орта ясрлярдя – Ящриман, Ящримян) иля мцбаризя апарырды. Хейир илащиляри Амеша Спенталар, йазаталар вя б. Ащура Мазданын, Шяр илащиляри  дайвлар (дивляр) ися Ангра Манйунун рящбярлийи алтында идиляр. Зярдцштилик тялиминя эюря, инсан Ащура Мазда тяряфиндян йарадылыб, амма юз дцшцнъя вя щярякятляриндя мцстягилдир, она эюря дя Шяр гцввяляринин тясири алтына дцшя биляр. “Хейир дцшцнъяли”, “хейир сюзлц” вя “хейир ямялли” мюмин зярдцштинин вязифяси Ангра Манйу вя онун кюмякчиляри олан Шяр рущлара гаршы мцбаризя апармагдыр. Сон нятиъядя Хейир Шяр цзяриндя гялябя чалаъаг вя бунунла да хейирхащлыг бяргярар олаъагдыр. Ащура Маздайа сяъдя етмяк цчцн зярдцштиляр онун мцъяссямяси сайылан од мябядляри инша едирдиляр. Зярдцштилийин кащинляри маглар, мцгяддяс китабы ися Авеста иди. Зярдцштилик иудаизм, христианлыг, буддизм вя гядим йунан фялсяфясинин инкишафына бюйцк тясир эюстярмишдир.

     

     

    Мада мядяниййяти вя дини атропатеналыларын мяняви мядяниййят хязинясиня дахил олмуш, мадалыларын юзляри ися Атропатена сакинляринин етник тарихиндя чох  мцщцм рол ойнамышлар.

     Азярбайъан Ящямяни шащлыьы дюврцндя. II Кирин йаратдыьы дювлят тарихчиляр тяряфиндян Ящямяниляр дювляти адландырылыр. II Кир Маданы вя яввялляр она табе олан юлкяляри юз шащлыьына дахил етмишди. Сонра Лидийа чарлыьы (е.я. 547) вя Бабилистан (е.я. 539) ишьал едилди. Е.я. 530 илдя Томирисин башчылыг етдийи массаэет тайфалары иля савашда Кир юлдцрцлдц. Бундан сонра Кирин оьлу Камбиз (гядим фарс дилиндя – Камбу&ийа) шащ [е.я. 530–522] олду.

     Е.я. 525 илдя Камбиз Мисири юзцня  табе етди. Камбиз Мисирдя оларкян е.я. 522 илдя Мада магы Гаумата чеврилиш етди. Гауматанын чеврилиши щаггында рявайятляр Бисцтун (Бещистун) китабясиндя вя Щеродотун “Тарих” ясяриндя якс олунмушдур. Мартын 11-дя маг Гаумата Камбизин кичик гардашы Бардийанын ады алтында Ящямяниляр дювлятиндя щакимиййяти зябт етмиш вя юзцнц шащ адландырмышды. Камбиз тяъили Персидайа йола дцшмцш, лакин сяфяр заманы намялум шяраитдя юлмцшдц. Тахтда йерини мющкямлядян маг Гаумата Ящямяниляря табе олан бцтцн халглары 3 ил мцддятиня верэи (баъ) вя щярби мцкялляфиййятлярдян азад етмиш, игамятэащыны Мадада йерляшян Сикайауватиш галасына кючцрмцшдц. Гауматанын Персидада галмагдан ещтийатландыьы ещтимал олунур. Бцтцн бунлар Гауматанын чеврилишинин Ящямянилярин щакимиййятиня гаршы йюнялдийини тясдигляйир. Йедди фарс яйаны Гауматайа гаршы суи-гясд тяшкил етди. Сентйабрын 29-да – маг Гауматанын алты ай йарымлыг щакимиййятиндян сонра байрам заманы сарайа сохулан гясдчиляр ону гятля йетирдиляр вя I Дараны (гядим фарс дилиндя – Дарайаващу*) Ящямяниляр дювлятинин шащы [е.я. 522–486] сечдиляр.

     I Даранын Бисцтун китабяси.

    2-ъи сцтун 78–91. Дара шащ дейир: "Чиссантахма  адлы бир няфяр асагарти мяня гаршы гийамчы олду. О, халга беля дейирди: "Мян Асагартада Киаксарын няслиндян шащам". Бундан сонра мян фарс вя Мада (Мидийа) ордусуну  эюндярдим. Мян юз гулуму – Тахмаспада адлы мадалыны [мидийалыны]  онларын башчысы (ряиси) елядим. Мян онлара беля дедим: "Эедин [вя] юзцнц мянимки адландырмайан гийамчы  гошуну дармадаьын един". Сонра Тахмаспада орду иля йола дцшдц вя Чиссантахма иля саваша башлады. Ащурамазда мяня кюмяк етди. Ащурамазданын шяфгяти иля мяним  ордум гийамчы ордуну дармадаьын  етди вя Чиссантахманы йахалайыб йаныма эятирди...”

     I Дара тахта чыхандан сонра Ящямяниляр дювлятинин, демяк олар ки, щяр йерини цсйанлар бцрцдц. Мадада цсйанчылара юзцнц Мада шащы Киаксарын няслиндян олан Хшасрита (Ка*тарити, Фраорт) адландыран Фравартиш адлы шяхс башчылыг едирди. Цсйанчылар Мада яразисинин бюйцк щиссяси цзяриндя нязаряти яля алдылар.

    Мадада баш верян цсйан кцтляви халг щярякаты иди. Бисцтун китабясиндя билдирилир ки, бцтцн Мада халгы цсйан етди. Дара Мада цсйанчыларына гаршы сяркярдяси Видарнаны эюндярди. Мададакы Маруш шящяри йахынлыьында онунла цсйанчылар арасындакы саваш нятиъясиз олду. Видарнанын гошуну бир нечя ай нювбяти дюйцшлярдян чякиняряк Даранын ясас гцввялярля Мадайа эялмясини эюзляди. Дара мадалыларын тящлцкяли цсйанынын йатырылмасына юзц рящбярлик етди. Е.я. 521 ил майын 7-дя Мадада Кундуруш адландырылан йердяки щялледиъи дюйцшдя цсйанчылар мяьлубиййятя уьрадылды. Бу савашда 34425 цсйанчы юлдцрцлдц вя 18000 няфяр ясир дцшдц. Фравартиш Маданын шяргиндяки Рага вилайятиня гачды. Амма щямин илин ийунунда тутулуб Даранын йанына эятирилди. О ися Фравартиши бурнуну, гулагларыны, дилини кясиб, эюзцнцн бирини чыхармагла ъязаландырды. Яли-голу баьлы Фравартиши Агбатанайа эятириб едам етдиляр. Фравартишин йахын силащдашлары да орайа эятирилмиш, дяриляри сойулуб ичярисиня саман долдурулараг гала диварындан асылмышды. Цсйан башчыларына гяддаръасына диван тутулмасы вя щялак олан мадалыларын сайынын щяддян зийадя чохлуьу сцбут едир ки, Фравартишин цсйаны Ящямяни шащы I Дара цчцн ян бюйцк вя тящлцкяли цсйанлардан иди. Даранын щюкмранлыьынын яввялиндя баш вермиш чохсайлы цсйанлардан Щеродота йалныз Мада вя Бабилистандакы цсйанлар щаггында мялумат чатмасы факты да буну тясдигляйир.

     Чиссантахманын башчылыьы иля Асагарта вил.-ндя баш вермиш цсйан Фравартишин цсйаны иля баьлы иди. Чиссантахма да Мада шащы Киаксарын няслиндян олдуьуну сюйлямиш вя юзцнц Асагартанын шащы елан етмишди. I Дара Парса вя Мада гошунларыны мадалы сяркярдя Тахмаспаданын башчылыьы иля она гаршы эюндярмишди. Тахмаспада цсйаны йатыра билмишди. Ясир эютцрцлмцш Чиссантахма да Асагарта вил.-нин мяркязи Арбела ш.-ндя гяддаръасына едам едилмишди.

    Фравартишин вя Чиссантахманын башчылыьы иля цсйанлар Мада дювлятинин мцстягиллийинин бярпасы йолунда сон ъящд иди. I Дара бцтцн гцввялярини сяфярбярлийя алараг чох бюйцк чятинликля дювлятиндя баш верян цсйанлары йатыра билди.

     I Даранын щакимиййяти илляриндя Ящямяниляр дювляти юзцнцн ян гцдрятли чаьына чатды. Лакин I Дара вя онун варисляри дюврцндя баш верян йунан–Иран мцщарибяляри Ящямянилярин мяьлубиййяти иля нятиъялянди.

     

     

    Ы Ксерксин (гядим фарс дилиндя  ) щюкмранлыьындан [е.я. 486–465] сонра Ящямяниляр дювляти дахилиндя тахт-таъ уьрунда чякишмяляр вя фарслар тяряфиндян истила едилмиш яразилярдя халгларын чохсайлы цсйанлары дювлятин зяифлямясиня сябяб олду. Е.я. 373–359 иллярдя Ящямяниляр дювлятиндя “сатрапларын мющтяшям цсйаны” баш верди вя о, чох чятинликля йатырылды.

     III Артаксерксин (гядим фарс дилиндя – ) щакимиййяти илляриндя [е.я. 358–338] Ящямяниляр дювлятинин яразиси ян амансыз тядбирляр щесабына сонунъу дяфя гисмян бярпа едилди. Сонра тахт-таъ уьрунда йенидян мцбаризя башланды.

     Е.я. 334 илдя Македонийалы Исэяндяр Ящямянилярля мцщарибяйя башлады вя цч щялледиъи дюйцшдя – Граник, Исс вя Гавгамела йахынлыьында баш вермиш дюйцшлярдя Ящямяни гошунларыны дармадаьын етди. Е.я. 330 илдя сонунъу Ящямяни шащы III Дара [е.я. 336–330] юз сатрапы Бесс тяряфиндян юлдцрцлдц вя Ящямяниляр дювляти даьылды.

     

     

    Ики йцз илдян артыг бир дюврдя Ящямянилярин щакимиййяти алтында олан эениш яразилярдя мцхтялиф халглар ващид дювлят тяркибиндя йашамышлар. Бу, тиъарятин вя мядяниййятин чичяклянмяси цчцн ялверишли шяраит йаратмышды. Ящямяниляр дюврц айры-айры халгларын мцхтялиф дил, мядяниййят вя динляринин интенсив говушмасы просесляри иля сяъиййялянир. Ящямяниляр дювлятинин мювъудлуьу Азярбайъан яразисиндя мяскунлашан тайфаларын да тарихи вя мядяни инкишафында мцщцм рол ойнамышдыр.

     Ящямяни щюкмранлыьынын мцхтялиф дюврляриндя Азярбайъан яразиси 10-ъу, 11-ъи, 14-ъц, 15-ъи вя 18-ъи сатраплыгларын тяркибиня дахил иди. Бу сатраплыгларда йашайан тайфалар Ящямяниляря баъ верирдиляр. Азярбайъанын етник тяркиби щаггында Ящямяниляр дюврц мянбяляриндя яввялки дюврляря нисбятян даща эениш мялумат вардыр. О заман Азярбайъан яразисиндя албанлар, кадусиляр, каспиляр, утиляр, мцкляр, мантийенляр, мардлар (амардлар), мадалылар, асагартиляр, скифляр (ортокорибантиляр, саклар, сакесинляр) вя б. тайфалар мяскунлашмышдылар.

     Мадалыларын Ъянуби Азярбайъан яразисиндя йерли тайфаларла (манналылар, асагартиляр вя б.) гайнайыб-арышмасы нятиъясиндя йени етнослар йаранмышды. Е.я. 408 илдя мадалыларын Ящямянилярин аьалыьына гаршы йенидян цсйаны баш вермишди. Е.я. 401 илдя Кичик Кир иля II Артаксеркс арасында баш верян сцлаля мцщарибяси заманы шащын сяркярдяляриндян бири, Мада сатрапы Арбак икибашлы сийасят йеридирди.

     Асагартиляр Ъянуби Азярбайъан яразисиндя щяля е.я. 8 ясрдян йашайырдылар. Мада щюкмранлыьы дюврцндя асагартиляр даща эениш яразиляря йайылмышдылар. Ящямяниляр дюврцндя Чиссантахманын цсйанындан сонра асагартилярин йашадыьы Асагарта вил. I Даранын эюстяриши иля Мада сатраплыьындан чыхарылыб 14-ъц сатраплыьа чеврилди. Щямин сатраплыьа утиляр вя мцкляр дя дахил идиляр. Йени йаранмыш яйалятин яразиси, ясасян, эяляъяк Мада-Атропатенайа мцвафиг иди. Эцман етмяк олар ки, Атропатенанын етник вя мядяни контурлары щяля е.я. 6 ясрин сонунда айдын эюрцнцрдц.

     Кадусиляр Ъянуби Азярбайъанда эеиш яразидя мяскунлашмышды. Бязи мялуматлара эюря, кадусиляр мадалылара гаршы цсйан едян Кирин тяряфиня кечмишдиляр. Ола билсин ки, еля о вахтдан кадусиляр Ящямяни шащларынын мцттяфигляри щесаб олунурдулар. Щеродот I Даранын сатраплыгларындан бящс едяркян кадусилярин адыны чякмир. Кадусиляр Ящямяни шащларына табе олмурдулар. Онлара гаршы II Артаксеркс вя III Артаксерксин дюврцндя (е.я. 4 яср) едилмиш ики йцрцш нятиъясиз олду – онлары мяркязи щакимиййятя табе етмяк ъящди баш тутмады.

     Мардлар (амардлар) Ъянуби Азярбайъанда Гызылцзян чайы (гядим ады Амард) вадисиндя мяскунлашмышдылар. Мардлар муздлу дюйцшчцляр кими щям дя Ящямяни шащларынын игамятэащларында гуллуг едирдиляр.

     Мантийенляр Ящямяниляр дювлятинин 18-ъи сатраплыьына дахил идиляр. Онларын ады даьларын вя Урмийа эюлцнцн гядим адларында (Мантиана) юз яксини тапмышдыр.

     

     

    Каспиляр Хязяр дянизинин ъ.-г. сащилляриндян Гафгаз даьларынадяк эениш яразидя йашайырдылар. Каспиляр щаггында еркян мялуматлар щям Гядим Шярг, щям дя антик мянбялярдя е.я. 5 ясря аиддир. Страбонун мялуматына эюря, Хязяр дянизи вя Гафгаз даьларынын гядим адлары каспи тайфаларынын адындан эютцрцлмцшдцр. Антик мцяллифляр хябяр верирляр ки, каспиляр дявяляря йцк вуруб Агбатанайа “дузлу вя гурудулмуш балыг” апарырдылар. Каспиляр Хязяр дянизи вя гядимлярдя суйу бол олан Кцр чайы иля апарылан тиъарятдя дя иштирак едирдиляр. Ящямянилярин аьалыьы дюврцндя каспиляр 11-ъи вя 15-ъи сатраплыгларда мяскунлашмышлар. Ящямяни щюкмдарлары каспиляри щярби гуллуьа ъялб едирдиляр. Каспиляр Ящямянилярин муздлу дюйцшчцляри кими узаг Мисирдя вя Фракийада (мцасир Румынийа яразиси) гуллуг едирдиляр. Мащир дянизчи вя эями иншаатчылары олан каспиляр Мемфис шящяриндя (Мисир) Ящямянилярин ъяббяханасы цчцн щярби эямилярин иншасында иштирак едирдиляр.

     Утиляр Шимали Азярбайъан яразисиндя ири тайфалардан бири иди. Мцк тайфасынын адына мянбялярдя илк дяфя е.я. 6 ясрдя раст эялинир. Онларын ады гоншу утилярля йанашы чякилир. Мцхтялиф мялуматлара эюря, мцкляр Муьан яразисиндя мяскунлашмышдылар. Утиляр вя мцкляр Ящямяниляр дювлятинин 14-ъц сатраплыьында йашайырдылар. Е.я. 480 илдя утиляр вя мцкляр Ксерксин гошунлары тяркибиндя Йунаныстана йцрцшдя иштирак етмишдиляр. Утилярля мцклярин дястясиня Ксерксин гардашы Арсаменин башчылыг етмяси онларын мювгейинин ящямиййятли олдуьуну тясдиг едир.

     Шимали Азярбайъан яразисиндяки ян ири тайфалардан бири дя албанлар иди. Мянбялярдя онларын ады илк дяфя е.я. 331 илдя Гавгамела вурушмасы иля ялагядар чякилир.

     

     

    Скиф [ортокорибантиляр, саклар, сакасенляр (сакесинляр)] тайфалары Азярбайъан яразисиндя щяля е.я. 7 ясрин яввялляриндя мяскунлашмышдылар. Юзлярини цмумян “сака” адландырсалар да, онларын ичярисиндя юзцнямяхсус ад дашыйан тайфалар да вар иди (мяс., ишкуза саклар, тиграхауда саклар вя с.). Скифлярин (сакларын) мядяниййяти иля баьлы материаллар Эянъя, Газах, Шямкир, Минэячевир, Мил дцзц (Шимали Азярбайъан), Саггыз вя Солдуз (Ъянуби Азярбайъан) р-нларында археоложи газынтылар заманы ашкар олунмушдур. Скиф (сак) тайфалары Маданын ишьалындан сонра да бу яразилярдя галмыш вя йерли ящали иля гайнайыб гарышмышдылар. Скифлярин (сакларын) йашадыьы ярази Сакасена адланырды. Онлар Ящямяниляр дювлятинин 15-ъи сатраплыьынын яразисиндя йашайырдылар.

     Садаланан тайфаларын щамысы иллик баъдан башга мцщарибя заманы Ящямяни ордусуна силащлы дястяляр дя эюндярирдиляр. Охатан мардлар Ящямяни шащларынын, демяк олар ки, бцтцн йцрцшляриндя иштирак едирдиляр. Мадалылар, асагартиляр, каспиляр, мардлар, мантийенляр, мцкляр, скифляр (саклар), утиляр вя Азярбайъан яразисиндя йашайан диэяр тайфалар е.я. 480 илдя Ящямяни шащы Ксерксин Йунаныстана йцрцшцндя иштирак етмишляр. Гавгамела вурушмасында (е.я. 331) Атропатын башчылыьы иля мадалылар иштирак едирдиляр; онун рящбярлийи алтында “кадусиляр дя, албанлар да, сакесинляр дя мадалыларла бирляшмишдиляр”. Кадусиляр, албанлар вя сакесинляр бу дюйцшдя Атропатын мцттяфигляри кими чыхыш едирдиляр. Гавгамела вурушмасындан сонра Агбатанайа гачмыш Ящямяни шащы III Даранын мящз кадусилярдян вя скифлярдян (сакесинлярдян) кюмяк эюзлямяси, онларын дюйцшкян тайфалар олдуьуну тясдигляйир.

     Атропатена дювляти. Атропатена [йун. – , Мада дилиндя – Атарпатакан(а)] Урмийа эюлц ятрафында вя Араз-бойу (мцасир Ъянуби Азярбайъан, Иран Кцрдцстаны вя мцхтялиф дюврлярдя Шимали Азярбайъанын бязи торпаглары) яразидя йерляшян гядим дювлятин йунанъа адыдыр. Атропатена дювлятинин баниси Атропат [йун. – ; Мада дилиндя – Атарпат(а)] Ящямяни шащы III Даранын дюврцндя Маданын сатрапы иди. Беля эцман етмяйя ясас вар ки, Атропат Маданын ирси щакими олмушдур. О, Македонийалы Исэяндяря гаршы Гавгамела вурушмасында мадалылара, кадусиляря, албанлара вя сакесинляря башчылыг етмишди. Ящямяниляр дювляти сцгут етдикдян сонра Атропат Македонийалы Исэяндяря мцнасибятдя мютядиллик эюстярмишди. Е.я 328 илдя Македонийалы Исэяндяр Атропаты Кичик (Йухары) Маданын сатрапы тяйин етмишди. Македонийа гошунларынын Щиндистана йцрцшц заманы Бюйцк (Ашаьы) Мадада е.я. 324 илдя баш вермиш цсйаны йатыран Атропат цсйанчыларын башчысы Бариаксы Македонийалы Исэяндярин йанына эюндярмиш вя бунунла да фатещин даща чох етибарыны газанмышды.

    Македонийалы Исэяндяр Нисайа чюлляриндя динъяляркян, Атропат да бурайа эялмиш вя она сцвари амазонлардан ибарят 100 няфярлик дястя баьышламышды. Атропат юз гызыны Исэяндярин эюркямли сяркярдяляриндян олан Пердиккайа яря вермишди. Исэяндярин юлцмцндян сонра онун йаратдыьы мющтяшям дювлятин идаря едилмяси мящз Пердиккайа щяваля олунмушду. Пердикканын щакимиййяти илляриндя Атропат Йухары Маданын сатрапы кими юз мювгейини даща да мющкямлятмишди. Е.я. 321 илдя Пердикка щялак олдугдан вя Македонийалы Исэяндярин дювляти онун диадохлары (сяркяр-дяляри) арасында парчаландыгдан сонра Атропат мцстягил щюкмдар олду.

     

     

    Страбон (е.я. I яср – е. I ясри).

    Ъоьрафийа XI, 13, 1. Мидийа 2 щиссяйя бюлцнцр. Онун бир щиссясини – Мидийа дювлятинин   ири шящяри вя пайтахты Агбатана дахил олмагла Бюйцк Мидийа адландырырлар…  Икинъи щиссяси ися Атропатын Мидийасыдыр; о, юз адыны Бюйцк Мидийанын  бир щиссяси кими юлкянин македонийалыларын  табелийиня дцшмясиня имкан вермяйян сяркярдя Атропатын адындан эютцрмцшдц. Щягигятян шащ елан олунан Атропат бу юлкяни юз щюкмц иля мцстягил етди вя щяля инди дя варислик онун аилясиндя сахланылыр...

    XI, 13, 4. Онларын йай пайтахты Газака  дцзянликдя йерляшир, гыш пайтахты  ися парфийалылара гаршы йцрцш едян Антони тяряфиндян мцщасиряйя алынмыш Вера адлы гцдрятли галадыр. Бу гала Араз чайындан 2400 стади мясафядя йерляшир… Бу юлкянин бцтцн вилайятляри бярякятлидир, шималы ися даьлыг, сярт вя сойугдур...

     Йени дювлятин йарадыъысы Атропат олдуьундан о, Мада-Атропатена [Мада дилиндя Мада-Атарпатакан(а)], йяни “Атропатын Мадасы” вя йа садяъя олараг Атропатена [Атарпатакан(а)], йяни “Атропата мяхсус олан (юлкя)” адландырылды. “Атарпатакана”нын ады пящляви дилиндя “ ”, орта фарс дилиндя “ ”, Парфийа дилиндя “ ”, Сурийа дилиндя “ - , ”, Бизанс мянбяляриндя “Адарбигана, Адербайган”, яряб мянбяляриндя ися “Aдарбикан, Aдарбижан, Aдарбайган, , ” кими сяслянирди. Беляликля, Азярбайъан ады Атропатена [Атарпатакан(а)] дювлятинин адындан ямяля эялмишдир. Бунунла йанашы, Азярбайъан хорониминин мяншяйиня даир башга фикир, ещтимал вя фярзиййяляр мювъуддур.

    Атропатенанын яразисиндя бир чох тайфалар – анариаклар, кадусиляр, каспиляр, киртиляр, мардлар, мантийенляр, мцкляр, ортокорибантиляр (тиграхауда саклар), пантиматлар, париканиляр, парсиляр, утиляр вя б. йашайырдылар. О дюврцн мянбяляриндя Ъянуби Азярбайъан ящалиси цмуми шякилдя “мадалылар” вя йа “атропатеналылар” кими адланырды. Бу да еллинизм дюврцндя йени етносун – атропатеналыларын тяшяккцл тапдыьыны тясдигляйир.

     Атропатенада мябядляря мяхсус торпаг сащиблийи дя инкишаф етмишди. Антик мцяллифлярин мялуматына эюря, маглар Атропатенада ян бярякятли торпагларын сащибляри иди. Бу тясяррцфатларда гул ямяйиндян истифадя олунурду. Атропатенада ящалинин, ясасян, якинчиликля мяшьул олмасы цчцн мящсулдар вадиляр вар иди.

    Бурада цзцмчцлцк вя шярабчылыг инкишаф етмишди. “Мада оту”нун (гарайонъа) битдийи эениш даь чямянликляри Атропатенада кючяри малдарлыьын инкишафына шяраит йаратмышды. О дюврлярдя бурада Нисайа атлары бяслянилирди. Юлкя файдалы газынтыларла – метал филизляри вя нефтля зянэин иди. Антик дюврдя нефтдян щярби ишдя истифадя олунан “Мада йаьы” щазырланырды.

     Атропатенада ясас тикинти материалы даш, аьаъ вя бишмиш кярпиъ иди. Сяняткарлыьын да хейли инкишаф етдийи Атропатенада мцхтялиф сахсы габлар, о ъцмлядян зооморф, нахышлы вя ширли габлар истещсал олунурду. Юлкянин сярвятляри бир чох фатещи юзцня ъялб едирди.

     Мцстягил дювлятин мейдана эялмяси Атропатенанын игтисади щяйатынын ъанланмасына сябяб олду. Атропатенадан дахили вя бейнялхалг ящямиййятли тиъарят йоллары кечирди. Юлкянин шящяр щяйаты кифайят гядяр инкишаф етмишди. Антик мянбялярдя Атропатенанын ящямиййятли шящярляриндян Аганзана, Газака (Ганзака), Пайтакаран (Бейляган), Фанаспа, Фрааспа (Фраата, Фараспа) вя с.-нин адлары чякилир. Атропатын дюврцндян Атропатенанын пайтахтынын Газака шящяри олдуьу эцман едилир.

     Страбон билдирир ки, Атропатена “щярби гцввя бахымындан кифайят гядяр эцълц юлкядир, беля ки, о, саваш заманы 10 мин сцвари вя 40 мин пийада дюйцшчцнц мейдана чыхара биляр”.

     Атропатенада еллин монархийасына бянзяр сийаси гурулушун формалашдыьы ещтимал олунур. Антик мянбяляря эюря, Атропатын варисляри Атропатиляр македонийалылары юлкяляриня “бурахмырдылар”; эюрцнцр, бурада Атропатенанын юз мцстягиллийини горумасы нязярдя тутулур.

     Газака (вя йа Ганзака)

    Атропатена дювлятинин пайтахты. Газака  Агбатана шящяри иля Араз чайы арасында, мцасир Миандоб шящяриндян бир  гядяр шяргдя йерляширди. Тарихчиляр  эцман едирляр ки, шящярин ады Мада дилиндяки "ганза" – "хязиня" сюзцндян ямяля эялмишдир. Мцщцм транзит тиъарят йолу цзяриндя йерляшян Газака сяняткарлыг вя тиъарят мяркязи иди.  Зярдцштилийин ясас мяркязляриндян бири –  бюйцк од мябяди Адургушнасп Газакада йерляширди.  Бу мябядин кащинляри 10 миня гядяр адамын чалышдыьы эениш торпаг сащяляриня  малик идиляр. Яряб мцяллифляринин мялуматына эюря, Сасани шащлары таъгойма мярасиминдян сонра пайтахт  Мядаиндян бурайа пийада эяляряк   Адургушнасп атяшэащыны зийарят едирдиляр. Сасанилярин Бизанс империйасы  иля мцщарибяси заманы Газака бизанслылар тяряфиндян 622 илдя даьыдылмышды.

     

     

    Антик мянбяляря эюря, е.я. 3 ясрин 20-ъи илляриндя шащ Артабазын дюврцндя Атропатенанын яразиси Араздан шималда Риони чайынын йухары ахарларынадяк узанараг Иберийанын мцяййян щиссясини дя ящатя едирди. Бир гядяр сонра Селевкиляр дювлятинин щюкмдары III Антиох Артабазанла мцщарибяйя башлайыр; нятиъядя Атропатена бир мцддят Селевкилярдян асылылыьы гябул етмяк мяъбуриййятиндя галыр. Е.я. 190 илдя Магнезийа йахынлыьындакы дюйцшдя III Антиох ромалылара мяьлуб олдугдан сонра Атропатена йенидян там мцстягиллик ялдя едир.

     Е.я. 2 ясрин орталарында Атропатенанын эцълянмякдя олан Парфийа иля мцттяфиглик ялагяляри йаранды. Бу просесдя атропатеналыларла парфийалыларын ейни диня  зярдцштилийя ситайиш етмяляринин мцщцм ящямиййяти вар иди. Аз сонра Парфийа иля Рома арасында Йахын Шяргдя аьалыг уьрунда мцбаризя башланды. Атропатенада, Албанийада, еляъя дя Ермянистанда парфийалыларын мювгейи мющкямлянди.

     Е.я. 1 ясрин биринъи йарысында Атропатена шащы Митридат ермяни чары II Тигранын гызы иля сцлаля никащы баьлады. Рома сяркярдяси Лукуллун Ермянистана йцрцшц заманы Атропатена шащы он йедди минлик зирещли сцвариси иля Тигранын кюмяйиня эялди. Лакин буна бахмайараг ромалылар Тиграны мяьлуб етдиляр. Е.я. 68 вя 67 иллярдя Атропатена шащы Митридатын иштиракы иля мцттяфиг гошунлар Лукулл цзяриндя бир нечя мцщцм гялябя чалдылар. Е.я. 66 илдя Лукуллу явяз едян Помпей Ермянистан чарлыьыны Ромайа табе етди. Атропатенаны шащ Дара, сонра ися I Ариобарзан идаря едирди. Бу заман Парфийа гошунлары Атропатенаны тутду вя Атропатена Парфийанын вассалына чеврилди.

     Е.я. 36 илдя Рома щюкмдарларындан бири олан Антони Атропатенайа сохулду. Парфийа шащы иля иттифагда олан Атропатена шащы Артавазд (Артабаз) 16 минлик сцвариси иля Антонийя гаршы мцбаризяйя башлады. Антони яввялъя узунмцддятли мцдафия цчцн щазыр олан Фрааспа галасыны мцщасиряйя алды. Мцщасирянин узанмасы Рома леэионерляринин низамыны позду. Мцщасирядяки атропатеналылар ромалылара гаршы ъясарятли якс-щцъум тяшкил етдиляр. Гышын йахынлашдыьыны эюрян Антони мцщасиря машынларыны Фрааспа ятрафында гойуб эерийя чякилди. Ромалыларын Атропатенада мяьлубиййятинин ясас сябябляриндян бири бурада онлара гаршы мцбаризянин цмумхалг характери алмасы иди. Фрааспанын гящряманъасына мцдафияси дя буну сцбут едир. Атропатена шащы Артавазд хейли гянимят яля кечирди.

     Бу гялябядян аз сонра мцттяфигляр  атропатеналыларла парфийалылар арасында наразылыг баш верди. Парфийа шащы Атропатенаны юзцня табе етмяк фикриня дцшдц. Е.я. 35 илдя Артавазд Антонийя сцлщ вя достлуг тяклифи иля мцраъият етди. Е.я. 34 илдя Антонинин оьлу Александр Артаваздын гызы Иотапа иля нишанланды. Е.я. 33 илдя парфийалылара гаршы йцрцшя щазырлашан Антони, Октавианла мцнагишя цзцндян, Атропатенада ъцзи гошун гойуб гярбя гайытмаьа мяъбур олду. Ромалыларын дястяйиндян мящрум олан Артавазд парфийалыларла мцщарибядя мяьлубиййятя уьрады вя ясир эютцрцлдц. Аз сонра Артавазд азадлыьа чыхды вя е.я. 31 илдя Акси бурну йахынлыьындакы саваш яряфясиндя, щятта Антонийя кюмякчи дястя дя эюндярди.

     "Ермянистан" ъоьрафи ады

    "Ермянистан" ъоьрафи ады антик вя еркян  орта яср мянбяляриндя Фярат вя Дяъля чайларынын йухары ахарларыны ящатя едян яразиляря шамил едилирди. Мцхтялиф миграсийалар, хцсусиля 19 ясрдя вя 20 ясрин яввялляриндя чар Русийасынын кючцрмя сийасяти нятиъясиндя  ермяниляр Ъянуби Гафгазда йайылмыш, 1918 илдя ися ермянипяряст гцввялярин щимайяси иля тарихи Азярбайъан  торпагларында (Гярби Азярбайъанда)  Ермянистан дювляти йарадылмышдыр.

     Антони иля мцбаризядя галиб эялян Рома императору Октавиан Артаваздын гызы, Антонинин оьлунун нишанлысы Иотапаны атасына гайтарды. Октавиан, щятта Ермянистаны да Артавазда верди вя о бураны е.я. 20 илядяк идаря етди. Артаваздын юлцмцндян сонра онун хейли мцддят Ромада йашамыш оьлу II Ариобарзан Атропатенанын шащы олду. Таситин йаздыьына эюря, ерамызын тягр. 1 илиндя Октавиан “йеня бу халгы (ермяниляри) Артабазын оьлу щюкмдар Ариобарзанын табелийиня верди”. Бир гядяр кечдикдян сонра Ариобарзан юлдц вя Октавиан Ермянистаны онун оьлу Артавазда верди. Артавазд бир нечя ил Ермянистаны идаря етди, лакин Октавианын юлцмцндян бир гядяр яввял гятля йетирилди. Ерамызын 20-ъи илляриня гядяр Атропатенаны идаря едян Атропатиляр сцлалясиндян олан сонунъу шащ Ариобарзанын оьлу II Ариоваст иди. Беляликля, Атропатиляр сцлаляси тягрибян цч яср йарым Атропатенаны идаря етмишдир.

     

     

    Бундан сонра Атропатенада щакимиййят Парфийа Аршакиляри сцлалясинин кичик голу нцмайяндяляринин ялиня кечди. Рома тясириня гаршы мцбаризя Атропатена вя Парфийаны даща да йахынлашдырды. Атропатена тядриъян Парфийа тяркибиндя бир чох щалларда юзцнц идаря едян вилайятлярдян бириня – шящря чеврилди. 72 илдя аланларын даьыдыъы йцрцшц заманы Атропатена Парфийа шащы I Волоэезин гардашы Пакор тяряфиндян идаря олунурду. 213–223 иллярдя сонунъу Парфийа шащлары арасында баш верян ара мцщарибяляри дюврцндя Атропатена гыса мцддятя мцстягиллик ялдя етди. 227 илдя Дярбянд кечиди васитясиля Албанийа вя Атропатенайа щунларын вя сабирлярин йцрцшляри баш верди. Атропатена тягр. 244 илдя Сасани шащы I Шапур тяряфиндян истила едилди.

     Атропатена зянэин мадди вя мяняви мядяниййятя малик иди. Атропатена яразисиндя кцп гябирляр эениш йайылмышды. Юлц сых бцкцлмцш шякилдя башы габын аьзына тяряф олмагла кцпя йерляшдирилирди. Гябирляря дяфн кцпц иля йанашы эил габлар вя башга яшйалар да гойулурду. Кцп гябирлярин щеч бир гябирцстц тикилиси олмурду.

