Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
“Azərbaycan” xüsusi cildi (Az) (Ümumi məlumat - 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi)
    4.3.  Azərbaycan 7 əsrin ortaları- 13 əsrin əvvəllərində

     Азярбайъан 7 ясрин орталары – 13 ясрин яввялляриндя

     Азярбайъан Яряб хилафяти тяркибиндя (7 ясрин орталары – 9 ясрин 1-ъи йарысы).

    Яряблярин Азярбайъана йцрцшляри. 7 ясрин яввялляриндя Ярябистан йарымадасында Мящяммяд пейьямбярин баниси олдуьу йени дцнйа дини – исламын мейдана эялмяси ъямиййятин консолидасийасына эятириб чыхартды. Ясрин 30-ъу илляриндя Яряб хилафяти тяшяккцл тапды. Яряблярин щяйата кечирдийи ишьалчы йцрцшляр Испанийадан Чин щцдудларынадяк эениш бир яразидя йашайан мцхтялиф халгларын, о ъцмлядян азярбайъанлыларын щяйатында кюклц дяйишикликляр етди. Чох гыса мцддятдя дюврцн ян бюйцк империйаларындан олан Сасаниляр дювлятинин бцтцн, Бизансын ися бюйцк бир щиссяси йени йаранмыш дювлятин тяркибиня гатылды. Яряблярин Азярбайъана илк щцъуму 643 илдя, Нящавянд вя Щямяданын фятщиндян (642) сонра баш верди. Хялифя Юмярин [634–644] ямри иля Азярбайъан (Адурбадаган) щцдудларына йахынлашан яряб гошунуна сяркярдяляр Букайр ибн Абдуллащ вя Утба ибн Фаркад башчылыг едирдиляр.

     

     

    Дястябя адланан йердя (Щямядан–Рей вилайятляри айрыъында) Азярбайъан мярзбаны Исфяндийар ибн Фяррухзадын башчылыг етдийи гошун дястяси яряб ордусунун гаршысыны кясмяйя чалышды, лакин дюйцш яряблярин гялябяси иля баша чатды. Исфяндийарын Азярбайъанын мцхтялиф шящярляриндян (Баъярван, Сяраб, Шиз, Бязз, Мяйаниъ, Мимяз вя с.) топладыьы йени орду бу дяфя артыг Азярбайъан яразисиндя, Ъярмидан даьы йанында (Ярдябилдян бир гядяр аралы) баш верян вя бир нечя эцн давам едян вурушмада мяьлубиййятя уьрады. Мярзбан ясир дцшдц. Яряблярин сонракы гялябяляри дя азярбайъанлылары онларла сцлщ баьламаьа мяъбур етди. Мцгавиляни имзалайан Исфяндийар Хилафятин сийаси щакимиййятини таныды. Мцгавиляйя эюря, Азярбайъан ящалисинин яввялки дини етигадыны сахлайан щиссяси имканы дахилиндя ъан верэиси – ъизйя юдямяли иди. Гадынлар вя ушаглар, йашамаг цчцн вясаити олмайан аьыр хястяляр, дцнйа малындан щеч няйи олмайан защидляр верэидян азад олунурдулар. Ярябляр ися йерли ящалинин ямлакына, дини иъмаларына, ганун-гайдаларына аман вермяйи ющдяляриня эютцрцрдцляр. Ярдябили тутдугдан сонра Хилафят ордусу ял-Баб ял-Ябваб (Гапылар гапысы) адландырдыглары Дярбяндин стратежи ящямиййятини нязяря алараг, Хязяр сащили иля шимала доьру щярякят етди. Узун сцрян мцщасирядян вя данышыглардан сонра Сасанилярин шимал сярщядляринин мярзбаны Шящрийарла (Шящрибярязля) мцгавиля баьланды. Дюйцшсцз тяслим олан дярбяндлиляр мцгавиляйя эюря мцщцм имтийаз ялдя етдиляр: яряблярля бирэя Дярбянд кечидинин мцдафиясиндя дуран вя юз яввялки дини етигадларыны сахлайан йерлиляр яряб ясэяри хидмятиндя олдуглары илин ъизйясиндян азад олунурдулар. Щямин ил Ъянуби Гафгазын бир чох йерляриня, о ъцмлядян Муьана эюндярилян яряб гошун дястяляри шиддятли мцгавимятля цзляшдиляр; йалныз Муьанла сцлщ мцгавиляси баьланды. Мцгавилянин шяртляриня эюря, “эяряк щяр щядди-бцлуьа чатан бир динар вя йа онун дяйяриндя ъизйя юдясин, мцсялмана гаршы сямими олсун, [азанда] она йолуну эюстярсин, бир эцн-бир эеъя евиндя сахласын... Анъаг яэяр онлар цз дюндяриб ящди позсалар, ахырынъы фитнякарадяк щамыны тяслим етмясяляр, онлара аман олмайаъаг” (ят-Тябяри, 9 яср). Бундан сонра шимала доьру щцъуму давам етдирян яряб гошуну Дярбянди ютяряк, хязярлярин торпагларына дахил олду вя ялБейда шящярини яля кечирди. Йени хялифя Османын [644–656] дюврцндя нювбяти щцъумларын бириндя ярябляр Бялянъяр йахынлыьында мяьлуб олдулар. Бунунла яряблярин Азярбайъана биринъи йцрцшц баша чатды.

     Хялифя Юмярин юлцмц иля мяркяздя баш верян сийаси сябатсызлыгдан истифадя едян азярбайъанлылар цсйан етдиляр. Хялифя Османын ямриля Азярбайъана икинъи йцрцш башланды. Ял-Валид ибн Укбанын рящбярлик етдийи Хилафят гошуну ики дястяйя бюлцндц. Абдуллащ ибн Шубейлин башчылыг етдийи биринъи дястянин щцъуму Азярбайъанын Араздан ъянубдакы яразиляринин тякрар ишьалы вя йени мцгавилянин баьланмасы иля нятиъялянди. Азярбайъанлылар тязминатла йанашы даща 800 мин дирщям вермяйя бойун олдулар. Яряб сяркярдяси Салман ибн Рябия ися Аразы кечяряк, Албанийа (Арран) яразисиня щцъум етди, хейли ясир эютцрдц вя зянэин гянимят яля кечирди. Еля щямин вахт хялифя Осман сяркярдя Салманы йени ъябщяйя – Кичик Асийа яразисиндя бизанслыларла вурушан диэяр сяркярдяси Щябиб ибн Мяслямянин кюмяйиня эюндярди.

     

    Бир сыра Бизанс шящярляри яля кечирилди, Ермянистанын ишьалы баша чатдырылды. Эцръцстан яразисиня доьру щцъумуну давам етдирян Щябиб ибн Мяслямя аз сонра яряблярин инзибати бахымдан Арран яразисиня аид етдикляри Тифлиси тутду. Ондан айрылараг шярг истигамятиндя щярякяти давам етдирян Салман ися Сцникдян (Сисяъандан) кечяряк, Арранын ичяриляриня дахил олду. Бир нечя эцнлцк мцщасирядян сонра Бейляган шящяри ъизйя юдянилмяси, “ящалинин щяйатынын вя малынын”, щабеля “шящяр диварларынын” сахланылмасы шяртля-ри иля дюйцшсцз тяслим олду. Юлкянин пайтахты Бярдя ящалисинин шиддятли мцгавимятиня бахмайараг, ярябляр уьур ялдя етдиляр. Бундан сонра Кцрцн саь сащилиндяки (Арсах, Ути, Сакасена, Шямкцр вя с.) вя сол сащилиндяки торпаглар (Гябяля, Шяки, Ширван, Лакз, Тябярсаран вя с.) ишьал едилди, йерли щакимлярля мцгавиля баьланды. Дярбянд йенидян фятщ олунду.

    Бир мцддят сонра ширванлылар вя дярбяндлиляр юз гошуну иля Дярбяндя эялмиш хязяр хаганынын тящрики иля яряблярля баьладыглары сцлщц поздулар. 652/53 илдя Салман 4 минлик гошунла йенидян Дярбяндя дахил олду вя шящяри тярк етмиш хязярляри тягиб едяряк Бялянъяря щцъум етди. Дюйцшдя ярябляр мяьлуб едилди, Салман юлдцрцлдц. Азярбайъанын чох щиссяси йенидян яряблярин итаятиндян чыхды.

     654/55 илдя йени гцввялярля Ъянуби Гафгаза эюндярилян Щябиб ибн Мяслямя Сираъ Тайрда (Ширакда) дцшярэя салды. О, бурадан яряблярин яввялки йцрцшляр заманы Гафгазда ишьал етдикляри бцтцн йерлярин щакимляриня вя сакинляриня мцраъият эюндяряряк, итаят тяляб етди. Аз сонра хялифя Осман Щузайфа ибн ял-Йямяни Гафгаза вали тяйин етди. Ишьал олунмуш торпаглары даща ращат идаря етмяк цчцн йени вали ъанишинлийин 640 илдян Дябилдя (Двиндя) йерляшян мяркязини Бярдяйя кючцрдц. Беляликля, он илдян артыг мцгавимятдян сонра Азярбайъанын шимал щиссяси дя Яряб хилафятиндян асылы вязиййятя дцшдц.

     

    М. Каланкатуклу. Албанларын тарихи. ЫЫ китаб. 31-ъи фясил

    …Шющрятли щюкмдар Ъаваншир ... [икинъи дяфя] Дямяшгя эялди. Хялифя онун цчцн юз доьма гардашынын сарайыны щазырламаьы ямр етди; о, ахшам йемяйиня онунла  бирликдя отурурду. Сонра о, Константинополдан  эялмиш ясилзадя ярляр иля сцлщ данышыьы апармаьы Ъаванширя тяклиф етди. Хялифя онун дярин билийиня щейрят етди.  Бизанс елчиляри дя ондан чох разы идиляр, чцнки о, щяр вяъщля хялифянин  фикрини онларын хейриня йюнялтмяйя чалышырды. Бунлардан сонра онун шющряти даща чох артдыьы цчцн Ъянуб щюкмдары Шяргин кнйазына, башына таъ гоймуш  бир щюкмдар кими ещтирам эюстярмяйи ямр  етмишди. ...Бундан ялавя хялифя она башга  щядиййяляр дя бяхш етди: гызыл гынлы полад гылынъ, мирвари иля сцслянмиш эейим вя парчалар… хялифянин юзцнцн миндийи 52 ити йеришли ат… О, Сцник вилайятини Ъаванширин ихтийарына вериб тякид етди ки, Араз чайынын о бири сащилиндя йашайан Атропатена ящалисини дя юзц идаря етсин. Лакин Ъаваншир дцнйанын дюрд тяряфиня щаким олуб юзцнц щакими-мцтлягя чевирмяк истямяди. Бунлардан сонра о, юз юлкясинин цзяриня гойулмуш аьыр верэинин  йцнэцлляшдирилмясини  хащиш етди. Ъянуб щюкмдары буна разы олуб ямр етди ки, верэи онун цчдя бири гядяр йцнэцлляшдирилсин.

     

    Йухарыда гейд олундуьу кими, беля бир мцряккяб шяраитдя Бизанс, Хилафят вя Хязяр хаганлыьы арасында Ъаванширин щяйата кечирдийи чевик сийасят нятиъясиндя Албанийа дахили мцстягиллийини сахлайа билди. Лакин Ъаванширин юлдцрцлмясиндян сонра вязиййят кяскинляшди.

     684 илдя Ы Мярван [684–685] хялифя сечилди. Хилафят цчцн гарышыг олан бу дюврдя албанлар ярябляря верэи вермяйи дайандырдылар. Еля щямин дюврдя хязярлярля ялдя едилмиш сцлщ йенидян позулду. Уъгар шимал вилайятляри цзяриндя яряб нязарятинин зяифлямясиндян истифадя едян хязярляр 685 илдя Ъянуби Гафгаза щцъум етдиляр. Бу иллярдя Ъянуби Гафгаз яряблярин вя бизанслыларын да щцъумларына мяруз галды. Йалныз 80-ъи иллярин сонларына йахын яряб хялифяси Ябд цл-Мяликля [685–705] Бизанс императору ЫЫ Йустиниан [685–711] арасында барышыг ялдя едилди. Шяртя эюря, Ъянуби Гафгаз юлкяляриндян алынан верэиляр ики империйа арасында бярабяр бюлцндц. 692 илдя Бизанс Хилафятля сцлщц позараг Шам цзяриня щцъум етди. Баш вермиш дюйцшдя яряблярин гялябяси онларын Гафгаздакы мювгелярини мющкямлятди. 693 илдя хялифя юз гардашы Мящяммяд ибн Мярваны ялязиря, Азярбайъан вя Ярминийянин (Албанийа–Арран вя Эцръцстанын бир щиссяси иля бирликдя дахил олдуьу ъанишинлик) валиси тяйин етди. Онун валилийи дюврцндя [693–709] яряблярин Ъянуби Гафгазда мющкямлянмяси просеси щялледиъи мярщяляйя дахил олду. Бюлэядя хялифя Ябд цлМялик ибн Мярванын щяйата кечирдийи йени инзибати бюлэц системи йарадылды. Сасаниляр дюврцндя Хязярйаны Иран вилайятляри иля бирэя бцтцн Ъянуби Гафгаз яразисиня Адурбадаган–Азярбайъан ады шамил олунурду. Хилафятин щакимиййятинин илк дюврцндя Ъянуби Гафгаз инзибати яразиси Ярминийя адландырылды.

     

    Азярбайъан яразисиндя яряб–хязяр мцщарибяляри. 8 ясрин яввялляриндя гцдрятли дюврцнц йашайан Яряб хилафяти Азярбайъанда мющкямлянмяк цчцн ясас рягибляри олан хязярлярля мцбаризяйя башлады. Бу мягсядля хялифя Ы Валидин [705–715] гардашы Мяслямя ибн Ябд цлМялик Ъянуби Гафгаза, хязярлярин яля кечирдийи Дярбяндя эюндярилди. Азярбайъанын бойун яймяйян бцтцн гала вя шящярлярини яля кечирян Мяслямя Дярбянди мцщасиряйя алды. Йалныз 714 илдя яряб гошуну бюйцк чятинликля Дярбянди тута билди. Мяслямянин гялябя мцждяси иля Дямяшгя эетмяси хязярлярин йенидян Дярбяндя гайытмасына сябяб олду. Хялифя ЫЫ Юмярин [717–720] щакимиййятинин илк илиндян хязярлярля ярябляр арасында бу вя йа диэяр тяряфин цстцнлцйц иля кечян бир сыра дюйцшляр баш верди. Хязярлярин 730/31 ил йцрцшц хилафят цчцн хцсусиля тящлцкяли олду. Хаганын оьлу Барсбяйин башчылыьы иля 300 минлик хязяр ордусу Варсаны тутду. Ярдябилин ятрафында Савалан даьы йахынлыьында баш верян вурушмада да яряб ордусу мяьлубиййятя уьрады. Узун мцщасирядян сонра Ярдябили яля кечирян хязярляр сонрадан Дийарбякир вя Мосуладяк ирялилядиляр. Хилафят цчцн йаранмыш бу тящлцкя хялифяни бцтцн гцввяляри сяфярбярлийя алмаьа, хязярляря гаршы йени орду йаратмаьа мяъбур етди. Яряб гошунларынын йени башчысы Сяид ял-Щяраши “мцгяддяс” мцщарибядя (ъищадда) иштирак етмяк цчцн бцтцн мцсялман кюнцллцлярини юз ордусуна дявят етди. Ярябляр Хилат вя с. галаларда йерляшян хязяр гарнизонларыны мящв едиб, Бярдяни мцщасиряйя алдылар. Эярэин вурушмадан сонра хязярляр мяьлубиййятя уьрадылар. Азярбайъанын мцхтялиф йерляриндян хязярлярля мцбаризяйя ахышан кюнцллц дястяляр Бярдядя Сяидин ордусуна гошулдулар. Ярябляр Бейляган вя Варсан шящярлярини тутараг, хязяр ордусунун галыгларыны ъянуба чякилмяйя мяъбур етдиляр. Кюнцллцлярля бирляшмиш яряб гошунлары иля Барсбяйин башчылыг етдийи хязяр дястяляри Бярзянддя цз-цзя эялдиляр. Бу дяфя дя хязярляр мяьлуб олуб эери чякилдиляр. Муьан дцзцндя баш вермиш дюйцшдя дя бирляшмиш хязяр дястяляри басылды, Барсбяй юлдцрцлдц. Сяид хязярляри Ширван торпагларынадяк тягиб етди. Щямин ил хялифя Щишамын гардашы Мяслямя йенидян Азярбайъан вя Ярминийяйя вали тяйин олунду. Бярдяйя эялян Мяслямя тезликля Ширвана кечиб, узун мцщасирядян сонра ярябляря табе олмаг истямяйян Шабран галасыны тутду, гала мцдафиячиляри гылынъдан кечирилди. Дярбяндя йолланан Мяслямя шящяр  галасы йахынлыьында дцшярэя салды. Ону гаршылайан шящяр щакими ярябляря верэи вермяйи ющдясиня эютцрдц. Дярбянддяки хязяр гарнизонуна ися шящярдян манеясиз чыхыб эетмяк иъазяси верилди.

     731/32 илдя Мяслямя хязярлярин Сямяндяр шящяринядяк ирялиляди, лакин хязярлярин йенидян щцъума щазырлашдыгларындан хябяр тутараг, вуруша эирмядян Дярбяндя доьру эери чякилди. Дярбянд йахынлыьындакы аьыр вурушмада ярябляр галиб эялдиляр. Хилафятин шимал сярщядляриндя яряблярин мювгейини мющкямлятмяк цчцн Мяслямя Дярбянди дюрд щиссяйя бюлдц. Бунларын щяр бириндя Дямяшгдян, Щимсдян, еляъя дя Фялястин, Шам вя ял-Ъязирянин айры-айры йерляриндян эялмиш минлярля яряби йерляшдириб, Сурийайа гайытды. Дярбянддя галмыш Мярван ибн Мящяммяд 40 минлик яряб ордусу иля Бялянъяря щцъум едиб, хязярляри мяьлубиййятя уьратды. Ял-Куфинин (9 яср) мялуматына эюря, бу щадисядян сонра Мярван мцвяггяти олараг юз вязифясини Сяид ял-Щярашийя верди. Лакин, чох кечмядян хялифянин ямри иля йенидян яввялки вязифясиня гайтарылды. 120 минлик гошунла Аррана эялян Мярван Касакда (индики Газах) дцшярэя салды. Яряб–хязяр мцщарибяляри тарихиня ян эярэин дюврцн башланьыъы кими дахил олан 737 илдя Мярван Дярбянд шящяринин ряиси Усейд яс-Суляминин башчылыьы иля яряб гошунларынын бир щиссясини Сямяндяр истигамятиня эюндярди, юзц ися йолу цстцндяки бцтцн гала вя йашайыш йерлярини тутараг, Дярйал кечиди васитясиля Хязяр торпагларына эирди. Сямяндяр йахынлыьында бирляшян яряб ордусу хаганын йашадыьы Бейда шящяриня щцъум едиб, хязярляри вя онларла гоншу олан сягляб тайфаларыны мяьлуб етди. Хязяр хаганы аман истямяйя вя исламы гябул етмяйя мяъбур олду. Мярван ясир эютцрдцйц 40 мин хязяр аиляси иля Аррана гайытды вя онлары Самурла Шабран чайлары арасында йерляшдирди.

     

    Гышы Касакдакы дцшярэясиндя кечирян Мярван 738 илин йазында Шякийя эялди. Яряб ордусунун Хилафятя бойун яймяк истямяйян “даьлы щюкмдарлары”на гаршы башладыьы узун чякян аьыр йцрцшц уьурла нятиъялянди. Тутулан галаларын чоху даьыдылды. 741 илдя Мярван Ширваны кечяряк Муьана, Эилана вя Дейлямя щцъум етди, гянимят вя ясирлярля эери дюняндя, йолцстц Бярдяни тутду. Беляликля, яряблярин Гафгазда, еляъя дя Азярбайъанда щакимиййяти йенидян мющкямлянди. Сонракы 20 илдя ярябляр хязярляри юз нязарятляри алтында сахладылар. Йалныз Ямявиляр сцлаляси деврилдикдя (750) Хилафятдя баш верян гарышыглыгдан истифадя едян хязярляр Бизансын тящрики иля пайтахтларында олан Хилафят нцмайяндясини юлдцрдцляр. Хилафятдяки щяръ-мяръликдян истифадя едян Бизанс 752 илдя сярщяд бюлэясиндя олан бир сыра шящярляри тутду. Бу, Бизансын Ъянуби Гафгазда дипломатик вя сийаси фяаллыьынын эцълянмяси иля мцшайият едилди. 759 илдя хялифя Мянсурун [754–775] Азярбайъана вя Ярминийяйя щаким тяйин етдийи Йязид яс-Сулями Дярйал кечидини тутуб орада яряб гарнизону йерляшдирди. Бизанса мейил едян хязярляри тящлцкясизляшдирмяк вя щцъумларынын гаршысыны алмаг мягсядиля Йязид хаганын гызы Хатунла евлянди. Лакин ики ил сонра Хатунун юлмяси хязяр–яряб мцнасибятлярини йенидян кяскинляшдирди. 763/64 илдя хязяр гошунлары Шяки, Камбисена, Хозмас (Хачмаз) вя с. йерляри, Баласакан дцзцнц (Мил вя Муьан дцзляри), щямчинин Эцръцстанын бир сыра шящяр вя галасыны ишьал етдиляр. Лакин Дярбяндин мцдафиясини йара билмяйян хязярляр Ъянуби Гафгазы тярк етдиляр.

     Хязярлярин Аррана щцъумлары 8 ясрин сонларындан йенидян эцълянди. Онлар бурадакы яряб дястялярини мяьлубиййятя уьрадараг 100 миндян чох ясир апардылар. Йалныз ясрин ахырынъы илиндя баш верян вя хязярлярин гялябяси иля баша чатан дюйцшдян сонра ялдя едилмиш барышыг нятиъясиндя онларын Ъянуби Гафгаза йцз илдян чох давам едян йцрцшляриня, демяк олар ки, сон гойулду.

     Сосиал-игтисади мцнасибятляр. Фцтущатын илк илляриндя ишьал олунмуш яразийя нязарят мягсядиля, адятян, щямин йери фятщ етмиш ордунун башчысы вали тяйин олунурду. Хилафятин сийаси табелийини гябул етмиш ишьал зоналарында башлыъа мягсядин верэи йыьмаг олдуьу дюврдя щям мцлки, щям щярби щакимиййят бир адама – щямин башчыйа щяваля едилдийи цчцн амил  “верэийя нязарят едян” вя ямир – “щярби башчы” титуллары вали – “ъанишин” титулуну явяз едирди. Ишьалын эениш шякил алдыьы сонракы иллярдя артыг ямир, амил вя еляъя дя газы (мящкямя ишляриня бахан дини щаким) вязифяляри мцхтялиф шяхсляр арасында бюлцшдцрцлдц.

     

     

    Ишьалын эедишиндя тяйин олунан илк ъанишинляр йерли щакимлярля мцгавиля баьлайыр, онлардан сийаси асылылыг вя ъизйя тяляб едир, явязиндя кечмиш имтийазларыны сахламаьа бойун олур, бязиляриня щятта вязифя верирдиляр. Азярбайъанын ишьалынын илк дюврцндя игамятэащы Ярдябилдя олан вя яввялки вязифясиндя сахланылан Сасани мярзбаны яряблярин хидмятиндя дурараг, йыьдыьы верэиляри Хилафят хязинясиня эюндярирди. Ишьал едилмиш Азярбайъан яразиляринин идарясиндя йерли щакимлярля йанашы йцксяк рцтбяли рущаниляр – Адурбадаганда мобед, Албанийада ися католикос иштирак едирдиляр. Йерли цсули-идаряйя верилян бу сярбястлик мяркязи щакимиййятин зяифлядийи дюврлярдя яряблярля баьланылмыш мцгавилялярин позулмасына, верэилярдян имтина едилмясиня сябяб олурду. Бу ися ейни йерин бир нечя дяфяйя ишьалы иля нятиъялянирди. Йени мцгавилянин шяртляри яввялкиндян даща аьыр олурду. Ярябляр Азярбайъанда ишьал етдикляри ири шящярлярдя вя мцщцм говшагларда (Дярбянд, Бярдя, Ярдябил, Няшавя – Нахчыван вя с.) щярби мяскянляр – гарнизонлар (рабатлар) салмаьа башлайырлар. Гарнизонларда йерляшдирилян дястяляр няинки щярби хидмят эюстярир, еляъя дя тясяррцфат ишляриня бахыр, яразийя нязарят едир, верэи йыьылмасына йардым эюстярирдиляр. Рабатлар йерли ящалинин щесабына сахланылырды. Ярябляр мювгелярини мющкямлятмяк цчцн Азярбайъан вя Аррана бюйцк мигдарда яряб ящалиси кючцрдцляр. Щяля хялифя Яли ибн Ябу Талибин дюврцндя [656–661] Азярбайъана щаким тяйин едилян ял-Яшас ибн Гейс “Ярдябилдя ята вя диван сийащысына салынмыш ярябляр йерляшдирди... Ярябляр Азярбайъанда мяскян салдыгда, онларын Куфядян, Бясрядян вя Шамдан олан гощумлары да бурайа ахышдылар. Щяр бири баъардыьы гядяр торпаьы зябт етди, бир щисся ися яъямилярин торпаьыны сатын алды. Кяндляр щямин яряблярин щимайясиня кечди, беля ки, ярябляр онлары мцдафия етмяли идиляр, кяндлиляр ися яряблярин йардарына чеврилдиляр” (ял-Бялазури, 9 яср). 8 ясрин 30-ъу илляриндя Мяслямя Дярбянддя 24 мин яряб йерляшдирди. Ямявиляр сцлалясинин сцгутундан сонра ямяви хялифяляринин архаландыглары шимал яряб тайфалары юз имтийазларындан мящрум олдулар. Аббасиляр сцлалясинин архаландыьы ъянуб яряб тайфалары Азярбайъана ахышды. Кючцрмя сийасяти 9 ясрин 1-ъи рцбцня кими давам етди. Йалныз Азярбайъанда баш галдыран эцълц дини-сийаси щярякатын дальасы яряб гябиляляринин Гафгаза мцщаъирятини дайандырды .

     Яряб ишьалынын илк дюврцндя Азярбайъанын айры-айры шящярляри иля баьланылан мцгавиляляр йерли ящали иля ярябляр арасындакы мцнасибяти тянзимляйирди. Мцгавилялярин мязмунундан эюрцнцр ки, Азярбайъанда да йалныз бцтпярястляр зорла мцсялманлашдырылырды. Йердя галан ящалийя ися яввялки етигад вя адятляриня ямял етмяйя иъазя верилирди. “Ящли китаб” (йяни мцгяддяс дини китаблары олан йящудиляр вя христианлар), о ъцмлядян илк чаьлар атяшпяряст олан азярбайъанлылар да яввялки етигадларында галыр, явязиндя ися ъан верэиси – ъизйя верирдиляр. Илк мцгавилялярин шяртляриня эюря, атяшпярястляря верилян эцзяшт вя амана бахмайараг, исламын вердийи мадди вя мяняви цстцнлцкляр, о ъцмлядян мцсялманлардан ъизйянин алынмамасы, мцсялман ъямиййятинин зцмряляря бюлцнмямяси вя с. Зярдцштцн азярбайъанлы ардыъылларыны да йени дини гябул етмяйя сювг етмишди.

     

     

    Лакин йени диня кечмя просеси сцрятли олмамыш, хцсусиля Азярбайъанын шимал щиссясиндя узун чякмишди. Бу просесин биринъи мярщялясиндя исламы йайан ясас гцввя, башлыъа олараг, яряблярин юзляри иди; исламын мядяни эцъцнцн артдыьы 9 ясрин сону – 10 ясрин яввялляриндя ися бу иши исламы гябул етмиш йерли ящали юзц эюрцрдц. Бунунла беля, 10 ясрин 20–30-ъу илляриндя Азярбайъанда олмуш ял-Истяхри Гафгаз даьларында мцхтялифдилли бир чох “кафирляр”ин йашадыглары щаггында мялумат верир. Щятта ондан 200 ил сонра аз гала бцтцн Азярбайъаны эязмиш Яндялуслу ял-Гярнати Дярбянд йахынлыьындакы даь кяндляриндя “исламы гябул етмяйян, щятта ъизйя дя вермяйян”, дяфн мярасимляриня эюря атяшпяряст олдуглары эюрцнян адамлара раст эялмишди. Ишьал просесиндя баьланылан мцгавиляляря эюря яряблярин сийаси щакимиййятини гябул етмиш зимми адланан йерли ящали кюнцллц олараг истядийи дини сечирди. Лакин Ямявилярин щакимиййяти дюврцндя юз шяхси мянфяятлярини эцдян ъанишинляр йени мцсялманлардан да верэи алмаьа башладылар. Бу ися йерли ящалинин наразылыьына сябяб олду. Хялифя ЫЫ Юмярин [717–720] дюврцндя йени мцсялманлардан ъан верэиси тутмаг гадаьан едился дя, хялифя Щишам [724–743] дюврцндя бу верэинин алынмасы бярпа едилди. Хялифянин сярянъамы иля  Азярбайъанда ящалинин торпаг, мал-гара вя щяр ъцр башга ямлакынын йени сийащыйаалынмасы кечирилди. Бу вахтадяк верэи юдямяйян ращиблярдян дя верэи алынмаьа башланды. Ящалинин цзяриня сяняткарлыьа, кябиня эюря верэиляр гойулду. Щятта хялифя ЫЫ Юмярин ляьв етдийи бязи Сасани верэиляри (Новруз, Мищриъан пайлары) бярпа едилди. Верэи зцлмцня дюзмяйян ящали кцтляви сурятдя кяндляри тярк едир, торпагсыз кяндлиляря чеврилирдиляр. Мящз бу тябягянин ярябляря гаршы мцбаризяси узун мцддят давам етмишди.