     Антик мянбялярин мялуматына эюря, щярчянд Атропатын варисляри македонийалылары юз юлкяляриня “бурахмырдылар”, Керефто даьларындакы (мцасир Иранын Гярби Азярбайъан останы яразисиндя) Щеракл мябядиндя олан йунан йазысы, еляъя дя авроман пергаментляри еллинизм мядяниййятинин Атропатенада йайылдыьыны тясдигляйир. Е.я. 2 ясрин икинъи йарысы Атропатенада йерли яняняляря ясасланан еллинизм мядяниййятинин формалашмасы дюврц иди.

     Ерамызын 1 ясриндя Атропатенанын “парфийалылашмасы” мяишятдя, мемарлыгда вя щяйатын диэяр сащяляриндя кифайят гядяр эцълц иди. Атропатена яразисиндя Парфийа шащлары адындан зярб олунмуш сиккяляр, ясасян дя драхмалар эениш йайылмышды. Ейни заманда, Атропатена мядяниййятинин дя Парфийайа тясири чох иди. Антик мцяллифляр тяряфиндян парфийалыларын тез-тез “мадалылар” адландырылмасы да буну тясдиг едир.

     Атропатенада ясас дин зярдцштилик иди. Еллинизм дюврцнцн сонларында Атропатенада зярдцштилийин мювгейи зяифляся дя, щаким дин олараг галырды. Атропатенанын Парфийа иля йахынлашмасы заманы йад тясирляря гаршы мцбаризядя зярдцштилик онларын байраьына чеврилди. Яряб тарихчиляринин мялуматларына эюря, бу дюврдя Атропатенада йени Авеста зярдцштилийи тяшяккцл тапыр. Сасаниляр дюврцндя ися Атропатена (Адурбадаган) зярдцштилийин ясас мяркязляриндян бириня чеврилир.

     Албанийа антик дюврдя. Албанийа дювлятинин (йун. , латынъа  Albania Caucasensis) Шимали Азярбайъан яразисиндя е.я. 4–3 ясрлярдя формалашдыьы ещтимал олунур. Албанийа дювляти шм.-да Гафгаз даьлары, ш.-дя Хязяр дянизи, г.-дя  Иберийа, ъ.-г.-дя Ермянистан, ъ.-да ися Атропатена иля щямсярщяд иди. Беляликля, Гядим Албанийанын яразиси мцасир Азярбайъан Республикасыны, индики Ермянистан Республикасынын бюйцк щиссясини, Даьыстан Республикасынын (Русийа Федерасийасы) ъянуб щиссясини вя Эцръцстанын Алазан вя Иори (Габырры)  чайларынын вадисини ящатя едирди.

     Антик, албан вя диэяр мянбялярин мялуматына эюря, Албанийада 26 тайфа мяскунлашмышды. Бунлардан албанлар, анариаклар, айнианлар, чилбляр (силвляр), дидурлар (дидойлар), эелляр, щерляр, каспиляр, гардманлар, гаргарлар, легляр, лпинляр (лупениляр), маскутлар (массаэетляр), мцкляр, парсиляр (паррасиляр), сакасенляр (сакесинляр, шакашенляр), савдейляр (содейляр), утиляр вя б. тайфалар мялумдур.

     Мянбялярдя албанларын ады илк дяфя Гавгамела вурушмасы (е.я. 331) иля ялагядар чякилир. Антик мцяллифляр албанларын эюзял, уъабойлу, сарышын сачлы, алаэюз олдугларыны гейд едирляр. Албан тайфасы Шимали Азярбайъан яразисиндя ян ири тайфалардан бири иди. Мящз буна эюря дя бцтцн юлкя “Албанийа” адланмаьа башланмышды.

     

     

    Диэяр ири албан тайфаларындан бири чох заман албанларын юзляри иля ейниляшдирилян утиляр иди. Албанийанын Утийа (Витийа, Отена, Утик) вил. Кцрцн саь сащилиндя йерляширди. Тарихи сянядляр утилярин уди ады алтында Гарабаь бюлэясиндя щятта 18–19 ясрлярдя дя мювъудлуьуну тясдиг едир.

     Каспиляр щаггында мянбялярдян айдын олур ки, онлар якинчилик, малдарлыг, балыгчылыг, сяняткарлыг вя тиъарятля мяшьул олур, дянизчилийи дя йахшы билирдиляр. Каспиляр сон антик вя еркян орта ясрляр дюврцндя Пайтакаран яйалятиндя йашамышлар.

     Албанийадакы Сакасена ( ) вил.-ня бу ады бурайа эялмиш саклар (сакасенляр, шакашенляр) вермишляр. Сакасена йахынлыьында мяскунлашмыш камбоъиляр ися бу вилайятя юз адларыны – Камбисена (Камбечовани, Камбечан) вермишляр. Ерамызын 1 ясриндя Хязярйаны яразидя Маскут чарлыьы мейдана эялмишди.

     Албанийанын етник тяркибиндя чох бюйцк мцхтялифлик мювъуд иди. Буна эюря дя Албанийада е.я. сон ясрлярдя – б.е. илк ясрляриндя мцхтялиф дяфн мярасимляри вя фяргли гябир типляри вар иди. Бурада гуйу, чий кярпиъ, кцп, сахсы тякня, тахтагуту вя катакомба гябирляри ашкар едилмишдир.

     

    Антик мцяллифляр Албанийа торпагларынын мцстясна мцнбитлийини гейд едирляр. Буна эюря дя албан ящалисинин башлыъа мяшьулиййяти якинчилик иди. Изляри Муьан дцзцндя ашкар едилмиш нящянэ гурьулардан тутмуш Мил дцзцндяки кичик кящризляр вя каналларадяк мцхтялиф суварма системляри Албанийа ящалисинин йарадыъы ямяйи щаггында мялумат верир.

     Ялверишли шяраит бурада щям дя малдарлыьын инкишафына имкан йаратмышды. Албанийанын тясяррцфатында гойунчулуг апарыъы рол ойнайырды. Атчылыг вя дявячилик дя мцщцм йер тутурду. Албанлар балыгчылыг вя гушчулугла да мяшьул олурдулар.

     Сяняткарлыг сащясиндя металишлямя, сахсы, шцшя истещсалы вя тохуъулуг йцксяк сявиййядя иди.

     Е.я. 3 ясрдя Албанийада яввял Македонийалы Исэяндярин тетрадрахма вя драхмаларына, бир мцддят сонра ися Селевкилярин сиккяляриня бянзяр йерли эцмцш сиккялярин зярб едилмясиня башланмышды. Е.я. 1 ясрин икинъи йарысында Албанийа базарларында Рома вя Парфийа сиккяляри дя ишлянирди.

     Албанийанын яразисиндян бейнялхалг су вя гуру тиъарят йоллары кечирди. Бунлардан ян мцщцмц йерли ящалинин “Базярэан (йахуд Дявя вя йа Елчи) йолу” адландырдыьы транзит йолун изляри инди дя галмагдадыр. Базярэан йолу Кюндяляндаьын ъянуб йамаъындан кечирди. Мянбялярдя Албанийада 30-дан артыг ири вя кичик шящяр – Айниана, Алам, Албана, Анариака, Бакхийа, Барука, Бозиата, Эелда, Емболайон, Иобула, Иуна, Кабала (йахуд Кабалака), Гайтара, Мамехийа (Самехийа), Нига, Осика, Пайтакаран, Сануа, Сиода, Телайба, Тилбис вя с. щаггында мялумат верилир. Албанийанын ян ири шящяри вя пайтахты Кабала (индики Гябяля) шящяри олмушдур. Пайтакараны тядгигатчылар Бейляган шящяри иля ейниляшдирирляр. Диэяр шящярлярин локаллашдырылмасында чох бюйцк чятинликляр вардыр.

     Албанийаны чар идаря едирди. Мянбялярдя албан чарларындан илк дяфя е.я. 1 ясрин биринъи йарысында Оройсун (Орисин) ады чякилир. Ай илащяси (Селена) мябядинин кащини (щийеревс) щюкмдардан сонра ян щюрмятли шяхс иди. Страбон Иберийа сярщядинин йахынлыьында йерляшян Ай мябядинин тясвирини верир. Бундан башга албанлар Эцняш (Щелиос) вя Зевс аллащларына да ситайиш едирдиляр. Щярби яйанларла йанашы, кащинляр дя Албанийанын сийаси вя иътимаи щяйатында мцщцм рол ойнайырдылар. Мябядлярин эениш торпаг сащяляри вя асылы кяндлиляри вар иди. Антик Албанийада истещсалчыларын бюйцк яксяриййяти азад адамлар иди. Тясяррцфатда гул ямяйиндян дя истифадя олунурду.

      Кабала (Гябяля)

    Кабала (Кабалака, Гябяля) йашайыш йеринин е. я. 3 ясрдя салындыьы эцман едилир. Кабала якинчилик цчцн ялверишли йердя йерляширди. Бу шящяр йахшы мющкямляндирилмишди. Кабала Албанийанын  ири инзибати, тиъарят, сяняткарлыг вя   мядяниййят мяркязи иди. Антик дювр мцяллифи Плини Кабаланы "Албанийада  цстцн олан шящяр" адландырмышдыр.   Ерамызын 6 ясринядяк Кабала Албанийанын пайтахты олмушдур. Шящярин харабалыгларынын цмуми сащяси  50 ща-дякдир. Газынтылар заманы археологлар  бурада шящярин ичгаласынын харабалыгларыны, мябяд вя йашайыш евлярини, ъянуб мцщафизя диварларынын  галыгларыны ашкар етмишляр. Пайтахтын кцчяляриня даш дюшянмишди.  Шящярдя цстц кирямитля юртцлмцш чохлу ев вар иди. Бурада арпа вя буьда сахланылмасы цчцн тахыл анбарлары  да йерляширди. Чий кярпиъдян инша олунмуш евляр дя вар иди. Сцтунлу биналардан  ибарят сарай комплекси хцсусиля диггяти ъялб едир. Гябялянин йахынлыьында еллинизм дюврцня аид олан ири пул дяфиняси дя ашкар едилмишдир.

     

     Ромалылар сярвятлярля зянэин олан Албанийаны ишьал етмяк, бунунла да Щиндистаны Гара дянизля бирляшдирян тиъарят йолуну нязарят алтына алмаг истяйирдиляр. Е.я. 66 илдя Рома сяркярдяси Помпейин башчылыьы иля ромалылар Албанийайа щцъум етдиляр. Помпей гышы Кцр чайы вадисиндя кечирмяк вя йазда фяал щярби ямялиййатлара башламаг фикриндя иди. Помпейин планыны баша дцшян Албанийа чары Оройс тяшяббцсц яля алмаг мягсядиля Рома леэионларына щцъум етди. Оройс дюйцшя 40 минлик гошун чыхарды. Помпейин гошуну албанлара нисбятян сайъа чох иди, щям дя йахшы силащланмышды. Цстялик ромалылар бюйцк дюйцш тяърцбясиня малик иди. Щямин илин декабр айында Кцр сащилиндя – Иберийа иля сярщядин йахынлыьында ганлы дюйцш баш верди. Албанлар цч мющкямляндирилмиш дцшярэядя йерляшян Рома гошунуна щцъум етдиляр. Дцшярэялярдян биринин йахынлыьында албанлар дцшмяни сыхышдырыб хяндяйядяк говдулар. Лакин дюйцшцн эедишиндя цстцнлцйц яля алан ромалылар галиб эялди.

     Оройс вахт газаныб гцввяляри сяфярбяр етмяк мягсядиля Помпейля барышыг баьлады. Бундан сонра Помпей Иберийа иля мцщарибяйя башлады. Вязиййятдян истифадя едян албанлар йенидян щцъума кечдиляр. Е.я. 65 илдя Помпей Албанийайа нювбяти дяфя щцъум етди. Албанлар Иберийа вя Албанийа арасындакы сярщяди бюйцк мясафядя щасарладылар. Яразийя набяляд ромалылар ясир тутдуглары албанлары юлцмля щядяляйиб гыса йолу эюстярмяйи тяляб етдиляр. Щядядян горхмайан ясирляр дцшмян гошунларыны ян узун вя чятин йолла апардылар вя бунунла да Рома леэионларынын йцрцшцнц лянэитдиляр.

     Клавди Елиан. Щейванлар щаггында.17, 32. Мян ешитмишям ки, каспилярин юлкясиндя ири бир эюл вар. О эюлдя "итибурунлу" адландырылан нящянэ балыглар цзцр.  Онларын узунлуьу 8 дирсяйя чатыр.  Каспиляр онлары тутуб дуза гойурлар,  дузлу вя йа гуру щалда дявяляря йцкляйиб Агбатанайа апарырлар.  Бу балыгларын пийини кясиб ондан мялщям  щазырлайыр, дузлусуну сатыр, чох йаьлы олан вя гохусуз балыг йаьындан ися сцрткц кими истифадя едирляр. Балыгларын ичалатыны чыхарыб, ону биширир вя ондан кейфиййятли  йапышган щазырлайырлар: о, щяр шейи чох мющкям йапышдырыр, няйя йапышдырылыбса мющкям дайаныр вя шяффафдыр. О, щяр шейи еля йапышдырыр ки, ону 10 эцн ярзиндя ислатдыгда беля гопмур вя айрылмыр. Фил сцмцйц цзря усталар ондан истифадя едяряк эюзял яшйалар щазырлайырлар.

    Кцрцн сол сащилиндя ромалылар иля албан чары Оройсун гардашы Козисин (вя йа Косидин) башчылыг етдийи гошунларын дюйцшц олду. Албан гошуну 60 мин пийада вя 12 мин сцваридян ибарят иди. Албанларын сцвари гцввяси эцълц олдуьу щалда, ромалыларын ясас зярбя гцввясини йахшы тялим кечмиш интизамлы пийада гошуну тяшкил едирди. Дюйцшдян яввял Помпей  пийадаларыны сцварилярин архасында эизлятмишди. Албанлар йалныз Рома сцвариляри иля савашаъагларыны зянн етдикляриндян щцъума кечдиляр. Бу заман Рома пийадалары дюйцшя гошулдулар, амансыз саваш башланды. Антик мцяллифлярин мялуматына эюря, дюйцшцн гызьын чаьында Козис бир нечя албан дюйцшчцсц иля Рома леэионерляринин сырасыны йарыб Помпейин гярарэащынадяк чатды. Рома сяркярдясини низя иля вуран Козис онун мющкям зирещини дешя билмяди. Ъаваб зярбяси иля Помпей Козиси юлцмъцл йаралады. Мяьлуб олан албанлар йахынлыгдакы мешядя эизляндиляр, лакин Помпейин ямри иля леэионерляр мешяни мцщасиряйя алыб од вурдулар.

     Ромалылар Оройсла сцлщ баьладылар. Помпей юлкянин дахилиня – Хязяр дянизи сащилляриня доьру ирялиляди. Лакин албанларын давамлы эцълц мцгавимяти нятиъясиндя Помпей Хязяря 2 эцнлцк йол галанда эери гайытмаьа мяъбур олду.

     

    Е.я. 36 илдя Рома щюкмдарларындан бири олан Антонинин сяркярдяси Каниди дя албан чары Зобери табе едя билмяди. Е.я. 35 илдя Ород шащын рящбярлик етдийи парфийалылар иля иберлярин, албанларын вя сарматларын бирэя гцввяляри арасында саваш баш вермишдир. Ерамызын 1 ясринин икинъи йарысында диэяр Ъянуби Гафгаз юлкяляриндя вя Атропатенада олдуьу кими, Албанийада да Парфийанын нцфузу артмаьа башлады вя бурада 63 илдян сонра Парфийа Аршакиляри сцлалясинин кичик голу щакимиййятя эялди. Бу сцлаля тезликля ясл албан сцлалясиня чеврилди.

     Албан тарихчиси Муса Каланкатуклунун гейд етдийиня эюря, ерамызын 1 ясриндя Албанийа щюкмдар Аран тяряфиндян идаря олунурду. Албан тарихчисинин диэяр мялуматына ясасян, бу заман Албанийанын яразиси Араз чайындан Хунаракертя (Щунана), йяни Иберийайадяк чатырды.

     

     

    Ерамызын 1 ясринин 90-ъы илляриндя ромалылар, щятта Гобустанадяк эялиб чыхмышдылар. Ромалыларын дяфялярля Албанийаны тутмаг ъящдляриня бахмайараг о, юз мцстягиллийини горуйа билмишдир. 1–3 ясрлярдя алан тайфалары Албанийайа тезтез йцрцшляр етмишляр. Аланларын йцрцшляри нятиъясиндя Албанийанын бир чох шящяри даьыдылмыш, вилайятляри талан едилмишдир. 133 илдя албан щюкмдары Фарасман Атропатенаны мяьлубиййятя уьратды. Бундан сонра о, Ермянистана йцрцш етди вя щятта Каппадокийанын сярщядляриня чатды. 2–3 ясрлярдя Рома императорлары албан щюкмдарлары иля достлуг мцнасибятлярини горуйуб сахламаьа чалышырдылар, амма албан чарлары “онларын йанына эялмякдян бойун гачырырдылар”. 227 илдя тцрк тайфалары – щунлар вя сабирляр Дярбянд кечиди васитясиля Албанийайа йцрцшляр етмяйя башладылар. Аз сонра, тягр. 262 илдя Албанийа Сасаниляр дювлятинин тяркибиня дахил едилди.

     Яд.: Д ь я к о н о в И . М . История Мидии: от древнейших времен до конца IV в. до н.э. М.-Л., 1956; А л и е в И г р а р . История Мидии. Б., 1960; Г р а н т о в с к и й Э . А . Ранняя история иранских племен Передней Азии. М., 1970; История древнего мира. Кн. 3. Упадок древних обществ. М., 1982; Х а л и л о в Д ж . А . Материальная культура Кавказской Албании. Б., 1985; Д а н д а м а е в М . А . Политическая история Ахеменидской державы. М., 1985; А л и е в И г р а р . Очерк истории Атропатены. Б., 1989; А л и е в К . Г . Античная Кавказская Албания. Б., 1992; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 1, Б., 1998; М е л и к о в Р а у ф. Этническая картина Азербайджана в период ахеменидского владычества (VI–IV вв. до н.э.). Б., 2003.

    Рауф Мяликов

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
Ümumi məlumat – 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi
    4.0  TARİX 4.1. Azərbaycan qədim dövrdə

    Азярбайъан гядим дюврдя

    Азярбайъан ян гядим заманлардан е.я. 1-ъи миниллийин яввялляринядяк. Азярбайъанын тябии шяраити ян гядим дюврлярдян инсанын бурада мяскунлашмасына имкан йаратмышдыр.

     Археоложи газынтылар нятиъясиндя топланан мадди мядяниййят галыглары эюстярир ки, Азярбайъан яразисиндя йашамыш инсан юз инкишафында ибтидаи ъямиййятдян башлайараг тарихин бцтцн инкишаф мярщя лялярини кечмишдир.

     

     Палеолит дюврцня аид ян мцщцм тапынтылар Азярбайъан Республикасынын Гарабаь бюлэясиндя Азых, Таьлар, Газах р-нунда Дашсалащлы, Лерик р-нунда Бузейир, Нахчыванын Шярур р-нунда Газма вя Ъянуби Азярбайъанын Урмийа эюлц йахынлыьында Тамтама маьара-дцшярэяляриндя ялдя олунмушдур. Бу абидялярдя Ашюл (Алт Палеолит) вя Мустйе (Орта Палеолит) дюврляринин мядяни тябягяляри гейдя алынмышдыр.

    Дцнйа археоложи абидяляри сырасында хцсуси йер тутан Азых маьара-дцшярэяси Гуручайын сол сащилиндяки даь йамаъларында йерляшир. 10 мядяни тябягя бурада ибтидаи инсанларын 1,5–2 млн. ил яввял йашамаьа башладыьыны сцбут едир. Алт тябягялярдян ашкар олунмуш материаллар ясасында йени археоложи мядяниййят – Гуручай мядяниййяти мцяййянляшдирилмишдир. Кцлли мигдарда тапылмыш даш мямулаты (чапаъаглар, нуклеуслар, гашовлар вя с.) вя истещсал туллантылары ямяк алятляринин щазырландыьыны эюстярир. Гядим инсанын овчулуг вя йыьыъылыгла мяшьул олдуьу мцяййян едилмишдир. 6–5-ъи тябягялярдя оъаг йерляринин гейдя алынмасы гядим Азых сакинляринин сцни йолла од ялдя етмялярини эюстярир.

     

     

    5-ъи тябягядя ямяк алятляри иля бирликдя ибтидаи инсанын алт чяня сцмцйцнцн бир щиссяси ашкар едилмишдир. Бу чяня сцмцйц 350–400 мин ил бундан яввял йашамыш 18–22 йашлы гадына мяхсус олмушдур. Гядим инсан галыглары арасында Азых адамы (азыхантроп) хцсуси йер тутур. Гайа диварындакы хцсуси йерлярдя маьара айыларынын кялляляри ашкар едилмишдир. Кялля сцмцкляриндян биринин цзяриня ити даш алятля чарпаз хятляр чякилмишдир. Бу, азыхантропун сайы билдийини сцбут едир. Азых сакинляри арасында ибтидаи дини тясяввцрляр дя йайылмышды. О дюврцн инсанлары маьаралардан йашайыш йери кими истифадя едир вя гида ахтараркян мящдуд ярази дахилиндя йерлярини дяйиширдиляр.

     Мустйе мядяниййяти (100–35 мин ил яввял) йухарыда эюстярилян маьара-дцшярэялярдян башга Газах  р-нунда Гядирдяря, Мараллы, Узундяря вя диэяр ачыг типли дцшярэяляриндя тямсил олунмушдур.

    Мустйе дюврцнцн сакинляри неандертал типли инсанлар олмушлар. Бу дювря аид Таьлар дцшярэясиндя зянэин чешидли йени ямяк алятляри гейдя алынмыш вя онлара Таьлар типли ямяк алятляри ады верилмишдир. Бу алятляр гядим сакинлярин тясяррцфат вя мяишят щяйатында мцяййян дяйишикликлярин баш вердийини эюстярир.

     

     

    Цст Палеолит мядяниййяти Азярбайъанда е.я. 35–12-ъи минилликляр арасында мювъуд олмушдур. Бу заман артыг мцасир инсан типи – Щомо сапиенс (Дярракяли инсан) мейдана эялмиш, дяфн адятляри йаранмышдыр. Газах р-ну Дамъылы маьарасында, Йатагйери йашайыш йери, Кялбяъяр р-ну Зар ачыг йашайыш йери вя Масаллы р-ну Щишкядяря йашайыш йериндя бу дювря аид гашов, кясиъи, биз вя бычаг типли алятляр гейдя алынмышдыр. Цст Палеолитдя дашдан вя сцмцкдян щазырланмыш даща мцкяммял вя универсал ямяк алятляри мейдана эялмишди.

     

    Мезолит (е.я. 12–8-ъи минилликляр) абидяляри Дамъылы маьарасында вя, ясасян, Гобустан яразисиндя (Аназаьа, Кянизя, Юкцзляр, Фируз, Ъейранлар, Гайаарасы дцшярэяляри) гейдя алынмышдыр.

     Мезолит (е.я. 12–8-ъи минилликляр) абидяляри Дамъылы маьарасында вя, ясасян, Гобустан яразисиндя (Аназаьа, Кянизя, Юкцзляр, Фируз, Ъейранлар, Гайаарасы дцшярэяляри) гейдя алынмышдыр.

     Даш дюврцнцн мярщяляляри

    Ибтидаи иъма ъямиййяти тарихинин ян гядим вя узун чякян мярщялясини Даш дюврц тяшкил едир. Бу дювр, юз нювбясиндя, цч бюйцк тарихи пиллядян кечмишдир: Палеолит – гядим Даш дюврц, Мезолит – орта Даш дюврц вя Неолит – йени Даш дюврц. “Палеолит” терминини илк дяфя 1865 илдя инэилис алими Ъон Леббок ишлятмишдир.

    Палеолит дюврцнцн юзц дя цч мярщяляйя бюлцнцр: ашаьы (вя йа алт, еркян), орта вя цст (йухары) Палеолит. Орта Палеолит Франсадакы йер адына уйьун олараг щям дя Мустйе адланыр. Даш дюврц иля Тунъ дюврц арасындакы кечид мярщяляси Енеолит (Мис-даш) дюврц адланыр. Алимляр беля археоложи дюврляшмяни ямяк алятляринин тякмилляшмяси   просеси вя онларын щазырланмасы   цсуллары ясасында апармышлар.    

     Бу дюврдя чахмаг вя дявяэюзц дашындан щазырланмыш карандашвары нцвяляр, кичик юлчцлц бычагвары лювщяляр, хырда гашовлар, кясиъи вя дешиъи алятляр эениш йайылмышды. Дашдан, балыггулаьыдан вя сцмцкдян дцзялдилмиш мунъуглар, асмалар вя с. бязяк яшйалары тапылмышдыр.   

     Бу мцщцм мярщялядя мянимсямя тясяррцфат формалары (овчулуг, балыгчылыг, йыьыъылыг) эетдикъя инкишаф етмиш вя истещсал тясяррцфатынын елементляри йаранмышдыр. Балыгчылыгда гайыглардан, овчулугда ох вя йайдан истифадя олунурду. Гобустан гайацстц рясмляриндяки гайыг тясвирляри вя овчулуг сящняляри буну сцбут едир. Мезолитин сонунда бязи щейван нювляринин ящлиляшдирилмясиня вя дянли биткилярин беъярилмясиня башланылмышдыр. 

     Неолит дюврц е. я. 8-ъи миниллийин сонундан 6-ъы миниллийин орталарына гядяр давам етмишдир. Якинчи-малдар тясяррцфатына кечидин баша чатмасы иля нятиъялянян бу дюнцш тарихдя “Неолит ингилабы” адландырылыр. Bu  дюврдя инсанын имканлары, фяалиййят даиряси эенишлянмиш, тябии сярвятлярдян истифадя цсуллары артмыш, гябилялярарасы ялагяляр фяаллашмышдыр. Неолит дюврцндя илк якинчи мяскянляри, дулусчулуг сяняти мейдана эялмишдир.

    Бу мяскянлярдя мющрядян тикилмиш биротаглы евлярин йанында анбар, оъаг вя щяйят сащяси вар иди. 

     Илк якинчи мяскянляри Урмийа эюлц щювзясиндя Щаъы Фируз вя Йаныгтяпя, Гобустанда Аназаьа, Кянизя вя Овчулар заьасы, Аьстафа р-нунда Тюйрятяпя, Гарьалар тяпяси вя Шомутяпя, Газах р-нунда Гийамяттяпя, Нахчыванда ися Ы Кцлтяпя йашайыш йериндя вя с.-дя ашкар едилмишдир.    

     Гобустанын Мезолит вя Неолит дюврляри даш мямулатынын охшарлыьы, ящалинин тарихи-мядяни инкишафындакы варислик яняняляри бурада йашайан тайфаларын ейни етник група дахил олдуьуну тясдиг едир.

     Истещсал тясяррцфатында инсан щяйатынын бцтцн сащялярини ящатя едян бир сыра ящямиййятли йениликляря вя дяйишикликляря бахмайараг, ибтидаи ъямиййятдя иъма мцнасибятляри давам едирди.

     Мезолит вя Неолит дюврляриня аид Азярбайъан яразисиндяки дяфн абидяляри, инъясянят нцмуняляри, о ъцмлядян гайацстц тясвирляр вя с. инсанларын мяняви алями –тябии гцввяляря ситайиш, гадына-анайа, яъдадлара пярястиш, ахирят дцнйасына инам щаггында мцяййян тясяввцрляр йарадыр.

     Енеолит дюврц Азярбайъанда е. я. 6- ъы минилликдян 4-ъц миниллийин орталарына гядяр давам етмишдир. Енеолит дюврцндя инсанлар мис кцлчянин дюйцлмя хассясини кяшф едяряк ондан алят вя силащ щазырламаьа башламышлар.

     

     

    Нахчыванда Ы Кцлтяпя, Аьдам р-нунда Чалаьантяпя, Иланлытяпя вя Лейла-тяпя, Ъялилабад р-нунда Яликюмяктяпя, Шямкир вя Газах р-нларында Шомутяпя, Тюйрятяпя, Бабадярвиш, Гарьалар тяпяси, Кечили, Урмийа эюлц щювзясиндя Щаъы Фируз, Далматяпя, Эюйтяпя вя б. йашайыш йерляриндя Енеолит дюврц тябягяси мцяййян едилмишдир.

     Йашайыш йерляриндяки евляр вя тясяррцфат тикилиляри дцзбуъаглы вя йа даиряви планда инша едилмиш, мющря диварлар даш бцнювря цзяриндя щюрцлмцшдцр. Мяскянлярдя якинчилик тясяррцфаты иля баьлы хейли даш щявянэ, даш дястяк, дян дашлары вя сцртэяъляря тясадцф едилир. Бичин алятляри чахмаг вя йа дявяэюзц дашларындан щазырланмыш лювщявары дишлярдян йыьма ораглардан ибарят иди. Тахыл ири кцплярдя вя кярпиъдян щюрцлмцш анбарларда сахланылырды. Тясяррцфатда мцхтялиф ъинс юкцз вя гойунларын олмасы малдарлыьын йцксяк инкишаф сявиййясиня чатдыьыны сцбут едир.

     

     

    Енеолит дюврцндя сянят сащяляринин артмасы мцшащидя олунур. Йени истещсал цсуллары – бурма вя ъилалама техникасы тятбиг едилир, дяриишлямя вя тохуъулуг сащяляри эенишлянир. Истещсал тясяррцфатынын йаранмасы вя инкишафы дюврцндя дулусчулуг юнямли йер тутурду. Эил габлара тялябатын артмасы хцсуси дулус кцряляринин йаранмасына сябяб олурду. Формаъа кобуд ишлянмиш габлар ялля щазырланырды, онларын бишмя кейфиййяти ися йцксяк дейилди. Мисдян вя тябии мярэмцш-никел гатышыьындан дцзялдилмиш яшйалар – мунъуг, дюрдтилли биз, ромбвары лювщя, бычаг тийясинин щиссяси, намялум гырыглар вя металяритмяйя аид гядим мадди галыглар металишлямя сащясиндяки наилиййятляри излямяйя имкан верир. Енеолит дюврцндя Азярбайъан ящалиси гоншу юлкялярля, хцсусиля Месопотамийа иля сых ялагяляр сахлайырды.

     

     

    Еркян Тунъ дюврц е. я. 4-ъц миниллийин орталарындан 3-ъц миниллийин сон рцбцнядяк давам етмишдир. Бу дювря аид илк археоложи материаллар тапынты йериня эюря Кцр-Араз мядяниййяти ады алтында танынса да, бу мядяниййятин щцдудлары чох эенишдир. Яввялки дюврлярин чохтябягяли абидяляриндян башга Кцр-Араз мядяниййятиня аид Фцзули р-нунда Гаракюпяк-тяпя вя Эцняштяпя, Бейляганда Чардахлытяпя, Ъялилабадда Мишарчай, Хачмазда Гяфля тяпяляри, Сяркяртяпя, Аьъабядидя Ъцттяпя, Бярдядя Шортяпя, Аьдамда Гаращаъы вя с. йашайыш мяскянлярини мисал эюстярмяк олар. Бу дювря аид габ-гаъаьын яксяриййяти мящарятля шцйрялянмиш гара цзлцйя вя чящрайы астара маликдир. Габлар ики тяряфдян йарымкцря формалы гулпларла тяъщиз олунмушдур. Орнаментляриндя габарыг, басма вя ъызма цсулу иля ишлянмиш ъцт спираллара, консентрик даиряляря, ромбвары, цчбуъагвары нахышлара, схематик гуш вя щейван рясмляриня тясадцф олунур. Кцр-Араз мядяниййятиня аид йашайыш йерляри орта щесабла 1–2 ща, бязиляри ися даща эениш сащяни тутурду. Евляр даща чох даиряви, бязи щалларда ися дцзбуъаглы формада инша едилирди. Евлярин диварлары вя дюшямяляри адятян эилля суванмыш олурду, гырмызы ширя чякилмяси щаллары да гейдя алынмышдыр. Йашайыш отагларынын мяркязи щиссясиндя эил мангаллар, дивар дибиндя собалар йерляшдирилирди. Бу дюврцн йашайыш йерляринин бязиляри мцдафия щасары иля ящатя олунурду.

     Еркян Тунъ дюврц тясяррцфатында апарыъы йери якинчилик тутурду. Бурада суварма шяраитиндя беъярилян дян галыглары тапылмышдыр. Бунунла беля, дямйя якинчилийи эениш йайылмыш, буьда, арпа, дары, кятан вя пахлалы биткиляр беъярилмишдир. Малдарлыг тясяррцфатында яввялъя гарамал цстцн мювге тутса да, сонрадан сцрцдя даварын артымы мцшащидя олунур. Гойунчулуьун инкишафы Еркян Тунъ дюврцндя даьлыг р-нларын эениш мянимсянилмясинин нятиъясидир. Мал-гаранын артмасы иля ялавя ярзаг мящсуллары ялдя едилмиш вя бунунла баьлы бир сыра йениликляр баш вермишдир. Бу дюврдя илк дяфя эил нещря иъад олунмушдур. О, юз формасыны дяйишмядян Азярбайъанда бу эцня гядяр истифадя олунур. Малдарлыг тясяррцфаты инкишаф етдикъя иъма-тайфа дахилиндя мцлки вя сосиал тябягяляшмя эцълянирди.

     

     

    Кцр-Араз мядяниййяти дюврц йерли филиз йатагларынын эениш истифадяси вя металишлямя сянятинин йцксяк инкишаф сявиййяси иля сяъиййялянир. Метал мямулаты ичярисиндя ян мцщцм алят кцплц вя йасты искянявары тунъ балталар, икиаьызлы йарпагвары хянъярляр, тилли биз, илэякли санъаг вя Гафгазда тапылмыш ян гядим тунъ ораг диггяти хцсусиля ъялб едир. Метал яшйаларын спектрал мцайиняси онларын яксяр щалда мис-мярэмцш тяркибли олдуьуну эюстярмишдир.

     Гафгазда вя гоншу яразилярдя галай йатаглары олмадыьындан вя о, узаг йерлярдян вахташыры эятирилдийиндян, йерли сяняткарлар мисин яримя дяряъясини азалтмаг цчцн она мярэмцш, никел, йа да сцрмя гатмышлар. Газынты заманы абидялярдя мисяритмя кцря галыглары, эил гялиб щиссяляри вя с. тапылмышдыр. Сяняткарлар гиймятли металларла да таныш идиляр. Гызылдан вя гызыл гарышыглы эцмцшдян щазырланан яшйалар да бу дюврдян мялумдур. Филизин чыхарылмасы вя яридилмяси, металын тюкцлмяси, хцсуси гарышыгларын тятбиги, исти вя сойуг дюймя, ямяк алятляринин вя силащларын, бязяк яшйаларынын чешидлянмяси истещсалын йцксяк сявиййядя олдуьуну эюстярир .

     Тапынтылар бу дюврдя Азярбайъанын гоншу юлкялярля, хцсусиля Юн Асийа иля гаршылыглы ялагяляринин олдуьуну тясдиг едир.