     Албанийанын – Арранын христиан ящалиси арасында да ислам дини йайылмаьа башлады. Исламын еркян чаьында ону илк нювбядя яряблярин симасында юзляриня арха тапмаг истяйян йерли яйанлар гябул едирди. Бунунла онлар юз варидатларыны горумуш олурдулар. Бундан башга, исламы гябул етмяк щямин адамлары нязяри олараг мцсялманларла бярабярляшдирирди. Йени диня кечмяйянлярин бир щиссяси мцсялман ордусуна йазылыр, бунунла да баьланылан мцгавилянин шяртляриня эюря щярби хидмят дюврцндя ъизйядян азад едилир, мцщарибя гянимятляриня яряблярля бирэя шярик чыхырдылар. Юз динляриндя галан йерли ящали хязиняйя ъизйя иля йанашы мцсялманлардан да алынан торпаг верэиси – хяраъ юдяйирди. Гейри-мцсялманлар бу верэини икигат щяъмдя юдяйирдиляр. Мцсялманлар ися хумс – мцлкиййятдян вя ямлакдан алынан эялирин бешдя бириня бярабяр, зякат – йохсулларын хейриня варлы мцсялманларын ямлакындан тутулан, ушр – мящсулун онда бириня бярабяр верэи, еляъя дя зякат ял-фитр – оруълуьун баша чатмасы мцнасибятиля верилян пай – фитря, сядягя – йохсуллара верилян ианя юдяйирдиляр.

    Ямявиляр дюврцндя верэилярин мцщцм щиссясини натура иля юдянъ тяшкил едирди, Аббасиляр дюврцндя ися верэилярин йалныз бир щиссяси натура иля юдянилирди. Бунун ичярисиндя зинят яшйалары вя яряблярдя аз тапылан маллар цстцнлцк тяшкил едирди. Лакин йыьылан верэи хялифя хязинясиня бцтювлцкдя эедиб чатмырды. Чцнки яйалят ямирляри вя мямурлар юзбашыналыглара йол верир, башчылыг етдикляри яйаляти шяхси варланма мянбяйиня чевирирдиляр. Ямявилярин щакимиййятинин сонуна йахын Хилафятин вилайятляриндя, хцсусян, Азярбайъан вя Арранда вязифядя олан щяр бир щаким мяркязи щюкумятя щесабат вермядян юз вилайятиндя аьалыг едир, ящалини талайырды .

     Ярябляря гаршы дини-сийаси щярякатын эцълянмяси. Мцсялманларын шимала доьру йолларыны баьламыш Хязяр хаганлыьынын арасыкясилмяз йцрцшляри Хилафятин Ъянуби Гафгаздакы мювгейини кюкцндян сарсытмышды. Ярябляр Ъянуби Гафгазда мющкямлянмяк наминя бцтцн васитяляря ял атырдылар. Лакин йерли ящали ня хязярляря, ня дя ярябляря табе олмаг истямирди. Щяля 7 ясрдян Кичик Асийа вя Гафгазда (Бизанс, Албанийа вя с.) йайылмыш павликианлар щярякаты бу вя сонракы онилликлярдя йерли вя эялмя феодаллара гаршы идеолоэийайа чеврилмишди. Яряб мянбяляриндя “ял-байалига, байлагани” адландырылан бу тяригятчиляри бязи тядгигатчылар (З.Бцнйадов, В.Минорски вя б.) Бейляганла ялагяляндирирляр. Беля ки, мящз Бейляганда павликианчылыг эениш йайылмышды. Ял-Мясуди (10 яср) бу тяригятин христианлыг вя атяшпярястлик арасында орта мювге тутдуьуну эюстярир. Онларын илкин тялиминдя хейир дцнйасы иля шяр дцнйасы арасында мцбаризя ясас йер тутурду. Дювлятин дайаьы олан килсяни онлар шейтан йувасы щесаб едирдиляр. Албан килсяси дя павликианлары “кафир” елан едяряк, яряб аьалыьына гаршы чыхан бу тяригятчилярля мцбаризя апарырды.

     

     

    Хилафятин мяркязиндя дя вязиййят сабит дейилди. Хялифя Щишамдан [743–744] сонракы бир илдя хялифя тахтында Ямявилярин цч нцмайяндяси дяйишмишди. 744 илдя Хилафятин Гафгаздакы ъанишини Мярван хялифя тахтына чыхды. Лакин юлкяни бцрцмцш дини-сийаси щярякатын гаршысыны алмаг мцмкцн олмады. Яряб тарихчиси ял- Куфинин (9 яср) дедийиня эюря, “Мярван ибн Мящяммяд хялифя олан кими Азярбайъан вя Ярминийядя иьтишашлар башланды”. Яряб цсули-идарясиня гаршы йюнялмиш бу щярякатын башында “гяссаб” лягябли бейляганлы Мцсафир ибн Кясир (Кусейир) дурурду. Мярванын ъанишинлийи дюврцндя о, Дярбянд щакиминин кюмякчиси вязифясиндя иди. Мяркяздя щакимиййят уьрунда эедян дини-сийаси чякишмядян юз мянафеляри цчцн истифадя едян башга йерли феодаллар кими, Мцсафир дя верэи зцлмцндян зара эялмиш халгын кюмяйи иля яряб аьалыьындан гуртармаг истяйирди вя буна бир мцддят наил дя ола билди. Ямявиляря гаршы Хилафятин бцтцн вилайятляриндя гызышан мцбаризя дальасы Азярбайъаны да бцрцдц, юлкянин хейли щиссяси цсйанчыларын ялиня кечди. Йалныз мяркяздя щакимиййяти яля алмыш Аббасилярин илк нцмайяндяси Ябу-л-Аббасын [750–754] гардашы Ябу Ъяфяр Азярбайъан, Ярминийя вя ял-Ъязирянин валиси тяйин едилдикдян сонра бюлэядяки вязиййяти сабитляшдирмяк мцмкцн олду. Цсйанчылара гаршы эюндярилмиш 100 минлик гошун иьтишашлара сон гойду. Мцсафир юлдцрцлдц.

     Аббасилярин Хилафятдя щакимиййятя эялмяси мцсялман дцнйасында бюйцк дяйишикликляря сябяб олду. Пейьямбяр няслинин бу голунун гялябяси щямин няслин щакимиййят уьрунда мцбаризя апаран диэяр голуну – Яли тяряфдарларыны онлардан тамамиля айырды. Диэяр мцхалиф гцввялярля дя щаким сцлаля арасында идеоложи мцбаризя фяаллашды. 755 илдя Аббасиляр сцлалясини щакимиййятя эятирмиш хорасанлы Ябу Мцслимин хялифянин ямри иля гятля йетирилмяси игтидарла мцхалифят гаршыдурмасыны даща да дяринляшдирди. Ябу Мцслими юзляринин мцяллими щесаб едян мцхтялиф мязщяб башчылары Аббасиляря гаршы чыхдылар. 755 илдя Нишапур шящяринин ряиси, мцсялман мянбяляринин “эавур” (кафир) адландырдыглары атяшпяряст Сумбатын башчылыг етдийи цсйан Хорасандан тутмуш Азярбайъанадяк йайылды. Ябу Мцслими Аллащын елчиси адландыран Сумбат онун йенидян Мяздякля гайыдаъаьыны елан етмишди. Низамцлмцлк (11 яср) Сумбатын хцррямдинилярля (“ифрат” шияляря вя батиниляря йахынлашан тяригят) баьлылыьыны билдирирди. Лакин 10 минлик хялифя гошуну ъями 70 эцн давам едян бу цсйаны амансызлыгла йатырды. Цсйанчыларын чоху, о ъцмлядян Сумбат юлдцрцлдц.

     Хялифя ял-Мещди дюврцндя [775–785] сийаси вязиййят даща да эярэинляшди. Мящяммяд пейьямбярдян сонра онун ямиси Аббасын няслинин бирбаша гануни варис олдуьуну сцбут етмяйя чалышан ял-Мещди бу сцлалянин Яли ювладларына гаршы йюнялдилмиш сийасятини давам етдирди. Нятиъядя, рясми идеолоэийа олан сцннилийя гаршы она мцхалиф шия щярякаты даща да фяаллашды. Бу щярякатын зямининдя йаранмыш бир чох тяригятляр (щясяниляр, зейдиляр, исмаилиляр, ифрат шияляр, хцррямдиниляр вя б.) хялифя ял-Мещдинин ямри иля тяртиб едилмиш “кафир” (зындыг) тяригятляр сийащысына дцшдц. Бу тяригятлярин Азярбайъанда да фяалиййят эюстярян тяряфдарлары идеоложи мцбаризяни сийаси мяърайа йюнялдяряк Аббасиляря гаршы чыхышлар етдиляр.

     778/79 илдя йалныз Азярбайъанын ъянуб щиссясини дейил, Ъуръан, Тябяристан, Исфащан вя б. йерляри дя бцрцйян “ял-мцхяммиря” – “гырмызы эейинмишляр” ады иля мяшщур олан хцррямилярин илк мялум чыхышы баш верди. “Ябу Мцслим саьдыр, мямлякяти тутаг” шцары иля чыхыш едян цсйанчыларын башында Ябу Мцслимин оьлу Ябу ял-Гарра дурурду. Лакин бу чыхыш тезликля йатырылды. Йаранмыш аьыр вязиййяти нисбятян сабитляшдирмяк цчцн хялифя ял-Мещди хяраъ системиндя дяйишиклик етди: торпаьын сащясиня эюря алынан верэи (мисащя) мящсула эюря алынан верэи (мцгасямя) иля явяз олунду. Бунун мцгабилиндя мейвя аьаъларына, зейтунлуг вя цзцмлцкляря хяраъ гойулду. Ящалинин кяскин наразылыьына сябяб олан бу вязиййят бцтцн Ъянуби Гафгаз яразисини бцрцйян йени чыхышлара эятириб чыхартды. Щяля илк Аббасилярля Азярбайъана эялян вя бу сцлаляйя дайаг олан ъянуб яряб тайфаларынын еркян Хилафят дюврцндян бурада мяскунлашмыш шимал яряб тайфаларыны сыхышдырмасы мювъуд вязиййяти даща да эярэинляшдирди. Йерли феодалларын сепаратчылыг ъящдляри иля мцряккябляшян бу вязиййяти тянзимлямяк мягсядиля хялифя Щарун яр-Ряшид [786– 809] Аббасилярин бюлэядя апардыглары йерличилик сийасятинин гаршысыны алмаг мяъбуриййятиндя галды. Онун ямриля Азярбайъана шейбани вя сулями нясилляриндян олан шимал яряб тайфалары кючцрцлдц.

     Верэи йцкцнцн аьырлыьы, хязярлярин 8 ясрин 60-ъы илляриндян артан щцъумлары нятиъясиндя ящалинин эцзяранынын писляшмяси цсйан вя чыхышларын сайыны артырды. 794 илдя Бейляганда башлайан цсйанын башында “яшяри” (щярфян: шяр, шяряшур адам) лягябиня эюря хариъиляр тяригятиня мянсублуьу (“шурат” – хариъиляр тяригятиня мянсуб оланларын еркян лягябляриндян биридир) анлашылан Ябу Мцслим дурурду. Цсйан чох кечмядян бюлэянин щяр йериня йайылды. Онун башланмасына ясас бящаня бярдялилярин хялифя тяряфиндян хяраъ топламаг цчцн ора эюндярилян Ябу-с-Сабащы юлдцрмяляри олду. Эениш интишар тапмыш бу цсйанын йатырылмасы цчцн хялифянин эюндярдийи бюйцк гошуну цсйанчылар мящв етди. Хялифя гошунларынын нязарят етдийи бязи шящярляр, о ъцмлядян Бярдя, Бейляган, Нахчыван вя с. цсйанчыларын ялиня кечди. Лакин илкин уьурлара бахмайараг, щцъум яряфясиндя Ябу Мцслимин гяфил юлцмц, ардыъылларынын сяриштясизлийи цсйанын зяифлямясиня сябяб олду. Ямир Йязид ибн Мязйядин башчылыг етдийи гошун цсйанчыларын сон щцъумуну да дяф етди.

      

     

    8 ясрин сонларында хялифя ъанишинляри тяряфиндян идаря олунан Азярбайъан вя Арран вил.-ляриндя яряб цсули-идарясинин щяйата кечирдийи сярт тядбирляря бахмайараг иьтишашлар сянэимяк билмирди. Щарун яр-Ряшидин Хилафятин шм. вил.-ляриня тяйин етдийи Сяид ибн Сялм ял-Бящилинин валилийи дюврцндя [793–799] ъизйя вермякдян имтина едян, верэи мямурларынын бир нечясини гятля йетирян, галаныны ися шящярдян гован дярбяндлилярин гийамы баш верди. Дярбянд щакими Няъм ибн Щашим едам едилди. Онун оьлу Щяййунун шящяря дявят етдийи хязярляр юлкядя галдыглары 70 эцн ярзиндя ярябляря гаршы вурушмагла йанашы, йерли ящалийя дя бюйцк зяряр йетирдиляр: юлкя даьыдылды, минлярля инсан ясир алынды. Еля бу дюврдя (798/99) “Ширван мялики” адландырылан йерли феодал Шаммах ибн Шцъа гарышыглыгдан истифадя едяряк мяркязин табелийиндян чыха билмиш, лакин ясрин сон илиндя Щарун яряшидин тяйин етдийи йени “Ярминийя, Азярбайъан, Арран вя Баб ял-Ябваб” валиси Йязид ибн Мязйяд [799–801] тяряфиндян деврилмишди. Бюлэяйя икинъи дяфя вали тяйин олунмуш Йязид Ширванда баш верян цсйаны йатырмагла йанашы хязярлярин Аррана нювбяти щцъумуну да дяф етди, юлкядя яминаманлыьын йарадылмасы цчцн тядбирляр

    эюрдц. “Онун эялишиля халг сакитляшди, юлкядя гайда-ганун бярпа олунду. О, низариляри (шимал ярябляри) йямянилярля (ъянуб ярябляри) бярабярляшдирди, мяликлярин вя батриклярин оьланлары иля йазышмалара башлады, онларда бюйцк цмидляр ойатды. Беляликля, юлкя сакитляшди” (ял-Бялазури). Игамятэащыны Бярдядя йерляшдирмиш Йязид юмрцнцн сонуна – 801 илядяк бу шящярдя галды вя бурада дяфн олунду. Йязидин юлцмцндян сонра онун оьуллары Ясяд, Халид, Мящяммяд Арранын сийаси щяйатында мцщцм рол ойнадылар.

     

    Хцррямиляр щярякаты. Хилафятин, демяк олар ки, бцтцн вилайятляриндя баш верян вя мяркязи щакимиййятя гаршы йюнялян чыхышлар 8 ясрин сону – 9 ясрин яввялляриндя даща эениш вцсят алды. Бу дини-сийаси щярякатын иштиракчылары арасында мцхтялиф шия вя сцнни тяригятляриня мянсуб мцсялманларла йанашы ясасы мяздякиликля

    баьлы олан идейалары тяблиь едян хцррямиляр дя варды. 8 ясрин 2-ъи йарысындан башлайараг Хилафятин шимал вилайятляриндя, о ъцмлядян Азярбайъанда эенишлянмяйя башлайан хцррями чыхышлары 9 ясрин яввялляриндян даща интенсив шякил алды.

     Орта яср яряб алимляриндян Ибн янНядим (10 яср) хцррямиляри атяшпяряст мцхяммириляря – мяздякиляря вя бабякиляря айырыр. Ябу Мянсур ял-Баьдади (10 яср) исламагядярки хцррямиляри мяздякиляр, ислам дюврц хцррямилярини ися хцррямдиниляр адландырыр (о, сонунъулары цмуми адлары “мцхяммиря” олан бабякиляря вя мязйяриляря айырыр).

    Бабякин башчылыг етдийи хцррямиляр  бабякиляр ясасы Сасаниляр дюврцнцн мяздякиляр щярякаты иля баьлы олан йени дини эюрцш йаратмышдылар. Хцррями-бабякиляр яряблярин йалныз сийаси щакимиййятиня гаршы дейил, о дюврдя Азярбайъанда щяля там мянимсянилмямиш идеолоэийаларына гаршы да чыхырдылар. “Хцррям” терминини ачыгламаьа ъящд эюстярян орта яср алимляри (еляъя дя бязи мцасир тядгигатчылар) чох щалда Хилафятин мянафейиндян чыхыш едяряк, бу сюзцн защири мянасына (фарсъа “шад, хцррям”) цстцнлцк верир, хцррямиляри позьунлугда вя яййашлыгда иттищам едирдиляр. Сон тядгигатлар “Авеста”дакы хцрря (“хварнащ” вя йа “хварена”) термининя истинадян бу сюзцн “илащи ишыг, мяняви ишыг” анламыны ачыглайыр. Хцррямиликдя дя ишыгла гаранлыг арасында мювъуд зиддиййят юзцнц Хейирля Шярин мцбаризясиндя эюстярир.

     

    Онларын сосиал тялими ишыьын гцдряти иля йер цзцндя ядалятли ъямиййят йаратмаьын мцмкцнлцйцня ясасланыр. Хцррямиляр “щцлул” (танрынын инсанда тяъяссцм етмяси) вя “тянасцх” (рущун юлмяйиб бир бядяндян башгасына кечмяси) тялимляриндян чыхыш едирдиляр. Онларын сосиал ядалят идейасыны иряли сцрмяляри, торпаг вя ямлак цзяриндя хцсуси мцлкиййяти ляьв етмяк ъящдляри орта ясрляр мцщитиндя мцщцм иътимаи щадися иди.

     

    Хцррямиляр иъмасы дахилдя гайда-ганун мясялялярини щялл едян имамлар, еляъя дя иъмадан-иъмайа эедяряк тяблиьат апаран, иъма цзвляриня тялимин башлыъа мцддяаларыны юйрядян тяблиьатчымялякляр тяряфиндян идаря олунурду. Дюврцн бцтцн чыхышлары кими дини зяминдя тяшяккцл тапан бу мцбаризя сийаси мащиййят кясб едяряк, тядриъян яряб ясарятиня, феодал истисмарына, еляъя дя исламын ясасларына гаршы йюнялдилмиш цмумхалг щярякатына, сюзцн ясл мянасында мцщарибяйя чеврилди. Онун ясас щярякятвериъи гцввяси верэи зцлмцндян язиййят чякян кяндлилярдян ибарят олса да, шящяр йохсуллары, сяняткарлар, еляъя дя мяркязи щакимиййятдян наразы олан бязи йерли феодаллар да бу мцбаризяйя гошулдулар.

     807/08 илдя Азярбайъанда хцррямилярин йени, даща эениш щярякаты баш верди. Хялифя Щарун яр-Ряшид цсйаны йатырмаг цчцн сяркярдя Абдуллащ ибн Маликин башчылыьы иля он мин атлыдан ибарят гошун эюндярди. Яряблярин гялябяси иля баша чатан аьыр дюйцш минлярля цсйанчынын щяйатына сон гойду. Хцррямилярин сыраларыны сейрялдян бу мяьлубиййят хцррями башчылары Ъавидан вя Ябу Имран арасындакы ядавятин кяскинляшмяси вя щярякатын зяифлямясиня сябяб олду.

     816 илядяк хцррямиляр йалныз йерли ящямиййятли чыхышлар едирдиляр. Онларын башчылары арасында эцнц-эцндян артан чякишмя, нящайят, щяр икисини ачыг мейданда цз-цзя гойду. Ябу Имран юлдцрцлдц. Аьыр йараланмыш Ъавидан цч эцндян сонра щялак олду. Иъмайа рящбярлик онун ян йахын силащдашы эянъ Бабякя кечди. Азярбайъанын Мимяз рустагынын Билалабад кяндиндян олан Бабяк хцррямиляр щярякатынын мяърасыны дяйишяряк, ону тамамиля Хилафятя гаршы йюнялтди. Хцррямилярин “тянасцх” тялиминя эюря, Ъавиданын рущунун онун бядяниня кечдийи билдирилян эцндян Бабяк мцяллиминин вясиййятлярини мцгяддяс вязифя елан етди: хцррямиляр торпаьа сащиб олмалы, залымлары (йяни ярябляри) мящв етмяли, мяздякилийи дирчялтмяли идиляр. Бабякин чаьырышы иля Азярбайъан вя Арранын мцхтялиф эушяляриндян ахышан яряблярдян наразы ящалинин щесабына хцррямиляр ордусунда йалныз сцварилярин сайы 20 мин няфяря чатды. Чох кечмядян Азярбайъанын ъянуб торпагларынын хейли щиссяси яряблярдян тямизлянди. Цсйан дальасы гоншу вилайятляря йайылды. Илк нювбядя бундан яввял дя дяфялярля Хилафятя гаршы чыхышлар етмиш бейляганлылар бабякиляря гошулдулар. Азадлыг мцщарибясинин аловлары Ъибял, Хорасан вя б. йерляря йайылды. Хилафятин бязи танынмыш хадимляри вя ямирляри дя Бабякля мцттяфиглик едирдиляр. Тябяристан щакими Мязйяр, Мярянд щакими Исма ял-Курди, Хилафятдян айрылмаьа ъящд едян Ъянуби Гафгаз ъанишини Хатим ибн Щярсямя, еляъя дя йерли феодалларын чоху юз мянафеляри наминя Бабякля йахынлашмаьа чалышырдылар. Хцррямилярин илк уьурлары бу щакимлярин сепаратизмини эцъляндирмишди. Бунлар арасында Азярбайъанда узун илляр ярзиндя артыг йерлиляшмиш вя мал-мцлк сащиби олмуш ярябляр дя варды. “Мутяьяллиб” (“галиб эялмиш” мянасыны дашыйан яряб сюзцдцр) адландырылан бу ярябляр хцррямилярин уьур газандыглары 20-ъи иллярин яввялляриндя йаранмыш гарышыглыгдан истифадя едяряк мяркязи щакимиййятя гаршы чыхдылар. Онлардан йерли гайнагларда “авараншан” лягяби иля гейд едилян Савада ибн Ябдцлщямид йалныз мяркязи щакимиййятя гаршы дейил, ятраф йерлярин феодал мцлк сащибляриня гаршы да чыхышлар етди, Арран феодалларынын торпагларыны тутмаьа чалышды. Арранын Сцник вилайятиндя мющкямляня билмиш Саваданы орадан йалныз йерли щаким Васагын дявятиля Сцникя эялмиш Бабяк чыхара билди. Сонрадан Васагын гызы иля евлянян Бабяк щямин тяряфлярдя бир чох йерляри яля кечирди. Бу эцн дя Нахчыван яразисиндя Бабяк вя хцррямилярин ады иля баьлы абидяляр вардыр (Бабяк галасы, бабякилярин гябирляри вя с.).

     

    Ят-Тябяри. "Тарих яр-русул вя-л-мцлук"

    Дейирляр ки, 218 (833) илдя ял-Ъибялдя Щямядан, Исфащан, Масабазан, Мищриъангазаг шящярляриндян кцлли мигдарда адам хуррямилярин етигадыны  гябул етди. Онлар бир йеря йыьылыб Щямядан йахынлыьында дцшярэя салдылар.  Ял-Мцтясим онлара гаршы гошун эюндярди  вя онун сонунъу дяфя эюндярдийи орду Исщаг ибн Ибращим ибн Мусабын башчылыьы алтында иди. Щямин илин шяввал айында (хялифя) ону Ъибялин щакими тяйин етмишди.  Зцлгядя айында о, онлара доьру йола дцшдц вя гялябя щаггында онун вердийи хябяр [Баьдадда] тярвийя эцнцндя (25 декабр 833 илдя) охунду.  Щямядан йанында о, 60 мин адамы гырды, галанлары ися Бизанс яразисиня гачды.

     Бабякин башчылыьы иля тягрибян 21 ил давам етмиш мцбаризя Яряб Хилафятиня аьыр зярбя вурду, онун ясасларыны сарсытды. Айры-айры хцррями дястяляриня Бабякин ян йахын кюмякчиляри, халг ичярисиндян чыхмыш Адин, Абдуллащ, Тархан, Рцстям, Мцавийя вя башга эюркямли сяркярдяляр башчылыг едирдиляр. Бабякин тапшырыьы иля онлар яряблярин мцлк вя маликанялярини яля кечирир, хялифянин эюндярдийи орду щиссяляриня щцъумлар едирдиляр. Хцррямилярин газандыглары уьурлар хялифя ял-Мямуну онлара гаршы ъидди аддымлар атмаьа мяъбур етди. Лакин 819 илдя сяркярдя Йящйа ибн Муазын башчылыьы иля Бабякя гаршы эюндярилян илк низами орду уьур газана билмяди. Ики ил сонра Азярбайъан вя Арранын йени валиси Иса ибн Мящяммядин силащ-сурсатла тяъщиз едилмиш гошуну да дюйцш мейданындан гачды. Яряблярин сонракы щцъумлары да уьурсузлугла нятиъялянди. Нящайят, 827–828 иллярдя хцррямиляря гаршы дюйцшян яряб сяркярдяси Мящяммяд ибн Щумейд ят-Туси мцвяффягиййят газана билди. Буна Арранда йерли феодаллар арасында баш верян чякишмяляр, гийамлар да шяраит йаратды. 829 ил ийунун 3-дя Щяштадсяр даьы йахынлыьында Бязз галасыны яля кечирмяк истяйян яряблярля бабякиляр арасында щялледиъи дюйцш баш верди. Ганлы вурушма хцррямилярин гялябяси иля баша чатды. 30 минядяк яряб дюйцшчцсц, о ъцмлядян Мящяммяд ят-Туси мящв едилди.

     

    Ят-Тябяри. "Тарих яр-русул вя-лмцлук". (Ял-Мямунун ял-Мцтясимя нясищятиндян)

    "… Хуррямиляря гаршы ян фяал, гятиййятли  вя дяйанятли адамыны эюндяр, ону пул, силащ, сцвари вя пийада гошунла  тяъщиз етдир. Яэяр хуррямиляря гаршы мцбаризя узанарса, онда онларын цзяриня бцтцн достларын вя   кюмякчиляринля бирликдя юзцн эет".

     Хялифя ял-Мямунун юлцмцндян (833) сонра хцррямиляр щярякаты йени гцввя иля аловланды. Низамцлмцлкцн мялуматына эюря, цсйан Исфащан, Фарс вя Кущистаны да бцрцдц. 20 иллик щакимиййяти дюврцндя хцррями чыхышларына сон гойа билмяйян хялифя ял-Мямун юз вариси гардашы ял-Мцтясимя [833–842] онлара гаршы амансыз мцщарибя апармаьы вясиййят етди. Хилафятин варлыьы цчцн ъидди тящлцкя йарандыьыны йахшы баша дцшян хялифя ял-Мцтясим империйаны Шярг торпаглары иля бирляшдирян ясас стратежи транзит йолу цстцндя йерляшян Щямяданын йахынлыьында дцшярэя салмыш хцррямиляря гаршы орду эюндярди. Ордунун башында хялифянин Ъибял вил.-иня щаким тяйин етдийи Исщаг ибн Ибращим дурурду. Дюйцш яряблярин гялябяси иля нятиъялянди. Бу гялябядян сонра хялифя ял-Мцтясим Бизансла апарылан фасилясиз мцщарибяляря ара вермяйин, бцтцн гцввяляри хцррямиляря гаршы йюнялтмяйин ваъиб олдуьуну баша дцшдц. Баьланылан сцлщ нятиъясиндя Бизанс–яряб сярщядиндя ялдя едилмиш дюрдиллик (833–837) сакитлик бцтцн Хилафят гцввялярини Бабякя гаршы сяфярбяр етмяйя имкан верди. Илк нювбядя хялифя ордусу гярарэащынын йерляшдийи Ярдябилля Зянъан арасында бабякилярин даьытдыглары галалар бярпа едилди. Рабитя системи, гаровул постлары йенидян гурулду. Хилафят тарихиндя илк дяфя мящз бу мцщарибя заманы рабитя васитяси кими почт эюйярчинляриндян истифадя олунду. Арды-арасы кясилмядян силащ, ярзаг вя башга сурсатла тяъщиз едилян яряб гошунларына бизанслылара гаршы Мисирдя апарылан мцщарибядя шющрят газанмыш усрушаналы тцрк  Афшин Щейдяр ибн Кавус сяркярдя тяйин олунур. Тякъя 837 илдя Бабякля мцщарибяйя 1 милйон дирщям хярълянди. Хялифя ял-Мцтясим щярби ямялиййатлар олмайан эцнлярдя Афшинин юзцня щяр эцн 5 мин дирщям, дюйцш эцнляриндя ися 10 мин дирщям юдянилмясини тямин едирди. Бу кими тядбирляр хцррямиляря гошулмуш бязи йерли феодаллары Бабякдян узаглашдырды. Онлардан бир нечяси щятта ярябляря гошулдулар. Тарихчи ят-Тябяри кечмиш мцттяфиглярин беля щярякятлярини Бабякя ендирилмиш мяьлубиййят зярбяси кими гиймятляндирирди. 835–836 иллярдя яряблярля хцррямиляр арасында эащ бу, эащ да диэяр тяряфин гялябяси иля нятиъялянян дюйцшляр баш верди. 836 илин гышында хяйанят нятиъясиндя Бабякин ян йахшы сяркярдяси Тархан гятля йетирилди. Хцррямилярин фяалиййятини мцряккябляшдирян бу гятлдян сонра щярякат иштиракчылары биръя дяфя дя гялябя газана билмядиляр. Йени гуввялярля мющкямляндирилмиш хялифя ордусу, нящайят, 837 ил августун 26-да узун вя аьыр дюйцшлярдян сонра хцррямилярин истинадэащы Бязз галасыны ала билди. Бязз уьрунда мцбаризядя он минлярля хцррями вя яряб ясэяри щялак олду, минлярля ясир яля кечирилди. Бабяк ися гардашы Абдуллащ вя кичик дястя иля мцщасиряни йарараг, Бизанса эетмяк цчцн чятинликля Аразы кечиб Арсаха дахил олду (Арсах тягр. 120 ил бундан яввял щакимиййятлярини итирмиш, лакин бязи имтийазларыны горуйуб сахлайа билмиш албан Мищраниляри вя гядим Араншащлар няслиня мянсуб мцлк сащибляринин идарясиндя иди). Бабяк бир нечя эцнлцйя кечмиш мцттяфиги албан кнйазы Сящл ибн Смбатын галасында сыьынаъаг тапды. Щяля бабякиляр щярякатынын илк илляриндя ярябляря гаршы чыхышлары иля ад чыхармыш, йерли мянбялярин (М.Каланкатуклу, Т.Арсруни) Шяки сащиби “Сящл Смбатеан Араншащик” адландырдыьы бу албан мялики вязиййятин яряблярин хейриня дяйишдийини эюрдцкдя Хилафятля барышыьын ваъиблийини дярк етди. Албанийанын бир нечя тарихи вилайятини, о ъцмлядян Арсахы идаря едян Сящл йени, лакин бу дяфя хяйаняткар аддым атды. Гядим Араншащиляря мянсуб торпаглары бирляшдирмяк, албан дювлятчилийини бярпа етмяк наминя Бабяки ярябляря тяслим етди. Сящлин эцманы доьрулду: онун бу щярякятини йцксяк гиймятляндирян хялифя, Сящля фяхри хялятля йанашы “батрик таъыны” да тягдим етди; о, верэидян азад олунду. Ясир алынан Бабяк Афшин тяряфиндян 838 ил йанварын 4-дя Хилафятин пайтахты Самиря шящяриня, хялифя ял-Мцтясимин щцзуруна эятирилди. Бязи мянбялярин мялуматына эюря, Бабяк еля щямин эцн, бязиляриня эюря, ися бир гядяр фяргли тарихдя (29 йанвар, 14 март вя с.) аьыр язабларла чармыха чякилди. Щятта тяяссцбкеш орта яср яряб мцяллифляри дя едам заманы мярдлик вя мятанят нцмайиш етдирян Бабякя щейранлыгларыны эизлятмирляр. Саь яли кясилдикдян сонра Бабяк щямин яли иля сифятини гана бойайыр. Сябябини сорушдугда, “сифятими гана бойадым ки, рянэимин гачдыьы эюрсянмясин” – дейир.