     Еркян Тунъ дюврц айин вя адятлярдя йени хцсусиййятлярин йаранмасы иля сяъиййялянир. Мящсулдар гцввялярин инкишафы мадди варидата сащиб олан кишинин ъямиййятдя мювгейини хейли артырыр. Бу дюврдян юлцляр хцсуси сечилмиш йерлярдя басдырылмышдыр. Беля гябиристанларда айры-айры аиля вя нясля аид дяфн сярдабяляри тикилирди. Бу дюврдя кремасийа (мейитлярин йандырылмасы) адяти дя мялумдур. Тайфа башчыларынын гябирляри цзяриндя курганлар гурулурду.

     

     

    Орта Тунъ дюврц (е.я. 3-ъц миниллийин ахыры – 2-ъи миниллийин орталары) мадди мядяниййятдя яввял мювъуд олмуш цмумилийин арадан галхмасы, локал мядяниййятлярин йаранмасы вя инкишафы иля сяъиййялянир. Азярбайъанын ъянуб яразиляриндя бойа нахышлы гырмызы, шималында ися ъызма нахышлы гара-боз сахсы мямулаты Орта Тунъ дюврц абидяляринин мядяни мянсубиййятинин эюстяриъисидир. Бир вя бир нечя рянэля нахышланмыш эил мямулаты Нахчыван яразисиндя Гызылвянэ, Ы Кцлтяпя вя ЫЫ Шортяпя, Нящяъир, Язнябцрт, Пловдаь, Урмийа эюлц щювзясиндя Эюйтяпя, Щяфтявантяпя, Муьанда Ы Мишарчай вя Ъяфярханлы, Гобустанда, Гарабаьда Гаракюпяктяпя, Цзярликтяпя вя бир сыра башга абидялярдян мялумдур. Цзярликтяпя дулус мямулаты садя вя бойалы габлар групуна бюлцнцр. Бязи нцмунялярин ъызма нахышлары аь маддя иля долдурулмушдур. Дулус мямулатлары ялдя, йахуд чархда щазырланырды.

     Йашайыш йерляри бцнювряси дашдан щюрцлмцш мцдафия диварлары иля ящатя олунурду. Евляр вя тясяррцфат тикилиляри дцзпланлы олуб, палчыгла бяркидилмиш дашдан щюрцлцрдц, ири квадрат кярпиълярдян дя истифадя олунурду. Йашайыш йерляринин мцдафия диварлары иля мющкямляндирилмяси тайфаларарасы тоггушмаларын эюстяриъисидир.

     Торпаг вя даш гуту гябирлярин бязиляри кромлехля (бюйцк дашлардан даиряви щасар) ящатя олунмушдур. Юлцляр бцкцлц вязиййятдя, мцхтялиф яшйалар вя габ-гаъагла бирликдя басдырылмышдыр. Яликюмяк-тяпядя кремасийа адяти дя мювъуд иди.

    Дяфн абидяляриндян вя йашайыш йерляриндян метал мямулаты – балта, низя уълуглары, хянъяр тийяси, борулу гармаг, мис газан, дюрдтилли бизляр, дцймяляр, сцрмя вя тунъ мунъуглар, гызыл вя эцмцшдян асмалар вя с. тапылмышдыр. Яшйалар тюкмя цсулу иля щазырланыр, сонра ися аьыз щиссяси дюйцлцр, ишляк щала салынырды.

     Отураг ящалинин тясяррцфатында якинчилийин вя малдарлыьын инкишафы мцшащидя олунур. Давар сцрцсцнцн артмасы иля кючяри щейвандарлыг тясяррцфаты йаранмышдыр. Артыг мящсул верян малдарлыг айры-айры тайфаларын варланмасыны асанлашдырыр, мцлки вя сосиал тябягяляшмяни дяринляшдирирди. Бу, ибтидаи иъма ъямиййятинин сон мярщяляси иди.

     

     

    Тягр. е.я. 3-ъц миниллийин ахырындан Урмийа эюлц щювзяси яразиляринин тарихи щям дя михи йазылы мянбялярдя ишыгландырылыр. Щямин мянбялярдя хцсусиля кутиляр, луллубиляр вя щуррилярин адлары чякилир. Е.я. 22 ясрин сон рцбцндя кутиляр Енридавазирин рящбярлийи алтында Аккад щюкмдары Нарамсинин (Нарам-Суен) гошунларыны мяьлуб етмиш, Шумер вя Аккад юлкяляринин шящярлярини даьыдараг, юзлярини “дцнйанын дюрд тяряфинин щюкмдары” елан етмишдиляр. Кутиляр тягр. бир яср Месопотамийада аьалыг етмишляр. Кути щюкмдары Тириканын 40 эцнлцк щакимиййяти дюврцндя баш вермиш цсйан нятиъясиндя Месопотамийада кутилярин аьалыьына сон гойулду. Кутилярин ады е.я. 2-ъи вя щятта 1-ъи миниллийин мянбяляриндя чякился дя, бу ад Месопотамийадан шм.-да вя ш.- дя йашамыш мцхтялиф халглара шамил едилирди.

     

    Бюйцк етник вя сийаси бирликлярдян бири дя луллуби тайфа иттифагы иди. Онлара табе олан ярази Урмийа эюлцндян Иран кюрфязиня гядяр узанырды. Аккад щюкмдары Нарамсин китабяляринин бириндя “Луллубум даьлыларыны юз ятрафында топламыш Сидурри” цзяриндяки гялябясиндян хябяр верир. Луллуби чары Анубанини юз гялябяляриня щяср олунмуш йазыны Зющаб ш. йахынлыьындакы Сарыпул гайасында щякк етдирмишдир. Луллубилярин гоншу юлкялярля мцнасибяти узун мцддят дцшмянчилик характери дашыйырды вя бязи диллярдя луллу/нуллу “дцшмян” мянасында ишлядилирди.

     Юн Асийанын бюйцк халгларындан бири щурриляр е.я. 3-ъц миниллийин сон рцбцндян дювлятляр гурмуш вя михи йазыдан истифадя етмишляр. Е.я. 2-ъи миниллийин икинъи рцбцндя щурриляр Шимали Месопотамийа яразисиндя Юн Асийанын ян бюйцк дювлятляриндян бирини – Митанни-Щанигалбаты йаратмышлар. Е.я. 1-ъи минилликдя дя щурриляр Ван вя Урмийа эюлц ятрафында эениш йайылмышдылар.

     Урмийа эюлц ятрафында е.я. 2-ъи минилликдя туруккиляр вя кашшу (кассит) тайфаларынын да бир гисми йашайырды. Кашшулар Загрос даьлары тяряфиндян Бабилистана йцрцш етмиш вя узун мцддят бу юлкяйя сащиб олмушлар.

     Орта Тунъ дюврцня аид мадди мядяниййят галыглары вя йазылы мянбяляр Ъянуби Азярбайъанда вя гоншу яразилярдя илк бюйцк тайфа иттифаглары, етнососиал сяъиййя дашыйан бирляшмялярин мювъудлуьу, ъямиййятдя иътимаи бярабярсизлийин эцълянмяси вя тайфалар арасындакы етномядяни ялагяляр барядя гиймятли мялуматлар верирляр.

     Сон Тунъ вя Еркян Дямир дюврц е.я. 2-ъи миниллийин ахыры – 1-ъи миниллийин яввяллярини ящатя едир. Бу дюврдя Азярбайъанын бцтцн яразиляриндя мющкям мцдафия диварлары иля ящатя олунмуш йашайыш йерляри мювъуд иди. Дяфн абидяляри курганлар, даш гутулар вя торпаг гябирлярля тямсил олунур. Азярбайъан яразисиндя бир нечя мядяниййят мяркязи инкишаф едир. Кичик Гафгаз щцдудларында Хоъалы-Эядябяй мядяниййяти щяндяси (бязян ися инсан вя щейван тясвирли) орнаментли гара-боз рянэли керамика мямулаты, енли тунъ гылынълар, тябярзиншякилли балталар, мцхтялиф хянъярляр, борулу низяляр вя йабалар иля сяъиййялянир.

     Талыш вя Муьан зонасында йашамыш тайфаларын мядяниййяти цчцн узун, назик гылынълар, йящяршякилли дястяйи олан хянъярляр, орнаментсиз боз рянэли габлар сяъиййявидир.

     

     

    Азярбайъанын шм.-ш.-индя Даьыстанда йайылмыш Гайакянд-Хорочой мядяниййятиня йахын олан абидяляр мялумдур. Хариъи сятщи кобуд суванмыш боз эил габлар бу мядяниййятин фяргляндириъи яламятидир.

     Нахчыван мядяниййяти керамика формалары иля фярглянир. Бойалы габлар мядяниййяти эетдикъя сцгут етмиш вя ейни формалы чящрайы вя боз-гара керамика иля явяз едилмишдир. Нахчыван материаллары Урмийа эюлц ятрафында ашкар едилмиш абидялярин [Щясянли (Щясянлу), Динщатяпя, Марлик] мядяниййят нцмуняляри иля бир чох ъящятдян ейнилик тяшкил едир.

     Археоложи материаллар Азярбайъанда йашайан тайфаларын иътимаи щяйатында вя истещсалда мцщцм ирялиляйишлярин баш вердийини тясдиг едир. Тунъ дюврцндя емал йцксяк инкишаф мярщялясиня чатмышды, сахсы яшйаларын щазырланмасы заманы дулус чархындан истифадя едилирди. Хыш якинчилийи инкишаф едир, тахыл дюйцмц заманы вялдян кифайят гядяр эениш истифадя олунур, дяндяняли тякяри олан арабалар щазырланырды. Якинчилик тясяррцфаты интенсив сурятдя йцксялмиш, суварма системляри йарадылмыш, баьчылыг вя цзцмчцлцк инкишаф етмиш вя шярабчылыг мейдана эялмишдир.

     Даьлыг бюлэялярин малдар тайфалары метал емалы сащясиндя бюйцк усталыьа малик идиляр. Тунъ яшйаларын истещсалында мцхтялиф цсул вя гайдалар тятбиг едилирди. Бурайа даш вя йа мумдан дцзялдилмиш гялиблярдя металтюкмя, металы исти вя сойуг дюймя, бяндвурма, гайнаглама, кясмя, ъызма вя с. дахилдир. Дямирин мянимсянилмяси бу дюврцн мцщцм щадисяси иди. Лакин щяля бир мцддят тунъ яшйалар дямир иля йанашы щазырланырды. Е.я. 2-ъи миниллийин ахырында дямир йалныз бязяк вя хырда яшйаларын щазырланмасында истифадя олунурду, сонралар дямирдян силащ вя алят щазырланмаьа башланды. Бу дюврдя сяняткарлыг к. т.-ндан тамамиля айрылды. Истещсал ямтяя тямайцллц олмаьа башлады, бу ися мцнтязям мцбадиляйя вя тиъарятя тякан верди. Азярбайъан ящалисинин юлкя дахилиндя вя узаг юлкялярля ялагяляри эенишлянир вя мющкямлянирди. Айры-айры тайфа групларынын бирляшмяси просеси эцълянир, тайфа иттифагларынын йаранмасы мцшащидя олунурду. Беля бир шяраитдя Азярбайъан яразисиндя, Урмийа эюлц ятрафында дювлятйаранма просеси башланмышды.

     

     

    Азярбайъан е.я. 1-ъи миниллийин башланьыъында. Йазылы мянбяляр е.я. 10 ясрин ахырларындан Азярбайъанын ъянуб яразиляри щаггында мялумат верир. Щямин яразиляр кечмиш заманлардакы кими Кутиум вя Луллубум адландырылса да, ономастик материаллара ясасян бурада щурридилли ящали цстцн иди. Йерли ящали антроположи ъящятдян Гафгасион вя Аралыг дянизи типляриня аид иди.

     Урмийа эюлцндян ш.-дя олан яразилярдя мада (амадай) ады алтында танынан тайфалар Иран йайласында вя онунла щямщцдуд олан бюлэялярдя юз тарихи мядяниййятлярини йаратмаьа башлайырлар. Сцварилик, атын юлмцш сащиби иля бирликдя дяфн едилмяси адяти, ата вя диэяр щейванлара ситайиш, инъясянятдя щейван тясвири вя мядяниййятдя башга йени елементляр мейдана эялир вя гоншу яразиляря эетдикъя бюйцк тясир эюстярир.

     Ашшур чары ЫЫ Ададнераринин [е.я. 911–890] заманындан ашшурлулар бу яразиляря гарятчи йцрцшляр етмяйя башламышлар. Узун мцддят Урмийа эюлцнцн ъ. щиссяси Замуа юлкяси ады алтында танынмышдыр. Е.я. 881 илдя Замуанын хейли щиссясини бирляшдирян Даьара вил.-нин башчысы Нур-Адад ашшурлулара мцгавимят эюстярмишдир. Истилачыларын йолуну кясмяк цчцн замуалылар Бабите ашырымында (мцасир Дярбянд-и Базиан) мцдафия дивары щюрмцшляр. Мянбялярдя щцъума мяруз галмыш Бируту, Узе, Лагалага, Бара, Бунаси вя Лабруса галаларынын ады чякилир. Бу вил.-лярдян баъ олараг гарамал, давар, ат, арпа, шяраб, мис вя мисдян щазырланмыш мямулат, эцмцш вя гызыл алмагла кифайятлянмяйян ашшурлулар сонракы ил йенидян йцрцш етдиляр. Бу заман Замуанын башында артыг Амека дурурду. Мцдафиядя онунла бирликдя Аммали ш.-нин щакими Араштуа чыхыш едирди.

     

     

    Ашшурлулар китабядя Замуанын пайтахт шящяри Замрини (бурада чохлу “мис яшйалар, мис вазалар, мис ъамлар, мис мяъмяйиляр, гызыл суйуна чякилмиш синиляр, сарайын сярвятляри, онун топладыьы хязиня” таланды), Аразитку, Аммару, Парсинду, Ириту, Суриту галаларыны 150 ятраф мяскянля бирликдя тутдугларыны гейд етсяляр дя, гяти гялябя щаггында мялумат вермирляр. Сонралар Замуанын зябт олунмуш щиссясиндя ашшурлулар яйалят йарадараг ону Замуа вя йа Мазамуа адландырмышлар. Вил.-ин галан щиссясиня ися Дахили Замуа дейилирди. Бу яразидя, Урмийа эюлцндян ъ.-да, Щясянли тяпясиндя чох галын диварлары, сарай вя мябяд типли мющтяшям тикилиляри олан шящяр ашкар олунмушдур. Бурадан тапылмыш пийаля цзяриндя, диэяр мянбялярдян дя мялум олан Ида юлкясинин щюкмдары Бауринин ады чякилир. Дахили Замуада ян ири сийаси ващидляр Никдиманын вя Никдиаранын торпаглары иди. Мянбялярдя Урмийа эюлц ятрафында даща бир нечя юлкянин дя ады чякилир: Аллабрийа, Эилзан, Каралла, Киррури, Эизилбунда, Месси, Парсуа, Зикерту, Андийа. Бу юлкялярин чоху сонралар щямин яразидя йаранмыш Манна дювлятинин тяркибиня дахил олмушдур.

     Манна дювляти. Маннанын адына “Мунна” формасында илк дяфя е.я. 843 илдя Ашшур чары ЫЫЫ Салманасарын [е.я. 858–824] салнамяляриндя раст эялинир, лакин бурада онун гарят вя ишьал едилмясиндян, йахуд ондан баъ алынмасындан данышылмыр. Е.я. 829 илдя Манна щюкмдары Удакинин щакимиййяти дюврцндя ися юлкянин шящярляри даьыдылараг сайсызщесабсыз гарамал, давар вя башга варидат гарят едилмишдир.

    Е.я. 9 ясрин сону – 8 ясрин биринъи йарысында Ван эюлц ятрафында тяшяккцл тапмыш Урарту дювляти Ъянуби Гафгаз вя Урмийаятрафы яразиляря йцрцшляр етмяйя башлайыр. Ишпуини вя онун оьлу Менуанын бирэя щакимиййяти дюврцндя [е.я. 820–810] урартулулар индики Ъулфа р-ну яразисиня йцрцш етмиш вя Пулуади юлкясинин шящярляри цзяриндя гялябяляри щаггында Иландаьда михи йазы щякк етмишляр. Ады чякилян топонимляр арасында Арасани шящяринин ады мцасир Ярязин к.-нин адында юз яксини тапмышдыр. Пулуади юлкясинин ады ися онун пайтахты Либлиунидян тапылмыш Ы Арэиштинин [е.я. 764–730] йазысында да чякилир. Урмийа эюлцнцн шм. вя г. яразиляриндя тапылан бир сыра йазылы мянбяляр вя мцдафия галалары урартулуларын бу яразиляри зябт етмяк ъящдини эюстярир.

     

     

    Ашшур вя Урарту дювлятляри арасында Урмийаятрафы яразиляря йийялянмяк уьрунда даим мцбаризя эетмишдир. Беля шяраитдя Манна дювляти юз мцстягиллийини сахламаьа чалышыр, хариъи дцшмянляря гаршы инадлы мцгавимят эюстярирди. Маннанын чичяклянмя дюврц чар Иранзу вя онун хяляфляринин щакимиййяти дюврцня тясадцф едир. Манна Гядим Шяргдя эцълц дювлятлярдян бириня чеврилир. Асылы вил.-ляр дя дахил олмагла Манна дювляти Урмийадан ъ.-да вя шм.-да йерляшян яразиляри, Гызылцзян чайы щювзясинин хейли щиссясини вя ондан ъ.-да йерляшян бюлэяляри ящатя едирди. Гядим Манна вя индики Нахчыван яразиляриндя ашкар олунмуш мадди мядяниййят галыглары  арасында сых охшарлыг бир тяряфдян етник гощумлугдан, диэяр тяряфдян ися Маннанын шм.-а узанан сярщядляриндян хябяр верир. “Чар шящяри” Изирту (Зирта) узун мцддят Манна чарлыьынын пайтахты олараг галырды. Дювлятин башында ирси щакимиййятя малик щюкмдар дурурду. Беля ки, Иранзудан сонра щакимиййят онун оьуллары – юлкяни ардыъыл идаря едян Азанын вя Уллусунунун ялиня кечди. Ащшеридян сонра ися Маннаны онун оьлу Уалли идаря едирди.

     Дювлят “Манна чарынын ъанишинляри” башда олмагла вил.-ляря бюлцнцрдц. Вил.ляр вахташыры айрылмаьа ъан атырдылар. Е.я. 8 ясрин ахырында Андийа, Зикерту вя Эизилбунда ъанишинляри урартулуларла бирляшиб мяркязи щакимиййятя вя онунла иттифагда олан ашшурлулара гаршы чыхыш етдиляр. Лакин е.я. 714 илдя Ашшур чары ЫЫ Саргонун [е.я. 722–705] йцрцшц нятиъясиндя урартулуларын щцъумуна сон гойулду. Уауш (индики Сящянд) даьында олан дюйцшдя Урарту чары дящшятли мяьлубиййятя уьрады вя юзцнц юлдцрдц. Маннанын зябт едилмиш 22 галасы вя 2 мющкямляндирилмиш шящяри эери гайтарылды. Юлкя бярпа олунмаьа башлады, “пярян-пярян дцшмцш манналылар” юз йерляриня гайытдылар.

     Манна дювляти гцввятляняряк щятта Ашшур торпагларына басгын етмякдян чякинмямишдир. Саргонун вариси Синаххериб [е.я.705–681] манналыларын онун щакимиййятиня итаяткарлыгла бойун яймямяляриндян шикайятлянир.

     Е.я. 8 ясрин сонунда йазылы мянбяляр тарих сящнясиня чыхан йени бир гцввя – киммериляр вя скифляр щаггында хябяр верир. Онлар шм.-дан Гафгазы кечиб, Йахын Шярг яразиляриня басгын етмишляр. Минэячевир некрополунда, Саггыз дяфинясиндя вя башга абидялярдя онларын изляриня раст эялинир. Скифлярин эялиши иля йени силащ, хцсусян цчтилли борулу ох уълуглары эениш йайылды. Онларын симасында манналылар юзляриня мцттяфиг газандылар.

     Асархаддонун [е.я. 680–668] щакимиййяти дюврцндя Манна киммериляр, скифляр (искитляр) вя мадалыларла иттифаг гуруб Ашшуру сыхышдырмаьа вя онун торпагларыны ялиндян алмаьа башламышды.

    Лакин Маннанын чичяклянмяси узун  чякмяди. Тягр. е.я. 660 илдя ашшурлулар манналылары аьыр мяьлубиййятя уьратдылар, бир чох галаны вя щятта пайтахт Изиртуну ишьал етдиляр, бол гянимят яля кечирдиляр. Юлкядя баш верян цсйан нятиъясиндя чар Ащшери щялак олду. Тахта сащиб олан Уалли Ашшур тяряфиня кечди. Сонралар да манналылар ашшурлуларла бирликдя мадалылара гаршы чыхыш етмишляр. Е.я. 615–610 илляр арасында Йахын Шяргин бир сыра юлкяляри, о ъцмлядян Манна мадалылар тяряфиндян ишьал олунду. Маннанын ады сон дяфя Библийада Йеремийа пейьямбярин китабында чякилир.

     Маннанын чичяклянмяси игтисади йцксялишя ясасланмышдыр. Диварларла мющкямляндирилмиш шящярлярин вя онларын мцдафияси цчцн кичик галаларын мювъудлуьу тикинти техникасынын вя мцдафия имканларынын йцксяк олдуьуну эюстярир. Ящалинин отураг щяйат сцрян щиссяси эениш мигйасда якинчилик вя баьчылыгла мяшьул олмушдур. Малдарлыг вя атчылыг мцщцм рол ойнамышдыр. Маннада бядии сяняткарлыг йцксяк сявиййяйя чатмышды.

     Йерли ящалинин дини бахышлары щаггында йазылы мянбялярдя мялумат чох ъцзидир. Онларын шящярляриндя мябядляр тикилир, илащиляря щейкялляр гойулур вя шцкранлыг дуалары охунурду.

     

    Изирту

    Маннанын “чар шящяри” – пайтахты. Тядгигатчыларын фикринъя Изирту шящяри Ъянуби Азярбайъанда мцасир Зивийя ш.-нин йахынлыьында йерляширди. Изирту да диэяр Манна шящярляри кими мцдафия характерли гала диварлары иля ящатялянмишди.  Шящярдя ики вя цчмяртябяли биналар,  еляъя дя, эцман едилдийиня эюря, мябядляр вар иди. Е. я. 716 илдя  Ашшур щюкмдары ЫЫ Саргон Изиртуну тутуб йандырмышды. Лакин шящяр тезликля  бярпа олунмушду. Е. я. 650 илдя Ашшур щюкмдары Ашшурбанипал йенидян  Изиртуну зябт едяряк даьытмышды.

     Мадди мядяниййят абидяляри, дяфн адятляри, керамика вя метал мямулатынын цзяриндяки тясвирляр ящалинин мяняви щяйатынын хцсусиййятлярини якс етдирир. Щясянлидян тапылмыш гызыл ъамын цзяриндяки тясвирляр илащиляря ситайиши вя гурбан верилмясини парлаг шякилдя якс етдирир. Гядим инанъларда дирилик аьаъына ситайиш бюйцк йер тутурду. Бу, тябиятин юлцб дирилмяси идейасыны, инсанларын ящйайа вя ахирятя инамыны тяъяссцм етдирирди.

     Яд.: Д ь я к о н о в И . М . История Мидии: от древнейших времен до конца IV в. до н.э. М.-Л., 1956; А л и е в И г р а р. История Мидии. Б., 1960; Д й с о н Р. Щ. Проблемс оф протощисториъ Ыран ас сеен фром Щасанлу. ЖНЕС, № 24, 1965; Д ж а ф а р з а д е И. М. Гобустан. Б., 1973; А б и б у л л а е в О. Х. Энеолит и бронза на территории Нахичеванской АССР. Б., 1982; Д ж а ф а р о в А. К. Мустьерская культура Азербайджана. Б., 1983; Г у с е й н о в М. М. Древний палеолит Азербайджана. Б., 1986; Н а р и м а н о в И. Г. Культура древнейшего земледельческо-скотоводческого населения Азербайджана. Б., 1987; Г а ш г а й С. М. Манна дювляти. Б., 1993; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 1, Б., 1998; А х у н д о в Т. Северозападный Азербайджан в эпоху энеолита и бронзы. Б., 2001; Р ц с т я м о в Ъ. Н., М у р а д о в а Ф. М. Гобустан петроглифляри. Ъ. 1, 2-ъи китаб, Б., 2003.

    Солмаз Гашгай

     

    Азярбайъан яразисиндя Скиф шащлыьы. Е.я. 1-ъи миниллийин яввялляриндя Гара дянизин шимал сащилляриндя вя Гафгаз бярзяхиндя кючяри тайфалар йашайырдылар. Бу тайфалар щаггында гядим Шярг вя антик мянбялярдя мялумат верилир. Археоложи материалларла тясдиг едилян йазылы гайнаглар бу тайфалары киммерляр вя скифляр (саклар) щесаб етмяйя имкан верир. Киммерлярин адына илк дяфя Ашшур мянбяляриндя Манна иля ялагядар олараг е.я. 8 ясрин сон рцбцндя раст эялинир. Скифляр ися е.я. 674 иля аид олан Ашшур мятниндя Манна яразисиндя ишкузаи (ашкузаи) ады алтында гейд олунур. Бу мятндя “Саклар юлкяси вя Гутиумун шащы” адландырылмыш киммер башчысы Тугдамменин ады чякилир. Сакларын мяскяни Маннанын йахынлыьындакы яразилярдя йерляширди. Онлар (саклар) юз адларына уйьун олараг бу вилайятя Сакасена адыны гоймушдулар (Страбон). Бу ад скифлярин мяскунлашдыьы Кцр чайындан ъянубдакы Эянъя-Газах бюлэяси яразисиня аиддир. Азярбайъанын шм.-г. яразиляриндя киммер-скиф йцрцшляри дюврцня аид гябирлярин ашкарланмасы, йени дяфн адятинин формалашмасы бурайа йени етник групун эялдийини тясдигляйир. Минэячевирдя яйри бычаглар вя бцлюв дашлары, щямчинин скиф типли ох уълуглары, гылынълар вя низя уълуглары тапылмышдыр. Газынтылар заманы уълары аьзыачыг йыртыъы щейван башы шяклиндя олан билярзикляря вя тунъ эцзэцляря тясадцф едилмишдир. Цзцкмющцрлярдян биринин цзяриндя башында щцндцр шишуълу папаг вя юзцнямяхсус эейими олан сак-тиграхауда тясвир едилмишдир.

     Щеродотун (е.я. тягр. 490/480–425) мялуматына эюря, е.я. 8 ясрин сонунда скифляр тяряфиндян сыхышдырылан кючяри киммер тайфалары Юн Асийайа дахил олмушлар. Киммерляр урартулуларла тоггушараг ики бюйцк ахына бюлцнмцшляр: биринъи ахын Юн Асийанын ъянубуна, икинъи ахын ися Маннанын яразисиня вя Маданын шм.-г. щиссясиня йюнялмишди. Бу заман Юн Асийада Ашшур чарлыьынын ясаряти алтында олан халглар юз азадлыьы уьрунда мцбаризя апарырдылар. Киммерляр Ашшура гаршы мцбаризядя мадалыларын мцттяфигляри идиляр. Тезликля манналылар вя скифляр дя бу иттифага гошулдулар. Скифляр е.я. 7 ясрин 70-ъи илляриндя Ишпакай башда олмагла ашшурлулара гаршы фяал мцбаризя апарырдылар. Бу щадисяляр Мада шащлыьынын мейдана эялмяси иля бир вахта дцшмцшдц.

     Е.я. 674 илдя мейдана эялмиш Скиф шащлыьы бир нечя ониллик ярзиндя Юн Асийанын щярби-сийаси щяйатында мцщцм рол ойнамышдыр. Мянбяляр скифлярин Ашшур чарлыьына гоншу олан яразилярдя, хцсусян Манна вя Мададакы фяалиййяти иля бярабяр, Ишкуза (Скиф) юлкясинин шащы Партатуа (йун. Πρωτοθύης) щаггында да мялумат верир. Эцман етмяк олар ки, Ишкуза юлкяси Ашшурун дипломатик фяалиййят даирясиндя иди вя Кцр чайынын орта ахары (сонракы Сакасена вилайяти) иля Урмийа эюлц арасында йерляшян яразини ящатя едирди. Яввялляр Партатуа манналылар вя мадалыларла бирликдя Ашшура гаршы мцбаризя апарырды. Лакин тезликля Ашшур чары Асархаддон юз гызыны Партатуайа яря вермякля ону юз тяряфиня чякди вя бунунла Скиф шащлыьы Ашшурун сядагятли мцттяфигиня чеврилди. Нятиъядя мадалыларын, манналыларын вя киммерлярин коалисийасы Ашшур чарлыьы цзяриндя там гялябя чала билмяди.

     Партатуадан сонра онун оьлу Мади (йун. Μαδύης) скифлярин шащы олмушдур. Йазылы мянбялярдя е.я. 7 ясрин 40–20-ъи илляриндя Скиф шащлыьы яразисиндян скифлярин атлы дястяляринин Урартуйа, Сурийайа, Фялястиня вя щятта Мисиря йцрцшляри щаггында олан мялумат щям дя археоложи материалларла тясдиг олунур. Мада да скифляр тяряфиндян мяьлуб едилмиш вя цзяриня баъ гойулмушду. Щеродотун мялуматына эюря, скифляр Асийада ийирми сяккиз ил щюкм сцрмцшдц.

     Мада шащы Киаксарын щакимиййяти дюврцндя, тягр. е.я. 7 ясрин 20-ъи илляринин сонунда мадалылар скифлярин щакимиййятиндян хилас олараг Скиф шащлыьынын яразисиня йийяляндиляр. Скиф шащлыьы бир мцддят Мада шащлыьынын тяркибиндя юзцнцидаря едян гурум кими галмышдыр. Библийанын мялуматына эюря, шимал кючяриляри даща бир нечя ил Юн Асийанын халгларыны дящшятя эятирмякдя давам етдиляр. Е.я. 6 ясрин яввялляриндя мянбялярдя Ашкеназ (Скиф) шащлыьынын адынын Манна, Мада вя Урарту иля бир сырада чякилмяси дя скифлярин эцъцндян хябяр верир. 590 илдя Мада иля Лидийа арасында мцщарибя башлананда Киаксар тяряфиндян Скиф шащлыьы ляьв едилди. Скифляр шащлыьын ляьвиндян сонра да “саклар”, “ортокорибантиляр” (“тиграхауда”) вя “сакасенляр” ады алтында Азярбайъан яразисиндя йашамагда давам едирдиляр.

     Скифлярин диэяр щиссяси Гара дянизин шимал сащилляриня гайытмыш вя бурайа Юн Асийа мядяниййятиня хас олан елементляр, о ъцмлядян инъясянятя “щейвани цслуб” эятирмишдиляр. Скифлярин Азярбайъан тарихиндя дя ролу бюйцк иди. Нисбятян сабит яразийя малик олан Скиф шащлыьы Азярбайъан яразисиндя азы 80 ил мювъуд олмушдур. Скифляр Азярбайъанда щярб сянятиня дя мцяййян тясир эюстярмишляр. Йерли ящали онлардан ат белиндя ох атмаг кими дюйцш цсулуну юйрянмишдир.

     Азярбайъан Мада (Мидийа) шащлыьы дюврцндя. Мадалыларын мяскунлашдыьы вил.-ин ады илк дяфя е.я. 835 илдя Ашшур мянбяляриндя чякилир. Мадалыларын тайфа иттифагы, ясасян, Маннадан ш.-дя вя ъ.-ш.-дя йерляшян вил.-лярдя тяшяккцл тапмышды. Щеродот “Тарих” ясяриндя мадалыларын иттифагына дахил олан алты тайфанын – аризантлар, будиляр, буслар, маглар, паретакенляр вя струхатларын адларыны чякир.

     

     

     

    Е.я. 8 ясрдя Маданын (йун.– )  бир сыра яйалятляри истила едилиб Ашшур дювлятинин яразисиня бирляшдирилмишди. Е.я. 7 ясрин 70-ъи илляриндя Каштаритинин (Мада дилиндя – ) рящбярлийи иля баш вермиш эцълц цсйан нятиъясиндя ашшурлулар Мада вил.-ляриндян тамамиля говулмуш вя Мада шащлыьы мейдана эялмишди. Каштарити Маданын илк шащы олмушдур. Онун йаратдыьы щярби иттифагын мяркязи мцасир Щямядан ш.-нин йахынлыьында йерляширди. Сонралар бурада Маданын пайтахты Агбатана (Мада дилиндя   Щамгматана) шящяри салынмышды. Лакин аз сонра Йахын Шярг юлкяляринин бир чохунда, о ъцмлядян Мадада скифляр юз аьалыьыны бяргярар етдиляр. Скифляр гарятчилик мягсядиля вахташыры йцрцшляр едир вя онлардан асылы юлкялярдян баъ алырдылар.

     Мада шащы Киаксар [е.я.625–585] (йун.– ;Бабил дилиндя – - ; Мада дилиндя – ) щярби ислащат кечирдикдян сонра е.я. 624 илдя Мадада скифлярин щакимиййятини девирди. Аз сонра Киаксар Бабилистан щюкмдары Набопалассар иля Ашшура гаршы щярби сазиш баьлады. Е.я. 614 илдя мадалылар Ашшурун пайтахты Ниневийаны (Нейняваны) мцщасиряйя алдылар, лакин яля кечиря билмядиляр, явязиндя юлкянин гядим пайтахты Ашшур ш.-ни тутараг, гарят едиб даьытдылар. Бабиллиляр ися Ашшура эеъ эялдиляр. Мадалылар вя бабиллиляр иттифагларыны сцлаля никащы иля мющкямлятдиляр. Е.я. 612 ил-дя мцттяфигляр гяти щцъумла Ашшурун пайтахты Ниневийаны зябт едиб даьытдылар. Ашшур дювлятинин бир щиссяси Маданын яразисиня гатылды. Мадалыларын Ашшур цзяриндя гялябяси нятиъясиндя Мада Юн Асийанын бюйцк дювлятиня чеврилди.

     

    Агбатана (Екбатана)

    Мада шащы Каштарити тяряфиндян ашшурлулара  гаршы йарадылмыш щярби мяркяз.  Кар-Кашши ["Кашшуларын (касситлярин)  колонийасы"] адланан галанын йахынлыьында йерляширди. Агбатана Мада тайфа башчыларынын гядим топланыш  йериндя (Мада дилиндя Haмgmatana   – "топланыш йери" демякдир), тягр.  е. я. 7 ясрин яввялляриндя Мада дювлятинин пайтахты кими инша едилмишди. Щеродота эюря, Дейок Агбатананы юзц цчцн тикдирмишди. Шящяр тиъарят йолларынын кясишмя нюгтясиндя йерляширди. Агбатана ири тиъарят, сяняткарлыг вя мядяниййят мяркязи иди. Агбатана шящяринин галыглары мцасир Щямядан шящяри йахынлыьындадыр.

    Бундан сонра мадалылар Киаксарын башчылыьы иля Щирканийа, Парфийа, Персида (Парса), Елам, Манна, Скиф шащлыьы вя Урартуну тутдулар. Лакин Манна, Скиф шащлыьы вя Урарту мцяййян заман ярзиндя (е.я. 6 ясрин 90-ъы илляринин сонларынадяк) юзцнц идаря едирди вя мадалыларын “кичик” мцттяфигляри сайылырдылар.