      

    Хцррямиляр щярякаты мяьлубиййятя уьраса да, бу гялябяни “исламын ян бюйцк гялябяси”, Бабякин ясир алындыьы эцнц “мцсялманларын байрам эцнц” (ялМягдиси) щесаб едян ярябляря чох баща баша эялди: 20 илдян артыг мцддятдя бабякиляр Хилафятин 225 мин дюйцшчцсцнц вя хейли сяркярдясини мящв етди. Хилафят тарихиндя баш верян дини-сийаси чыхышларын ян язямятлиси олан, яряб цсули-идарясиня гаршы халг азадлыг мцщарибяси сявиййясиня уъалан бу щярякат “аз гала Аббасиляр дювлятини мящв едяъякди” (ял-Мясуди). Хцррямиляр-бабякиляр щярякаты Хилафятин мязлум халгларла гаршылыглы мцнасибятлярини кяскинляшдирди, империйанын парчаланмасыны сцрятляндирди. Бабякин ардыъыллары 9 ясрин сонунадяк Хилафятя гаршы чеврилмиш бцтцн йени чыхышларда иштирак етдиляр. 10 ясрдя онларын бир чоху исмаилиляря гошулду. Хцррямилярин фяалиййят эюстярдикляри бюлэяляр сонралар батинилярин истинадэащына чеврилди. Йерли феодалларын сепаратизминин эцълянмяси дя бу дюврдя юз йцксяк щяддиня чатды. Арранын хейли щиссяси Хилафятин асылылыьындан чыхды. 838/39 илдя Тябяристанда ямир Мязйярин, Азярбайъанда Афшинин гощуму щаким Минкиъявр ял-Фярганинин вя башга йерли щакимлярин башчылыг етдикляри цсйанлар мяркязи щакимиййятя гаршы йюнялдилди. Бу цсйанлар 840/41 илдя хялифя сяркярдяси тцрк Буьа ял-Кябир (Бюйцк Буьа) тяряфиндян йатырылды. Минкиъявр Самиря шящяриня эюндярилди.

     Хцррями-бабякилярин Азярбайъандакы чыхышы Хилафятин Гафгаз вилайятиндя йерли феодалларын эцълянмяси цчцн зямин йаратды вя онун айры-айры дювлятляря парчаланмасыны мцяййянляшдирян ясас сийаси амиллярдян бири олду. Аббасиляр дювлятинин ясасларыны сарсытмыш мящз бу цсйандан сонра мяркязи щакимиййятдя йаранмыш чятинликлярдян истифадя едян йерли щакимляр мцстягиллик газанмаьа чалышырдылар.

     

     

    Яряб ишьалынын нятиъяляри. Яряб истиласы вя Хилафятин Азярбайъанда узун сцрян аьалыьы юлкянин сийаси, игтисади вя мядяни щяйатында дярин из гойду. Бу вязиййят, мцвяггяти дя олса, мящсулдар гцввялярин инкишафыны вя юлкянин мядяни тяряггисини лянэитди; бунунла беля, Азярбайъанын эениш яразили Хилафят тяркибиня дахил едилмяси ону обйектив олараг цмуми мцсялман мядяниййятиня ъялб етди, бурада исламын эениш вцсят тапмасына шяраит йаратды. Мцдахилядян сонра Азярбайъан яразисиндя апарылан щярби ямялиййатлар бу юлкянин шящяр вя кяндляриня бюйцк зийан вурду. Йахын Шяргин бир чох шящярлярини нисбятян асанлыгла, игтисадиййата ъидди зяряр вурмадан тутан ярябляр Азярбайъан шящярляринин яксяриййятиндя кяскин мцгавимятля гаршылашдылар. Бир сыра шящярляр тясяррцфатына дяйян бюйцк зяряр нятиъясиндя тяняззцл етди. Лакин Азярбайъана даща мцтярягги иътимаи мцнасибятляр эятиря билмяйян, буна эюря дя юз эялишляри иля ъямиййятин иътимаи-игтисади ясасларыны дяйишмяйян ярябляр мящсулдар гцввяляри мящв етмир, мювъуд тясяррцфат системини сахламаьа чалышырдылар.

     Яряб вя хязяр йцрцшляри, йерли ящалинин Хилафятя гаршы чыхышлары вя с. иля ялагядар ики ясрдян чох давам едян нисби игтисади дурьунлуг дюврцндян сонра Азярбайъанда шящярлярин, сяняткарлыьын, тиъарятин инкишафы нязяря чарпыр. Шящярляр йенидян сяняткарлыг вя тиъарят мяркязиня чеврилир, шящристанларын (шящярин гала диварлары дахилиндяки щиссяси) хариъиндя эениш сяняткарлыг вя тиъарят  мящялляляри  – рабатлар мейдана эялирди.

     Археоложи газынтылар яряб щакимиййяти дюврцндя Азярбайъан вя Арранда шящярлярин бир нечя категорийасыны мцяййянляшдирмяйя имкан верир. Иътимаи ямяк бюлэцсц даща эениш зяминдя щяйата кечирилир, шящярин кянддян айрылмасы просеси дяринляшир, сяняткарлыг кянд тясяррцфатындан айрылараг шящярлярдя мяркязляширди. Бейнялхалг транзит тиъарятинин ана йоллары цзяриндя олан Бярдя, Бейляган, Дярбянд (Баб ял-Ябваб) кими ири шящярлярля йанашы Шяки, Гябяля, Нахчыван, Ярдябил, Тябриз, Мараьа, Шамахы, Шабран вя башга тиъарят вя сяняткарлыг мяркязляри инкишаф етмяйя башлайырды.

     Тарихи вя ъоьрафи гайнаглардакы чохсайлы фактларын, еляъя дя ономастик вя фолклор материалынын тядгиги сцбут едир ки, артыг 7 ясрин сонларында, йяни яряблярин щеэемон гцввяйя чеврилмяйя башладыьы, бцтцн Азярбайъан торпагларынын Хилафят тяркибиня дахил едилдийи дюврдя Азярбайъан ящалиси ичярисиндя функсионал биринъилик тцрк дилляриня мяхсус иди. Бу, щямчинин 7 ясря аид яряб мянбяйиндя горунуб сахланмыш “Азярбайъан гядимдян тцрклярин мяскунлашдыьы торпагдыр” – мялуматы иля дя тясдиг олунур.

    Хилафят тяркибиня гатылмыш бцтцн юлкялярдя олдуьу кими, 8 ясрин яввялляриндян Азярбайъанда да рясми дювлят дили олан яряб дилинин табе едилмиш халгларын цнсиййят васитясиня чеврилмяси онун чох кечмядян елми-ядяби йарадыъылыгда да щаким дил олмасына эятириб чыхартды. Ящалисинин чох бюйцк фаизи тцркдилли олан Азярбайъанда иътимаи-сийаси вя яхлаги фикирлярля зянэин фолклор да мювъуд иди. Мязмун вя дейим етибариля исламдан яввяля аид аталар сюзляри, зярб-мясялляр вя башга ядяби нцмуняляр сырасында ел озаны Дядя Горгудун дили иля сюйлянилян дастанлар даща чох шющрят газанмышды. Шифащи шякилдя 6–8 ясрлярдя формалашмаьа башламыш, 7–9 ясрлярдя там тяшяккцл тапмыш “Китаби-Дядя Горгуд” дастаны оьуз тцркляринин исламагядярки щяйатыны, мяишятини, адятнянялярини, ядяб-яркан нормаларыны вя с. якс етдирир.

     Исламы гябул етмиш бцтцн халглар кими о заман дини-етник анламлы цмуми “мцсялман” мяфщуму иля бирляшмиш азярбайъанлылар да 9 ясрдян башлайараг тярягги дюврцня гядям гойан ислам мядяниййятинин инкишафы просесиндя иштирак едирдиляр. Яряб Шяргинин мядяни мяркязляри олан Баьдад, Куфя, Бясря, Дямяшг, Гащиря вя башга шящярляря тящсил алмаг цчцн чохлу азярбайъанлы эедирди. Азярбайъанын юзцндя ися артыг 7 ясрин сонларында бюйцк шящярлярин ъаме мясъидляриндя мяктябляр ачылды. Дярсляр яввялляр йалныз яряб дилиндя, 9 ясрдян ися, щямчинин фарс дилиндя кечирилирди. Ушаглара яряб грамматикасы, илащиййат елмляри вя шяриятля йанашы тарих, ъоьрафийа, ядябиййат, рийазиййат, тябиятшцнаслыг, бялаьят, мянтиг вя с. юйрядилирди.

     Яряб дилинин щям рясми, щям дя елмиядяби диля чеврилмяси нятиъясиндя йерли ящали ичярисиндян бу дилдя йазан вя яряб ядябиййаты янянялярини мцкяммял мянимсяйян шаир вя йазычылар чыхдылар. Ики мядяниййятин – юз милли Азярбайъан вя яряб мядяниййятинин тямсилчиси олан бу шаирлярдян Муса Шящяват, Ябу-л-Аббас ял-Ама, Исмайыл ибн Йасар вя башгалары яряб ядябиййатында юзцнямяхсус йени ъыьыр ачмыш, яряб дилиндя йазсалар да, доьма мядяниййятдян бящрялянмишляр.

     Азярбайъан феодал дювлятляри (9 ясрин 2-ъи йарысы – 11 яср). Хилафятин зяифлядийи дюврдя сийаси вязиййят. 9 ясрин икинъи йарысындан сонра Хилафятин щяр йериндя олдуьу кими, тарихи Азярбайъан торпагларында да йерли щаким вя яряб ъанишинляринин сепаратизми эцълянди. Мяркязи щакимиййятдян айрылмаг ъящдляри артды.

     853 илдя мяркязин ишьалчылыг сийасятинин давамы олараг Ъянуби Гафгазда зор тятбиг едян Буьа ял-Кябир Тифлис щакими Исщаг ибн Исмайылы, Ктиш вя Бейляган щакими Йясаи Ябу Мусаны, Хачын щакими Атрнерсещи, Бабяки Хилафятя тяслим ется дя яряблярин ъязасындан ъан гуртара билмяйян Сящл ибн Сумбаты вя Хилафятя табе олмаг истямяйян башга йерли щакимляри Самиря шящяриня апарды. Бу щадися Ъянуби Гафгазда яряб ъанишинляринин вя феодалларынын мювгейини, мцвяггяти дя олса, мющкямлятди. Хялифя ялМцтявяккилин [842–861] бюлэяйя икинъи дяфя вали тяйин етдийи Шейбанилярдян олан Мящяммяд ибн Халид ибн Мязйядин дюврцндя [856–857] “цсйанчылар сакитляшдиляр” (ял-Йягуби). Йени тяйин едилян Мящяммяд ибн Халид юзцнцн биринъи валилийи дюврцндя (851) Дярбянддян башлайараг бцтцн реэиону фяаллыгла идаря етмяйя чалышырдыса, икинъи валилийи дюврцндя йенидян бярпа едяряк юзцня игамятэащ сечдийи Эянъя шящяриндя гярарлашды. Бу заман онун гардашларындан бири – Щейсям ибн Халид мцстягил олараг Ширваны, диэяр гардашы Йязид ися Лайзаны идаря едирдиляр.

     

     

    861 илдя хялифя ял-Мцтявяккилин юлдцрцлмяси мяркяздяки щяръ-мярълийи артырды. Бабякиляр щярякатынын тясириля артыг тамам зяифлямиш Хилафятин парчаланмасы просеси эцълянди. Мяьрибдян Мяшригядяк эениш бир яразини ящатя едян Яряб империйасынын айры-айры вилайятляриндя мяркяздян асылылыьыны бу вя йа диэяр дяряъядя зяифлятмиш дювлятляр йаранмаьа башлады. Буна аьыр верэи сийасятиндян ъана доймуш йерли ящалинин фяал чыхышлары иля йанашы онларын йатырылмасында аз ролу олмайан вя хялифя ял-Мцтясимин дюврцндян [833–842] башлайараг яряб ордусунун юзяйини тяшкил едян тцрклярин мяркяздяки щакимиййятляринин йцксялмяси дя сябяб олду. Хилафятдя тцрклярин аьалыьынын эцълянмяси хялифя щакимиййятинин сцгутунун башланьыъы олду.

     Хилафятин щяр йериндя олдуьу кими тарихи Азярбайъан торпагларында да, яряб цсули-идарясинин вердийи эцзяштляря эюря юз мцлклярини горуйуб сахлайа билмиш бязи йерли вя мяншяъя эялмя олсалар да артыг йерлиляшмиш феодал щакимляр айрылмаьа, щеч олмазса йарыммцстягил олмаьа ъан атырдылар.

     861 илдя Ширван щакими Щейсям вя Лайзан щакими Йязид Хилафятдян тяърид олундугларыны, гядим “ширваншащ” вя “лайзаншащ” титулларыны гябул етдиклярини билдирдиляр. Щяля 6 ясрин яввялляриндя албан Аршакиляр сцлалясинин Сасаниляр тяряфиндян ляьвиндян (510) сонра тяшяккцл тапмыш, лакин яряб ишьалы нятиъясиндя сийаси гцдрятини ялдян вермиш Ширваншащлар дювляти йенидян бярпа олунду. Мяншяъя яряб олан илк Мязйядиляр Ширванын сийасиигтисади гцдрятини мющкямлятмяк сийасяти йцрцдцр, гядим бцтпярястлик инанъларыны сахламыш, “кафир” щесаб етдикляри гоншу даьлылара гаршы йцрцшляр тяшкил едирдиляр.

     869 илдя гийам етмиш тцрк ямирляриня гаршы Хилафят пайтахтында мцбаризя апарылдыьы бир заманда Щашим ибн Сурака Дярбяндин мцстягил идаря едилмясиня наил олду. Онун “сулайм” няслиня мянсуб яряб сяляфляри 8 ясрин яввялляриндя Дярбянд шящяринин сийаси щяйатында фяал рол ойнамышдылар. Узун мцддят яряб щярби сяркярдяляринин идаря етдийи бу шящяр Хилафятин шимал сярщядлярини горуйан мцщцм мцдафия галасы иди. Дярбянд ямири шящяр ряисляринин кюмяйиля бцтцн ятраф бюлэяни юз нязаряти алтында сахламаьа чалышырды. Щашимдян сонра ирсян онун няслинин идаря етдийи Дярбянд 11 ясрин сонунадяк юз мцстягиллийини сахлайа билди.

     Щяля 822 илдя Мищранилярин Арсахдакы сон нцмайяндяси Вараз Тиридат дахили мцнагишя нятиъясиндя гятля йетирилдикдян сонра, онун хяляфляри 10 ясрин сонунадяк Арсах вя Сцник вил.-ляриндяки мцлкляриндя щакимлик едирдиляр. Вараз Тиридатын Хачында сыьынаъаг тапмыш арвады юз гызыны сцниклилярин башчысы Сящлин оьлу Атрнерсещя вермишди. Атрнерсещин тюрямяляринин яряб цсули-идарясинин зяифлямяси нятиъясиндя йенидян дирчялмиш Албан падшащлыьында ирси щакимиййятлярини йерли мянбяляр дя тясдиг едир.

     9 ясрин сон рцбцндя, 886/87 илдя, мянбялярин “албанларын мюмин щюкмдары” адландырдыьы Григор Щаммам “даьылмыш албан падшащлыьыны бярпа” едяряк, бу дюврдя яслиндя йалныз ъоьрафи ады галмыш Арран вилайятинин бир щиссясиндя, тарихи Албанийанын вилайятляриндян олан Шякидя щакимиййяти яля алды. Бу вилайят щямчинин “Албанийа падшащлыьы” да адландырылырды. 10 ясрин яввялляриндя Щаммамы мянбялярдя Адярнярся (Атрнерсещ) ады иля мяшщур олан оьлу явяз етди. Йерли сцлаляйя мянсуб Шяки щюкмдарлары ирси щакимиййятя малик идиляр. Онлардан Адярнярсянин нявяси Сянякярим (христиан ады Иощанн) Кцрцн саь сащили бюлэяляриндян бязилярини дя юз мцлкляриня гатараг “албан тахт-таъынын бярпачысы” адыны газанмышды.

     

     

    Щямин дюврдя Азярбайъанын ъянубунда Саъиляр сцлалясинин йаратдыьы йени дювлят тяшяккцл тапды. Бу дювлятин йаранмасы мяншяъя усрушаналы тцрк олан хялифя сяркярдяси Ябу-с-Саъ Дивдадын оьлу Мящяммядин ады иля баьлыдыр. Атасы кими Хилафятин мцхтялиф йерляриндя юзцнц хялифянин садиг мямуру вя гошун башчысы кими тягдим едян Мящяммяд илк дяфя 889/90 илдя Азярбайъан валиси тяйин олунду. Лакин яряб щямданиляр няслиндян олан Мараьа щакими Абдуллащ она гаршы чыхды. Мянбялярдя Мящяммяд ибн Ябу-с-Саъын Мараьа щакиминя гаршы дюйцшмяси, шящяри узунмцддятли мцщасирядян сонра яля кечирмяси вя нящайят, Абдуллащы гятля йетирмяси щаггында мялумат вардыр. Мараьада мющкямлянмякля Азярбайъан вилайятинин идарясини ялиня алан Мящяммяд бундан сонра яряб ъанишининин Бярдядяки сарайында бюлэянин валиси вязифясини иъра етмяйя башлады.

    Мяркяздян асылы олмайан дювлят йаратмаг истяся дя, сийаси вязиййятля баьлы о, Хилафятдян там тяърид ола билмирди.

    893 илдя Мящяммяд хялифянин тапшырыьы иля Хилафятин рягиби Бизансла иттифага эирмяк истяйян вя бир гядяр яввял (892) хялифянин юзц тяряфиндян Ярминийя мялики тясдиг едилян Ы Смбата [890–913] гаршы эюндярилди. Мящяммяд бу йцрцш заманы бюйцк орду иля яряб ямиринин игамятэащы йерляшян Нахчываны кечяряк Дябиля (Двиня) щярякят етди; ермяни католикосунун да ясир алынмасы вя аьыр верэилярин гойулмасы иля нятиъялянян щцъумдан сонра Бярдяйя гайытды. Йалныз албан кнйазы Григор Щаммамын васитячилийиндян сонра Мящяммяд католикосу азад етди. Мящяммяд ибн Ябу-с-Саъын бир яряб ъанишини кими бюлэядяки сонракы фяалиййяти дя Хилафятин бурадакы мювгейинин мющкямлянмясиня, хцсусиля йерли феодалларын яряблярин табелийиндян чыхмаг ъящдляринин арадан эютцрцлмясиня йюнялмишди. 898 илдя хялифя бу заман артыг мювгейи мющкямлянян вя мяркязя табе олмаг истямяйян Мящяммядин Азярбайъан вя Ярминийя вилайятляриня вали тяйин олунмасыны бир даща тясдиг етди.

     

     

     

    Беляликля, 9 ясрин сонунда Хилафятин сийаси щакимиййятинин зяифлямяси тарихи Азярбайъан яразисиндя дя мцстягил вя йарыммцстягил дювлятлярин йаранмасына сябяб олду. Бу дювлятлярин щакимляри тядриъян хялифя хязинясиня эюндяриляъяк верэилярин мигдарыны азалдыр, нящайят, ону юдямякдян имтина едир вя беляликля, мцстягиллик ялдя едяряк хялифяни анъаг дини рящбяр кими таныйырдылар.

     

     

    Саъиляр сцлалясинин ян эюркямли нцмайяндяси, бцтцн Азярбайъан торпагларыны илк дяфя ващид мцстягил дювлят чярчивясиндя бирляшдиря билмиш Йусиф ибн Ябу-с-Саъ олмушдур. 913 илдя о, Ермянистаны да фятщ едиб, Саъиляря табе олмаг истямяйян Ы Смбаты едам етдирди. Гярбдя Ани вя Двиндян шяргдя Хязяр дянизинядяк, ъянубда Зянъандан шималда Дярбяндядяк олан эениш ярази Саъиляря табе олду. Орада олан вилайятлярин (Ширван, Шяки, Хачын, Сцник, Ящяр вя б.) йерли вя йерлиляшмиш щакимляри Саъиляр дювлятиня верэи юдямякля, онун сцзеренлийини гябул етдиляр.

     Саъиляр шимал сярщядляринин, хцсусиля Дярбянд кечидинин мющкямляндирилмясиня даща чох ящямиййят верирдиляр. Лакин гяфил щцъум эюзлянилдийи кими, гурудан дейил, дяниз тяряфдян баш верди. 912/13 илдя русларын эямиляри Волга чайы васитясиля Хязяр дянизиня дахил олуб “нефтверян торпаьын” – Абшеронун сащилиня, о ъцмлядян Бакыйа щцъум етдиляр. Ял-Мясудинин мялуматына эюря, русларын “башда ибн Ябу-с-Саъ олмагла дюйцшян Бярдя, Арран, Ширван вя Азярбайъан ящалиси иля бир чох вурушмасы олду”. Ян аьыр дюйцшлярдян бири Бакы йахынлыьында ачыг дяниздя баш верди. О вахтлар щярби дяниз донанмасына малик олмайан ширванлылар рус эямиляринин щцъумуна таб эятирмядиляр: “минлярля мцсялман юлдцрцлдц вя суйа батырылды”. Бу вя бундан яввялки уьурсузлуглар ширваншащ Яли ибн Щейсямин нцфузуна аьыр зярбя вурду. 917 илдя онун йахын гощуму Лайзаншащ Ябу Тащир Йязид ибн Мящяммяд Ширван щюкмдарына гаршы чыхды, ону вя аилясини гятля йетирди. Ширван тахтыны яля кечиряряк ону Лайзана гатды вя “ширваншащ” титулуну мянимсяди. Ширваны табе етмякля о, юлкянин сярщядлярини ъянубда Кцр чайына, шималда ися Дярбяндядяк эенишляндирди. Дювлятин пайтахты Шамахы шящяри Ябу Тащир Йязидин ады иля Йязидиййя адландырылды. Бунунла беля, щям ширваншащ, щям дя Дярбянд ямири Ъянуби Гафгазда Хилафят щакимиййятини тямсил едян Саъиляря баъ верилмясини давам етдирди.

     Лакин Саъиляр дювлятинин эцълянмяси, онларын щюкмдарларынын мцстягил сийасят хятти Баьдаддакы щаким даиряляри наращат едирди. Буна эюря, Йусиф Бящрейн гярмятиляриня гаршы мцбаризяйя эюндярилмяк бящанясиля вязифясиндян узаглашдырылды. 927 илдя о, вурушларын бириндя ясир алынараг юлдцрцлдц.

     941 илдя Дейлям щакиминин оьлу, Салариляр няслиндян олан Мярзбан ибн Мящяммяд Саъилярин Азярбайъандакы щакимиййятиня сон гойду. Мящз онун щакимиййяти дюврцндя Салариляр дювлятинин сярщядляри Саъиляр дювлятинин ян йцксяк инкишаф дюврц щцдудлары иля цст-цстя дцшцрдц. Демяк олар, бцтцн Азярбайъаны яля кечирмиш Мярзбан Ермянистанда да щакимиййятини тясдигляди, яввялляр Саъиляря верэи верян ширваншащлары вя башга йерлярин щакимлярини инди она верэи юдямяйя мяъбур етди. Мярзбанын щакимиййятинин башланьыъында, 943/44 илдя йенидян Азярбайъана щцъум едян руслар, бу дяфя Кцр чайы васитясиля Бярдяйя йетишдиляр. Салари гошуну иля баш верян бу вя сонракы дюйцшлярдя ялдя етдикляри уьурлар русларын узун мцддят Бярдядя мющкямлянмясиня сябяб олду. Йерли вя яряб мянбяляри русларын Бярдя ящалисини “гылынъдан кечирмяляри, онларын ямлакына йийялянмяляри”, еляъя дя баш верян ганлы вурушмалар щаггында мялумат верирляр.

     

     

     

    Мящз русларын щцъуму вя онун нятиъяляри о вахтадяк “Арранын анасы” сайылан Бярдя кими сийаси-игтисади-мядяни мяркязин юз яввялки ящямиййят вя гцдрятини итирмясиня эятириб чыхартды. Щакимиййят уьрунда баш верян арамсыз дахили чякишмяляр дя Саларилярин мювгейинин зяифлямясиня сябяб олду. Бу дюврдя Салариляря мяхсус торпаглара Мосул ямиринин, Щямядан вя Исфащан щакимляринин, Бувейщи вя Шяддади сцлаляляри нцмайяндяляринин вя башгаларынын щцъумлары аьыр нятиъяляр верир, шящярляр, вилайятляр ялдян-яля кечирди. 951 илдя Салариляр дювлятиндя йаранмыш аьыр вязиййятдян истифадя едян мяншяъя кцрд Шяддадиляр сцлалясинин баниси Мящяммяд ибн Шяддад ибн Гуртаг, ондан сонра ися оьуллары Ябцлщясян Яли Ляшкяри вя Фязл Саларилярин табечилийиндя олан торпаглар уьрунда мцбаризяни эцъляндирдиляр. 971 илдя Ляшкяри о заман Саларилярин хидмятиндя олан гардашы Фязлин фяалиййяти нятиъясиндя Эянъянин идарясини яля алды. Мяркязи Эянъя олан Шяддадиляр дювлятинин ясасы гойулду. Салари щакими Ибращим тяряфиндян Эянъянин уьурсуз мцщасирясиндян сонра баьланылан мцгавиля Арранын хейли щиссясинин (Бярдя, Шямкцр, Нахчыван вя с.) Шяддадилярин ялиня кечмясиня сябяб олду.

     

    Саларилярин щакимиййятинин зяифлядийи дюврдя Азярбайъанын сийаси тарихиндя мцщцм рол ойнамыш Ряввадиляр сцлаляси нцмайяндяляринин фяалиййяти эенишлянди. Яряб “язд” гябилясиндян олан йямянли nРяввадиляр 8 ясрин сонларындан башлайараг Саъиляр щакимиййятя эялянядяк “Тябриздян Бяззядяк” (ял-Йягуби) торпаглары ирсян идаря едирдиляр. 955/56 иля даир мялумата эюря, Ящяр вя Варзаган щакими Ябцл Щейъа ибн яр-Ряввад яввялляр Саъиляря, сонра ися Салариляря 50 мин динар мябляьиндя верэи юдяйирди. 10 ясрин 70-ъи илляринин сонуна йахын эцълянян ара мцщарибяляри дюврцндя, щяля 956/57 илдя Тябриз бюлэясини эери гайтара билмиш Ябцл Щейъа Саларилярин табечилийиндя олан торпагларын хейли щиссясини яля кечирди. Бу вахтдан Ряввадиляр дювляти йцксялиш вя яразилярини эенишляндирмяк дюврцня гядям гойду. Беляликля, 10 ясрин сон рцбцндян башлайараг тарихи Азярбайъан яразиси, ясасян, цч сцлаля  рван торпаьында яряблярдян яввялки “Ширваншащ” титулуну вя дювлятини бярпа етмиш Мязйядиляр (Йязидиляр), яввял Саъиляря, сонра ися Салариляря мяхсус Азярбайъан яразисинин бир щиссясиндя – Арранда дювлят йарадараг “Арраншащ” титулуну дашыйан Шяддадиляр вя Араздан ъянубдакы Азярбайъан торпагларында “Азярбайъаншащ” титулуну бярпа едян вя ону дашыйан Ряввадиляр тяряфиндян идаря олунурду. Бу дювлятлярин щяр бири кичик бир имканы да ялдян вермядян бири диэяринин щесабына яразилярини эенишляндирмяйя, юз гцдрятлярини нцмайиш етдирмяйя чалышырды. 985/86 илдя гардашы Мярзбаны арадан эютцрмякля щакимиййяти яля кечирмиш Шяддади щюкмдары Ы Фязл юзцнцн, демяк олар ки, бцтцн гоншулары иля мцщарибяляр едирди. Онун бу дюврдя Арранда мцстягил щакимлик етмяйя чалышан феодал мцлкляри – Хачыны, Эорусу, Тавуш-Севордики, о ъцмлядян Нахчываны Шяддадиляр дювляти тяркибиня гатмасы, Двини тутмасы, Ермянистанын бир нечя вилайятини табе едяряк илдя 3000 динар верэи вермяйя мяъбур етмяси Арраншащларын реэиондакы юнъцл мювгейини тясдигляйир.