    Маннанын ишьалынын Мада тясяррцфатынын инкишафы цчцн бюйцк ящямиййяти олду. Йцксяк инкишаф етмиш кянд тясяррцфатына, сяняткарлыьа вя шящяр щяйатына малик олан Манна Мада дювлятинин игтисадиййатынын йцксялишиндя мцщцм рол ойнады вя онун мядяни-игтисади мяркязиня чеврилди. Мадалыларын Кичик Асийанын бир щиссясини тутмасы о дюврцн гцдрятли дювлятляриндян олан Лидийанын чары Алиаттанын онлара гаршы чыхыш етмясиня сябяб олду; Лидийа иля мцщарибя яряфясиндя Мада тяряфиндян Манна, Скиф шащлыьы вя Урартунун юзцнцидарясиня сон гойулду. Мада вя Лидийа арасында саваш беш ил (е.я. 590–585) давам етди вя сцлщ мцгавилясинин имзаланмасы иля баша чатды. Сазишя эюря, Мада вя Лидийа арасында сярщяд Галис (мцасир Гызыл Ирмаг) чайы бойунъа мцяййянляшдирилди.

     Маннанын Мада тяряфиндян ишьалы Ъянуби Азярбайъан яразисинин етник эюркяминин дяйишмясиндя щялледиъи рол ойнады. Интенсив етник просеслярин нятиъясиндя йерли тайфалар “мадалылар” адланмаьа башладылар. Маданын бир щиссясиня чеврилмиш Манна ися “Мада”, йахуд “Кичик Мада” адланмаьа башлады. Мадалылар тяряфиндян Маннанын вя Ашшурун ишьалында онларын мцттяфигляри кими гядимдян Ъянуби Азярбайъан яразисиндя йашайан асагартиляр (Ашшур мянбяляриндя – зикирту) тайфасы да йахындан иштирак едирди. О заман асагартиляр Ъянуби Азярбайъан яразисинин чох щиссясиндя вя кечмиш Ашшур чарлыьынын Арбела вил.-ндя йайылмышдылар.

     Киаксарын юлцмцндян сонра онун оьлу Астиаг (йун. – ; Бабил дилиндя – ; Мада дилиндя –йа да ) Мада шащы [е.я. 585–550] олду. Астиаг Бабилистан чарлыьы иля мцщарибя едирди. Ондан горунмаг цчцн бабиллиляр “Бюйцк Мада дивары”ны инша етдиляр, лакин буна бахмайараг мадалылар Бабилистанын Щарран вил.-ни тутмаьа наил олдулар. Астиагын Мадада мяркязи щакимиййяти мющкямляндирмясиндян наразы галан бир груп тайфа яйанлары щятта онун дцшмянляринин тяряфиня беля кечмяйя щазыр идиляр. Е.я. 553 илдя Мададан асылы олан Персида вил.-нин щюкмдары Кирин (гядим фарс дилиндя – ) башчылыьы иля фарслар цсйан етдиляр. Астиаг Мада гошунларыны Бабилистанын Щарран вил.-ндян эери ъякмяк мяъбуриййятиндя галды. Фарсларла щялледиъи дюйцшдя Мада яйаны Щарпаг гошунларынын бир щиссяси иля бирликдя Кирин тяряфиня кечди. Бунун нятиъясиндя е.я. 550 илдя мадалылар мяьлубиййятя уьрадылар.

     

    Кир Мада щюкмдарларынын рясми титулларыны (“бюйцк шащ”, “шащлар шащы”, “юлкяляр шащы”) гябул етди. Мада шащларынын хязиняси Пасаргадайа апарылды вя Агбатана Ящямяни шащларынын игамят-эащларындан бири олду, Мада цзяриня ися мяьлуб дювлят кими баъ гойулду. Мада яйанларынын бир гисми щям Кирин, щям дя онун хяляфляринин дюврцндя юз имти-йазларыны горуйуб сахлайа билдиляр. Кир формал олараг Мада шащлыьыны Ящямяниляр (гядим фарс дилиндя Щахаманишийа) дювлятинин тяркибиндя сахласа да, фактики олараг Маданы фарс ъанишини идаря етмяйя башлады. Фарслар ясасы Ашшур янянясиндян эялян Маданын дювлят идарячилийи системини гябул етдиляр. Ящямяниляр империйасынын тяркибиндя Мада Персидадан сонра икинъи йердя иди, она эюря дя ятраф халглар (йунанлар, йящудиляр, мисирлиляр вя б.) Маданын ишьалына щакимиййятин Астиагдан Киря ирсян кечмяси кими бахырдылар вя фарслары “мадалылар” адландырыр, фарсларын тарихини Мада тарихинин давамы щесаб едирдиляр.

     Мадалыларын Гядим Шяргин эцълц дювлятляри иля мцбаризядя уьур газанмасы вя онлары нисбятян асанлыгла тута билмяси онунла изащ едиля биляр ки, Мадада ямлак бярабярсизлийи щяля дяринляшмямиш, сосиал тябягяляшмя мейдана эялмямишди. Мящз буна эюря дя Мада гошуну бцтцн Мада халгындан ибарят иди. Мада дювляти кифайят гядяр ири олса да, йарымасылы чарлыглары вя тайфалары юз тяркибиня гатан зяиф бир гурум иди. Бу амил Маданын иътимаи мцнасибятляриндя дя юз яксини тапмышды. Сырави мадалыларла яйанлар арасында ямлак фярги артдыгъа азад иъма кяндлиляринин истисмарынын эцълянмяси иля йанашы, щюкмдар тясяррцфатларында вя мябяд торпагларында ишляйян гулларын да сайы чохалырды.

     Мадалыларын тясяррцфатынын ясасыны якинчилик вя малдарлыг тяшкил едирди. Якинчиликдя сцни суварма бюйцк рол ойнайырды. Маданын Нисайа чюлляриндя гиймятли ат ъинсляри бяслянилирди. Яразиси дямир, гурьушун, эцмцш, ялван вя гиймятли дашларла зянэин иди, бурада щабеля нефт щасил едилирди.

     Щеродот. Тарих I, 98. Дейок мющкямляндирилмиш шящяри – индики Агбатананы уъалтды;[орада] шящяр диварынын бири диэярини даиряви шякилдя ящатя едирди. Гала диварлары еля тикилмишди ки, бир [диварын] даиряси о биринин цстцндян бцръцн щцндцрлцйцня гядяр уъалырды. Шящярин  тяпядя йерляшмяси [галанын] беля гурулушу цчцн ялверишли шяраит йарадырды,  буна бахмайараг, щямин йер сцни шякилдя бир гядяр дяйишдирилмишди.  Дивар даиряляринин сайы йедди иди: сонунъу даирянин дахилиндя щюкмдар  сарайы вя хязиня йерляширди. Ян бюйцк дивар даирясинин узунлуьу тяхминян  Афина даиряви диварынын узунлуьу иля  ейнидир. Биринъи дивар даирясинин бцръляри аь, икинъи – гара, цчцнъц – сарымтыл-гырмызы, дюрдцнъц – тцнд эюй, бешинъи – нарынъы-гырмызы рянэлярдя иди.  Беляликля, бцтцн бу беш даирянин бцръляри  ялван шякилдя рянэлянмишди.  Сонунъу ики даирядян бири эцмцшц,  диэяри ися гызылы рянэдя иди.

    Сяняткарлар ямяк алятляри, силащ, мяишят яшйалары вя с. дцзялдир, парча вя халча тохуйурдулар. Мадада иншаат сяняти дя йцксяк инкишаф сявиййясиня чатмышды. Мадалы дашйонан усталарын ямяйиндян сонралар Ящямяни шащлары Суз шящяриндя сарай тикинтисиндя истифадя етмишдиляр.

     Йахын Шярг юлкялярини Мяркязи Асийа вя Щиндистанла бирляшдирян ян мцщцм тиъарят йолларындан бири Маданын яразисиндян кечирди.

     

     

    Мада дювлятинин башында шащ дурурду вя онун щакимиййяти ирси иди. Шащ иля тайфа яйанлары арасында щакимиййят уьрунда мцбаризя эедирди. Дювлятин идаря олунмасында зярдцшти маглар (кащинляр) мцщцм йер тутурдулар. Е.я. 7 ясрдя Мадада зярдцштилик рясми дювлят дини олду. Бу дин Зярдцшт (Авеста дилиндя   , йун. – ) тяряфиндян йарадылмышдыр. Зярдцштилийя эюря, Ащура Мазда (орта ясрлярдя – Щюрмцзд, Щюрмцз) ишыг, щяйат вя щягигят тяъяссцмц олан Хейир аллащы иди. О, щяля дцнйа йаранмаздан яввял вар иди вя даим Шяр, гаранлыг вя юлцм тяъяссцмц олан Ангра Манйу (орта ясрлярдя – Ящриман, Ящримян) иля мцбаризя апарырды. Хейир илащиляри Амеша Спенталар, йазаталар вя б. Ащура Мазданын, Шяр илащиляри  дайвлар (дивляр) ися Ангра Манйунун рящбярлийи алтында идиляр. Зярдцштилик тялиминя эюря, инсан Ащура Мазда тяряфиндян йарадылыб, амма юз дцшцнъя вя щярякятляриндя мцстягилдир, она эюря дя Шяр гцввяляринин тясири алтына дцшя биляр. “Хейир дцшцнъяли”, “хейир сюзлц” вя “хейир ямялли” мюмин зярдцштинин вязифяси Ангра Манйу вя онун кюмякчиляри олан Шяр рущлара гаршы мцбаризя апармагдыр. Сон нятиъядя Хейир Шяр цзяриндя гялябя чалаъаг вя бунунла да хейирхащлыг бяргярар олаъагдыр. Ащура Маздайа сяъдя етмяк цчцн зярдцштиляр онун мцъяссямяси сайылан од мябядляри инша едирдиляр. Зярдцштилийин кащинляри маглар, мцгяддяс китабы ися Авеста иди. Зярдцштилик иудаизм, христианлыг, буддизм вя гядим йунан фялсяфясинин инкишафына бюйцк тясир эюстярмишдир.

     

     

    Мада мядяниййяти вя дини атропатеналыларын мяняви мядяниййят хязинясиня дахил олмуш, мадалыларын юзляри ися Атропатена сакинляринин етник тарихиндя чох  мцщцм рол ойнамышлар.

     Азярбайъан Ящямяни шащлыьы дюврцндя. II Кирин йаратдыьы дювлят тарихчиляр тяряфиндян Ящямяниляр дювляти адландырылыр. II Кир Маданы вя яввялляр она табе олан юлкяляри юз шащлыьына дахил етмишди. Сонра Лидийа чарлыьы (е.я. 547) вя Бабилистан (е.я. 539) ишьал едилди. Е.я. 530 илдя Томирисин башчылыг етдийи массаэет тайфалары иля савашда Кир юлдцрцлдц. Бундан сонра Кирин оьлу Камбиз (гядим фарс дилиндя – Камбу&ийа) шащ [е.я. 530–522] олду.

     Е.я. 525 илдя Камбиз Мисири юзцня  табе етди. Камбиз Мисирдя оларкян е.я. 522 илдя Мада магы Гаумата чеврилиш етди. Гауматанын чеврилиши щаггында рявайятляр Бисцтун (Бещистун) китабясиндя вя Щеродотун “Тарих” ясяриндя якс олунмушдур. Мартын 11-дя маг Гаумата Камбизин кичик гардашы Бардийанын ады алтында Ящямяниляр дювлятиндя щакимиййяти зябт етмиш вя юзцнц шащ адландырмышды. Камбиз тяъили Персидайа йола дцшмцш, лакин сяфяр заманы намялум шяраитдя юлмцшдц. Тахтда йерини мющкямлядян маг Гаумата Ящямяниляря табе олан бцтцн халглары 3 ил мцддятиня верэи (баъ) вя щярби мцкялляфиййятлярдян азад етмиш, игамятэащыны Мадада йерляшян Сикайауватиш галасына кючцрмцшдц. Гауматанын Персидада галмагдан ещтийатландыьы ещтимал олунур. Бцтцн бунлар Гауматанын чеврилишинин Ящямянилярин щакимиййятиня гаршы йюнялдийини тясдигляйир. Йедди фарс яйаны Гауматайа гаршы суи-гясд тяшкил етди. Сентйабрын 29-да – маг Гауматанын алты ай йарымлыг щакимиййятиндян сонра байрам заманы сарайа сохулан гясдчиляр ону гятля йетирдиляр вя I Дараны (гядим фарс дилиндя – Дарайаващу*) Ящямяниляр дювлятинин шащы [е.я. 522–486] сечдиляр.

     I Даранын Бисцтун китабяси.

    2-ъи сцтун 78–91. Дара шащ дейир: "Чиссантахма  адлы бир няфяр асагарти мяня гаршы гийамчы олду. О, халга беля дейирди: "Мян Асагартада Киаксарын няслиндян шащам". Бундан сонра мян фарс вя Мада (Мидийа) ордусуну  эюндярдим. Мян юз гулуму – Тахмаспада адлы мадалыны [мидийалыны]  онларын башчысы (ряиси) елядим. Мян онлара беля дедим: "Эедин [вя] юзцнц мянимки адландырмайан гийамчы  гошуну дармадаьын един". Сонра Тахмаспада орду иля йола дцшдц вя Чиссантахма иля саваша башлады. Ащурамазда мяня кюмяк етди. Ащурамазданын шяфгяти иля мяним  ордум гийамчы ордуну дармадаьын  етди вя Чиссантахманы йахалайыб йаныма эятирди...”

     I Дара тахта чыхандан сонра Ящямяниляр дювлятинин, демяк олар ки, щяр йерини цсйанлар бцрцдц. Мадада цсйанчылара юзцнц Мада шащы Киаксарын няслиндян олан Хшасрита (Ка*тарити, Фраорт) адландыран Фравартиш адлы шяхс башчылыг едирди. Цсйанчылар Мада яразисинин бюйцк щиссяси цзяриндя нязаряти яля алдылар.

    Мадада баш верян цсйан кцтляви халг щярякаты иди. Бисцтун китабясиндя билдирилир ки, бцтцн Мада халгы цсйан етди. Дара Мада цсйанчыларына гаршы сяркярдяси Видарнаны эюндярди. Мададакы Маруш шящяри йахынлыьында онунла цсйанчылар арасындакы саваш нятиъясиз олду. Видарнанын гошуну бир нечя ай нювбяти дюйцшлярдян чякиняряк Даранын ясас гцввялярля Мадайа эялмясини эюзляди. Дара мадалыларын тящлцкяли цсйанынын йатырылмасына юзц рящбярлик етди. Е.я. 521 ил майын 7-дя Мадада Кундуруш адландырылан йердяки щялледиъи дюйцшдя цсйанчылар мяьлубиййятя уьрадылды. Бу савашда 34425 цсйанчы юлдцрцлдц вя 18000 няфяр ясир дцшдц. Фравартиш Маданын шяргиндяки Рага вилайятиня гачды. Амма щямин илин ийунунда тутулуб Даранын йанына эятирилди. О ися Фравартиши бурнуну, гулагларыны, дилини кясиб, эюзцнцн бирини чыхармагла ъязаландырды. Яли-голу баьлы Фравартиши Агбатанайа эятириб едам етдиляр. Фравартишин йахын силащдашлары да орайа эятирилмиш, дяриляри сойулуб ичярисиня саман долдурулараг гала диварындан асылмышды. Цсйан башчыларына гяддаръасына диван тутулмасы вя щялак олан мадалыларын сайынын щяддян зийадя чохлуьу сцбут едир ки, Фравартишин цсйаны Ящямяни шащы I Дара цчцн ян бюйцк вя тящлцкяли цсйанлардан иди. Даранын щюкмранлыьынын яввялиндя баш вермиш чохсайлы цсйанлардан Щеродота йалныз Мада вя Бабилистандакы цсйанлар щаггында мялумат чатмасы факты да буну тясдигляйир.

     Чиссантахманын башчылыьы иля Асагарта вил.-ндя баш вермиш цсйан Фравартишин цсйаны иля баьлы иди. Чиссантахма да Мада шащы Киаксарын няслиндян олдуьуну сюйлямиш вя юзцнц Асагартанын шащы елан етмишди. I Дара Парса вя Мада гошунларыны мадалы сяркярдя Тахмаспаданын башчылыьы иля она гаршы эюндярмишди. Тахмаспада цсйаны йатыра билмишди. Ясир эютцрцлмцш Чиссантахма да Асагарта вил.-нин мяркязи Арбела ш.-ндя гяддаръасына едам едилмишди.

    Фравартишин вя Чиссантахманын башчылыьы иля цсйанлар Мада дювлятинин мцстягиллийинин бярпасы йолунда сон ъящд иди. I Дара бцтцн гцввялярини сяфярбярлийя алараг чох бюйцк чятинликля дювлятиндя баш верян цсйанлары йатыра билди.

     I Даранын щакимиййяти илляриндя Ящямяниляр дювляти юзцнцн ян гцдрятли чаьына чатды. Лакин I Дара вя онун варисляри дюврцндя баш верян йунан–Иран мцщарибяляри Ящямянилярин мяьлубиййяти иля нятиъялянди.

     

     

    Ы Ксерксин (гядим фарс дилиндя  ) щюкмранлыьындан [е.я. 486–465] сонра Ящямяниляр дювляти дахилиндя тахт-таъ уьрунда чякишмяляр вя фарслар тяряфиндян истила едилмиш яразилярдя халгларын чохсайлы цсйанлары дювлятин зяифлямясиня сябяб олду. Е.я. 373–359 иллярдя Ящямяниляр дювлятиндя “сатрапларын мющтяшям цсйаны” баш верди вя о, чох чятинликля йатырылды.

     III Артаксерксин (гядим фарс дилиндя – ) щакимиййяти илляриндя [е.я. 358–338] Ящямяниляр дювлятинин яразиси ян амансыз тядбирляр щесабына сонунъу дяфя гисмян бярпа едилди. Сонра тахт-таъ уьрунда йенидян мцбаризя башланды.

     Е.я. 334 илдя Македонийалы Исэяндяр Ящямянилярля мцщарибяйя башлады вя цч щялледиъи дюйцшдя – Граник, Исс вя Гавгамела йахынлыьында баш вермиш дюйцшлярдя Ящямяни гошунларыны дармадаьын етди. Е.я. 330 илдя сонунъу Ящямяни шащы III Дара [е.я. 336–330] юз сатрапы Бесс тяряфиндян юлдцрцлдц вя Ящямяниляр дювляти даьылды.

     

     

    Ики йцз илдян артыг бир дюврдя Ящямянилярин щакимиййяти алтында олан эениш яразилярдя мцхтялиф халглар ващид дювлят тяркибиндя йашамышлар. Бу, тиъарятин вя мядяниййятин чичяклянмяси цчцн ялверишли шяраит йаратмышды. Ящямяниляр дюврц айры-айры халгларын мцхтялиф дил, мядяниййят вя динляринин интенсив говушмасы просесляри иля сяъиййялянир. Ящямяниляр дювлятинин мювъудлуьу Азярбайъан яразисиндя мяскунлашан тайфаларын да тарихи вя мядяни инкишафында мцщцм рол ойнамышдыр.

     Ящямяни щюкмранлыьынын мцхтялиф дюврляриндя Азярбайъан яразиси 10-ъу, 11-ъи, 14-ъц, 15-ъи вя 18-ъи сатраплыгларын тяркибиня дахил иди. Бу сатраплыгларда йашайан тайфалар Ящямяниляря баъ верирдиляр. Азярбайъанын етник тяркиби щаггында Ящямяниляр дюврц мянбяляриндя яввялки дюврляря нисбятян даща эениш мялумат вардыр. О заман Азярбайъан яразисиндя албанлар, кадусиляр, каспиляр, утиляр, мцкляр, мантийенляр, мардлар (амардлар), мадалылар, асагартиляр, скифляр (ортокорибантиляр, саклар, сакесинляр) вя б. тайфалар мяскунлашмышдылар.

     Мадалыларын Ъянуби Азярбайъан яразисиндя йерли тайфаларла (манналылар, асагартиляр вя б.) гайнайыб-арышмасы нятиъясиндя йени етнослар йаранмышды. Е.я. 408 илдя мадалыларын Ящямянилярин аьалыьына гаршы йенидян цсйаны баш вермишди. Е.я. 401 илдя Кичик Кир иля II Артаксеркс арасында баш верян сцлаля мцщарибяси заманы шащын сяркярдяляриндян бири, Мада сатрапы Арбак икибашлы сийасят йеридирди.

     Асагартиляр Ъянуби Азярбайъан яразисиндя щяля е.я. 8 ясрдян йашайырдылар. Мада щюкмранлыьы дюврцндя асагартиляр даща эениш яразиляря йайылмышдылар. Ящямяниляр дюврцндя Чиссантахманын цсйанындан сонра асагартилярин йашадыьы Асагарта вил. I Даранын эюстяриши иля Мада сатраплыьындан чыхарылыб 14-ъц сатраплыьа чеврилди. Щямин сатраплыьа утиляр вя мцкляр дя дахил идиляр. Йени йаранмыш яйалятин яразиси, ясасян, эяляъяк Мада-Атропатенайа мцвафиг иди. Эцман етмяк олар ки, Атропатенанын етник вя мядяни контурлары щяля е.я. 6 ясрин сонунда айдын эюрцнцрдц.

     Кадусиляр Ъянуби Азярбайъанда эеиш яразидя мяскунлашмышды. Бязи мялуматлара эюря, кадусиляр мадалылара гаршы цсйан едян Кирин тяряфиня кечмишдиляр. Ола билсин ки, еля о вахтдан кадусиляр Ящямяни шащларынын мцттяфигляри щесаб олунурдулар. Щеродот I Даранын сатраплыгларындан бящс едяркян кадусилярин адыны чякмир. Кадусиляр Ящямяни шащларына табе олмурдулар. Онлара гаршы II Артаксеркс вя III Артаксерксин дюврцндя (е.я. 4 яср) едилмиш ики йцрцш нятиъясиз олду – онлары мяркязи щакимиййятя табе етмяк ъящди баш тутмады.

     Мардлар (амардлар) Ъянуби Азярбайъанда Гызылцзян чайы (гядим ады Амард) вадисиндя мяскунлашмышдылар. Мардлар муздлу дюйцшчцляр кими щям дя Ящямяни шащларынын игамятэащларында гуллуг едирдиляр.

     Мантийенляр Ящямяниляр дювлятинин 18-ъи сатраплыьына дахил идиляр. Онларын ады даьларын вя Урмийа эюлцнцн гядим адларында (Мантиана) юз яксини тапмышдыр.

     

     

    Каспиляр Хязяр дянизинин ъ.-г. сащилляриндян Гафгаз даьларынадяк эениш яразидя йашайырдылар. Каспиляр щаггында еркян мялуматлар щям Гядим Шярг, щям дя антик мянбялярдя е.я. 5 ясря аиддир. Страбонун мялуматына эюря, Хязяр дянизи вя Гафгаз даьларынын гядим адлары каспи тайфаларынын адындан эютцрцлмцшдцр. Антик мцяллифляр хябяр верирляр ки, каспиляр дявяляря йцк вуруб Агбатанайа “дузлу вя гурудулмуш балыг” апарырдылар. Каспиляр Хязяр дянизи вя гядимлярдя суйу бол олан Кцр чайы иля апарылан тиъарятдя дя иштирак едирдиляр. Ящямянилярин аьалыьы дюврцндя каспиляр 11-ъи вя 15-ъи сатраплыгларда мяскунлашмышлар. Ящямяни щюкмдарлары каспиляри щярби гуллуьа ъялб едирдиляр. Каспиляр Ящямянилярин муздлу дюйцшчцляри кими узаг Мисирдя вя Фракийада (мцасир Румынийа яразиси) гуллуг едирдиляр. Мащир дянизчи вя эями иншаатчылары олан каспиляр Мемфис шящяриндя (Мисир) Ящямянилярин ъяббяханасы цчцн щярби эямилярин иншасында иштирак едирдиляр.

     Утиляр Шимали Азярбайъан яразисиндя ири тайфалардан бири иди. Мцк тайфасынын адына мянбялярдя илк дяфя е.я. 6 ясрдя раст эялинир. Онларын ады гоншу утилярля йанашы чякилир. Мцхтялиф мялуматлара эюря, мцкляр Муьан яразисиндя мяскунлашмышдылар. Утиляр вя мцкляр Ящямяниляр дювлятинин 14-ъц сатраплыьында йашайырдылар. Е.я. 480 илдя утиляр вя мцкляр Ксерксин гошунлары тяркибиндя Йунаныстана йцрцшдя иштирак етмишдиляр. Утилярля мцклярин дястясиня Ксерксин гардашы Арсаменин башчылыг етмяси онларын мювгейинин ящямиййятли олдуьуну тясдиг едир.

     Шимали Азярбайъан яразисиндяки ян ири тайфалардан бири дя албанлар иди. Мянбялярдя онларын ады илк дяфя е.я. 331 илдя Гавгамела вурушмасы иля ялагядар чякилир.

     

     

    Скиф [ортокорибантиляр, саклар, сакасенляр (сакесинляр)] тайфалары Азярбайъан яразисиндя щяля е.я. 7 ясрин яввялляриндя мяскунлашмышдылар. Юзлярини цмумян “сака” адландырсалар да, онларын ичярисиндя юзцнямяхсус ад дашыйан тайфалар да вар иди (мяс., ишкуза саклар, тиграхауда саклар вя с.). Скифлярин (сакларын) мядяниййяти иля баьлы материаллар Эянъя, Газах, Шямкир, Минэячевир, Мил дцзц (Шимали Азярбайъан), Саггыз вя Солдуз (Ъянуби Азярбайъан) р-нларында археоложи газынтылар заманы ашкар олунмушдур. Скиф (сак) тайфалары Маданын ишьалындан сонра да бу яразилярдя галмыш вя йерли ящали иля гайнайыб гарышмышдылар. Скифлярин (сакларын) йашадыьы ярази Сакасена адланырды. Онлар Ящямяниляр дювлятинин 15-ъи сатраплыьынын яразисиндя йашайырдылар.

     Садаланан тайфаларын щамысы иллик баъдан башга мцщарибя заманы Ящямяни ордусуна силащлы дястяляр дя эюндярирдиляр. Охатан мардлар Ящямяни шащларынын, демяк олар ки, бцтцн йцрцшляриндя иштирак едирдиляр. Мадалылар, асагартиляр, каспиляр, мардлар, мантийенляр, мцкляр, скифляр (саклар), утиляр вя Азярбайъан яразисиндя йашайан диэяр тайфалар е.я. 480 илдя Ящямяни шащы Ксерксин Йунаныстана йцрцшцндя иштирак етмишляр. Гавгамела вурушмасында (е.я. 331) Атропатын башчылыьы иля мадалылар иштирак едирдиляр; онун рящбярлийи алтында “кадусиляр дя, албанлар да, сакесинляр дя мадалыларла бирляшмишдиляр”. Кадусиляр, албанлар вя сакесинляр бу дюйцшдя Атропатын мцттяфигляри кими чыхыш едирдиляр. Гавгамела вурушмасындан сонра Агбатанайа гачмыш Ящямяни шащы III Даранын мящз кадусилярдян вя скифлярдян (сакесинлярдян) кюмяк эюзлямяси, онларын дюйцшкян тайфалар олдуьуну тясдигляйир.

     Атропатена дювляти. Атропатена [йун. – , Мада дилиндя – Атарпатакан(а)] Урмийа эюлц ятрафында вя Араз-бойу (мцасир Ъянуби Азярбайъан, Иран Кцрдцстаны вя мцхтялиф дюврлярдя Шимали Азярбайъанын бязи торпаглары) яразидя йерляшян гядим дювлятин йунанъа адыдыр. Атропатена дювлятинин баниси Атропат [йун. – ; Мада дилиндя – Атарпат(а)] Ящямяни шащы III Даранын дюврцндя Маданын сатрапы иди. Беля эцман етмяйя ясас вар ки, Атропат Маданын ирси щакими олмушдур. О, Македонийалы Исэяндяря гаршы Гавгамела вурушмасында мадалылара, кадусиляря, албанлара вя сакесинляря башчылыг етмишди. Ящямяниляр дювляти сцгут етдикдян сонра Атропат Македонийалы Исэяндяря мцнасибятдя мютядиллик эюстярмишди. Е.я 328 илдя Македонийалы Исэяндяр Атропаты Кичик (Йухары) Маданын сатрапы тяйин етмишди. Македонийа гошунларынын Щиндистана йцрцшц заманы Бюйцк (Ашаьы) Мадада е.я. 324 илдя баш вермиш цсйаны йатыран Атропат цсйанчыларын башчысы Бариаксы Македонийалы Исэяндярин йанына эюндярмиш вя бунунла да фатещин даща чох етибарыны газанмышды.

    Македонийалы Исэяндяр Нисайа чюлляриндя динъяляркян, Атропат да бурайа эялмиш вя она сцвари амазонлардан ибарят 100 няфярлик дястя баьышламышды. Атропат юз гызыны Исэяндярин эюркямли сяркярдяляриндян олан Пердиккайа яря вермишди. Исэяндярин юлцмцндян сонра онун йаратдыьы мющтяшям дювлятин идаря едилмяси мящз Пердиккайа щяваля олунмушду. Пердикканын щакимиййяти илляриндя Атропат Йухары Маданын сатрапы кими юз мювгейини даща да мющкямлятмишди. Е.я. 321 илдя Пердикка щялак олдугдан вя Македонийалы Исэяндярин дювляти онун диадохлары (сяркяр-дяляри) арасында парчаландыгдан сонра Атропат мцстягил щюкмдар олду.

     

     

    Страбон (е.я. I яср – е. I ясри).

    Ъоьрафийа XI, 13, 1. Мидийа 2 щиссяйя бюлцнцр. Онун бир щиссясини – Мидийа дювлятинин   ири шящяри вя пайтахты Агбатана дахил олмагла Бюйцк Мидийа адландырырлар…  Икинъи щиссяси ися Атропатын Мидийасыдыр; о, юз адыны Бюйцк Мидийанын  бир щиссяси кими юлкянин македонийалыларын  табелийиня дцшмясиня имкан вермяйян сяркярдя Атропатын адындан эютцрмцшдц. Щягигятян шащ елан олунан Атропат бу юлкяни юз щюкмц иля мцстягил етди вя щяля инди дя варислик онун аилясиндя сахланылыр...

    XI, 13, 4. Онларын йай пайтахты Газака  дцзянликдя йерляшир, гыш пайтахты  ися парфийалылара гаршы йцрцш едян Антони тяряфиндян мцщасиряйя алынмыш Вера адлы гцдрятли галадыр. Бу гала Араз чайындан 2400 стади мясафядя йерляшир… Бу юлкянин бцтцн вилайятляри бярякятлидир, шималы ися даьлыг, сярт вя сойугдур...

     Йени дювлятин йарадыъысы Атропат олдуьундан о, Мада-Атропатена [Мада дилиндя Мада-Атарпатакан(а)], йяни “Атропатын Мадасы” вя йа садяъя олараг Атропатена [Атарпатакан(а)], йяни “Атропата мяхсус олан (юлкя)” адландырылды. “Атарпатакана”нын ады пящляви дилиндя “ ”, орта фарс дилиндя “ ”, Парфийа дилиндя “ ”, Сурийа дилиндя “ - , ”, Бизанс мянбяляриндя “Адарбигана, Адербайган”, яряб мянбяляриндя ися “Aдарбикан, Aдарбижан, Aдарбайган, , ” кими сяслянирди. Беляликля, Азярбайъан ады Атропатена [Атарпатакан(а)] дювлятинин адындан ямяля эялмишдир. Бунунла йанашы, Азярбайъан хорониминин мяншяйиня даир башга фикир, ещтимал вя фярзиййяляр мювъуддур.

    Атропатенанын яразисиндя бир чох тайфалар – анариаклар, кадусиляр, каспиляр, киртиляр, мардлар, мантийенляр, мцкляр, ортокорибантиляр (тиграхауда саклар), пантиматлар, париканиляр, парсиляр, утиляр вя б. йашайырдылар. О дюврцн мянбяляриндя Ъянуби Азярбайъан ящалиси цмуми шякилдя “мадалылар” вя йа “атропатеналылар” кими адланырды. Бу да еллинизм дюврцндя йени етносун – атропатеналыларын тяшяккцл тапдыьыны тясдигляйир.

     Атропатенада мябядляря мяхсус торпаг сащиблийи дя инкишаф етмишди. Антик мцяллифлярин мялуматына эюря, маглар Атропатенада ян бярякятли торпагларын сащибляри иди. Бу тясяррцфатларда гул ямяйиндян истифадя олунурду. Атропатенада ящалинин, ясасян, якинчиликля мяшьул олмасы цчцн мящсулдар вадиляр вар иди.

    Бурада цзцмчцлцк вя шярабчылыг инкишаф етмишди. “Мада оту”нун (гарайонъа) битдийи эениш даь чямянликляри Атропатенада кючяри малдарлыьын инкишафына шяраит йаратмышды. О дюврлярдя бурада Нисайа атлары бяслянилирди. Юлкя файдалы газынтыларла – метал филизляри вя нефтля зянэин иди. Антик дюврдя нефтдян щярби ишдя истифадя олунан “Мада йаьы” щазырланырды.

     Атропатенада ясас тикинти материалы даш, аьаъ вя бишмиш кярпиъ иди. Сяняткарлыьын да хейли инкишаф етдийи Атропатенада мцхтялиф сахсы габлар, о ъцмлядян зооморф, нахышлы вя ширли габлар истещсал олунурду. Юлкянин сярвятляри бир чох фатещи юзцня ъялб едирди.

     Мцстягил дювлятин мейдана эялмяси Атропатенанын игтисади щяйатынын ъанланмасына сябяб олду. Атропатенадан дахили вя бейнялхалг ящямиййятли тиъарят йоллары кечирди. Юлкянин шящяр щяйаты кифайят гядяр инкишаф етмишди. Антик мянбялярдя Атропатенанын ящямиййятли шящярляриндян Аганзана, Газака (Ганзака), Пайтакаран (Бейляган), Фанаспа, Фрааспа (Фраата, Фараспа) вя с.-нин адлары чякилир. Атропатын дюврцндян Атропатенанын пайтахтынын Газака шящяри олдуьу эцман едилир.

     Страбон билдирир ки, Атропатена “щярби гцввя бахымындан кифайят гядяр эцълц юлкядир, беля ки, о, саваш заманы 10 мин сцвари вя 40 мин пийада дюйцшчцнц мейдана чыхара биляр”.

     Атропатенада еллин монархийасына бянзяр сийаси гурулушун формалашдыьы ещтимал олунур. Антик мянбяляря эюря, Атропатын варисляри Атропатиляр македонийалылары юлкяляриня “бурахмырдылар”; эюрцнцр, бурада Атропатенанын юз мцстягиллийини горумасы нязярдя тутулур.

     Газака (вя йа Ганзака)

    Атропатена дювлятинин пайтахты. Газака  Агбатана шящяри иля Араз чайы арасында, мцасир Миандоб шящяриндян бир  гядяр шяргдя йерляширди. Тарихчиляр  эцман едирляр ки, шящярин ады Мада дилиндяки "ганза" – "хязиня" сюзцндян ямяля эялмишдир. Мцщцм транзит тиъарят йолу цзяриндя йерляшян Газака сяняткарлыг вя тиъарят мяркязи иди.  Зярдцштилийин ясас мяркязляриндян бири –  бюйцк од мябяди Адургушнасп Газакада йерляширди.  Бу мябядин кащинляри 10 миня гядяр адамын чалышдыьы эениш торпаг сащяляриня  малик идиляр. Яряб мцяллифляринин мялуматына эюря, Сасани шащлары таъгойма мярасиминдян сонра пайтахт  Мядаиндян бурайа пийада эяляряк   Адургушнасп атяшэащыны зийарят едирдиляр. Сасанилярин Бизанс империйасы  иля мцщарибяси заманы Газака бизанслылар тяряфиндян 622 илдя даьыдылмышды.

     

     

    Антик мянбяляря эюря, е.я. 3 ясрин 20-ъи илляриндя шащ Артабазын дюврцндя Атропатенанын яразиси Араздан шималда Риони чайынын йухары ахарларынадяк узанараг Иберийанын мцяййян щиссясини дя ящатя едирди. Бир гядяр сонра Селевкиляр дювлятинин щюкмдары III Антиох Артабазанла мцщарибяйя башлайыр; нятиъядя Атропатена бир мцддят Селевкилярдян асылылыьы гябул етмяк мяъбуриййятиндя галыр. Е.я. 190 илдя Магнезийа йахынлыьындакы дюйцшдя III Антиох ромалылара мяьлуб олдугдан сонра Атропатена йенидян там мцстягиллик ялдя едир.

     Е.я. 2 ясрин орталарында Атропатенанын эцълянмякдя олан Парфийа иля мцттяфиглик ялагяляри йаранды. Бу просесдя атропатеналыларла парфийалыларын ейни диня  зярдцштилийя ситайиш етмяляринин мцщцм ящямиййяти вар иди. Аз сонра Парфийа иля Рома арасында Йахын Шяргдя аьалыг уьрунда мцбаризя башланды. Атропатенада, Албанийада, еляъя дя Ермянистанда парфийалыларын мювгейи мющкямлянди.

     Е.я. 1 ясрин биринъи йарысында Атропатена шащы Митридат ермяни чары II Тигранын гызы иля сцлаля никащы баьлады. Рома сяркярдяси Лукуллун Ермянистана йцрцшц заманы Атропатена шащы он йедди минлик зирещли сцвариси иля Тигранын кюмяйиня эялди. Лакин буна бахмайараг ромалылар Тиграны мяьлуб етдиляр. Е.я. 68 вя 67 иллярдя Атропатена шащы Митридатын иштиракы иля мцттяфиг гошунлар Лукулл цзяриндя бир нечя мцщцм гялябя чалдылар. Е.я. 66 илдя Лукуллу явяз едян Помпей Ермянистан чарлыьыны Ромайа табе етди. Атропатенаны шащ Дара, сонра ися I Ариобарзан идаря едирди. Бу заман Парфийа гошунлары Атропатенаны тутду вя Атропатена Парфийанын вассалына чеврилди.

     Е.я. 36 илдя Рома щюкмдарларындан бири олан Антони Атропатенайа сохулду. Парфийа шащы иля иттифагда олан Атропатена шащы Артавазд (Артабаз) 16 минлик сцвариси иля Антонийя гаршы мцбаризяйя башлады. Антони яввялъя узунмцддятли мцдафия цчцн щазыр олан Фрааспа галасыны мцщасиряйя алды. Мцщасирянин узанмасы Рома леэионерляринин низамыны позду. Мцщасирядяки атропатеналылар ромалылара гаршы ъясарятли якс-щцъум тяшкил етдиляр. Гышын йахынлашдыьыны эюрян Антони мцщасиря машынларыны Фрааспа ятрафында гойуб эерийя чякилди. Ромалыларын Атропатенада мяьлубиййятинин ясас сябябляриндян бири бурада онлара гаршы мцбаризянин цмумхалг характери алмасы иди. Фрааспанын гящряманъасына мцдафияси дя буну сцбут едир. Атропатена шащы Артавазд хейли гянимят яля кечирди.

     Бу гялябядян аз сонра мцттяфигляр  атропатеналыларла парфийалылар арасында наразылыг баш верди. Парфийа шащы Атропатенаны юзцня табе етмяк фикриня дцшдц. Е.я. 35 илдя Артавазд Антонийя сцлщ вя достлуг тяклифи иля мцраъият етди. Е.я. 34 илдя Антонинин оьлу Александр Артаваздын гызы Иотапа иля нишанланды. Е.я. 33 илдя парфийалылара гаршы йцрцшя щазырлашан Антони, Октавианла мцнагишя цзцндян, Атропатенада ъцзи гошун гойуб гярбя гайытмаьа мяъбур олду. Ромалыларын дястяйиндян мящрум олан Артавазд парфийалыларла мцщарибядя мяьлубиййятя уьрады вя ясир эютцрцлдц. Аз сонра Артавазд азадлыьа чыхды вя е.я. 31 илдя Акси бурну йахынлыьындакы саваш яряфясиндя, щятта Антонийя кюмякчи дястя дя эюндярди.

     "Ермянистан" ъоьрафи ады

    "Ермянистан" ъоьрафи ады антик вя еркян  орта яср мянбяляриндя Фярат вя Дяъля чайларынын йухары ахарларыны ящатя едян яразиляря шамил едилирди. Мцхтялиф миграсийалар, хцсусиля 19 ясрдя вя 20 ясрин яввялляриндя чар Русийасынын кючцрмя сийасяти нятиъясиндя  ермяниляр Ъянуби Гафгазда йайылмыш, 1918 илдя ися ермянипяряст гцввялярин щимайяси иля тарихи Азярбайъан  торпагларында (Гярби Азярбайъанда)  Ермянистан дювляти йарадылмышдыр.

     Антони иля мцбаризядя галиб эялян Рома императору Октавиан Артаваздын гызы, Антонинин оьлунун нишанлысы Иотапаны атасына гайтарды. Октавиан, щятта Ермянистаны да Артавазда верди вя о бураны е.я. 20 илядяк идаря етди. Артаваздын юлцмцндян сонра онун хейли мцддят Ромада йашамыш оьлу II Ариобарзан Атропатенанын шащы олду. Таситин йаздыьына эюря, ерамызын тягр. 1 илиндя Октавиан “йеня бу халгы (ермяниляри) Артабазын оьлу щюкмдар Ариобарзанын табелийиня верди”. Бир гядяр кечдикдян сонра Ариобарзан юлдц вя Октавиан Ермянистаны онун оьлу Артавазда верди. Артавазд бир нечя ил Ермянистаны идаря етди, лакин Октавианын юлцмцндян бир гядяр яввял гятля йетирилди. Ерамызын 20-ъи илляриня гядяр Атропатенаны идаря едян Атропатиляр сцлалясиндян олан сонунъу шащ Ариобарзанын оьлу II Ариоваст иди. Беляликля, Атропатиляр сцлаляси тягрибян цч яср йарым Атропатенаны идаря етмишдир.

     

     

    Бундан сонра Атропатенада щакимиййят Парфийа Аршакиляри сцлалясинин кичик голу нцмайяндяляринин ялиня кечди. Рома тясириня гаршы мцбаризя Атропатена вя Парфийаны даща да йахынлашдырды. Атропатена тядриъян Парфийа тяркибиндя бир чох щалларда юзцнц идаря едян вилайятлярдян бириня – шящря чеврилди. 72 илдя аланларын даьыдыъы йцрцшц заманы Атропатена Парфийа шащы I Волоэезин гардашы Пакор тяряфиндян идаря олунурду. 213–223 иллярдя сонунъу Парфийа шащлары арасында баш верян ара мцщарибяляри дюврцндя Атропатена гыса мцддятя мцстягиллик ялдя етди. 227 илдя Дярбянд кечиди васитясиля Албанийа вя Атропатенайа щунларын вя сабирлярин йцрцшляри баш верди. Атропатена тягр. 244 илдя Сасани шащы I Шапур тяряфиндян истила едилди.

     Атропатена зянэин мадди вя мяняви мядяниййятя малик иди. Атропатена яразисиндя кцп гябирляр эениш йайылмышды. Юлц сых бцкцлмцш шякилдя башы габын аьзына тяряф олмагла кцпя йерляшдирилирди. Гябирляря дяфн кцпц иля йанашы эил габлар вя башга яшйалар да гойулурду. Кцп гябирлярин щеч бир гябирцстц тикилиси олмурду.

     Антик мянбялярин мялуматына эюря, щярчянд Атропатын варисляри македонийалылары юз юлкяляриня “бурахмырдылар”, Керефто даьларындакы (мцасир Иранын Гярби Азярбайъан останы яразисиндя) Щеракл мябядиндя олан йунан йазысы, еляъя дя авроман пергаментляри еллинизм мядяниййятинин Атропатенада йайылдыьыны тясдигляйир. Е.я. 2 ясрин икинъи йарысы Атропатенада йерли яняняляря ясасланан еллинизм мядяниййятинин формалашмасы дюврц иди.

     Ерамызын 1 ясриндя Атропатенанын “парфийалылашмасы” мяишятдя, мемарлыгда вя щяйатын диэяр сащяляриндя кифайят гядяр эцълц иди. Атропатена яразисиндя Парфийа шащлары адындан зярб олунмуш сиккяляр, ясасян дя драхмалар эениш йайылмышды. Ейни заманда, Атропатена мядяниййятинин дя Парфийайа тясири чох иди. Антик мцяллифляр тяряфиндян парфийалыларын тез-тез “мадалылар” адландырылмасы да буну тясдиг едир.

     Атропатенада ясас дин зярдцштилик иди. Еллинизм дюврцнцн сонларында Атропатенада зярдцштилийин мювгейи зяифляся дя, щаким дин олараг галырды. Атропатенанын Парфийа иля йахынлашмасы заманы йад тясирляря гаршы мцбаризядя зярдцштилик онларын байраьына чеврилди. Яряб тарихчиляринин мялуматларына эюря, бу дюврдя Атропатенада йени Авеста зярдцштилийи тяшяккцл тапыр. Сасаниляр дюврцндя ися Атропатена (Адурбадаган) зярдцштилийин ясас мяркязляриндян бириня чеврилир.

     Албанийа антик дюврдя. Албанийа дювлятинин (йун. , латынъа  Albania Caucasensis) Шимали Азярбайъан яразисиндя е.я. 4–3 ясрлярдя формалашдыьы ещтимал олунур. Албанийа дювляти шм.-да Гафгаз даьлары, ш.-дя Хязяр дянизи, г.-дя  Иберийа, ъ.-г.-дя Ермянистан, ъ.-да ися Атропатена иля щямсярщяд иди. Беляликля, Гядим Албанийанын яразиси мцасир Азярбайъан Республикасыны, индики Ермянистан Республикасынын бюйцк щиссясини, Даьыстан Республикасынын (Русийа Федерасийасы) ъянуб щиссясини вя Эцръцстанын Алазан вя Иори (Габырры)  чайларынын вадисини ящатя едирди.

     Антик, албан вя диэяр мянбялярин мялуматына эюря, Албанийада 26 тайфа мяскунлашмышды. Бунлардан албанлар, анариаклар, айнианлар, чилбляр (силвляр), дидурлар (дидойлар), эелляр, щерляр, каспиляр, гардманлар, гаргарлар, легляр, лпинляр (лупениляр), маскутлар (массаэетляр), мцкляр, парсиляр (паррасиляр), сакасенляр (сакесинляр, шакашенляр), савдейляр (содейляр), утиляр вя б. тайфалар мялумдур.

     Мянбялярдя албанларын ады илк дяфя Гавгамела вурушмасы (е.я. 331) иля ялагядар чякилир. Антик мцяллифляр албанларын эюзял, уъабойлу, сарышын сачлы, алаэюз олдугларыны гейд едирляр. Албан тайфасы Шимали Азярбайъан яразисиндя ян ири тайфалардан бири иди. Мящз буна эюря дя бцтцн юлкя “Албанийа” адланмаьа башланмышды.

     

     

    Диэяр ири албан тайфаларындан бири чох заман албанларын юзляри иля ейниляшдирилян утиляр иди. Албанийанын Утийа (Витийа, Отена, Утик) вил. Кцрцн саь сащилиндя йерляширди. Тарихи сянядляр утилярин уди ады алтында Гарабаь бюлэясиндя щятта 18–19 ясрлярдя дя мювъудлуьуну тясдиг едир.

     Каспиляр щаггында мянбялярдян айдын олур ки, онлар якинчилик, малдарлыг, балыгчылыг, сяняткарлыг вя тиъарятля мяшьул олур, дянизчилийи дя йахшы билирдиляр. Каспиляр сон антик вя еркян орта ясрляр дюврцндя Пайтакаран яйалятиндя йашамышлар.

     Албанийадакы Сакасена ( ) вил.-ня бу ады бурайа эялмиш саклар (сакасенляр, шакашенляр) вермишляр. Сакасена йахынлыьында мяскунлашмыш камбоъиляр ися бу вилайятя юз адларыны – Камбисена (Камбечовани, Камбечан) вермишляр. Ерамызын 1 ясриндя Хязярйаны яразидя Маскут чарлыьы мейдана эялмишди.

     Албанийанын етник тяркибиндя чох бюйцк мцхтялифлик мювъуд иди. Буна эюря дя Албанийада е.я. сон ясрлярдя – б.е. илк ясрляриндя мцхтялиф дяфн мярасимляри вя фяргли гябир типляри вар иди. Бурада гуйу, чий кярпиъ, кцп, сахсы тякня, тахтагуту вя катакомба гябирляри ашкар едилмишдир.

     

    Антик мцяллифляр Албанийа торпагларынын мцстясна мцнбитлийини гейд едирляр. Буна эюря дя албан ящалисинин башлыъа мяшьулиййяти якинчилик иди. Изляри Муьан дцзцндя ашкар едилмиш нящянэ гурьулардан тутмуш Мил дцзцндяки кичик кящризляр вя каналларадяк мцхтялиф суварма системляри Албанийа ящалисинин йарадыъы ямяйи щаггында мялумат верир.

     Ялверишли шяраит бурада щям дя малдарлыьын инкишафына имкан йаратмышды. Албанийанын тясяррцфатында гойунчулуг апарыъы рол ойнайырды. Атчылыг вя дявячилик дя мцщцм йер тутурду. Албанлар балыгчылыг вя гушчулугла да мяшьул олурдулар.

     Сяняткарлыг сащясиндя металишлямя, сахсы, шцшя истещсалы вя тохуъулуг йцксяк сявиййядя иди.

     Е.я. 3 ясрдя Албанийада яввял Македонийалы Исэяндярин тетрадрахма вя драхмаларына, бир мцддят сонра ися Селевкилярин сиккяляриня бянзяр йерли эцмцш сиккялярин зярб едилмясиня башланмышды. Е.я. 1 ясрин икинъи йарысында Албанийа базарларында Рома вя Парфийа сиккяляри дя ишлянирди.

     Албанийанын яразисиндян бейнялхалг су вя гуру тиъарят йоллары кечирди. Бунлардан ян мцщцмц йерли ящалинин “Базярэан (йахуд Дявя вя йа Елчи) йолу” адландырдыьы транзит йолун изляри инди дя галмагдадыр. Базярэан йолу Кюндяляндаьын ъянуб йамаъындан кечирди. Мянбялярдя Албанийада 30-дан артыг ири вя кичик шящяр – Айниана, Алам, Албана, Анариака, Бакхийа, Барука, Бозиата, Эелда, Емболайон, Иобула, Иуна, Кабала (йахуд Кабалака), Гайтара, Мамехийа (Самехийа), Нига, Осика, Пайтакаран, Сануа, Сиода, Телайба, Тилбис вя с. щаггында мялумат верилир. Албанийанын ян ири шящяри вя пайтахты Кабала (индики Гябяля) шящяри олмушдур. Пайтакараны тядгигатчылар Бейляган шящяри иля ейниляшдирирляр. Диэяр шящярлярин локаллашдырылмасында чох бюйцк чятинликляр вардыр.

     Албанийаны чар идаря едирди. Мянбялярдя албан чарларындан илк дяфя е.я. 1 ясрин биринъи йарысында Оройсун (Орисин) ады чякилир. Ай илащяси (Селена) мябядинин кащини (щийеревс) щюкмдардан сонра ян щюрмятли шяхс иди. Страбон Иберийа сярщядинин йахынлыьында йерляшян Ай мябядинин тясвирини верир. Бундан башга албанлар Эцняш (Щелиос) вя Зевс аллащларына да ситайиш едирдиляр. Щярби яйанларла йанашы, кащинляр дя Албанийанын сийаси вя иътимаи щяйатында мцщцм рол ойнайырдылар. Мябядлярин эениш торпаг сащяляри вя асылы кяндлиляри вар иди. Антик Албанийада истещсалчыларын бюйцк яксяриййяти азад адамлар иди. Тясяррцфатда гул ямяйиндян дя истифадя олунурду.

      Кабала (Гябяля)

    Кабала (Кабалака, Гябяля) йашайыш йеринин е. я. 3 ясрдя салындыьы эцман едилир. Кабала якинчилик цчцн ялверишли йердя йерляширди. Бу шящяр йахшы мющкямляндирилмишди. Кабала Албанийанын  ири инзибати, тиъарят, сяняткарлыг вя   мядяниййят мяркязи иди. Антик дювр мцяллифи Плини Кабаланы "Албанийада  цстцн олан шящяр" адландырмышдыр.   Ерамызын 6 ясринядяк Кабала Албанийанын пайтахты олмушдур. Шящярин харабалыгларынын цмуми сащяси  50 ща-дякдир. Газынтылар заманы археологлар  бурада шящярин ичгаласынын харабалыгларыны, мябяд вя йашайыш евлярини, ъянуб мцщафизя диварларынын  галыгларыны ашкар етмишляр. Пайтахтын кцчяляриня даш дюшянмишди.  Шящярдя цстц кирямитля юртцлмцш чохлу ев вар иди. Бурада арпа вя буьда сахланылмасы цчцн тахыл анбарлары  да йерляширди. Чий кярпиъдян инша олунмуш евляр дя вар иди. Сцтунлу биналардан  ибарят сарай комплекси хцсусиля диггяти ъялб едир. Гябялянин йахынлыьында еллинизм дюврцня аид олан ири пул дяфиняси дя ашкар едилмишдир.

     

     Ромалылар сярвятлярля зянэин олан Албанийаны ишьал етмяк, бунунла да Щиндистаны Гара дянизля бирляшдирян тиъарят йолуну нязарят алтына алмаг истяйирдиляр. Е.я. 66 илдя Рома сяркярдяси Помпейин башчылыьы иля ромалылар Албанийайа щцъум етдиляр. Помпей гышы Кцр чайы вадисиндя кечирмяк вя йазда фяал щярби ямялиййатлара башламаг фикриндя иди. Помпейин планыны баша дцшян Албанийа чары Оройс тяшяббцсц яля алмаг мягсядиля Рома леэионларына щцъум етди. Оройс дюйцшя 40 минлик гошун чыхарды. Помпейин гошуну албанлара нисбятян сайъа чох иди, щям дя йахшы силащланмышды. Цстялик ромалылар бюйцк дюйцш тяърцбясиня малик иди. Щямин илин декабр айында Кцр сащилиндя – Иберийа иля сярщядин йахынлыьында ганлы дюйцш баш верди. Албанлар цч мющкямляндирилмиш дцшярэядя йерляшян Рома гошунуна щцъум етдиляр. Дцшярэялярдян биринин йахынлыьында албанлар дцшмяни сыхышдырыб хяндяйядяк говдулар. Лакин дюйцшцн эедишиндя цстцнлцйц яля алан ромалылар галиб эялди.

     Оройс вахт газаныб гцввяляри сяфярбяр етмяк мягсядиля Помпейля барышыг баьлады. Бундан сонра Помпей Иберийа иля мцщарибяйя башлады. Вязиййятдян истифадя едян албанлар йенидян щцъума кечдиляр. Е.я. 65 илдя Помпей Албанийайа нювбяти дяфя щцъум етди. Албанлар Иберийа вя Албанийа арасындакы сярщяди бюйцк мясафядя щасарладылар. Яразийя набяляд ромалылар ясир тутдуглары албанлары юлцмля щядяляйиб гыса йолу эюстярмяйи тяляб етдиляр. Щядядян горхмайан ясирляр дцшмян гошунларыны ян узун вя чятин йолла апардылар вя бунунла да Рома леэионларынын йцрцшцнц лянэитдиляр.

     Клавди Елиан. Щейванлар щаггында.17, 32. Мян ешитмишям ки, каспилярин юлкясиндя ири бир эюл вар. О эюлдя "итибурунлу" адландырылан нящянэ балыглар цзцр.  Онларын узунлуьу 8 дирсяйя чатыр.  Каспиляр онлары тутуб дуза гойурлар,  дузлу вя йа гуру щалда дявяляря йцкляйиб Агбатанайа апарырлар.  Бу балыгларын пийини кясиб ондан мялщям  щазырлайыр, дузлусуну сатыр, чох йаьлы олан вя гохусуз балыг йаьындан ися сцрткц кими истифадя едирляр. Балыгларын ичалатыны чыхарыб, ону биширир вя ондан кейфиййятли  йапышган щазырлайырлар: о, щяр шейи чох мющкям йапышдырыр, няйя йапышдырылыбса мющкям дайаныр вя шяффафдыр. О, щяр шейи еля йапышдырыр ки, ону 10 эцн ярзиндя ислатдыгда беля гопмур вя айрылмыр. Фил сцмцйц цзря усталар ондан истифадя едяряк эюзял яшйалар щазырлайырлар.

    Кцрцн сол сащилиндя ромалылар иля албан чары Оройсун гардашы Козисин (вя йа Косидин) башчылыг етдийи гошунларын дюйцшц олду. Албан гошуну 60 мин пийада вя 12 мин сцваридян ибарят иди. Албанларын сцвари гцввяси эцълц олдуьу щалда, ромалыларын ясас зярбя гцввясини йахшы тялим кечмиш интизамлы пийада гошуну тяшкил едирди. Дюйцшдян яввял Помпей  пийадаларыны сцварилярин архасында эизлятмишди. Албанлар йалныз Рома сцвариляри иля савашаъагларыны зянн етдикляриндян щцъума кечдиляр. Бу заман Рома пийадалары дюйцшя гошулдулар, амансыз саваш башланды. Антик мцяллифлярин мялуматына эюря, дюйцшцн гызьын чаьында Козис бир нечя албан дюйцшчцсц иля Рома леэионерляринин сырасыны йарыб Помпейин гярарэащынадяк чатды. Рома сяркярдясини низя иля вуран Козис онун мющкям зирещини дешя билмяди. Ъаваб зярбяси иля Помпей Козиси юлцмъцл йаралады. Мяьлуб олан албанлар йахынлыгдакы мешядя эизляндиляр, лакин Помпейин ямри иля леэионерляр мешяни мцщасиряйя алыб од вурдулар.

     Ромалылар Оройсла сцлщ баьладылар. Помпей юлкянин дахилиня – Хязяр дянизи сащилляриня доьру ирялиляди. Лакин албанларын давамлы эцълц мцгавимяти нятиъясиндя Помпей Хязяря 2 эцнлцк йол галанда эери гайытмаьа мяъбур олду.

     

    Е.я. 36 илдя Рома щюкмдарларындан бири олан Антонинин сяркярдяси Каниди дя албан чары Зобери табе едя билмяди. Е.я. 35 илдя Ород шащын рящбярлик етдийи парфийалылар иля иберлярин, албанларын вя сарматларын бирэя гцввяляри арасында саваш баш вермишдир. Ерамызын 1 ясринин икинъи йарысында диэяр Ъянуби Гафгаз юлкяляриндя вя Атропатенада олдуьу кими, Албанийада да Парфийанын нцфузу артмаьа башлады вя бурада 63 илдян сонра Парфийа Аршакиляри сцлалясинин кичик голу щакимиййятя эялди. Бу сцлаля тезликля ясл албан сцлалясиня чеврилди.

     Албан тарихчиси Муса Каланкатуклунун гейд етдийиня эюря, ерамызын 1 ясриндя Албанийа щюкмдар Аран тяряфиндян идаря олунурду. Албан тарихчисинин диэяр мялуматына ясасян, бу заман Албанийанын яразиси Араз чайындан Хунаракертя (Щунана), йяни Иберийайадяк чатырды.

     

     

    Ерамызын 1 ясринин 90-ъы илляриндя ромалылар, щятта Гобустанадяк эялиб чыхмышдылар. Ромалыларын дяфялярля Албанийаны тутмаг ъящдляриня бахмайараг о, юз мцстягиллийини горуйа билмишдир. 1–3 ясрлярдя алан тайфалары Албанийайа тезтез йцрцшляр етмишляр. Аланларын йцрцшляри нятиъясиндя Албанийанын бир чох шящяри даьыдылмыш, вилайятляри талан едилмишдир. 133 илдя албан щюкмдары Фарасман Атропатенаны мяьлубиййятя уьратды. Бундан сонра о, Ермянистана йцрцш етди вя щятта Каппадокийанын сярщядляриня чатды. 2–3 ясрлярдя Рома императорлары албан щюкмдарлары иля достлуг мцнасибятлярини горуйуб сахламаьа чалышырдылар, амма албан чарлары “онларын йанына эялмякдян бойун гачырырдылар”. 227 илдя тцрк тайфалары – щунлар вя сабирляр Дярбянд кечиди васитясиля Албанийайа йцрцшляр етмяйя башладылар. Аз сонра, тягр. 262 илдя Албанийа Сасаниляр дювлятинин тяркибиня дахил едилди.

     Яд.: Д ь я к о н о в И . М . История Мидии: от древнейших времен до конца IV в. до н.э. М.-Л., 1956; А л и е в И г р а р . История Мидии. Б., 1960; Г р а н т о в с к и й Э . А . Ранняя история иранских племен Передней Азии. М., 1970; История древнего мира. Кн. 3. Упадок древних обществ. М., 1982; Х а л и л о в Д ж . А . Материальная культура Кавказской Албании. Б., 1985; Д а н д а м а е в М . А . Политическая история Ахеменидской державы. М., 1985; А л и е в И г р а р . Очерк истории Атропатены. Б., 1989; А л и е в К . Г . Античная Кавказская Албания. Б., 1992; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 1, Б., 1998; М е л и к о в Р а у ф. Этническая картина Азербайджана в период ахеменидского владычества (VI–IV вв. до н.э.). Б., 2003.

    Рауф Мяликов

    4.0  TARİX 4.1. Azərbaycan qədim dövrdə

    Азярбайъан гядим дюврдя

    Азярбайъан ян гядим заманлардан е.я. 1-ъи миниллийин яввялляринядяк. Азярбайъанын тябии шяраити ян гядим дюврлярдян инсанын бурада мяскунлашмасына имкан йаратмышдыр.

     Археоложи газынтылар нятиъясиндя топланан мадди мядяниййят галыглары эюстярир ки, Азярбайъан яразисиндя йашамыш инсан юз инкишафында ибтидаи ъямиййятдян башлайараг тарихин бцтцн инкишаф мярщя лялярини кечмишдир.

     

     Палеолит дюврцня аид ян мцщцм тапынтылар Азярбайъан Республикасынын Гарабаь бюлэясиндя Азых, Таьлар, Газах р-нунда Дашсалащлы, Лерик р-нунда Бузейир, Нахчыванын Шярур р-нунда Газма вя Ъянуби Азярбайъанын Урмийа эюлц йахынлыьында Тамтама маьара-дцшярэяляриндя ялдя олунмушдур. Бу абидялярдя Ашюл (Алт Палеолит) вя Мустйе (Орта Палеолит) дюврляринин мядяни тябягяляри гейдя алынмышдыр.

    Дцнйа археоложи абидяляри сырасында хцсуси йер тутан Азых маьара-дцшярэяси Гуручайын сол сащилиндяки даь йамаъларында йерляшир. 10 мядяни тябягя бурада ибтидаи инсанларын 1,5–2 млн. ил яввял йашамаьа башладыьыны сцбут едир. Алт тябягялярдян ашкар олунмуш материаллар ясасында йени археоложи мядяниййят – Гуручай мядяниййяти мцяййянляшдирилмишдир. Кцлли мигдарда тапылмыш даш мямулаты (чапаъаглар, нуклеуслар, гашовлар вя с.) вя истещсал туллантылары ямяк алятляринин щазырландыьыны эюстярир. Гядим инсанын овчулуг вя йыьыъылыгла мяшьул олдуьу мцяййян едилмишдир. 6–5-ъи тябягялярдя оъаг йерляринин гейдя алынмасы гядим Азых сакинляринин сцни йолла од ялдя етмялярини эюстярир.

     

     

    5-ъи тябягядя ямяк алятляри иля бирликдя ибтидаи инсанын алт чяня сцмцйцнцн бир щиссяси ашкар едилмишдир. Бу чяня сцмцйц 350–400 мин ил бундан яввял йашамыш 18–22 йашлы гадына мяхсус олмушдур. Гядим инсан галыглары арасында Азых адамы (азыхантроп) хцсуси йер тутур. Гайа диварындакы хцсуси йерлярдя маьара айыларынын кялляляри ашкар едилмишдир. Кялля сцмцкляриндян биринин цзяриня ити даш алятля чарпаз хятляр чякилмишдир. Бу, азыхантропун сайы билдийини сцбут едир. Азых сакинляри арасында ибтидаи дини тясяввцрляр дя йайылмышды. О дюврцн инсанлары маьаралардан йашайыш йери кими истифадя едир вя гида ахтараркян мящдуд ярази дахилиндя йерлярини дяйиширдиляр.

     Мустйе мядяниййяти (100–35 мин ил яввял) йухарыда эюстярилян маьара-дцшярэялярдян башга Газах  р-нунда Гядирдяря, Мараллы, Узундяря вя диэяр ачыг типли дцшярэяляриндя тямсил олунмушдур.

    Мустйе дюврцнцн сакинляри неандертал типли инсанлар олмушлар. Бу дювря аид Таьлар дцшярэясиндя зянэин чешидли йени ямяк алятляри гейдя алынмыш вя онлара Таьлар типли ямяк алятляри ады верилмишдир. Бу алятляр гядим сакинлярин тясяррцфат вя мяишят щяйатында мцяййян дяйишикликлярин баш вердийини эюстярир.

     

     

    Цст Палеолит мядяниййяти Азярбайъанда е.я. 35–12-ъи минилликляр арасында мювъуд олмушдур. Бу заман артыг мцасир инсан типи – Щомо сапиенс (Дярракяли инсан) мейдана эялмиш, дяфн адятляри йаранмышдыр. Газах р-ну Дамъылы маьарасында, Йатагйери йашайыш йери, Кялбяъяр р-ну Зар ачыг йашайыш йери вя Масаллы р-ну Щишкядяря йашайыш йериндя бу дювря аид гашов, кясиъи, биз вя бычаг типли алятляр гейдя алынмышдыр. Цст Палеолитдя дашдан вя сцмцкдян щазырланмыш даща мцкяммял вя универсал ямяк алятляри мейдана эялмишди.

     

    Мезолит (е.я. 12–8-ъи минилликляр) абидяляри Дамъылы маьарасында вя, ясасян, Гобустан яразисиндя (Аназаьа, Кянизя, Юкцзляр, Фируз, Ъейранлар, Гайаарасы дцшярэяляри) гейдя алынмышдыр.

     Мезолит (е.я. 12–8-ъи минилликляр) абидяляри Дамъылы маьарасында вя, ясасян, Гобустан яразисиндя (Аназаьа, Кянизя, Юкцзляр, Фируз, Ъейранлар, Гайаарасы дцшярэяляри) гейдя алынмышдыр.

     Даш дюврцнцн мярщяляляри

    Ибтидаи иъма ъямиййяти тарихинин ян гядим вя узун чякян мярщялясини Даш дюврц тяшкил едир. Бу дювр, юз нювбясиндя, цч бюйцк тарихи пиллядян кечмишдир: Палеолит – гядим Даш дюврц, Мезолит – орта Даш дюврц вя Неолит – йени Даш дюврц. “Палеолит” терминини илк дяфя 1865 илдя инэилис алими Ъон Леббок ишлятмишдир.

    Палеолит дюврцнцн юзц дя цч мярщяляйя бюлцнцр: ашаьы (вя йа алт, еркян), орта вя цст (йухары) Палеолит. Орта Палеолит Франсадакы йер адына уйьун олараг щям дя Мустйе адланыр. Даш дюврц иля Тунъ дюврц арасындакы кечид мярщяляси Енеолит (Мис-даш) дюврц адланыр. Алимляр беля археоложи дюврляшмяни ямяк алятляринин тякмилляшмяси   просеси вя онларын щазырланмасы   цсуллары ясасында апармышлар.    

     Бу дюврдя чахмаг вя дявяэюзц дашындан щазырланмыш карандашвары нцвяляр, кичик юлчцлц бычагвары лювщяляр, хырда гашовлар, кясиъи вя дешиъи алятляр эениш йайылмышды. Дашдан, балыггулаьыдан вя сцмцкдян дцзялдилмиш мунъуглар, асмалар вя с. бязяк яшйалары тапылмышдыр.   

     Бу мцщцм мярщялядя мянимсямя тясяррцфат формалары (овчулуг, балыгчылыг, йыьыъылыг) эетдикъя инкишаф етмиш вя истещсал тясяррцфатынын елементляри йаранмышдыр. Балыгчылыгда гайыглардан, овчулугда ох вя йайдан истифадя олунурду. Гобустан гайацстц рясмляриндяки гайыг тясвирляри вя овчулуг сящняляри буну сцбут едир. Мезолитин сонунда бязи щейван нювляринин ящлиляшдирилмясиня вя дянли биткилярин беъярилмясиня башланылмышдыр. 

     Неолит дюврц е. я. 8-ъи миниллийин сонундан 6-ъы миниллийин орталарына гядяр давам етмишдир. Якинчи-малдар тясяррцфатына кечидин баша чатмасы иля нятиъялянян бу дюнцш тарихдя “Неолит ингилабы” адландырылыр. Bu  дюврдя инсанын имканлары, фяалиййят даиряси эенишлянмиш, тябии сярвятлярдян истифадя цсуллары артмыш, гябилялярарасы ялагяляр фяаллашмышдыр. Неолит дюврцндя илк якинчи мяскянляри, дулусчулуг сяняти мейдана эялмишдир.

    Бу мяскянлярдя мющрядян тикилмиш биротаглы евлярин йанында анбар, оъаг вя щяйят сащяси вар иди. 

     Илк якинчи мяскянляри Урмийа эюлц щювзясиндя Щаъы Фируз вя Йаныгтяпя, Гобустанда Аназаьа, Кянизя вя Овчулар заьасы, Аьстафа р-нунда Тюйрятяпя, Гарьалар тяпяси вя Шомутяпя, Газах р-нунда Гийамяттяпя, Нахчыванда ися Ы Кцлтяпя йашайыш йериндя вя с.-дя ашкар едилмишдир.    