     

     

    Еля бу дюврдя ширваншащ Мящяммяд ибн Ящмяд [981–991] дя гоншу феодаллара гаршы тяъавцзкар сийасят йцрцдцр, бир сыра шящярлярин (Гябяля, Бярдя вя с.) илщагы йолу иля яразисини эенишляндирмяйя чалышырды. Ондан сонра щакимиййятя эялмиш гардашы Йязид дя мящз бу мягсядля Дярбянд, Гябяля вя Шяки щакимляриня гаршы мцщарибяляр апарырды.

     Азярбайъана оьуз-сялъуг йцрцшляри. Орта Асийадан эялян оьузларын Азярбайъанын ъянуб вилайятляриня, орадан ися Аррана вя Ширвана басгынлары реэиондахили мцнагишялярля йанашы дюврцн сийаси вязиййятини мцряккябляшдирди. 1018–21 иллярдя Араз чайыны адлайан оьузлар Ряввадилярин табелийиндя олан ъянуб торпагларындан Аррана сохулараг, Нахчыван, сонра ися Дябил шящярляриня щцъум етдиляр. Тарихи салнамя 1029 илдя оьузларын Эцръцстана йцрцшцндян бящс едир.

     30-ъу иллярин яввялиндя, мяскунлашдыглары Хорасанда уьурсуз гийамдан сонра, ики мин оьуз “чадыры” (аиляси) Ряввадилярин яразисиня пянащ эятирди. Щюкмдар Вящсудан онлары тябяялийя гябул едяряк торпагла тямин етди. Бундан мягсяд оьузлардан Бизанс империйасына, еляъя дя ири феодаллара гаршы мцбаризядя истифадя етмяк иди. Лакин чох чякмядян барышыьы позан оьузлар Мараьа, Урмийа вя башга шящярляря щцъум етдиляр. Азярбайъан шаири Гятран Тябризи (11 яср) юз “Диван”ында Нахчываншащ адландырдыьы Нахчыван ямири Ябу Дуляфин “Нахчыван галасында дцшмяня (йяни оьузлара) гялябя чалдыьы заман” эюстярдийи шцъаяти мядщ едир.

     1038 илдя Хорасанда галан оьузлар Сялъуг няслиндян олан Тоьрул вя Чаьры бяй гардашларынын башчылыьы алтында бирляшяряк орада йени Оьуз дювлятинин ясасыны гойдулар.

     Сялъугилярин 1040 илин майында Дяндянякан (Мярв йахынлыьында) дюйцшцндя Гязняви гошунларына галиб эялмяси Ирана олан йолу ачмагла оьуз елляринин талейиндя, Орта вя Юн Асийанын, еляъя дя орта яср Авропасынын сонракы тарихи инкишафында мцщцм мярщяля олду. 1042 илдя оьузлар Рейи тутдулар. Бу шящяр онларын Юн Асийа вя Гафгаза доьру щярякятляри цчцн дайаг мянтягясиня чеврилди.

     Хариъи сийаси вязиййятин сон дяряъя эярэинляшмяси бир-бири иля ядавятдя олан Азярбайъан феодал дювлятлярини юз араларындакы вя гоншулары иля мцнасибятляри тянзимлямяйя сювг етди. Шяддадиляр Ширваншащларла, ермяни Багратилярля, Тифлис ямирляри вя башгалары иля гощумлуг ялагяляри йаратдылар. Ряввади Вящсуданын 11 ясрин 30-ъу илляринин сонунда Эянъяйя сяфяри ики дювлят арасында щюкм сцрян эярэинлийи арадан галдырмаг мягсяди эцдцрдц. Лакин эюрцлян тядбирляр оьузлардан тяшкил едилмиш чевик, дюйцшкян вя низами гошун щиссяляриня малик Сялъугилярин эенишлянмякдя олан щцъумларынын гаршысыны ала билмяди. 1043 илдя Рейя эялян Тоьрул бяй бу шящяри Сялъуг дювлятинин пайтахты елан етди. 1045 илдя Щямядан ишьал олунду. Пяракяндя вя зяиф мцгавимятля гаршылашан Сялъугиляр Азярбайъанын ъянуб щиссясиндя, Ряввадилярин торпагларында мющкямляндиляр. 1046 илдя Азярбайъана эюндярилян сяркярдя Гуталмыш бюйцк гошунла Эянъяни мцщасиряйя алды. Мцщасиря ил йарым давам етди. Лакин мцдафия истещкамлары-ын мющкямляндирилмяси нятиъясиндя щцъум дяф олунду. Эянъяйя олан бу щцъум Шяддадиляр кими Ширваншащларын да дювлятин пайтахты Йязидиййянин (Шамахынын) ятрафына мющкям даш диварлар чякдирмяляриня, дямир гапылар гойдурмаларына сябяб олду. Бунунла беля, Сялъугиляр Ъянуби Гафгаза олан щцъумларына ара вермирдиляр. 1054/55 илдя Тябризин мцщасирясиндян сонра Ряввади щюкмдары Вящсудан Сялъуги султаны Тоьрул бяйин щакимиййятини таныды, адына хцтбя охунмасыны ямр етди, султана гиймятли щядиййяляр эюндярди. Еля щямин ил Шяддади щюкмдары Шавур да Сялъуги тябяялийини гябул етди. Щятта бизанслыларла дюйцшмяк цчцн султанын ихтийарына бюйцк гошун верди. Бундан сонра Шяддадиляр Сялъуг султанларынын мцттяфигиня, онларын бюлэядя йцрцтдцкляри сийасятин апарыъыларына чеврилдиляр. Бунунла йанашы, Шяддадиляр йаранмыш вязиййятдян торпагларыны эенишляндирмяк цчцн дя истифадя етдиляр. Сялъугиляр Эцръцстана щцъум етдикдя, Шяддади Шавур Ъяфяри ямирляринин Тифлисядяк Кцр чайы бойунъа йерляшян галаларыны яля кечирмяйя ъящд эюстярди. 1053–64 иллярдя бу Шяддади щюкмдарынын гошунлары цч дяфя Ширвана щцъум едиб, бюйцк гянимят ялдя етдиляр.

     

     

    1060–63 иллярдя Тоьрул бяйин башчылыьы иля Ряввадилярин табелийиндя олан шящярляря (Тябриз, Хой, Сялмас, Урмийа вя б.) щцъумлар олду. Сялъугиляр зор эцъцня щакимиййятляринин танынмасына вя верэилярин юдянилмясиня наил олдулар. Йени Сялъуг султаны Алп Арслан [1063–72] Азярбайъандакы феодал мцлклярин Сялъугилярин вассалы олан сащибляри цзяриндя тясир эцъцнц артырмаг цчцн Ъянуби Гафгаза йцрцш етди. 1066 илдян башлайараг оьузларын Ширван яразисиня щцъумлары башлады. Ширваншащ Ы Фярибцрз [1063–96] Шяддади Фязл кими султан Алп Арслана юз хидмятини тяклиф етди вя явязиндя онун щимайячилийи цчцн тяминат алды. Ширван Сялъугилярдян вассал асылылыьа дцшся дя зяифлямяди, яксиня 11 ясрин сонунда Ширванда сийаси йцксялиш башланды, 12 ясрдя ися Ширваншащлар дювляти артыг юзцнцн чичяклянмя дюврцня гядям гойду.

     Ряввади щакимляри ися рясми олараг Сялъугилярин али щакимиййятини танысалар да имкан дцшян кими бу асылылыгдан азад олмаьа ъящд эюстярирдиляр. 1065 илдя Алп Арслан Ряввади щюкмдары Мямланы щакимиййятдян кянар етди, сялъуг ямирляриндян бири Тябризя щаким тяйин олунду. Беляликля, тягрибян бир яср щакимиййятдя галмыш Ряввадиляр сцлаляси сийаси щакимиййятдян узаглашдырылды. Бюлэядя Сялъугилярин ян йахын мцттяфиги кими ад чыхармыш Шяддадиляр сцлалясиня дя 1075 илдя сон гойулду. Сялъуг султаны Мяликшащын [1072–92] оьлу, сонралар бюйцк сялъуг султаны олмуш Мящяммяд Тапар [1105–18] Эянъядя Азярбайъан вя Арранын щакими кими фяалиййятя башлады.

     1068 илдя щакимиййятя эялян Бизанс императору ЫВ Диоэен оьузларын щярякятинин гаршысыны алмаг, онлары мцщцм стратежи мянтягялярдян мящрум етмяк мягсядиля щярби кампанийайа башлады. Бу кампанийанын сон мярщялясиндя Азярбайъаны тутмаг планлашдырылмышды. Лакин бизанслылары габаглайан Султан Алп Арслан Манзыкерт (Маназкерт, Малазэирд) йахынлыьында онларла цзляшди. 1071 ил августун 26-да бурада баш верян ганлы дюйцш Бизансын мяьлубиййяти иля баша чатды. Шярг-Гярб орта ясрляр тарихиндя мцщцм мярщяля олан Мялазэярд вурушмасынын нятиъяси Юн Асийанын сийаси хяритясини йенидян дяйишди. Бюйцк Сялъуг султанлары Орта Асийадан Аралыг дянизинядяк, Ъянуби Гафгаздан Иран кюрфязинядяк олан эениш торпагларын сащибляриня чеврилдиляр.

    Алп Арсландан сонра щакимиййятя эялян султан Мяликшащын дюврцндя, демяк олар ки, бцтцн Азярбайъан торпагларынын да дахил едилдийи Сялъуг-Оьуз империйасынын щярби-сийаси гцдряти ян йцксяк зирвяйя чатды. Азярбайъанын айры-айры вилайятляри султанын тяйин етдийи сялъуг ямирляри тяряфиндян идаря едилмяйя башланды. Йалныз Ширваншащ Фярибцрзцн сийаси чевиклийи Сялъугилярдян вассал асылылыгда олан Ширванын дювлятчилийини сахлайа билди. Шяддадиляр сцлаляси нцмайяндяляринин Эянъядяки щакимиййятиня сон гойулдугдан сонра Сялъугилярин бу шящярдя галан ямири Савтякин ону ятраф йерляри табеликдя вя нязарятдя сахламаг цчцн ясас базайа чевирди. Шяддадиляр дювлятиня мянсуб, “нахчываншащ” титуллу ямир Ябу Дуляфин идаря етдийи Нахчыван да бу вахтдан етибарян сялъуг ямиринин табелийиня кечди. Йалныз Ани вя Дябилдя (Двиндя) Шяддадиляр сцлалясиня мянсуб ямирляр узун мцддят Сялъугилярин вассалы олдулар.

     

     

    Бюйцк Сялъуг империйасы вя Азярбайъан (12–13 ясрин 1-ъи рцбц). Ираг Сялъуг султанлыьы. Бюйцк Сялъуг султанларынын Мяликшащдан сонракы щакимиййятляри дюврцндя (1092–1157) Сялъуг имрерийасынын тяняззцлц баш верди. Парчаланма нятиъясиндя империйа бири диэяриндян асылы олмайан дювлятляря айрылды. Империйанын ясас торпаглары олан Ираг, Хорасан вя Ъянуби Гафгазда али султан тахт-таъы уьрунда мцбаризя башланды. 1094 илдя Мяликшащын бюйцк оьлу Бюркцйарыг [1094–1105] султан елан едилди. Диэяр оьланлары Мящяммяд Тапар Азярбайъан, ял-Ъязиря вя Дийарбякирин, Сянъяр ися Хорасанын мялики олдулар. Лакин сцлалядахили мцбаризя бунунла гуртармады. Бюркцйарыьын вяфатындан сонра сялтянят тахтына чыхмыш Мящяммяд Тапар оьлу Мащмуду варис елан етди. Мящяммядин вяфаты щакимиййят уьрунда мцбаризяни даща да шиддятляндирди. Бу мцбаризядя Мящяммядин гардашы Сянъяр Мцизяддин галиб эялиб али султан [1118–57] олду. О, Мащмуду юз вариси елан етди. Она Хорасандан Анадолуйа вя Сурийайадяк олан торпаглар, о ъцмлядян Азярбайъан игта кими верилди. 1118 илдя мяркязи Щямядан олан Ираг Сялъуг султанлыьы йаранды, Мащмуд онун илк щюкмдары [1117–31] олду.

    1121 илдя эцръц гошунлары мцттяфигляри гыпчагларла бирликдя Мащмудун щакимиййяти алтында олан Азярбайъан торпагларына щцъум етдиляр. Мащмудун Арран вя Нахчыванын щакими олан кичик гардашы ямир Тоьрулун башчылыг етдийи гошунун Тифлис йахынлыьындакы мяьлубиййяти бурада мцсялманларын 500 иллик щакимиййятиня сон гойду. Яввял Мащмудун султанлыг щцгугларыны танымаг истямяйян вя уьурсуз дюйцшдян сонра Эянъяйя чякилян Тоьрул, нящайят, гардашына сядагят анды ичмяли олду.

    Сялъугиляр арасында сцлалядахили чякишмялярдян истифадя едян эцръцляр еля щямин ил Ширвана щцъум етдиляр. Щяля 11 ясрин башланьыъында бир гызыны – Тамары, Ширваншащ Яфридунун оьлу ЫЫЫ Мянучещря, о бирини ися Бизанса яря верян эцръц щюкмдары Давид йаратдыьы гощумлуг ялагяляриндян Сялъугиляря гаршы мцбаризядя истифадя етмяк истяйирди. Лакин Ширваншащын тцркляря даща чох мейил эюстярмяси, гощумлуг ялагяляри вя иттифага ряьмян, эцръцлярин Сялъугилярдян асылылыгда олан Ширваншащлара гаршы виранедиъи щцъумларына сябяб олду. Эцръцляр юз мцттяфигляри гыпчагларла бирликдя Ширванын бир сыра шящярлярини, о ъцмлядян Шамахыны талайыб чапдылар.

     1123 илдя султан Мащмуд Ширваншащын эцръцляря гаршы фяалиййятсизлийиндян шикайят едян Ширван ямирляринин хащишиля Ширвана щцъум етди. Дюйцшцн агибятини эцръцлярля мцттяфигляри гыпчаглар арасында баш верян мцнагишя щялл етди. Галиб щесаб едилян султан Ширванда щакимиййятини мющкямлятдикдян сонра Щямядана гайытды.

     

     

    Сялъуг гошунунун Ширвандан эетмяси эцръцлярин йени щцъумлары, шящяр вя галаларын йени ишьалы иля нятиъялянди. Йалныз 1125 илин яввялиндя эцръц щюкмдары Давидин гяфил юлцмц эцръц щцъумларына сон гойду. Ширванын Сялъугилярдян вассал асылылыьы ися юдянилян верэилярдян ялавя Ширваншащларын адларына кясилмиш сиккялярдя Сялъуг султанларынын адларынын зярб олунмасы иля ифадя едилди.