     Гобустанын Мезолит вя Неолит дюврляри даш мямулатынын охшарлыьы, ящалинин тарихи-мядяни инкишафындакы варислик яняняляри бурада йашайан тайфаларын ейни етник група дахил олдуьуну тясдиг едир.

     Истещсал тясяррцфатында инсан щяйатынын бцтцн сащялярини ящатя едян бир сыра ящямиййятли йениликляря вя дяйишикликляря бахмайараг, ибтидаи ъямиййятдя иъма мцнасибятляри давам едирди.

     Мезолит вя Неолит дюврляриня аид Азярбайъан яразисиндяки дяфн абидяляри, инъясянят нцмуняляри, о ъцмлядян гайацстц тясвирляр вя с. инсанларын мяняви алями –тябии гцввяляря ситайиш, гадына-анайа, яъдадлара пярястиш, ахирят дцнйасына инам щаггында мцяййян тясяввцрляр йарадыр.

     Енеолит дюврц Азярбайъанда е. я. 6- ъы минилликдян 4-ъц миниллийин орталарына гядяр давам етмишдир. Енеолит дюврцндя инсанлар мис кцлчянин дюйцлмя хассясини кяшф едяряк ондан алят вя силащ щазырламаьа башламышлар.

     

     

    Нахчыванда Ы Кцлтяпя, Аьдам р-нунда Чалаьантяпя, Иланлытяпя вя Лейла-тяпя, Ъялилабад р-нунда Яликюмяктяпя, Шямкир вя Газах р-нларында Шомутяпя, Тюйрятяпя, Бабадярвиш, Гарьалар тяпяси, Кечили, Урмийа эюлц щювзясиндя Щаъы Фируз, Далматяпя, Эюйтяпя вя б. йашайыш йерляриндя Енеолит дюврц тябягяси мцяййян едилмишдир.

     Йашайыш йерляриндяки евляр вя тясяррцфат тикилиляри дцзбуъаглы вя йа даиряви планда инша едилмиш, мющря диварлар даш бцнювря цзяриндя щюрцлмцшдцр. Мяскянлярдя якинчилик тясяррцфаты иля баьлы хейли даш щявянэ, даш дястяк, дян дашлары вя сцртэяъляря тясадцф едилир. Бичин алятляри чахмаг вя йа дявяэюзц дашларындан щазырланмыш лювщявары дишлярдян йыьма ораглардан ибарят иди. Тахыл ири кцплярдя вя кярпиъдян щюрцлмцш анбарларда сахланылырды. Тясяррцфатда мцхтялиф ъинс юкцз вя гойунларын олмасы малдарлыьын йцксяк инкишаф сявиййясиня чатдыьыны сцбут едир.

     

     

    Енеолит дюврцндя сянят сащяляринин артмасы мцшащидя олунур. Йени истещсал цсуллары – бурма вя ъилалама техникасы тятбиг едилир, дяриишлямя вя тохуъулуг сащяляри эенишлянир. Истещсал тясяррцфатынын йаранмасы вя инкишафы дюврцндя дулусчулуг юнямли йер тутурду. Эил габлара тялябатын артмасы хцсуси дулус кцряляринин йаранмасына сябяб олурду. Формаъа кобуд ишлянмиш габлар ялля щазырланырды, онларын бишмя кейфиййяти ися йцксяк дейилди. Мисдян вя тябии мярэмцш-никел гатышыьындан дцзялдилмиш яшйалар – мунъуг, дюрдтилли биз, ромбвары лювщя, бычаг тийясинин щиссяси, намялум гырыглар вя металяритмяйя аид гядим мадди галыглар металишлямя сащясиндяки наилиййятляри излямяйя имкан верир. Енеолит дюврцндя Азярбайъан ящалиси гоншу юлкялярля, хцсусиля Месопотамийа иля сых ялагяляр сахлайырды.

     

     

    Еркян Тунъ дюврц е. я. 4-ъц миниллийин орталарындан 3-ъц миниллийин сон рцбцнядяк давам етмишдир. Бу дювря аид илк археоложи материаллар тапынты йериня эюря Кцр-Араз мядяниййяти ады алтында танынса да, бу мядяниййятин щцдудлары чох эенишдир. Яввялки дюврлярин чохтябягяли абидяляриндян башга Кцр-Араз мядяниййятиня аид Фцзули р-нунда Гаракюпяк-тяпя вя Эцняштяпя, Бейляганда Чардахлытяпя, Ъялилабадда Мишарчай, Хачмазда Гяфля тяпяляри, Сяркяртяпя, Аьъабядидя Ъцттяпя, Бярдядя Шортяпя, Аьдамда Гаращаъы вя с. йашайыш мяскянлярини мисал эюстярмяк олар. Бу дювря аид габ-гаъаьын яксяриййяти мящарятля шцйрялянмиш гара цзлцйя вя чящрайы астара маликдир. Габлар ики тяряфдян йарымкцря формалы гулпларла тяъщиз олунмушдур. Орнаментляриндя габарыг, басма вя ъызма цсулу иля ишлянмиш ъцт спираллара, консентрик даиряляря, ромбвары, цчбуъагвары нахышлара, схематик гуш вя щейван рясмляриня тясадцф олунур. Кцр-Араз мядяниййятиня аид йашайыш йерляри орта щесабла 1–2 ща, бязиляри ися даща эениш сащяни тутурду. Евляр даща чох даиряви, бязи щалларда ися дцзбуъаглы формада инша едилирди. Евлярин диварлары вя дюшямяляри адятян эилля суванмыш олурду, гырмызы ширя чякилмяси щаллары да гейдя алынмышдыр. Йашайыш отагларынын мяркязи щиссясиндя эил мангаллар, дивар дибиндя собалар йерляшдирилирди. Бу дюврцн йашайыш йерляринин бязиляри мцдафия щасары иля ящатя олунурду.

     Еркян Тунъ дюврц тясяррцфатында апарыъы йери якинчилик тутурду. Бурада суварма шяраитиндя беъярилян дян галыглары тапылмышдыр. Бунунла беля, дямйя якинчилийи эениш йайылмыш, буьда, арпа, дары, кятан вя пахлалы биткиляр беъярилмишдир. Малдарлыг тясяррцфатында яввялъя гарамал цстцн мювге тутса да, сонрадан сцрцдя даварын артымы мцшащидя олунур. Гойунчулуьун инкишафы Еркян Тунъ дюврцндя даьлыг р-нларын эениш мянимсянилмясинин нятиъясидир. Мал-гаранын артмасы иля ялавя ярзаг мящсуллары ялдя едилмиш вя бунунла баьлы бир сыра йениликляр баш вермишдир. Бу дюврдя илк дяфя эил нещря иъад олунмушдур. О, юз формасыны дяйишмядян Азярбайъанда бу эцня гядяр истифадя олунур. Малдарлыг тясяррцфаты инкишаф етдикъя иъма-тайфа дахилиндя мцлки вя сосиал тябягяляшмя эцълянирди.

     

     

    Кцр-Араз мядяниййяти дюврц йерли филиз йатагларынын эениш истифадяси вя металишлямя сянятинин йцксяк инкишаф сявиййяси иля сяъиййялянир. Метал мямулаты ичярисиндя ян мцщцм алят кцплц вя йасты искянявары тунъ балталар, икиаьызлы йарпагвары хянъярляр, тилли биз, илэякли санъаг вя Гафгазда тапылмыш ян гядим тунъ ораг диггяти хцсусиля ъялб едир. Метал яшйаларын спектрал мцайиняси онларын яксяр щалда мис-мярэмцш тяркибли олдуьуну эюстярмишдир.

     Гафгазда вя гоншу яразилярдя галай йатаглары олмадыьындан вя о, узаг йерлярдян вахташыры эятирилдийиндян, йерли сяняткарлар мисин яримя дяряъясини азалтмаг цчцн она мярэмцш, никел, йа да сцрмя гатмышлар. Газынты заманы абидялярдя мисяритмя кцря галыглары, эил гялиб щиссяляри вя с. тапылмышдыр. Сяняткарлар гиймятли металларла да таныш идиляр. Гызылдан вя гызыл гарышыглы эцмцшдян щазырланан яшйалар да бу дюврдян мялумдур. Филизин чыхарылмасы вя яридилмяси, металын тюкцлмяси, хцсуси гарышыгларын тятбиги, исти вя сойуг дюймя, ямяк алятляринин вя силащларын, бязяк яшйаларынын чешидлянмяси истещсалын йцксяк сявиййядя олдуьуну эюстярир .

     Тапынтылар бу дюврдя Азярбайъанын гоншу юлкялярля, хцсусиля Юн Асийа иля гаршылыглы ялагяляринин олдуьуну тясдиг едир.

     Еркян Тунъ дюврц айин вя адятлярдя йени хцсусиййятлярин йаранмасы иля сяъиййялянир. Мящсулдар гцввялярин инкишафы мадди варидата сащиб олан кишинин ъямиййятдя мювгейини хейли артырыр. Бу дюврдян юлцляр хцсуси сечилмиш йерлярдя басдырылмышдыр. Беля гябиристанларда айры-айры аиля вя нясля аид дяфн сярдабяляри тикилирди. Бу дюврдя кремасийа (мейитлярин йандырылмасы) адяти дя мялумдур. Тайфа башчыларынын гябирляри цзяриндя курганлар гурулурду.

     

     

    Орта Тунъ дюврц (е.я. 3-ъц миниллийин ахыры – 2-ъи миниллийин орталары) мадди мядяниййятдя яввял мювъуд олмуш цмумилийин арадан галхмасы, локал мядяниййятлярин йаранмасы вя инкишафы иля сяъиййялянир. Азярбайъанын ъянуб яразиляриндя бойа нахышлы гырмызы, шималында ися ъызма нахышлы гара-боз сахсы мямулаты Орта Тунъ дюврц абидяляринин мядяни мянсубиййятинин эюстяриъисидир. Бир вя бир нечя рянэля нахышланмыш эил мямулаты Нахчыван яразисиндя Гызылвянэ, Ы Кцлтяпя вя ЫЫ Шортяпя, Нящяъир, Язнябцрт, Пловдаь, Урмийа эюлц щювзясиндя Эюйтяпя, Щяфтявантяпя, Муьанда Ы Мишарчай вя Ъяфярханлы, Гобустанда, Гарабаьда Гаракюпяктяпя, Цзярликтяпя вя бир сыра башга абидялярдян мялумдур. Цзярликтяпя дулус мямулаты садя вя бойалы габлар групуна бюлцнцр. Бязи нцмунялярин ъызма нахышлары аь маддя иля долдурулмушдур. Дулус мямулатлары ялдя, йахуд чархда щазырланырды.

     Йашайыш йерляри бцнювряси дашдан щюрцлмцш мцдафия диварлары иля ящатя олунурду. Евляр вя тясяррцфат тикилиляри дцзпланлы олуб, палчыгла бяркидилмиш дашдан щюрцлцрдц, ири квадрат кярпиълярдян дя истифадя олунурду. Йашайыш йерляринин мцдафия диварлары иля мющкямляндирилмяси тайфаларарасы тоггушмаларын эюстяриъисидир.

     Торпаг вя даш гуту гябирлярин бязиляри кромлехля (бюйцк дашлардан даиряви щасар) ящатя олунмушдур. Юлцляр бцкцлц вязиййятдя, мцхтялиф яшйалар вя габ-гаъагла бирликдя басдырылмышдыр. Яликюмяк-тяпядя кремасийа адяти дя мювъуд иди.

    Дяфн абидяляриндян вя йашайыш йерляриндян метал мямулаты – балта, низя уълуглары, хянъяр тийяси, борулу гармаг, мис газан, дюрдтилли бизляр, дцймяляр, сцрмя вя тунъ мунъуглар, гызыл вя эцмцшдян асмалар вя с. тапылмышдыр. Яшйалар тюкмя цсулу иля щазырланыр, сонра ися аьыз щиссяси дюйцлцр, ишляк щала салынырды.

     Отураг ящалинин тясяррцфатында якинчилийин вя малдарлыьын инкишафы мцшащидя олунур. Давар сцрцсцнцн артмасы иля кючяри щейвандарлыг тясяррцфаты йаранмышдыр. Артыг мящсул верян малдарлыг айры-айры тайфаларын варланмасыны асанлашдырыр, мцлки вя сосиал тябягяляшмяни дяринляшдирирди. Бу, ибтидаи иъма ъямиййятинин сон мярщяляси иди.

     

     

    Тягр. е.я. 3-ъц миниллийин ахырындан Урмийа эюлц щювзяси яразиляринин тарихи щям дя михи йазылы мянбялярдя ишыгландырылыр. Щямин мянбялярдя хцсусиля кутиляр, луллубиляр вя щуррилярин адлары чякилир. Е.я. 22 ясрин сон рцбцндя кутиляр Енридавазирин рящбярлийи алтында Аккад щюкмдары Нарамсинин (Нарам-Суен) гошунларыны мяьлуб етмиш, Шумер вя Аккад юлкяляринин шящярлярини даьыдараг, юзлярини “дцнйанын дюрд тяряфинин щюкмдары” елан етмишдиляр. Кутиляр тягр. бир яср Месопотамийада аьалыг етмишляр. Кути щюкмдары Тириканын 40 эцнлцк щакимиййяти дюврцндя баш вермиш цсйан нятиъясиндя Месопотамийада кутилярин аьалыьына сон гойулду. Кутилярин ады е.я. 2-ъи вя щятта 1-ъи миниллийин мянбяляриндя чякился дя, бу ад Месопотамийадан шм.-да вя ш.- дя йашамыш мцхтялиф халглара шамил едилирди.

     

    Бюйцк етник вя сийаси бирликлярдян бири дя луллуби тайфа иттифагы иди. Онлара табе олан ярази Урмийа эюлцндян Иран кюрфязиня гядяр узанырды. Аккад щюкмдары Нарамсин китабяляринин бириндя “Луллубум даьлыларыны юз ятрафында топламыш Сидурри” цзяриндяки гялябясиндян хябяр верир. Луллуби чары Анубанини юз гялябяляриня щяср олунмуш йазыны Зющаб ш. йахынлыьындакы Сарыпул гайасында щякк етдирмишдир. Луллубилярин гоншу юлкялярля мцнасибяти узун мцддят дцшмянчилик характери дашыйырды вя бязи диллярдя луллу/нуллу “дцшмян” мянасында ишлядилирди.

     Юн Асийанын бюйцк халгларындан бири щурриляр е.я. 3-ъц миниллийин сон рцбцндян дювлятляр гурмуш вя михи йазыдан истифадя етмишляр. Е.я. 2-ъи миниллийин икинъи рцбцндя щурриляр Шимали Месопотамийа яразисиндя Юн Асийанын ян бюйцк дювлятляриндян бирини – Митанни-Щанигалбаты йаратмышлар. Е.я. 1-ъи минилликдя дя щурриляр Ван вя Урмийа эюлц ятрафында эениш йайылмышдылар.

     Урмийа эюлц ятрафында е.я. 2-ъи минилликдя туруккиляр вя кашшу (кассит) тайфаларынын да бир гисми йашайырды. Кашшулар Загрос даьлары тяряфиндян Бабилистана йцрцш етмиш вя узун мцддят бу юлкяйя сащиб олмушлар.

     Орта Тунъ дюврцня аид мадди мядяниййят галыглары вя йазылы мянбяляр Ъянуби Азярбайъанда вя гоншу яразилярдя илк бюйцк тайфа иттифаглары, етнососиал сяъиййя дашыйан бирляшмялярин мювъудлуьу, ъямиййятдя иътимаи бярабярсизлийин эцълянмяси вя тайфалар арасындакы етномядяни ялагяляр барядя гиймятли мялуматлар верирляр.

     Сон Тунъ вя Еркян Дямир дюврц е.я. 2-ъи миниллийин ахыры – 1-ъи миниллийин яввяллярини ящатя едир. Бу дюврдя Азярбайъанын бцтцн яразиляриндя мющкям мцдафия диварлары иля ящатя олунмуш йашайыш йерляри мювъуд иди. Дяфн абидяляри курганлар, даш гутулар вя торпаг гябирлярля тямсил олунур. Азярбайъан яразисиндя бир нечя мядяниййят мяркязи инкишаф едир. Кичик Гафгаз щцдудларында Хоъалы-Эядябяй мядяниййяти щяндяси (бязян ися инсан вя щейван тясвирли) орнаментли гара-боз рянэли керамика мямулаты, енли тунъ гылынълар, тябярзиншякилли балталар, мцхтялиф хянъярляр, борулу низяляр вя йабалар иля сяъиййялянир.

     Талыш вя Муьан зонасында йашамыш тайфаларын мядяниййяти цчцн узун, назик гылынълар, йящяршякилли дястяйи олан хянъярляр, орнаментсиз боз рянэли габлар сяъиййявидир.

     

     

    Азярбайъанын шм.-ш.-индя Даьыстанда йайылмыш Гайакянд-Хорочой мядяниййятиня йахын олан абидяляр мялумдур. Хариъи сятщи кобуд суванмыш боз эил габлар бу мядяниййятин фяргляндириъи яламятидир.

     Нахчыван мядяниййяти керамика формалары иля фярглянир. Бойалы габлар мядяниййяти эетдикъя сцгут етмиш вя ейни формалы чящрайы вя боз-гара керамика иля явяз едилмишдир. Нахчыван материаллары Урмийа эюлц ятрафында ашкар едилмиш абидялярин [Щясянли (Щясянлу), Динщатяпя, Марлик] мядяниййят нцмуняляри иля бир чох ъящятдян ейнилик тяшкил едир.

     Археоложи материаллар Азярбайъанда йашайан тайфаларын иътимаи щяйатында вя истещсалда мцщцм ирялиляйишлярин баш вердийини тясдиг едир. Тунъ дюврцндя емал йцксяк инкишаф мярщялясиня чатмышды, сахсы яшйаларын щазырланмасы заманы дулус чархындан истифадя едилирди. Хыш якинчилийи инкишаф едир, тахыл дюйцмц заманы вялдян кифайят гядяр эениш истифадя олунур, дяндяняли тякяри олан арабалар щазырланырды. Якинчилик тясяррцфаты интенсив сурятдя йцксялмиш, суварма системляри йарадылмыш, баьчылыг вя цзцмчцлцк инкишаф етмиш вя шярабчылыг мейдана эялмишдир.

     Даьлыг бюлэялярин малдар тайфалары метал емалы сащясиндя бюйцк усталыьа малик идиляр. Тунъ яшйаларын истещсалында мцхтялиф цсул вя гайдалар тятбиг едилирди. Бурайа даш вя йа мумдан дцзялдилмиш гялиблярдя металтюкмя, металы исти вя сойуг дюймя, бяндвурма, гайнаглама, кясмя, ъызма вя с. дахилдир. Дямирин мянимсянилмяси бу дюврцн мцщцм щадисяси иди. Лакин щяля бир мцддят тунъ яшйалар дямир иля йанашы щазырланырды. Е.я. 2-ъи миниллийин ахырында дямир йалныз бязяк вя хырда яшйаларын щазырланмасында истифадя олунурду, сонралар дямирдян силащ вя алят щазырланмаьа башланды. Бу дюврдя сяняткарлыг к. т.-ндан тамамиля айрылды. Истещсал ямтяя тямайцллц олмаьа башлады, бу ися мцнтязям мцбадиляйя вя тиъарятя тякан верди. Азярбайъан ящалисинин юлкя дахилиндя вя узаг юлкялярля ялагяляри эенишлянир вя мющкямлянирди. Айры-айры тайфа групларынын бирляшмяси просеси эцълянир, тайфа иттифагларынын йаранмасы мцшащидя олунурду. Беля бир шяраитдя Азярбайъан яразисиндя, Урмийа эюлц ятрафында дювлятйаранма просеси башланмышды.

     

     

    Азярбайъан е.я. 1-ъи миниллийин башланьыъында. Йазылы мянбяляр е.я. 10 ясрин ахырларындан Азярбайъанын ъянуб яразиляри щаггында мялумат верир. Щямин яразиляр кечмиш заманлардакы кими Кутиум вя Луллубум адландырылса да, ономастик материаллара ясасян бурада щурридилли ящали цстцн иди. Йерли ящали антроположи ъящятдян Гафгасион вя Аралыг дянизи типляриня аид иди.

     Урмийа эюлцндян ш.-дя олан яразилярдя мада (амадай) ады алтында танынан тайфалар Иран йайласында вя онунла щямщцдуд олан бюлэялярдя юз тарихи мядяниййятлярини йаратмаьа башлайырлар. Сцварилик, атын юлмцш сащиби иля бирликдя дяфн едилмяси адяти, ата вя диэяр щейванлара ситайиш, инъясянятдя щейван тясвири вя мядяниййятдя башга йени елементляр мейдана эялир вя гоншу яразиляря эетдикъя бюйцк тясир эюстярир.

     Ашшур чары ЫЫ Ададнераринин [е.я. 911–890] заманындан ашшурлулар бу яразиляря гарятчи йцрцшляр етмяйя башламышлар. Узун мцддят Урмийа эюлцнцн ъ. щиссяси Замуа юлкяси ады алтында танынмышдыр. Е.я. 881 илдя Замуанын хейли щиссясини бирляшдирян Даьара вил.-нин башчысы Нур-Адад ашшурлулара мцгавимят эюстярмишдир. Истилачыларын йолуну кясмяк цчцн замуалылар Бабите ашырымында (мцасир Дярбянд-и Базиан) мцдафия дивары щюрмцшляр. Мянбялярдя щцъума мяруз галмыш Бируту, Узе, Лагалага, Бара, Бунаси вя Лабруса галаларынын ады чякилир. Бу вил.-лярдян баъ олараг гарамал, давар, ат, арпа, шяраб, мис вя мисдян щазырланмыш мямулат, эцмцш вя гызыл алмагла кифайятлянмяйян ашшурлулар сонракы ил йенидян йцрцш етдиляр. Бу заман Замуанын башында артыг Амека дурурду. Мцдафиядя онунла бирликдя Аммали ш.-нин щакими Араштуа чыхыш едирди.

     

     

    Ашшурлулар китабядя Замуанын пайтахт шящяри Замрини (бурада чохлу “мис яшйалар, мис вазалар, мис ъамлар, мис мяъмяйиляр, гызыл суйуна чякилмиш синиляр, сарайын сярвятляри, онун топладыьы хязиня” таланды), Аразитку, Аммару, Парсинду, Ириту, Суриту галаларыны 150 ятраф мяскянля бирликдя тутдугларыны гейд етсяляр дя, гяти гялябя щаггында мялумат вермирляр. Сонралар Замуанын зябт олунмуш щиссясиндя ашшурлулар яйалят йарадараг ону Замуа вя йа Мазамуа адландырмышлар. Вил.-ин галан щиссясиня ися Дахили Замуа дейилирди. Бу яразидя, Урмийа эюлцндян ъ.-да, Щясянли тяпясиндя чох галын диварлары, сарай вя мябяд типли мющтяшям тикилиляри олан шящяр ашкар олунмушдур. Бурадан тапылмыш пийаля цзяриндя, диэяр мянбялярдян дя мялум олан Ида юлкясинин щюкмдары Бауринин ады чякилир. Дахили Замуада ян ири сийаси ващидляр Никдиманын вя Никдиаранын торпаглары иди. Мянбялярдя Урмийа эюлц ятрафында даща бир нечя юлкянин дя ады чякилир: Аллабрийа, Эилзан, Каралла, Киррури, Эизилбунда, Месси, Парсуа, Зикерту, Андийа. Бу юлкялярин чоху сонралар щямин яразидя йаранмыш Манна дювлятинин тяркибиня дахил олмушдур.

     Манна дювляти. Маннанын адына “Мунна” формасында илк дяфя е.я. 843 илдя Ашшур чары ЫЫЫ Салманасарын [е.я. 858–824] салнамяляриндя раст эялинир, лакин бурада онун гарят вя ишьал едилмясиндян, йахуд ондан баъ алынмасындан данышылмыр. Е.я. 829 илдя Манна щюкмдары Удакинин щакимиййяти дюврцндя ися юлкянин шящярляри даьыдылараг сайсызщесабсыз гарамал, давар вя башга варидат гарят едилмишдир.

    Е.я. 9 ясрин сону – 8 ясрин биринъи йарысында Ван эюлц ятрафында тяшяккцл тапмыш Урарту дювляти Ъянуби Гафгаз вя Урмийаятрафы яразиляря йцрцшляр етмяйя башлайыр. Ишпуини вя онун оьлу Менуанын бирэя щакимиййяти дюврцндя [е.я. 820–810] урартулулар индики Ъулфа р-ну яразисиня йцрцш етмиш вя Пулуади юлкясинин шящярляри цзяриндя гялябяляри щаггында Иландаьда михи йазы щякк етмишляр. Ады чякилян топонимляр арасында Арасани шящяринин ады мцасир Ярязин к.-нин адында юз яксини тапмышдыр. Пулуади юлкясинин ады ися онун пайтахты Либлиунидян тапылмыш Ы Арэиштинин [е.я. 764–730] йазысында да чякилир. Урмийа эюлцнцн шм. вя г. яразиляриндя тапылан бир сыра йазылы мянбяляр вя мцдафия галалары урартулуларын бу яразиляри зябт етмяк ъящдини эюстярир.

     

     

    Ашшур вя Урарту дювлятляри арасында Урмийаятрафы яразиляря йийялянмяк уьрунда даим мцбаризя эетмишдир. Беля шяраитдя Манна дювляти юз мцстягиллийини сахламаьа чалышыр, хариъи дцшмянляря гаршы инадлы мцгавимят эюстярирди. Маннанын чичяклянмя дюврц чар Иранзу вя онун хяляфляринин щакимиййяти дюврцня тясадцф едир. Манна Гядим Шяргдя эцълц дювлятлярдян бириня чеврилир. Асылы вил.-ляр дя дахил олмагла Манна дювляти Урмийадан ъ.-да вя шм.-да йерляшян яразиляри, Гызылцзян чайы щювзясинин хейли щиссясини вя ондан ъ.-да йерляшян бюлэяляри ящатя едирди. Гядим Манна вя индики Нахчыван яразиляриндя ашкар олунмуш мадди мядяниййят галыглары  арасында сых охшарлыг бир тяряфдян етник гощумлугдан, диэяр тяряфдян ися Маннанын шм.-а узанан сярщядляриндян хябяр верир. “Чар шящяри” Изирту (Зирта) узун мцддят Манна чарлыьынын пайтахты олараг галырды. Дювлятин башында ирси щакимиййятя малик щюкмдар дурурду. Беля ки, Иранзудан сонра щакимиййят онун оьуллары – юлкяни ардыъыл идаря едян Азанын вя Уллусунунун ялиня кечди. Ащшеридян сонра ися Маннаны онун оьлу Уалли идаря едирди.

     Дювлят “Манна чарынын ъанишинляри” башда олмагла вил.-ляря бюлцнцрдц. Вил.ляр вахташыры айрылмаьа ъан атырдылар. Е.я. 8 ясрин ахырында Андийа, Зикерту вя Эизилбунда ъанишинляри урартулуларла бирляшиб мяркязи щакимиййятя вя онунла иттифагда олан ашшурлулара гаршы чыхыш етдиляр. Лакин е.я. 714 илдя Ашшур чары ЫЫ Саргонун [е.я. 722–705] йцрцшц нятиъясиндя урартулуларын щцъумуна сон гойулду. Уауш (индики Сящянд) даьында олан дюйцшдя Урарту чары дящшятли мяьлубиййятя уьрады вя юзцнц юлдцрдц. Маннанын зябт едилмиш 22 галасы вя 2 мющкямляндирилмиш шящяри эери гайтарылды. Юлкя бярпа олунмаьа башлады, “пярян-пярян дцшмцш манналылар” юз йерляриня гайытдылар.

     Манна дювляти гцввятляняряк щятта Ашшур торпагларына басгын етмякдян чякинмямишдир. Саргонун вариси Синаххериб [е.я.705–681] манналыларын онун щакимиййятиня итаяткарлыгла бойун яймямяляриндян шикайятлянир.

     Е.я. 8 ясрин сонунда йазылы мянбяляр тарих сящнясиня чыхан йени бир гцввя – киммериляр вя скифляр щаггында хябяр верир. Онлар шм.-дан Гафгазы кечиб, Йахын Шярг яразиляриня басгын етмишляр. Минэячевир некрополунда, Саггыз дяфинясиндя вя башга абидялярдя онларын изляриня раст эялинир. Скифлярин эялиши иля йени силащ, хцсусян цчтилли борулу ох уълуглары эениш йайылды. Онларын симасында манналылар юзляриня мцттяфиг газандылар.

     Асархаддонун [е.я. 680–668] щакимиййяти дюврцндя Манна киммериляр, скифляр (искитляр) вя мадалыларла иттифаг гуруб Ашшуру сыхышдырмаьа вя онун торпагларыны ялиндян алмаьа башламышды.

    Лакин Маннанын чичяклянмяси узун  чякмяди. Тягр. е.я. 660 илдя ашшурлулар манналылары аьыр мяьлубиййятя уьратдылар, бир чох галаны вя щятта пайтахт Изиртуну ишьал етдиляр, бол гянимят яля кечирдиляр. Юлкядя баш верян цсйан нятиъясиндя чар Ащшери щялак олду. Тахта сащиб олан Уалли Ашшур тяряфиня кечди. Сонралар да манналылар ашшурлуларла бирликдя мадалылара гаршы чыхыш етмишляр. Е.я. 615–610 илляр арасында Йахын Шяргин бир сыра юлкяляри, о ъцмлядян Манна мадалылар тяряфиндян ишьал олунду. Маннанын ады сон дяфя Библийада Йеремийа пейьямбярин китабында чякилир.

     Маннанын чичяклянмяси игтисади йцксялишя ясасланмышдыр. Диварларла мющкямляндирилмиш шящярлярин вя онларын мцдафияси цчцн кичик галаларын мювъудлуьу тикинти техникасынын вя мцдафия имканларынын йцксяк олдуьуну эюстярир. Ящалинин отураг щяйат сцрян щиссяси эениш мигйасда якинчилик вя баьчылыгла мяшьул олмушдур. Малдарлыг вя атчылыг мцщцм рол ойнамышдыр. Маннада бядии сяняткарлыг йцксяк сявиййяйя чатмышды.

     Йерли ящалинин дини бахышлары щаггында йазылы мянбялярдя мялумат чох ъцзидир. Онларын шящярляриндя мябядляр тикилир, илащиляря щейкялляр гойулур вя шцкранлыг дуалары охунурду.

     

    Изирту

    Маннанын “чар шящяри” – пайтахты. Тядгигатчыларын фикринъя Изирту шящяри Ъянуби Азярбайъанда мцасир Зивийя ш.-нин йахынлыьында йерляширди. Изирту да диэяр Манна шящярляри кими мцдафия характерли гала диварлары иля ящатялянмишди.  Шящярдя ики вя цчмяртябяли биналар,  еляъя дя, эцман едилдийиня эюря, мябядляр вар иди. Е. я. 716 илдя  Ашшур щюкмдары ЫЫ Саргон Изиртуну тутуб йандырмышды. Лакин шящяр тезликля  бярпа олунмушду. Е. я. 650 илдя Ашшур щюкмдары Ашшурбанипал йенидян  Изиртуну зябт едяряк даьытмышды.

     Мадди мядяниййят абидяляри, дяфн адятляри, керамика вя метал мямулатынын цзяриндяки тясвирляр ящалинин мяняви щяйатынын хцсусиййятлярини якс етдирир. Щясянлидян тапылмыш гызыл ъамын цзяриндяки тясвирляр илащиляря ситайиши вя гурбан верилмясини парлаг шякилдя якс етдирир. Гядим инанъларда дирилик аьаъына ситайиш бюйцк йер тутурду. Бу, тябиятин юлцб дирилмяси идейасыны, инсанларын ящйайа вя ахирятя инамыны тяъяссцм етдирирди.

     Яд.: Д ь я к о н о в И . М . История Мидии: от древнейших времен до конца IV в. до н.э. М.-Л., 1956; А л и е в И г р а р. История Мидии. Б., 1960; Д й с о н Р. Щ. Проблемс оф протощисториъ Ыран ас сеен фром Щасанлу. ЖНЕС, № 24, 1965; Д ж а ф а р з а д е И. М. Гобустан. Б., 1973; А б и б у л л а е в О. Х. Энеолит и бронза на территории Нахичеванской АССР. Б., 1982; Д ж а ф а р о в А. К. Мустьерская культура Азербайджана. Б., 1983; Г у с е й н о в М. М. Древний палеолит Азербайджана. Б., 1986; Н а р и м а н о в И. Г. Культура древнейшего земледельческо-скотоводческого населения Азербайджана. Б., 1987; Г а ш г а й С. М. Манна дювляти. Б., 1993; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 1, Б., 1998; А х у н д о в Т. Северозападный Азербайджан в эпоху энеолита и бронзы. Б., 2001; Р ц с т я м о в Ъ. Н., М у р а д о в а Ф. М. Гобустан петроглифляри. Ъ. 1, 2-ъи китаб, Б., 2003.

    Солмаз Гашгай

     

    Азярбайъан яразисиндя Скиф шащлыьы. Е.я. 1-ъи миниллийин яввялляриндя Гара дянизин шимал сащилляриндя вя Гафгаз бярзяхиндя кючяри тайфалар йашайырдылар. Бу тайфалар щаггында гядим Шярг вя антик мянбялярдя мялумат верилир. Археоложи материалларла тясдиг едилян йазылы гайнаглар бу тайфалары киммерляр вя скифляр (саклар) щесаб етмяйя имкан верир. Киммерлярин адына илк дяфя Ашшур мянбяляриндя Манна иля ялагядар олараг е.я. 8 ясрин сон рцбцндя раст эялинир. Скифляр ися е.я. 674 иля аид олан Ашшур мятниндя Манна яразисиндя ишкузаи (ашкузаи) ады алтында гейд олунур. Бу мятндя “Саклар юлкяси вя Гутиумун шащы” адландырылмыш киммер башчысы Тугдамменин ады чякилир. Сакларын мяскяни Маннанын йахынлыьындакы яразилярдя йерляширди. Онлар (саклар) юз адларына уйьун олараг бу вилайятя Сакасена адыны гоймушдулар (Страбон). Бу ад скифлярин мяскунлашдыьы Кцр чайындан ъянубдакы Эянъя-Газах бюлэяси яразисиня аиддир. Азярбайъанын шм.-г. яразиляриндя киммер-скиф йцрцшляри дюврцня аид гябирлярин ашкарланмасы, йени дяфн адятинин формалашмасы бурайа йени етник групун эялдийини тясдигляйир. Минэячевирдя яйри бычаглар вя бцлюв дашлары, щямчинин скиф типли ох уълуглары, гылынълар вя низя уълуглары тапылмышдыр. Газынтылар заманы уълары аьзыачыг йыртыъы щейван башы шяклиндя олан билярзикляря вя тунъ эцзэцляря тясадцф едилмишдир. Цзцкмющцрлярдян биринин цзяриндя башында щцндцр шишуълу папаг вя юзцнямяхсус эейими олан сак-тиграхауда тясвир едилмишдир.

     Щеродотун (е.я. тягр. 490/480–425) мялуматына эюря, е.я. 8 ясрин сонунда скифляр тяряфиндян сыхышдырылан кючяри киммер тайфалары Юн Асийайа дахил олмушлар. Киммерляр урартулуларла тоггушараг ики бюйцк ахына бюлцнмцшляр: биринъи ахын Юн Асийанын ъянубуна, икинъи ахын ися Маннанын яразисиня вя Маданын шм.-г. щиссясиня йюнялмишди. Бу заман Юн Асийада Ашшур чарлыьынын ясаряти алтында олан халглар юз азадлыьы уьрунда мцбаризя апарырдылар. Киммерляр Ашшура гаршы мцбаризядя мадалыларын мцттяфигляри идиляр. Тезликля манналылар вя скифляр дя бу иттифага гошулдулар. Скифляр е.я. 7 ясрин 70-ъи илляриндя Ишпакай башда олмагла ашшурлулара гаршы фяал мцбаризя апарырдылар. Бу щадисяляр Мада шащлыьынын мейдана эялмяси иля бир вахта дцшмцшдц.

     Е.я. 674 илдя мейдана эялмиш Скиф шащлыьы бир нечя ониллик ярзиндя Юн Асийанын щярби-сийаси щяйатында мцщцм рол ойнамышдыр. Мянбяляр скифлярин Ашшур чарлыьына гоншу олан яразилярдя, хцсусян Манна вя Мададакы фяалиййяти иля бярабяр, Ишкуза (Скиф) юлкясинин шащы Партатуа (йун. Πρωτοθύης) щаггында да мялумат верир. Эцман етмяк олар ки, Ишкуза юлкяси Ашшурун дипломатик фяалиййят даирясиндя иди вя Кцр чайынын орта ахары (сонракы Сакасена вилайяти) иля Урмийа эюлц арасында йерляшян яразини ящатя едирди. Яввялляр Партатуа манналылар вя мадалыларла бирликдя Ашшура гаршы мцбаризя апарырды. Лакин тезликля Ашшур чары Асархаддон юз гызыны Партатуайа яря вермякля ону юз тяряфиня чякди вя бунунла Скиф шащлыьы Ашшурун сядагятли мцттяфигиня чеврилди. Нятиъядя мадалыларын, манналыларын вя киммерлярин коалисийасы Ашшур чарлыьы цзяриндя там гялябя чала билмяди.

     Партатуадан сонра онун оьлу Мади (йун. Μαδύης) скифлярин шащы олмушдур. Йазылы мянбялярдя е.я. 7 ясрин 40–20-ъи илляриндя Скиф шащлыьы яразисиндян скифлярин атлы дястяляринин Урартуйа, Сурийайа, Фялястиня вя щятта Мисиря йцрцшляри щаггында олан мялумат щям дя археоложи материалларла тясдиг олунур. Мада да скифляр тяряфиндян мяьлуб едилмиш вя цзяриня баъ гойулмушду. Щеродотун мялуматына эюря, скифляр Асийада ийирми сяккиз ил щюкм сцрмцшдц.

     Мада шащы Киаксарын щакимиййяти дюврцндя, тягр. е.я. 7 ясрин 20-ъи илляринин сонунда мадалылар скифлярин щакимиййятиндян хилас олараг Скиф шащлыьынын яразисиня йийяляндиляр. Скиф шащлыьы бир мцддят Мада шащлыьынын тяркибиндя юзцнцидаря едян гурум кими галмышдыр. Библийанын мялуматына эюря, шимал кючяриляри даща бир нечя ил Юн Асийанын халгларыны дящшятя эятирмякдя давам етдиляр. Е.я. 6 ясрин яввялляриндя мянбялярдя Ашкеназ (Скиф) шащлыьынын адынын Манна, Мада вя Урарту иля бир сырада чякилмяси дя скифлярин эцъцндян хябяр верир. 590 илдя Мада иля Лидийа арасында мцщарибя башлананда Киаксар тяряфиндян Скиф шащлыьы ляьв едилди. Скифляр шащлыьын ляьвиндян сонра да “саклар”, “ортокорибантиляр” (“тиграхауда”) вя “сакасенляр” ады алтында Азярбайъан яразисиндя йашамагда давам едирдиляр.

     Скифлярин диэяр щиссяси Гара дянизин шимал сащилляриня гайытмыш вя бурайа Юн Асийа мядяниййятиня хас олан елементляр, о ъцмлядян инъясянятя “щейвани цслуб” эятирмишдиляр. Скифлярин Азярбайъан тарихиндя дя ролу бюйцк иди. Нисбятян сабит яразийя малик олан Скиф шащлыьы Азярбайъан яразисиндя азы 80 ил мювъуд олмушдур. Скифляр Азярбайъанда щярб сянятиня дя мцяййян тясир эюстярмишляр. Йерли ящали онлардан ат белиндя ох атмаг кими дюйцш цсулуну юйрянмишдир.

     Азярбайъан Мада (Мидийа) шащлыьы дюврцндя. Мадалыларын мяскунлашдыьы вил.-ин ады илк дяфя е.я. 835 илдя Ашшур мянбяляриндя чякилир. Мадалыларын тайфа иттифагы, ясасян, Маннадан ш.-дя вя ъ.-ш.-дя йерляшян вил.-лярдя тяшяккцл тапмышды. Щеродот “Тарих” ясяриндя мадалыларын иттифагына дахил олан алты тайфанын – аризантлар, будиляр, буслар, маглар, паретакенляр вя струхатларын адларыны чякир.

     

     

     

    Е.я. 8 ясрдя Маданын (йун.– )  бир сыра яйалятляри истила едилиб Ашшур дювлятинин яразисиня бирляшдирилмишди. Е.я. 7 ясрин 70-ъи илляриндя Каштаритинин (Мада дилиндя – ) рящбярлийи иля баш вермиш эцълц цсйан нятиъясиндя ашшурлулар Мада вил.-ляриндян тамамиля говулмуш вя Мада шащлыьы мейдана эялмишди. Каштарити Маданын илк шащы олмушдур. Онун йаратдыьы щярби иттифагын мяркязи мцасир Щямядан ш.-нин йахынлыьында йерляширди. Сонралар бурада Маданын пайтахты Агбатана (Мада дилиндя   Щамгматана) шящяри салынмышды. Лакин аз сонра Йахын Шярг юлкяляринин бир чохунда, о ъцмлядян Мадада скифляр юз аьалыьыны бяргярар етдиляр. Скифляр гарятчилик мягсядиля вахташыры йцрцшляр едир вя онлардан асылы юлкялярдян баъ алырдылар.

     Мада шащы Киаксар [е.я.625–585] (йун.– ;Бабил дилиндя – - ; Мада дилиндя – ) щярби ислащат кечирдикдян сонра е.я. 624 илдя Мадада скифлярин щакимиййятини девирди. Аз сонра Киаксар Бабилистан щюкмдары Набопалассар иля Ашшура гаршы щярби сазиш баьлады. Е.я. 614 илдя мадалылар Ашшурун пайтахты Ниневийаны (Нейняваны) мцщасиряйя алдылар, лакин яля кечиря билмядиляр, явязиндя юлкянин гядим пайтахты Ашшур ш.-ни тутараг, гарят едиб даьытдылар. Бабиллиляр ися Ашшура эеъ эялдиляр. Мадалылар вя бабиллиляр иттифагларыны сцлаля никащы иля мющкямлятдиляр. Е.я. 612 ил-дя мцттяфигляр гяти щцъумла Ашшурун пайтахты Ниневийаны зябт едиб даьытдылар. Ашшур дювлятинин бир щиссяси Маданын яразисиня гатылды. Мадалыларын Ашшур цзяриндя гялябяси нятиъясиндя Мада Юн Асийанын бюйцк дювлятиня чеврилди.

     

    Агбатана (Екбатана)

    Мада шащы Каштарити тяряфиндян ашшурлулара  гаршы йарадылмыш щярби мяркяз.  Кар-Кашши ["Кашшуларын (касситлярин)  колонийасы"] адланан галанын йахынлыьында йерляширди. Агбатана Мада тайфа башчыларынын гядим топланыш  йериндя (Мада дилиндя Haмgmatana   – "топланыш йери" демякдир), тягр.  е. я. 7 ясрин яввялляриндя Мада дювлятинин пайтахты кими инша едилмишди. Щеродота эюря, Дейок Агбатананы юзц цчцн тикдирмишди. Шящяр тиъарят йолларынын кясишмя нюгтясиндя йерляширди. Агбатана ири тиъарят, сяняткарлыг вя мядяниййят мяркязи иди. Агбатана шящяринин галыглары мцасир Щямядан шящяри йахынлыьындадыр.

    Бундан сонра мадалылар Киаксарын башчылыьы иля Щирканийа, Парфийа, Персида (Парса), Елам, Манна, Скиф шащлыьы вя Урартуну тутдулар. Лакин Манна, Скиф шащлыьы вя Урарту мцяййян заман ярзиндя (е.я. 6 ясрин 90-ъы илляринин сонларынадяк) юзцнц идаря едирди вя мадалыларын “кичик” мцттяфигляри сайылырдылар.

    Маннанын ишьалынын Мада тясяррцфатынын инкишафы цчцн бюйцк ящямиййяти олду. Йцксяк инкишаф етмиш кянд тясяррцфатына, сяняткарлыьа вя шящяр щяйатына малик олан Манна Мада дювлятинин игтисадиййатынын йцксялишиндя мцщцм рол ойнады вя онун мядяни-игтисади мяркязиня чеврилди. Мадалыларын Кичик Асийанын бир щиссясини тутмасы о дюврцн гцдрятли дювлятляриндян олан Лидийанын чары Алиаттанын онлара гаршы чыхыш етмясиня сябяб олду; Лидийа иля мцщарибя яряфясиндя Мада тяряфиндян Манна, Скиф шащлыьы вя Урартунун юзцнцидарясиня сон гойулду. Мада вя Лидийа арасында саваш беш ил (е.я. 590–585) давам етди вя сцлщ мцгавилясинин имзаланмасы иля баша чатды. Сазишя эюря, Мада вя Лидийа арасында сярщяд Галис (мцасир Гызыл Ирмаг) чайы бойунъа мцяййянляшдирилди.

     Маннанын Мада тяряфиндян ишьалы Ъянуби Азярбайъан яразисинин етник эюркяминин дяйишмясиндя щялледиъи рол ойнады. Интенсив етник просеслярин нятиъясиндя йерли тайфалар “мадалылар” адланмаьа башладылар. Маданын бир щиссясиня чеврилмиш Манна ися “Мада”, йахуд “Кичик Мада” адланмаьа башлады. Мадалылар тяряфиндян Маннанын вя Ашшурун ишьалында онларын мцттяфигляри кими гядимдян Ъянуби Азярбайъан яразисиндя йашайан асагартиляр (Ашшур мянбяляриндя – зикирту) тайфасы да йахындан иштирак едирди. О заман асагартиляр Ъянуби Азярбайъан яразисинин чох щиссясиндя вя кечмиш Ашшур чарлыьынын Арбела вил.-ндя йайылмышдылар.

     Киаксарын юлцмцндян сонра онун оьлу Астиаг (йун. – ; Бабил дилиндя – ; Мада дилиндя –йа да ) Мада шащы [е.я. 585–550] олду. Астиаг Бабилистан чарлыьы иля мцщарибя едирди. Ондан горунмаг цчцн бабиллиляр “Бюйцк Мада дивары”ны инша етдиляр, лакин буна бахмайараг мадалылар Бабилистанын Щарран вил.-ни тутмаьа наил олдулар. Астиагын Мадада мяркязи щакимиййяти мющкямляндирмясиндян наразы галан бир груп тайфа яйанлары щятта онун дцшмянляринин тяряфиня беля кечмяйя щазыр идиляр. Е.я. 553 илдя Мададан асылы олан Персида вил.-нин щюкмдары Кирин (гядим фарс дилиндя – ) башчылыьы иля фарслар цсйан етдиляр. Астиаг Мада гошунларыны Бабилистанын Щарран вил.-ндян эери ъякмяк мяъбуриййятиндя галды. Фарсларла щялледиъи дюйцшдя Мада яйаны Щарпаг гошунларынын бир щиссяси иля бирликдя Кирин тяряфиня кечди. Бунун нятиъясиндя е.я. 550 илдя мадалылар мяьлубиййятя уьрадылар.

     

    Кир Мада щюкмдарларынын рясми титулларыны (“бюйцк шащ”, “шащлар шащы”, “юлкяляр шащы”) гябул етди. Мада шащларынын хязиняси Пасаргадайа апарылды вя Агбатана Ящямяни шащларынын игамят-эащларындан бири олду, Мада цзяриня ися мяьлуб дювлят кими баъ гойулду. Мада яйанларынын бир гисми щям Кирин, щям дя онун хяляфляринин дюврцндя юз имти-йазларыны горуйуб сахлайа билдиляр. Кир формал олараг Мада шащлыьыны Ящямяниляр (гядим фарс дилиндя Щахаманишийа) дювлятинин тяркибиндя сахласа да, фактики олараг Маданы фарс ъанишини идаря етмяйя башлады. Фарслар ясасы Ашшур янянясиндян эялян Маданын дювлят идарячилийи системини гябул етдиляр. Ящямяниляр империйасынын тяркибиндя Мада Персидадан сонра икинъи йердя иди, она эюря дя ятраф халглар (йунанлар, йящудиляр, мисирлиляр вя б.) Маданын ишьалына щакимиййятин Астиагдан Киря ирсян кечмяси кими бахырдылар вя фарслары “мадалылар” адландырыр, фарсларын тарихини Мада тарихинин давамы щесаб едирдиляр.

     Мадалыларын Гядим Шяргин эцълц дювлятляри иля мцбаризядя уьур газанмасы вя онлары нисбятян асанлыгла тута билмяси онунла изащ едиля биляр ки, Мадада ямлак бярабярсизлийи щяля дяринляшмямиш, сосиал тябягяляшмя мейдана эялмямишди. Мящз буна эюря дя Мада гошуну бцтцн Мада халгындан ибарят иди. Мада дювляти кифайят гядяр ири олса да, йарымасылы чарлыглары вя тайфалары юз тяркибиня гатан зяиф бир гурум иди. Бу амил Маданын иътимаи мцнасибятляриндя дя юз яксини тапмышды. Сырави мадалыларла яйанлар арасында ямлак фярги артдыгъа азад иъма кяндлиляринин истисмарынын эцълянмяси иля йанашы, щюкмдар тясяррцфатларында вя мябяд торпагларында ишляйян гулларын да сайы чохалырды.

     Мадалыларын тясяррцфатынын ясасыны якинчилик вя малдарлыг тяшкил едирди. Якинчиликдя сцни суварма бюйцк рол ойнайырды. Маданын Нисайа чюлляриндя гиймятли ат ъинсляри бяслянилирди. Яразиси дямир, гурьушун, эцмцш, ялван вя гиймятли дашларла зянэин иди, бурада щабеля нефт щасил едилирди.

     Щеродот. Тарих I, 98. Дейок мющкямляндирилмиш шящяри – индики Агбатананы уъалтды;[орада] шящяр диварынын бири диэярини даиряви шякилдя ящатя едирди. Гала диварлары еля тикилмишди ки, бир [диварын] даиряси о биринин цстцндян бцръцн щцндцрлцйцня гядяр уъалырды. Шящярин  тяпядя йерляшмяси [галанын] беля гурулушу цчцн ялверишли шяраит йарадырды,  буна бахмайараг, щямин йер сцни шякилдя бир гядяр дяйишдирилмишди.  Дивар даиряляринин сайы йедди иди: сонунъу даирянин дахилиндя щюкмдар  сарайы вя хязиня йерляширди. Ян бюйцк дивар даирясинин узунлуьу тяхминян  Афина даиряви диварынын узунлуьу иля  ейнидир. Биринъи дивар даирясинин бцръляри аь, икинъи – гара, цчцнъц – сарымтыл-гырмызы, дюрдцнъц – тцнд эюй, бешинъи – нарынъы-гырмызы рянэлярдя иди.  Беляликля, бцтцн бу беш даирянин бцръляри  ялван шякилдя рянэлянмишди.  Сонунъу ики даирядян бири эцмцшц,  диэяри ися гызылы рянэдя иди.

    Сяняткарлар ямяк алятляри, силащ, мяишят яшйалары вя с. дцзялдир, парча вя халча тохуйурдулар. Мадада иншаат сяняти дя йцксяк инкишаф сявиййясиня чатмышды. Мадалы дашйонан усталарын ямяйиндян сонралар Ящямяни шащлары Суз шящяриндя сарай тикинтисиндя истифадя етмишдиляр.

     Йахын Шярг юлкялярини Мяркязи Асийа вя Щиндистанла бирляшдирян ян мцщцм тиъарят йолларындан бири Маданын яразисиндян кечирди.

     

     

    Мада дювлятинин башында шащ дурурду вя онун щакимиййяти ирси иди. Шащ иля тайфа яйанлары арасында щакимиййят уьрунда мцбаризя эедирди. Дювлятин идаря олунмасында зярдцшти маглар (кащинляр) мцщцм йер тутурдулар. Е.я. 7 ясрдя Мадада зярдцштилик рясми дювлят дини олду. Бу дин Зярдцшт (Авеста дилиндя   , йун. – ) тяряфиндян йарадылмышдыр. Зярдцштилийя эюря, Ащура Мазда (орта ясрлярдя – Щюрмцзд, Щюрмцз) ишыг, щяйат вя щягигят тяъяссцмц олан Хейир аллащы иди. О, щяля дцнйа йаранмаздан яввял вар иди вя даим Шяр, гаранлыг вя юлцм тяъяссцмц олан Ангра Манйу (орта ясрлярдя – Ящриман, Ящримян) иля мцбаризя апарырды. Хейир илащиляри Амеша Спенталар, йазаталар вя б. Ащура Мазданын, Шяр илащиляри  дайвлар (дивляр) ися Ангра Манйунун рящбярлийи алтында идиляр. Зярдцштилик тялиминя эюря, инсан Ащура Мазда тяряфиндян йарадылыб, амма юз дцшцнъя вя щярякятляриндя мцстягилдир, она эюря дя Шяр гцввяляринин тясири алтына дцшя биляр. “Хейир дцшцнъяли”, “хейир сюзлц” вя “хейир ямялли” мюмин зярдцштинин вязифяси Ангра Манйу вя онун кюмякчиляри олан Шяр рущлара гаршы мцбаризя апармагдыр. Сон нятиъядя Хейир Шяр цзяриндя гялябя чалаъаг вя бунунла да хейирхащлыг бяргярар олаъагдыр. Ащура Маздайа сяъдя етмяк цчцн зярдцштиляр онун мцъяссямяси сайылан од мябядляри инша едирдиляр. Зярдцштилийин кащинляри маглар, мцгяддяс китабы ися Авеста иди. Зярдцштилик иудаизм, христианлыг, буддизм вя гядим йунан фялсяфясинин инкишафына бюйцк тясир эюстярмишдир.

     

     

    Мада мядяниййяти вя дини атропатеналыларын мяняви мядяниййят хязинясиня дахил олмуш, мадалыларын юзляри ися Атропатена сакинляринин етник тарихиндя чох  мцщцм рол ойнамышлар.

     Азярбайъан Ящямяни шащлыьы дюврцндя. II Кирин йаратдыьы дювлят тарихчиляр тяряфиндян Ящямяниляр дювляти адландырылыр. II Кир Маданы вя яввялляр она табе олан юлкяляри юз шащлыьына дахил етмишди. Сонра Лидийа чарлыьы (е.я. 547) вя Бабилистан (е.я. 539) ишьал едилди. Е.я. 530 илдя Томирисин башчылыг етдийи массаэет тайфалары иля савашда Кир юлдцрцлдц. Бундан сонра Кирин оьлу Камбиз (гядим фарс дилиндя – Камбу&ийа) шащ [е.я. 530–522] олду.

     Е.я. 525 илдя Камбиз Мисири юзцня  табе етди. Камбиз Мисирдя оларкян е.я. 522 илдя Мада магы Гаумата чеврилиш етди. Гауматанын чеврилиши щаггында рявайятляр Бисцтун (Бещистун) китабясиндя вя Щеродотун “Тарих” ясяриндя якс олунмушдур. Мартын 11-дя маг Гаумата Камбизин кичик гардашы Бардийанын ады алтында Ящямяниляр дювлятиндя щакимиййяти зябт етмиш вя юзцнц шащ адландырмышды. Камбиз тяъили Персидайа йола дцшмцш, лакин сяфяр заманы намялум шяраитдя юлмцшдц. Тахтда йерини мющкямлядян маг Гаумата Ящямяниляря табе олан бцтцн халглары 3 ил мцддятиня верэи (баъ) вя щярби мцкялляфиййятлярдян азад етмиш, игамятэащыны Мадада йерляшян Сикайауватиш галасына кючцрмцшдц. Гауматанын Персидада галмагдан ещтийатландыьы ещтимал олунур. Бцтцн бунлар Гауматанын чеврилишинин Ящямянилярин щакимиййятиня гаршы йюнялдийини тясдигляйир. Йедди фарс яйаны Гауматайа гаршы суи-гясд тяшкил етди. Сентйабрын 29-да – маг Гауматанын алты ай йарымлыг щакимиййятиндян сонра байрам заманы сарайа сохулан гясдчиляр ону гятля йетирдиляр вя I Дараны (гядим фарс дилиндя – Дарайаващу*) Ящямяниляр дювлятинин шащы [е.я. 522–486] сечдиляр.

     I Даранын Бисцтун китабяси.

    2-ъи сцтун 78–91. Дара шащ дейир: "Чиссантахма  адлы бир няфяр асагарти мяня гаршы гийамчы олду. О, халга беля дейирди: "Мян Асагартада Киаксарын няслиндян шащам". Бундан сонра мян фарс вя Мада (Мидийа) ордусуну  эюндярдим. Мян юз гулуму – Тахмаспада адлы мадалыны [мидийалыны]  онларын башчысы (ряиси) елядим. Мян онлара беля дедим: "Эедин [вя] юзцнц мянимки адландырмайан гийамчы  гошуну дармадаьын един". Сонра Тахмаспада орду иля йола дцшдц вя Чиссантахма иля саваша башлады. Ащурамазда мяня кюмяк етди. Ащурамазданын шяфгяти иля мяним  ордум гийамчы ордуну дармадаьын  етди вя Чиссантахманы йахалайыб йаныма эятирди...”

     I Дара тахта чыхандан сонра Ящямяниляр дювлятинин, демяк олар ки, щяр йерини цсйанлар бцрцдц. Мадада цсйанчылара юзцнц Мада шащы Киаксарын няслиндян олан Хшасрита (Ка*тарити, Фраорт) адландыран Фравартиш адлы шяхс башчылыг едирди. Цсйанчылар Мада яразисинин бюйцк щиссяси цзяриндя нязаряти яля алдылар.

    Мадада баш верян цсйан кцтляви халг щярякаты иди. Бисцтун китабясиндя билдирилир ки, бцтцн Мада халгы цсйан етди. Дара Мада цсйанчыларына гаршы сяркярдяси Видарнаны эюндярди. Мададакы Маруш шящяри йахынлыьында онунла цсйанчылар арасындакы саваш нятиъясиз олду. Видарнанын гошуну бир нечя ай нювбяти дюйцшлярдян чякиняряк Даранын ясас гцввялярля Мадайа эялмясини эюзляди. Дара мадалыларын тящлцкяли цсйанынын йатырылмасына юзц рящбярлик етди. Е.я. 521 ил майын 7-дя Мадада Кундуруш адландырылан йердяки щялледиъи дюйцшдя цсйанчылар мяьлубиййятя уьрадылды. Бу савашда 34425 цсйанчы юлдцрцлдц вя 18000 няфяр ясир дцшдц. Фравартиш Маданын шяргиндяки Рага вилайятиня гачды. Амма щямин илин ийунунда тутулуб Даранын йанына эятирилди. О ися Фравартиши бурнуну, гулагларыны, дилини кясиб, эюзцнцн бирини чыхармагла ъязаландырды. Яли-голу баьлы Фравартиши Агбатанайа эятириб едам етдиляр. Фравартишин йахын силащдашлары да орайа эятирилмиш, дяриляри сойулуб ичярисиня саман долдурулараг гала диварындан асылмышды. Цсйан башчыларына гяддаръасына диван тутулмасы вя щялак олан мадалыларын сайынын щяддян зийадя чохлуьу сцбут едир ки, Фравартишин цсйаны Ящямяни шащы I Дара цчцн ян бюйцк вя тящлцкяли цсйанлардан иди. Даранын щюкмранлыьынын яввялиндя баш вермиш чохсайлы цсйанлардан Щеродота йалныз Мада вя Бабилистандакы цсйанлар щаггында мялумат чатмасы факты да буну тясдигляйир.

     Чиссантахманын башчылыьы иля Асагарта вил.-ндя баш вермиш цсйан Фравартишин цсйаны иля баьлы иди. Чиссантахма да Мада шащы Киаксарын няслиндян олдуьуну сюйлямиш вя юзцнц Асагартанын шащы елан етмишди. I Дара Парса вя Мада гошунларыны мадалы сяркярдя Тахмаспаданын башчылыьы иля она гаршы эюндярмишди. Тахмаспада цсйаны йатыра билмишди. Ясир эютцрцлмцш Чиссантахма да Асагарта вил.-нин мяркязи Арбела ш.-ндя гяддаръасына едам едилмишди.

    Фравартишин вя Чиссантахманын башчылыьы иля цсйанлар Мада дювлятинин мцстягиллийинин бярпасы йолунда сон ъящд иди. I Дара бцтцн гцввялярини сяфярбярлийя алараг чох бюйцк чятинликля дювлятиндя баш верян цсйанлары йатыра билди.

     I Даранын щакимиййяти илляриндя Ящямяниляр дювляти юзцнцн ян гцдрятли чаьына чатды. Лакин I Дара вя онун варисляри дюврцндя баш верян йунан–Иран мцщарибяляри Ящямянилярин мяьлубиййяти иля нятиъялянди.

     

     

    Ы Ксерксин (гядим фарс дилиндя  ) щюкмранлыьындан [е.я. 486–465] сонра Ящямяниляр дювляти дахилиндя тахт-таъ уьрунда чякишмяляр вя фарслар тяряфиндян истила едилмиш яразилярдя халгларын чохсайлы цсйанлары дювлятин зяифлямясиня сябяб олду. Е.я. 373–359 иллярдя Ящямяниляр дювлятиндя “сатрапларын мющтяшям цсйаны” баш верди вя о, чох чятинликля йатырылды.

     III Артаксерксин (гядим фарс дилиндя – ) щакимиййяти илляриндя [е.я. 358–338] Ящямяниляр дювлятинин яразиси ян амансыз тядбирляр щесабына сонунъу дяфя гисмян бярпа едилди. Сонра тахт-таъ уьрунда йенидян мцбаризя башланды.

     Е.я. 334 илдя Македонийалы Исэяндяр Ящямянилярля мцщарибяйя башлады вя цч щялледиъи дюйцшдя – Граник, Исс вя Гавгамела йахынлыьында баш вермиш дюйцшлярдя Ящямяни гошунларыны дармадаьын етди. Е.я. 330 илдя сонунъу Ящямяни шащы III Дара [е.я. 336–330] юз сатрапы Бесс тяряфиндян юлдцрцлдц вя Ящямяниляр дювляти даьылды.

     

     

    Ики йцз илдян артыг бир дюврдя Ящямянилярин щакимиййяти алтында олан эениш яразилярдя мцхтялиф халглар ващид дювлят тяркибиндя йашамышлар. Бу, тиъарятин вя мядяниййятин чичяклянмяси цчцн ялверишли шяраит йаратмышды. Ящямяниляр дюврц айры-айры халгларын мцхтялиф дил, мядяниййят вя динляринин интенсив говушмасы просесляри иля сяъиййялянир. Ящямяниляр дювлятинин мювъудлуьу Азярбайъан яразисиндя мяскунлашан тайфаларын да тарихи вя мядяни инкишафында мцщцм рол ойнамышдыр.

     Ящямяни щюкмранлыьынын мцхтялиф дюврляриндя Азярбайъан яразиси 10-ъу, 11-ъи, 14-ъц, 15-ъи вя 18-ъи сатраплыгларын тяркибиня дахил иди. Бу сатраплыгларда йашайан тайфалар Ящямяниляря баъ верирдиляр. Азярбайъанын етник тяркиби щаггында Ящямяниляр дюврц мянбяляриндя яввялки дюврляря нисбятян даща эениш мялумат вардыр. О заман Азярбайъан яразисиндя албанлар, кадусиляр, каспиляр, утиляр, мцкляр, мантийенляр, мардлар (амардлар), мадалылар, асагартиляр, скифляр (ортокорибантиляр, саклар, сакесинляр) вя б. тайфалар мяскунлашмышдылар.

     Мадалыларын Ъянуби Азярбайъан яразисиндя йерли тайфаларла (манналылар, асагартиляр вя б.) гайнайыб-арышмасы нятиъясиндя йени етнослар йаранмышды. Е.я. 408 илдя мадалыларын Ящямянилярин аьалыьына гаршы йенидян цсйаны баш вермишди. Е.я. 401 илдя Кичик Кир иля II Артаксеркс арасында баш верян сцлаля мцщарибяси заманы шащын сяркярдяляриндян бири, Мада сатрапы Арбак икибашлы сийасят йеридирди.

     Асагартиляр Ъянуби Азярбайъан яразисиндя щяля е.я. 8 ясрдян йашайырдылар. Мада щюкмранлыьы дюврцндя асагартиляр даща эениш яразиляря йайылмышдылар. Ящямяниляр дюврцндя Чиссантахманын цсйанындан сонра асагартилярин йашадыьы Асагарта вил. I Даранын эюстяриши иля Мада сатраплыьындан чыхарылыб 14-ъц сатраплыьа чеврилди. Щямин сатраплыьа утиляр вя мцкляр дя дахил идиляр. Йени йаранмыш яйалятин яразиси, ясасян, эяляъяк Мада-Атропатенайа мцвафиг иди. Эцман етмяк олар ки, Атропатенанын етник вя мядяни контурлары щяля е.я. 6 ясрин сонунда айдын эюрцнцрдц.

     Кадусиляр Ъянуби Азярбайъанда эеиш яразидя мяскунлашмышды. Бязи мялуматлара эюря, кадусиляр мадалылара гаршы цсйан едян Кирин тяряфиня кечмишдиляр. Ола билсин ки, еля о вахтдан кадусиляр Ящямяни шащларынын мцттяфигляри щесаб олунурдулар. Щеродот I Даранын сатраплыгларындан бящс едяркян кадусилярин адыны чякмир. Кадусиляр Ящямяни шащларына табе олмурдулар. Онлара гаршы II Артаксеркс вя III Артаксерксин дюврцндя (е.я. 4 яср) едилмиш ики йцрцш нятиъясиз олду – онлары мяркязи щакимиййятя табе етмяк ъящди баш тутмады.

     Мардлар (амардлар) Ъянуби Азярбайъанда Гызылцзян чайы (гядим ады Амард) вадисиндя мяскунлашмышдылар. Мардлар муздлу дюйцшчцляр кими щям дя Ящямяни шащларынын игамятэащларында гуллуг едирдиляр.

     Мантийенляр Ящямяниляр дювлятинин 18-ъи сатраплыьына дахил идиляр. Онларын ады даьларын вя Урмийа эюлцнцн гядим адларында (Мантиана) юз яксини тапмышдыр.

     

     

    Каспиляр Хязяр дянизинин ъ.-г. сащилляриндян Гафгаз даьларынадяк эениш яразидя йашайырдылар. Каспиляр щаггында еркян мялуматлар щям Гядим Шярг, щям дя антик мянбялярдя е.я. 5 ясря аиддир. Страбонун мялуматына эюря, Хязяр дянизи вя Гафгаз даьларынын гядим адлары каспи тайфаларынын адындан эютцрцлмцшдцр. Антик мцяллифляр хябяр верирляр ки, каспиляр дявяляря йцк вуруб Агбатанайа “дузлу вя гурудулмуш балыг” апарырдылар. Каспиляр Хязяр дянизи вя гядимлярдя суйу бол олан Кцр чайы иля апарылан тиъарятдя дя иштирак едирдиляр. Ящямянилярин аьалыьы дюврцндя каспиляр 11-ъи вя 15-ъи сатраплыгларда мяскунлашмышлар. Ящямяни щюкмдарлары каспиляри щярби гуллуьа ъялб едирдиляр. Каспиляр Ящямянилярин муздлу дюйцшчцляри кими узаг Мисирдя вя Фракийада (мцасир Румынийа яразиси) гуллуг едирдиляр. Мащир дянизчи вя эями иншаатчылары олан каспиляр Мемфис шящяриндя (Мисир) Ящямянилярин ъяббяханасы цчцн щярби эямилярин иншасында иштирак едирдиляр.

     Утиляр Шимали Азярбайъан яразисиндя ири тайфалардан бири иди. Мцк тайфасынын адына мянбялярдя илк дяфя е.я. 6 ясрдя раст эялинир. Онларын ады гоншу утилярля йанашы чякилир. Мцхтялиф мялуматлара эюря, мцкляр Муьан яразисиндя мяскунлашмышдылар. Утиляр вя мцкляр Ящямяниляр дювлятинин 14-ъц сатраплыьында йашайырдылар. Е.я. 480 илдя утиляр вя мцкляр Ксерксин гошунлары тяркибиндя Йунаныстана йцрцшдя иштирак етмишдиляр. Утилярля мцклярин дястясиня Ксерксин гардашы Арсаменин башчылыг етмяси онларын мювгейинин ящямиййятли олдуьуну тясдиг едир.

     Шимали Азярбайъан яразисиндяки ян ири тайфалардан бири дя албанлар иди. Мянбялярдя онларын ады илк дяфя е.я. 331 илдя Гавгамела вурушмасы иля ялагядар чякилир.

     

     

    Скиф [ортокорибантиляр, саклар, сакасенляр (сакесинляр)] тайфалары Азярбайъан яразисиндя щяля е.я. 7 ясрин яввялляриндя мяскунлашмышдылар. Юзлярини цмумян “сака” адландырсалар да, онларын ичярисиндя юзцнямяхсус ад дашыйан тайфалар да вар иди (мяс., ишкуза саклар, тиграхауда саклар вя с.). Скифлярин (сакларын) мядяниййяти иля баьлы материаллар Эянъя, Газах, Шямкир, Минэячевир, Мил дцзц (Шимали Азярбайъан), Саггыз вя Солдуз (Ъянуби Азярбайъан) р-нларында археоложи газынтылар заманы ашкар олунмушдур. Скиф (сак) тайфалары Маданын ишьалындан сонра да бу яразилярдя галмыш вя йерли ящали иля гайнайыб гарышмышдылар. Скифлярин (сакларын) йашадыьы ярази Сакасена адланырды. Онлар Ящямяниляр дювлятинин 15-ъи сатраплыьынын яразисиндя йашайырдылар.

     Садаланан тайфаларын щамысы иллик баъдан башга мцщарибя заманы Ящямяни ордусуна силащлы дястяляр дя эюндярирдиляр. Охатан мардлар Ящямяни шащларынын, демяк олар ки, бцтцн йцрцшляриндя иштирак едирдиляр. Мадалылар, асагартиляр, каспиляр, мардлар, мантийенляр, мцкляр, скифляр (саклар), утиляр вя Азярбайъан яразисиндя йашайан диэяр тайфалар е.я. 480 илдя Ящямяни шащы Ксерксин Йунаныстана йцрцшцндя иштирак етмишляр. Гавгамела вурушмасында (е.я. 331) Атропатын башчылыьы иля мадалылар иштирак едирдиляр; онун рящбярлийи алтында “кадусиляр дя, албанлар да, сакесинляр дя мадалыларла бирляшмишдиляр”. Кадусиляр, албанлар вя сакесинляр бу дюйцшдя Атропатын мцттяфигляри кими чыхыш едирдиляр. Гавгамела вурушмасындан сонра Агбатанайа гачмыш Ящямяни шащы III Даранын мящз кадусилярдян вя скифлярдян (сакесинлярдян) кюмяк эюзлямяси, онларын дюйцшкян тайфалар олдуьуну тясдигляйир.

     Атропатена дювляти. Атропатена [йун. – , Мада дилиндя – Атарпатакан(а)] Урмийа эюлц ятрафында вя Араз-бойу (мцасир Ъянуби Азярбайъан, Иран Кцрдцстаны вя мцхтялиф дюврлярдя Шимали Азярбайъанын бязи торпаглары) яразидя йерляшян гядим дювлятин йунанъа адыдыр. Атропатена дювлятинин баниси Атропат [йун. – ; Мада дилиндя – Атарпат(а)] Ящямяни шащы III Даранын дюврцндя Маданын сатрапы иди. Беля эцман етмяйя ясас вар ки, Атропат Маданын ирси щакими олмушдур. О, Македонийалы Исэяндяря гаршы Гавгамела вурушмасында мадалылара, кадусиляря, албанлара вя сакесинляря башчылыг етмишди. Ящямяниляр дювляти сцгут етдикдян сонра Атропат Македонийалы Исэяндяря мцнасибятдя мютядиллик эюстярмишди. Е.я 328 илдя Македонийалы Исэяндяр Атропаты Кичик (Йухары) Маданын сатрапы тяйин етмишди. Македонийа гошунларынын Щиндистана йцрцшц заманы Бюйцк (Ашаьы) Мадада е.я. 324 илдя баш вермиш цсйаны йатыран Атропат цсйанчыларын башчысы Бариаксы Македонийалы Исэяндярин йанына эюндярмиш вя бунунла да фатещин даща чох етибарыны газанмышды.

    Македонийалы Исэяндяр Нисайа чюлляриндя динъяляркян, Атропат да бурайа эялмиш вя она сцвари амазонлардан ибарят 100 няфярлик дястя баьышламышды. Атропат юз гызыны Исэяндярин эюркямли сяркярдяляриндян олан Пердиккайа яря вермишди. Исэяндярин юлцмцндян сонра онун йаратдыьы мющтяшям дювлятин идаря едилмяси мящз Пердиккайа щяваля олунмушду. Пердикканын щакимиййяти илляриндя Атропат Йухары Маданын сатрапы кими юз мювгейини даща да мющкямлятмишди. Е.я. 321 илдя Пердикка щялак олдугдан вя Македонийалы Исэяндярин дювляти онун диадохлары (сяркяр-дяляри) арасында парчаландыгдан сонра Атропат мцстягил щюкмдар олду.

     

     

    Страбон (е.я. I яср – е. I ясри).

    Ъоьрафийа XI, 13, 1. Мидийа 2 щиссяйя бюлцнцр. Онун бир щиссясини – Мидийа дювлятинин   ири шящяри вя пайтахты Агбатана дахил олмагла Бюйцк Мидийа адландырырлар…  Икинъи щиссяси ися Атропатын Мидийасыдыр; о, юз адыны Бюйцк Мидийанын  бир щиссяси кими юлкянин македонийалыларын  табелийиня дцшмясиня имкан вермяйян сяркярдя Атропатын адындан эютцрмцшдц. Щягигятян шащ елан олунан Атропат бу юлкяни юз щюкмц иля мцстягил етди вя щяля инди дя варислик онун аилясиндя сахланылыр...

    XI, 13, 4. Онларын йай пайтахты Газака  дцзянликдя йерляшир, гыш пайтахты  ися парфийалылара гаршы йцрцш едян Антони тяряфиндян мцщасиряйя алынмыш Вера адлы гцдрятли галадыр. Бу гала Араз чайындан 2400 стади мясафядя йерляшир… Бу юлкянин бцтцн вилайятляри бярякятлидир, шималы ися даьлыг, сярт вя сойугдур...

     Йени дювлятин йарадыъысы Атропат олдуьундан о, Мада-Атропатена [Мада дилиндя Мада-Атарпатакан(а)], йяни “Атропатын Мадасы” вя йа садяъя олараг Атропатена [Атарпатакан(а)], йяни “Атропата мяхсус олан (юлкя)” адландырылды. “Атарпатакана”нын ады пящляви дилиндя “ ”, орта фарс дилиндя “ ”, Парфийа дилиндя “ ”, Сурийа дилиндя “ - , ”, Бизанс мянбяляриндя “Адарбигана, Адербайган”, яряб мянбяляриндя ися “Aдарбикан, Aдарбижан, Aдарбайган, , ” кими сяслянирди. Беляликля, Азярбайъан ады Атропатена [Атарпатакан(а)] дювлятинин адындан ямяля эялмишдир. Бунунла йанашы, Азярбайъан хорониминин мяншяйиня даир башга фикир, ещтимал вя фярзиййяляр мювъуддур.

    Атропатенанын яразисиндя бир чох тайфалар – анариаклар, кадусиляр, каспиляр, киртиляр, мардлар, мантийенляр, мцкляр, ортокорибантиляр (тиграхауда саклар), пантиматлар, париканиляр, парсиляр, утиляр вя б. йашайырдылар. О дюврцн мянбяляриндя Ъянуби Азярбайъан ящалиси цмуми шякилдя “мадалылар” вя йа “атропатеналылар” кими адланырды. Бу да еллинизм дюврцндя йени етносун – атропатеналыларын тяшяккцл тапдыьыны тясдигляйир.

     Атропатенада мябядляря мяхсус торпаг сащиблийи дя инкишаф етмишди. Антик мцяллифлярин мялуматына эюря, маглар Атропатенада ян бярякятли торпагларын сащибляри иди. Бу тясяррцфатларда гул ямяйиндян истифадя олунурду. Атропатенада ящалинин, ясасян, якинчиликля мяшьул олмасы цчцн мящсулдар вадиляр вар иди.

    Бурада цзцмчцлцк вя шярабчылыг инкишаф етмишди. “Мада оту”нун (гарайонъа) битдийи эениш даь чямянликляри Атропатенада кючяри малдарлыьын инкишафына шяраит йаратмышды. О дюврлярдя бурада Нисайа атлары бяслянилирди. Юлкя файдалы газынтыларла – метал филизляри вя нефтля зянэин иди. Антик дюврдя нефтдян щярби ишдя истифадя олунан “Мада йаьы” щазырланырды.

     Атропатенада ясас тикинти материалы даш, аьаъ вя бишмиш кярпиъ иди. Сяняткарлыьын да хейли инкишаф етдийи Атропатенада мцхтялиф сахсы габлар, о ъцмлядян зооморф, нахышлы вя ширли габлар истещсал олунурду. Юлкянин сярвятляри бир чох фатещи юзцня ъялб едирди.

     Мцстягил дювлятин мейдана эялмяси Атропатенанын игтисади щяйатынын ъанланмасына сябяб олду. Атропатенадан дахили вя бейнялхалг ящямиййятли тиъарят йоллары кечирди. Юлкянин шящяр щяйаты кифайят гядяр инкишаф етмишди. Антик мянбялярдя Атропатенанын ящямиййятли шящярляриндян Аганзана, Газака (Ганзака), Пайтакаран (Бейляган), Фанаспа, Фрааспа (Фраата, Фараспа) вя с.-нин адлары чякилир. Атропатын дюврцндян Атропатенанын пайтахтынын Газака шящяри олдуьу эцман едилир.

     Страбон билдирир ки, Атропатена “щярби гцввя бахымындан кифайят гядяр эцълц юлкядир, беля ки, о, саваш заманы 10 мин сцвари вя 40 мин пийада дюйцшчцнц мейдана чыхара биляр”.

     Атропатенада еллин монархийасына бянзяр сийаси гурулушун формалашдыьы ещтимал олунур. Антик мянбяляря эюря, Атропатын варисляри Атропатиляр македонийалылары юлкяляриня “бурахмырдылар”; эюрцнцр, бурада Атропатенанын юз мцстягиллийини горумасы нязярдя тутулур.

     Газака (вя йа Ганзака)

    Атропатена дювлятинин пайтахты. Газака  Агбатана шящяри иля Араз чайы арасында, мцасир Миандоб шящяриндян бир  гядяр шяргдя йерляширди. Тарихчиляр  эцман едирляр ки, шящярин ады Мада дилиндяки "ганза" – "хязиня" сюзцндян ямяля эялмишдир. Мцщцм транзит тиъарят йолу цзяриндя йерляшян Газака сяняткарлыг вя тиъарят мяркязи иди.  Зярдцштилийин ясас мяркязляриндян бири –  бюйцк од мябяди Адургушнасп Газакада йерляширди.  Бу мябядин кащинляри 10 миня гядяр адамын чалышдыьы эениш торпаг сащяляриня  малик идиляр. Яряб мцяллифляринин мялуматына эюря, Сасани шащлары таъгойма мярасиминдян сонра пайтахт  Мядаиндян бурайа пийада эяляряк   Адургушнасп атяшэащыны зийарят едирдиляр. Сасанилярин Бизанс империйасы  иля мцщарибяси заманы Газака бизанслылар тяряфиндян 622 илдя даьыдылмышды.

     

     

    Антик мянбяляря эюря, е.я. 3 ясрин 20-ъи илляриндя шащ Артабазын дюврцндя Атропатенанын яразиси Араздан шималда Риони чайынын йухары ахарларынадяк узанараг Иберийанын мцяййян щиссясини дя ящатя едирди. Бир гядяр сонра Селевкиляр дювлятинин щюкмдары III Антиох Артабазанла мцщарибяйя башлайыр; нятиъядя Атропатена бир мцддят Селевкилярдян асылылыьы гябул етмяк мяъбуриййятиндя галыр. Е.я. 190 илдя Магнезийа йахынлыьындакы дюйцшдя III Антиох ромалылара мяьлуб олдугдан сонра Атропатена йенидян там мцстягиллик ялдя едир.

     Е.я. 2 ясрин орталарында Атропатенанын эцълянмякдя олан Парфийа иля мцттяфиглик ялагяляри йаранды. Бу просесдя атропатеналыларла парфийалыларын ейни диня  зярдцштилийя ситайиш етмяляринин мцщцм ящямиййяти вар иди. Аз сонра Парфийа иля Рома арасында Йахын Шяргдя аьалыг уьрунда мцбаризя башланды. Атропатенада, Албанийада, еляъя дя Ермянистанда парфийалыларын мювгейи мющкямлянди.

     Е.я. 1 ясрин биринъи йарысында Атропатена шащы Митридат ермяни чары II Тигранын гызы иля сцлаля никащы баьлады. Рома сяркярдяси Лукуллун Ермянистана йцрцшц заманы Атропатена шащы он йедди минлик зирещли сцвариси иля Тигранын кюмяйиня эялди. Лакин буна бахмайараг ромалылар Тиграны мяьлуб етдиляр. Е.я. 68 вя 67 иллярдя Атропатена шащы Митридатын иштиракы иля мцттяфиг гошунлар Лукулл цзяриндя бир нечя мцщцм гялябя чалдылар. Е.я. 66 илдя Лукуллу явяз едян Помпей Ермянистан чарлыьыны Ромайа табе етди. Атропатенаны шащ Дара, сонра ися I Ариобарзан идаря едирди. Бу заман Парфийа гошунлары Атропатенаны тутду вя Атропатена Парфийанын вассалына чеврилди.

     Е.я. 36 илдя Рома щюкмдарларындан бири олан Антони Атропатенайа сохулду. Парфийа шащы иля иттифагда олан Атропатена шащы Артавазд (Артабаз) 16 минлик сцвариси иля Антонийя гаршы мцбаризяйя башлады. Антони яввялъя узунмцддятли мцдафия цчцн щазыр олан Фрааспа галасыны мцщасиряйя алды. Мцщасирянин узанмасы Рома леэионерляринин низамыны позду. Мцщасирядяки атропатеналылар ромалылара гаршы ъясарятли якс-щцъум тяшкил етдиляр. Гышын йахынлашдыьыны эюрян Антони мцщасиря машынларыны Фрааспа ятрафында гойуб эерийя чякилди. Ромалыларын Атропатенада мяьлубиййятинин ясас сябябляриндян бири бурада онлара гаршы мцбаризянин цмумхалг характери алмасы иди. Фрааспанын гящряманъасына мцдафияси дя буну сцбут едир. Атропатена шащы Артавазд хейли гянимят яля кечирди.

     Бу гялябядян аз сонра мцттяфигляр  атропатеналыларла парфийалылар арасында наразылыг баш верди. Парфийа шащы Атропатенаны юзцня табе етмяк фикриня дцшдц. Е.я. 35 илдя Артавазд Антонийя сцлщ вя достлуг тяклифи иля мцраъият етди. Е.я. 34 илдя Антонинин оьлу Александр Артаваздын гызы Иотапа иля нишанланды. Е.я. 33 илдя парфийалылара гаршы йцрцшя щазырлашан Антони, Октавианла мцнагишя цзцндян, Атропатенада ъцзи гошун гойуб гярбя гайытмаьа мяъбур олду. Ромалыларын дястяйиндян мящрум олан Артавазд парфийалыларла мцщарибядя мяьлубиййятя уьрады вя ясир эютцрцлдц. Аз сонра Артавазд азадлыьа чыхды вя е.я. 31 илдя Акси бурну йахынлыьындакы саваш яряфясиндя, щятта Антонийя кюмякчи дястя дя эюндярди.

     "Ермянистан" ъоьрафи ады

    "Ермянистан" ъоьрафи ады антик вя еркян  орта яср мянбяляриндя Фярат вя Дяъля чайларынын йухары ахарларыны ящатя едян яразиляря шамил едилирди. Мцхтялиф миграсийалар, хцсусиля 19 ясрдя вя 20 ясрин яввялляриндя чар Русийасынын кючцрмя сийасяти нятиъясиндя  ермяниляр Ъянуби Гафгазда йайылмыш, 1918 илдя ися ермянипяряст гцввялярин щимайяси иля тарихи Азярбайъан  торпагларында (Гярби Азярбайъанда)  Ермянистан дювляти йарадылмышдыр.

     Антони иля мцбаризядя галиб эялян Рома императору Октавиан Артаваздын гызы, Антонинин оьлунун нишанлысы Иотапаны атасына гайтарды. Октавиан, щятта Ермянистаны да Артавазда верди вя о бураны е.я. 20 илядяк идаря етди. Артаваздын юлцмцндян сонра онун хейли мцддят Ромада йашамыш оьлу II Ариобарзан Атропатенанын шащы олду. Таситин йаздыьына эюря, ерамызын тягр. 1 илиндя Октавиан “йеня бу халгы (ермяниляри) Артабазын оьлу щюкмдар Ариобарзанын табелийиня верди”. Бир гядяр кечдикдян сонра Ариобарзан юлдц вя Октавиан Ермянистаны онун оьлу Артавазда верди. Артавазд бир нечя ил Ермянистаны идаря етди, лакин Октавианын юлцмцндян бир гядяр яввял гятля йетирилди. Ерамызын 20-ъи илляриня гядяр Атропатенаны идаря едян Атропатиляр сцлалясиндян олан сонунъу шащ Ариобарзанын оьлу II Ариоваст иди. Беляликля, Атропатиляр сцлаляси тягрибян цч яср йарым Атропатенаны идаря етмишдир.

     

     

    Бундан сонра Атропатенада щакимиййят Парфийа Аршакиляри сцлалясинин кичик голу нцмайяндяляринин ялиня кечди. Рома тясириня гаршы мцбаризя Атропатена вя Парфийаны даща да йахынлашдырды. Атропатена тядриъян Парфийа тяркибиндя бир чох щалларда юзцнц идаря едян вилайятлярдян бириня – шящря чеврилди. 72 илдя аланларын даьыдыъы йцрцшц заманы Атропатена Парфийа шащы I Волоэезин гардашы Пакор тяряфиндян идаря олунурду. 213–223 иллярдя сонунъу Парфийа шащлары арасында баш верян ара мцщарибяляри дюврцндя Атропатена гыса мцддятя мцстягиллик ялдя етди. 227 илдя Дярбянд кечиди васитясиля Албанийа вя Атропатенайа щунларын вя сабирлярин йцрцшляри баш верди. Атропатена тягр. 244 илдя Сасани шащы I Шапур тяряфиндян истила едилди.

     Атропатена зянэин мадди вя мяняви мядяниййятя малик иди. Атропатена яразисиндя кцп гябирляр эениш йайылмышды. Юлц сых бцкцлмцш шякилдя башы габын аьзына тяряф олмагла кцпя йерляшдирилирди. Гябирляря дяфн кцпц иля йанашы эил габлар вя башга яшйалар да гойулурду. Кцп гябирлярин щеч бир гябирцстц тикилиси олмурду.

     Антик мянбялярин мялуматына эюря, щярчянд Атропатын варисляри македонийалылары юз юлкяляриня “бурахмырдылар”, Керефто даьларындакы (мцасир Иранын Гярби Азярбайъан останы яразисиндя) Щеракл мябядиндя олан йунан йазысы, еляъя дя авроман пергаментляри еллинизм мядяниййятинин Атропатенада йайылдыьыны тясдигляйир. Е.я. 2 ясрин икинъи йарысы Атропатенада йерли яняняляря ясасланан еллинизм мядяниййятинин формалашмасы дюврц иди.

     Ерамызын 1 ясриндя Атропатенанын “парфийалылашмасы” мяишятдя, мемарлыгда вя щяйатын диэяр сащяляриндя кифайят гядяр эцълц иди. Атропатена яразисиндя Парфийа шащлары адындан зярб олунмуш сиккяляр, ясасян дя драхмалар эениш йайылмышды. Ейни заманда, Атропатена мядяниййятинин дя Парфийайа тясири чох иди. Антик мцяллифляр тяряфиндян парфийалыларын тез-тез “мадалылар” адландырылмасы да буну тясдиг едир.

     Атропатенада ясас дин зярдцштилик иди. Еллинизм дюврцнцн сонларында Атропатенада зярдцштилийин мювгейи зяифляся дя, щаким дин олараг галырды. Атропатенанын Парфийа иля йахынлашмасы заманы йад тясирляря гаршы мцбаризядя зярдцштилик онларын байраьына чеврилди. Яряб тарихчиляринин мялуматларына эюря, бу дюврдя Атропатенада йени Авеста зярдцштилийи тяшяккцл тапыр. Сасаниляр дюврцндя ися Атропатена (Адурбадаган) зярдцштилийин ясас мяркязляриндян бириня чеврилир.

     Албанийа антик дюврдя. Албанийа дювлятинин (йун. , латынъа  Albania Caucasensis) Шимали Азярбайъан яразисиндя е.я. 4–3 ясрлярдя формалашдыьы ещтимал олунур. Албанийа дювляти шм.-да Гафгаз даьлары, ш.-дя Хязяр дянизи, г.-дя  Иберийа, ъ.-г.-дя Ермянистан, ъ.-да ися Атропатена иля щямсярщяд иди. Беляликля, Гядим Албанийанын яразиси мцасир Азярбайъан Республикасыны, индики Ермянистан Республикасынын бюйцк щиссясини, Даьыстан Республикасынын (Русийа Федерасийасы) ъянуб щиссясини вя Эцръцстанын Алазан вя Иори (Габырры)  чайларынын вадисини ящатя едирди.

     Антик, албан вя диэяр мянбялярин мялуматына эюря, Албанийада 26 тайфа мяскунлашмышды. Бунлардан албанлар, анариаклар, айнианлар, чилбляр (силвляр), дидурлар (дидойлар), эелляр, щерляр, каспиляр, гардманлар, гаргарлар, легляр, лпинляр (лупениляр), маскутлар (массаэетляр), мцкляр, парсиляр (паррасиляр), сакасенляр (сакесинляр, шакашенляр), савдейляр (содейляр), утиляр вя б. тайфалар мялумдур.

     Мянбялярдя албанларын ады илк дяфя Гавгамела вурушмасы (е.я. 331) иля ялагядар чякилир. Антик мцяллифляр албанларын эюзял, уъабойлу, сарышын сачлы, алаэюз олдугларыны гейд едирляр. Албан тайфасы Шимали Азярбайъан яразисиндя ян ири тайфалардан бири иди. Мящз буна эюря дя бцтцн юлкя “Албанийа” адланмаьа башланмышды.

     

     

    Диэяр ири албан тайфаларындан бири чох заман албанларын юзляри иля ейниляшдирилян утиляр иди. Албанийанын Утийа (Витийа, Отена, Утик) вил. Кцрцн саь сащилиндя йерляширди. Тарихи сянядляр утилярин уди ады алтында Гарабаь бюлэясиндя щятта 18–19 ясрлярдя дя мювъудлуьуну тясдиг едир.

     Каспиляр щаггында мянбялярдян айдын олур ки, онлар якинчилик, малдарлыг, балыгчылыг, сяняткарлыг вя тиъарятля мяшьул олур, дянизчилийи дя йахшы билирдиляр. Каспиляр сон антик вя еркян орта ясрляр дюврцндя Пайтакаран яйалятиндя йашамышлар.

     Албанийадакы Сакасена ( ) вил.-ня бу ады бурайа эялмиш саклар (сакасенляр, шакашенляр) вермишляр. Сакасена йахынлыьында мяскунлашмыш камбоъиляр ися бу вилайятя юз адларыны – Камбисена (Камбечовани, Камбечан) вермишляр. Ерамызын 1 ясриндя Хязярйаны яразидя Маскут чарлыьы мейдана эялмишди.

     Албанийанын етник тяркибиндя чох бюйцк мцхтялифлик мювъуд иди. Буна эюря дя Албанийада е.я. сон ясрлярдя – б.е. илк ясрляриндя мцхтялиф дяфн мярасимляри вя фяргли гябир типляри вар иди. Бурада гуйу, чий кярпиъ, кцп, сахсы тякня, тахтагуту вя катакомба гябирляри ашкар едилмишдир.

     

    Антик мцяллифляр Албанийа торпагларынын мцстясна мцнбитлийини гейд едирляр. Буна эюря дя албан ящалисинин башлыъа мяшьулиййяти якинчилик иди. Изляри Муьан дцзцндя ашкар едилмиш нящянэ гурьулардан тутмуш Мил дцзцндяки кичик кящризляр вя каналларадяк мцхтялиф суварма системляри Албанийа ящалисинин йарадыъы ямяйи щаггында мялумат верир.

     Ялверишли шяраит бурада щям дя малдарлыьын инкишафына имкан йаратмышды. Албанийанын тясяррцфатында гойунчулуг апарыъы рол ойнайырды. Атчылыг вя дявячилик дя мцщцм йер тутурду. Албанлар балыгчылыг вя гушчулугла да мяшьул олурдулар.

     Сяняткарлыг сащясиндя металишлямя, сахсы, шцшя истещсалы вя тохуъулуг йцксяк сявиййядя иди.

     Е.я. 3 ясрдя Албанийада яввял Македонийалы Исэяндярин тетрадрахма вя драхмаларына, бир мцддят сонра ися Селевкилярин сиккяляриня бянзяр йерли эцмцш сиккялярин зярб едилмясиня башланмышды. Е.я. 1 ясрин икинъи йарысында Албанийа базарларында Рома вя Парфийа сиккяляри дя ишлянирди.

     Албанийанын яразисиндян бейнялхалг су вя гуру тиъарят йоллары кечирди. Бунлардан ян мцщцмц йерли ящалинин “Базярэан (йахуд Дявя вя йа Елчи) йолу” адландырдыьы транзит йолун изляри инди дя галмагдадыр. Базярэан йолу Кюндяляндаьын ъянуб йамаъындан кечирди. Мянбялярдя Албанийада 30-дан артыг ири вя кичик шящяр – Айниана, Алам, Албана, Анариака, Бакхийа, Барука, Бозиата, Эелда, Емболайон, Иобула, Иуна, Кабала (йахуд Кабалака), Гайтара, Мамехийа (Самехийа), Нига, Осика, Пайтакаран, Сануа, Сиода, Телайба, Тилбис вя с. щаггында мялумат верилир. Албанийанын ян ири шящяри вя пайтахты Кабала (индики Гябяля) шящяри олмушдур. Пайтакараны тядгигатчылар Бейляган шящяри иля ейниляшдирирляр. Диэяр шящярлярин локаллашдырылмасында чох бюйцк чятинликляр вардыр.

     Албанийаны чар идаря едирди. Мянбялярдя албан чарларындан илк дяфя е.я. 1 ясрин биринъи йарысында Оройсун (Орисин) ады чякилир. Ай илащяси (Селена) мябядинин кащини (щийеревс) щюкмдардан сонра ян щюрмятли шяхс иди. Страбон Иберийа сярщядинин йахынлыьында йерляшян Ай мябядинин тясвирини верир. Бундан башга албанлар Эцняш (Щелиос) вя Зевс аллащларына да ситайиш едирдиляр. Щярби яйанларла йанашы, кащинляр дя Албанийанын сийаси вя иътимаи щяйатында мцщцм рол ойнайырдылар. Мябядлярин эениш торпаг сащяляри вя асылы кяндлиляри вар иди. Антик Албанийада истещсалчыларын бюйцк яксяриййяти азад адамлар иди. Тясяррцфатда гул ямяйиндян дя истифадя олунурду.

      Кабала (Гябяля)

    Кабала (Кабалака, Гябяля) йашайыш йеринин е. я. 3 ясрдя салындыьы эцман едилир. Кабала якинчилик цчцн ялверишли йердя йерляширди. Бу шящяр йахшы мющкямляндирилмишди. Кабала Албанийанын  ири инзибати, тиъарят, сяняткарлыг вя   мядяниййят мяркязи иди. Антик дювр мцяллифи Плини Кабаланы "Албанийада  цстцн олан шящяр" адландырмышдыр.   Ерамызын 6 ясринядяк Кабала Албанийанын пайтахты олмушдур. Шящярин харабалыгларынын цмуми сащяси  50 ща-дякдир. Газынтылар заманы археологлар  бурада шящярин ичгаласынын харабалыгларыны, мябяд вя йашайыш евлярини, ъянуб мцщафизя диварларынын  галыгларыны ашкар етмишляр. Пайтахтын кцчяляриня даш дюшянмишди.  Шящярдя цстц кирямитля юртцлмцш чохлу ев вар иди. Бурада арпа вя буьда сахланылмасы цчцн тахыл анбарлары  да йерляширди. Чий кярпиъдян инша олунмуш евляр дя вар иди. Сцтунлу биналардан  ибарят сарай комплекси хцсусиля диггяти ъялб едир. Гябялянин йахынлыьында еллинизм дюврцня аид олан ири пул дяфиняси дя ашкар едилмишдир.

     

     Ромалылар сярвятлярля зянэин олан Албанийаны ишьал етмяк, бунунла да Щиндистаны Гара дянизля бирляшдирян тиъарят йолуну нязарят алтына алмаг истяйирдиляр. Е.я. 66 илдя Рома сяркярдяси Помпейин башчылыьы иля ромалылар Албанийайа щцъум етдиляр. Помпей гышы Кцр чайы вадисиндя кечирмяк вя йазда фяал щярби ямялиййатлара башламаг фикриндя иди. Помпейин планыны баша дцшян Албанийа чары Оройс тяшяббцсц яля алмаг мягсядиля Рома леэионларына щцъум етди. Оройс дюйцшя 40 минлик гошун чыхарды. Помпейин гошуну албанлара нисбятян сайъа чох иди, щям дя йахшы силащланмышды. Цстялик ромалылар бюйцк дюйцш тяърцбясиня малик иди. Щямин илин декабр айында Кцр сащилиндя – Иберийа иля сярщядин йахынлыьында ганлы дюйцш баш верди. Албанлар цч мющкямляндирилмиш дцшярэядя йерляшян Рома гошунуна щцъум етдиляр. Дцшярэялярдян биринин йахынлыьында албанлар дцшмяни сыхышдырыб хяндяйядяк говдулар. Лакин дюйцшцн эедишиндя цстцнлцйц яля алан ромалылар галиб эялди.

     Оройс вахт газаныб гцввяляри сяфярбяр етмяк мягсядиля Помпейля барышыг баьлады. Бундан сонра Помпей Иберийа иля мцщарибяйя башлады. Вязиййятдян истифадя едян албанлар йенидян щцъума кечдиляр. Е.я. 65 илдя Помпей Албанийайа нювбяти дяфя щцъум етди. Албанлар Иберийа вя Албанийа арасындакы сярщяди бюйцк мясафядя щасарладылар. Яразийя набяляд ромалылар ясир тутдуглары албанлары юлцмля щядяляйиб гыса йолу эюстярмяйи тяляб етдиляр. Щядядян горхмайан ясирляр дцшмян гошунларыны ян узун вя чятин йолла апардылар вя бунунла да Рома леэионларынын йцрцшцнц лянэитдиляр.

     Клавди Елиан. Щейванлар щаггында.17, 32. Мян ешитмишям ки, каспилярин юлкясиндя ири бир эюл вар. О эюлдя "итибурунлу" адландырылан нящянэ балыглар цзцр.  Онларын узунлуьу 8 дирсяйя чатыр.  Каспиляр онлары тутуб дуза гойурлар,  дузлу вя йа гуру щалда дявяляря йцкляйиб Агбатанайа апарырлар.  Бу балыгларын пийини кясиб ондан мялщям  щазырлайыр, дузлусуну сатыр, чох йаьлы олан вя гохусуз балыг йаьындан ися сцрткц кими истифадя едирляр. Балыгларын ичалатыны чыхарыб, ону биширир вя ондан кейфиййятли  йапышган щазырлайырлар: о, щяр шейи чох мющкям йапышдырыр, няйя йапышдырылыбса мющкям дайаныр вя шяффафдыр. О, щяр шейи еля йапышдырыр ки, ону 10 эцн ярзиндя ислатдыгда беля гопмур вя айрылмыр. Фил сцмцйц цзря усталар ондан истифадя едяряк эюзял яшйалар щазырлайырлар.

    Кцрцн сол сащилиндя ромалылар иля албан чары Оройсун гардашы Козисин (вя йа Косидин) башчылыг етдийи гошунларын дюйцшц олду. Албан гошуну 60 мин пийада вя 12 мин сцваридян ибарят иди. Албанларын сцвари гцввяси эцълц олдуьу щалда, ромалыларын ясас зярбя гцввясини йахшы тялим кечмиш интизамлы пийада гошуну тяшкил едирди. Дюйцшдян яввял Помпей  пийадаларыны сцварилярин архасында эизлятмишди. Албанлар йалныз Рома сцвариляри иля савашаъагларыны зянн етдикляриндян щцъума кечдиляр. Бу заман Рома пийадалары дюйцшя гошулдулар, амансыз саваш башланды. Антик мцяллифлярин мялуматына эюря, дюйцшцн гызьын чаьында Козис бир нечя албан дюйцшчцсц иля Рома леэионерляринин сырасыны йарыб Помпейин гярарэащынадяк чатды. Рома сяркярдясини низя иля вуран Козис онун мющкям зирещини дешя билмяди. Ъаваб зярбяси иля Помпей Козиси юлцмъцл йаралады. Мяьлуб олан албанлар йахынлыгдакы мешядя эизляндиляр, лакин Помпейин ямри иля леэионерляр мешяни мцщасиряйя алыб од вурдулар.

     Ромалылар Оройсла сцлщ баьладылар. Помпей юлкянин дахилиня – Хязяр дянизи сащилляриня доьру ирялиляди. Лакин албанларын давамлы эцълц мцгавимяти нятиъясиндя Помпей Хязяря 2 эцнлцк йол галанда эери гайытмаьа мяъбур олду.

     

    Е.я. 36 илдя Рома щюкмдарларындан бири олан Антонинин сяркярдяси Каниди дя албан чары Зобери табе едя билмяди. Е.я. 35 илдя Ород шащын рящбярлик етдийи парфийалылар иля иберлярин, албанларын вя сарматларын бирэя гцввяляри арасында саваш баш вермишдир. Ерамызын 1 ясринин икинъи йарысында диэяр Ъянуби Гафгаз юлкяляриндя вя Атропатенада олдуьу кими, Албанийада да Парфийанын нцфузу артмаьа башлады вя бурада 63 илдян сонра Парфийа Аршакиляри сцлалясинин кичик голу щакимиййятя эялди. Бу сцлаля тезликля ясл албан сцлалясиня чеврилди.

     Албан тарихчиси Муса Каланкатуклунун гейд етдийиня эюря, ерамызын 1 ясриндя Албанийа щюкмдар Аран тяряфиндян идаря олунурду. Албан тарихчисинин диэяр мялуматына ясасян, бу заман Албанийанын яразиси Араз чайындан Хунаракертя (Щунана), йяни Иберийайадяк чатырды.

     

     

    Ерамызын 1 ясринин 90-ъы илляриндя ромалылар, щятта Гобустанадяк эялиб чыхмышдылар. Ромалыларын дяфялярля Албанийаны тутмаг ъящдляриня бахмайараг о, юз мцстягиллийини горуйа билмишдир. 1–3 ясрлярдя алан тайфалары Албанийайа тезтез йцрцшляр етмишляр. Аланларын йцрцшляри нятиъясиндя Албанийанын бир чох шящяри даьыдылмыш, вилайятляри талан едилмишдир. 133 илдя албан щюкмдары Фарасман Атропатенаны мяьлубиййятя уьратды. Бундан сонра о, Ермянистана йцрцш етди вя щятта Каппадокийанын сярщядляриня чатды. 2–3 ясрлярдя Рома императорлары албан щюкмдарлары иля достлуг мцнасибятлярини горуйуб сахламаьа чалышырдылар, амма албан чарлары “онларын йанына эялмякдян бойун гачырырдылар”. 227 илдя тцрк тайфалары – щунлар вя сабирляр Дярбянд кечиди васитясиля Албанийайа йцрцшляр етмяйя башладылар. Аз сонра, тягр. 262 илдя Албанийа Сасаниляр дювлятинин тяркибиня дахил едилди.

     Яд.: Д ь я к о н о в И . М . История Мидии: от древнейших времен до конца IV в. до н.э. М.-Л., 1956; А л и е в И г р а р . История Мидии. Б., 1960; Г р а н т о в с к и й Э . А . Ранняя история иранских племен Передней Азии. М., 1970; История древнего мира. Кн. 3. Упадок древних обществ. М., 1982; Х а л и л о в Д ж . А . Материальная культура Кавказской Албании. Б., 1985; Д а н д а м а е в М . А . Политическая история Ахеменидской державы. М., 1985; А л и е в И г р а р . Очерк истории Атропатены. Б., 1989; А л и е в К . Г . Античная Кавказская Албания. Б., 1992; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 1, Б., 1998; М е л и к о в Р а у ф. Этническая картина Азербайджана в период ахеменидского владычества (VI–IV вв. до н.э.). Б., 2003.

    Рауф Мяликов