     12 ясрин 30-ъу илляриндя Ираг султанлыьынын тахты цстцндя мцбаризя гызышды. Бу дюврдя щадисялярин эедишиндя Аббасилярин щакимиййятинин илк илляриндян эенишлянян дини-сийаси щярякатларын ардыъыллары, хцсусиля исмаилиляр мцщцм рол ойнайырдылар. Имамын зцщуру иля ядалятин бяргярар олаъаьына инанан, юзляринин хцсуси дини-фялсяфи тялимини йарадан исмаилиляр мювъуд зиддиййятлярин кяскинляшдийи бир дюврдя мейдана чыхан шия тяригятиня мянсуб идиляр. Сялъугилярин эизли фяалиййят эюстярян вя террордан эениш истифадя едян исмаилиляря гаршы гяти мцбаризяси “атабяй” титулуну илк газанмыш, яслян Тусдан олан мяшщур сялъуг вязири Низамцлмцлкцн гятлиндян сонра кяскинляшди. Сялъуги щюкмдарлары исмаилилярин 1090 илдя Гязвиндян шяргдя йерляшян Ялямут галасыны яля кечиряряк мцстягил дювлят йарада билмиш башчылары Щясян яс-Саббащы вя онун ардыъылларыны “кафир” елан етдиляр. Исмаилилярин реэиондакы щадисялярдя фяал иштиракы да бундан сонра башлады.

     

     Азярбайъан Атабяйляри дювляти. 1135 илдя Мясудун Мараьадакы дцшярэясиндя хялифя ял-Мцстяршид, 1138 илдя ися Исфащанда сабиг хялифя яр-Ряшид исмаилиляр тяряфиндян гятля йетирилди. Дюврцн бир чох мцяллифляри щяр ики хялифянин юлдцрцлмясиндя Сялъугилярин дя яли олдуьуну гейд едирляр. Щадисялярин бу эедиши тякъя Ираг султанлыьында дейил, бцтцн Сялъугиляр дювляти яразисиндя дяринляшян тяняззцлц сон щяддя чатдырды; йени типли дювлят бирликляри йаранмаьа башлады. Бу дювлятлярин йарадыъылары Сялъуг султанларынын сабиг кюляляри (мямлцкляр) идиляр. Щямин адамлар, адятян Сялъуги шащзадяляринин “атабяй” титуллу тярбийячиляри олурдулар. Заман кечдикъя атабяйляр эцъляндиляр вя гяййумлуг етдикляри шяхслярин йалныз адда башчылыг етдикляри дювлятлярин талейини мцяййянляшдирян фактики щюкмдарлара чеврилдиляр. Султанлар ися щакимиййятин йалныз защири яламятлярини мцщафизя етмишдиляр; онларын адлары сиккяляр цзяриндя зярб едилир, ъцмя хцтбяляриндя чякилирди. 1122 илдя Мосул Атабяйляри – Зянэиляр беля бир дювлят йарада билдиляр. Атабяйлярин икинъи дювлятинин тямялини ися 1136 илдя Азярбайъанда Султан ЫЫ Тоьрулун оьлу Арсланшащын атабяйи Шямсяддин Елдяниз гойду. Султан Мащмудун дюврцндя Дярбянд базарындан алынмыш гыпчаг гулларындан олан Елдяниз, султанлыьын пайтахты Щямядана эятирилмиш, орада султанын вязири Ябу Щямид Яли ясСумайрамийя сатылмышды (Мирхонд, 13 яср). 1122 илдя исмаилилярин юлдцрдцйц щямин вязирин ямлакы султан тяряфиндян мцсадиря едилдикдя, Елдяниз дя онун хидмятиня кечмишди. Зиряклийи вя фярасяти иля сечилян Елдяниз аз мцддятдя йалныз инанылмыш адамлара щяваля олунан султан мятбяхинин башчысы вязифясинядяк йцксялмишди.

     Сядряддин Яли ял-Щцсейни. Яхбар яд-дювлят яс-Сялъугиййя. 37-ъи фясил

    ... Султан Арслан шащ ибн Тоьрулун йалныз ады щюкмдар иди, атабяй Елдянизин ися юзц ямрляр верир, игта торпаглары пайлайыр, хязиняляри сярянъамында  сахлайыр, онлары юлкянин истянилян йериня кючцрцрдц. Султан ися онунла бу мясяляляр барядя мцнагишяйя  эиря билмирди; атабяй Елдянизин идаря  ишляриндяки юзбашыналыьындан, ямрляр  вермясиндян вя истядийи адамлара игта пайламасындан  бязян онун цряйи сыхылырды.

     Султан ЫЫ Тоьрулун дюврцндя онун шяхси мямлцкляри сырасына кечирилян Шямсяддин Елдяниз султанын щяйат йолдашы Мюминя хатунун хцсуси щюрмятини газанмышды. Бу гадынын дяйярли тювсийялярини нязяря алан Елдяниз щеч вахт сарай фитня-фясадларына уймамыш, щюкмдарына даим сядагятли олмуш, буна эюря дя ямир рцтбясинядяк йцксяля билмишди. Мящз бу заман о, ЫЫ Тоьрулун азйашлы оьлу Арсланшащын атабяйи тяйин едилмишди. ЫЫ Тоьрулун юлцмцндян сонра щакимиййятя кечмиш йени султан Мясуд Елдянизи мярщум султанын дул галмыш арвады Мюминя хатунла евляндирди. Арранын бир игта кими Шямсяддиня верилмяси дя щямин вахта аиддир. 1127/28 илдян Арранын ясас шящяри Эянъя, еляъя дя Нахчыван вя бир чох башга торпаглар султан Мясудун атабяйи Гара Сунгурун идарясиндя иди. Щакимиййятдя олан султанын атабяйи кими бюйцк нцфуз сащиби олан ямир Гара Сунгур мцщцм игтисади вя стратежи ящямиййятя малик Эянъя шящяриндя игамятэащ гурдуьу цчцн Шямсяддин Елдяниз яввялки гцдрятини итирян Бярдядя гярарлашмышды. Аббаси хялифяляринин гызышдырдыьы сялъуг ямирляринин бир-бири иля дцшмянчилик едян груплары арасында щакимиййят уьрунда эедян вурушмалар заманы о, ясасян, мцшащидячи мювгейиндя дурараг, ялверишли мягам эюзляйирди. Бу дюврдя султан Мясуд тяряфиндян щцгуглары мящдудлашдырылан вилайят ямирляри мяркязи щакимиййятя гаршы ачыг мцбаризяйя башладылар. Мцхалифятя Гара Сунгур башчылыг едирди. Сялтянят иддиасында олан сялъуг шащзадяляри Сялъугшащ вя Давуд да ону мцдафия едирдиляр. Щямядана эялян Гара Сунгур Давудун варис елан едилмясиня, султанын яввялки вязиринин едамына, юз адамынын вязир тяйин едилмясиня наил олду. Чох кечмядян, вялиящд Давуд исмаилиляр, Фарс вилайятини тутмуш Сялъугшащ ися щямин вилайятин яввялки ямири Боз Апа тяряфиндян юлдцрцлдцляр. Лакин Эянъядя баш верян зялзяля заманы аилясинин щялак олмасы Гара Сунгурун мцбаризя мейданындан чякилмясиня, онун Эянъяйя гайытмасына сябяб олду. Дюврцн гайнаглары 1139 илдя Эянъядя вя ятрафында баш вермиш дящшятли зялзяля нятиъясиндя кянд вя галаларын йерля йексан олмасы, тякъя Эянъядя 230 мин инсанын гырылмасы барядя мялумат верир. Зялзялядян истифадя едян эцръц щюкмдары Деметре [1125–56] гошуну иля шящяря йцрцш етди вя Мхитар Гошун сюзляриня эюря, эцръцляр “халга зялзялядян бюйцк бяла эятирдиляр”.

     

     

     

    Мящз бу щцъум заманы эцръцляр щяля 1063 илдя, сялъугилярин щцъумлары дюврцндя, шящяр диварларына гойулмуш “дямирчи Ибращим Осман ибн Ангавейщин” дцзялтдийи мяшщур Эянъя дарвазасыны да щярби гянимят кими апардылар (щазырда Кутаиси йахынлыьында Эелати монастырында сахланылыр). Шящярин бярпасына башлайан, лакин 1141 илдя вяфат едян Гара Сунгурун вясиййятиня эюря, ямир Чавлы Азярбайъан вя Арранын щакими олур. Дюврцн мцряккяб сийаси шяраити ямир Чавлыны эащ ону вязифясиндя тясдиг едян султан Мясуду, эащ да Гара Сунгурдан сонра мцхалифятя башчылыг едян Фарс щакими ямир Боз Апаны дястяклямяйя сювг етди. Сон мягамда мцхалифятя гошулан ямир Чавлы 1146 илдя Зянъанда гяфлятян вяфат етди. Султан Мясуд яввялляр игта щцгугунда Халхала вя Азярбайъанын бир щиссясиня сащиб олан ямир Фяхряддин Тоьан Йцрякя Арраны да щядиййя етди. Лакин султанын бу аддымы да мцхалифятя гошулмуш Тоьан Йцряйи она йахынлашдырмады.

     

     

     

    Бярдядя галдыьы бу илляр ярзиндя Шямсяддин Елдяниз ямирлярин чякишмясиня гарышмамагла фцрсят эюзляйирди. Ямир Чавлынын юлцмцндян сонракы гарышыглыг заманы о, эюзлядийи мягамын йетишдийини баша дцшдц. Мирхондун вя Щясян бяй Румлунун мялуматына эюря, Шямсяддин бу дюврдя Ширваны да бир сцзерен кими юз щакимиййятиня табе едя билмишди. Мянбялярин йаздыьына эюря, султан Мясудун тапшырыьы иля о, Аррана гошун йеритмиш, сонра Ширваны, о ъцмлядян Бакыны яля кечирмишди. Ямир Чавлынын юлцмцндян истифадя едян Шямсяддин Нахчыван вилайятини дя юз мцлкляриня бирляшдирмиш, игамятэащыны Бярдядян Нахчывана кючцрмцш вя беляликля, Арранын бюйцк щиссясиня сащиб олмушду. Лакин Арранын ясас шящяри Эянъя вя онун ятрафлары Тоьан Йцряйин ялиндя иди. 1147 илдя Султан Мясудун вязири Хасс бяйин силащлы мцщафизячиси Эянъя йахынлыьында Тоьан Йцряйи гятля йетирди. Азярбайъан вя Арранын идаряси Хасс бяйя щяваля олунду.

    Юз сийаси рягиблярини бир-бир арадан эютцрян Султан Мясудун бу щярякяти бир чох вилайят щакимляринин, о ъцмлядян Шямсяддин Елдянизин наразылыьына сябяб олду. Хасс бяйин вязифядян узаглашдырылмасы иля ара чякишмяляри бир гядяр сянэиди. 1148 ил щадисяляри иля ялагядар Шямсяддин Елдянизин ады мянбялярдя артыг “Эянъя вя Арранын” сащиби кими дя чякилир. Албан мцяллифи Мхитар Гошун йаздыьына эюря, о, “гцдрятли щюкмдара чеврилди, бцтцн язямятли щакимляри язяряк, чохларыны юзцня табе етди, цсйан етмиш тцркманларын башчыларыны тамамиля дармадаьын етди. Арран юлкясиндя башланмыш щяйяъанларын гаршысыны алды”.

     1153 илдя йени сялъуг султаны Мящяммядин щакимиййятя эялмяси иля тахт-таъ цчцн тящлцкяли сайылан вязир Хасс бяй едам едилди; ясас шящяри Нахчыван олан Азярбайъан атабяйляри дювляти Арранын хейли щиссясини юзцндя бирляшдирди.

     Султанлыьын ишляриня гарышмадан Нахчывандакы игамятэащында галан вя йалныз юз мцлкляриндя яминманлыьын бяргярар олмасына чалышан Шямсяддин Елдяниз йенидян хялифя, султан вя ямирляр арасында сянэимяйян ганлы щакимиййят чякишмяляриня гошулду. Яввял Рей, сонра Нахчыван йахынлыьында баш верян вурушмаларда султан гошунларына мяьлуб олан Шямсяддин Елдяниз Нахчываны вя демяк олар, бцтцн Арраны тутмуш султандан яфв олунмасыны хащиш етди. Султан Мящяммядин разылыьы иля атабяй Шямсяддин Елдяниз Арран щакими, Мараьа сащиби Арслан Апа ибн Аьсунгур ял-Ящмядили ися Азярбайъан щакими тясдиг едилди.

     

     

    1161 илдя Ираг сялъуг султаны Сцлейманшащын тахтдан салынмасындан сонра Елдянизин щимайясиндя олан вя онун билаваситя кюмяйиля щакимиййятя эялян Арсланшащын султан елан едилмяси иля Азярбайъан Атабяйляри дювляти тарихиндя йени мярщяля ачылды. Бу вахтадяк феодал щакими кими йалныз Азярбайъан вя Арранын мцяййян щиссясиня сащиблик едян Азярбайъан атабяйи “бюйцк атабяй” титулу алмыш Шямсяддин Елдянизин нцфузу сайясиндя бцтцн Ираг султанлыьынын щягиги башчысына чеврилди. Ираг сялъуг султаны Арсланшащын игамятэащы олан Щямядан Азярбайъан атабяйляри дювлятиня башчылыг едян Шямсяддин Елдянизин ясас шящяри, дювлятин пайтахты олду. Бу замандан етибарян юзцнямяхсус диархийанын (икищакимиййятлилийин) йарадыъысына чеврилян Азярбайъан атабяйляри дювлятинин башчысы гошунлара юзц рящбярлик етмиш, дювлят вясаитляри цзяриндя нязаряти юз ялиндя ъямляшдирмиш, вассалларынын эерчяк сцзерени олмушду. Дашыдыьы “мялик” титулу атабяй щакимиййятинин ирси олдуьуну билдирирди. Азярбайъан атабяйляри дювлятинин башчысы юз адына пул кясилмяси, хялифя вя султандан сонра адынын хцтбялярдя чякилмяси щаггыны да ялдя едя билмишди. Али щакимиййят – султанын адындан фяалиййят эюстярмяк имканы газанмыш Шямсяддин Елдяниз Азярбайъан атабяйляри дювлятинин сярщядлярини эенишляндирмяйя наил олмушду. 1161 илдя яля кечирилян Рей игта кими Шямсяддин Елдянизин Рей щакими Инанъын гызына евлянмиш бюйцк оьлу Мящяммяд Ъащан Пящлявана верилди. Гум вя Гязвин султан мцлкляриня бирляшдирилди. 1162 илдя Мящяммяд ибн Аьгушун идаря етдийи Ярдябил вилайятинин яразиси дя яля кечириляряк, Ъащан Пящляванын мцлкляриня гатылды.Щямин ил Фарс щакими султандан вя атабяйдян вассал асылылыьыны гябул едяряк, онларын адына пул кясдирди. 1163 илдя Нишапур, Гумис вя Мазандаран вилайятляринин щакими Мцяййид Ай Апа, 1167 илдя Мосул атабяйи Гцтбяддин Мядуд, 1168 илдя Кирман атабяйи ЫЫ Арсланшащ, Хузистан щакими Шимля Елдянизлярдян асылы вязиййятя дцшдцляр.

     Бу дюврдя Ширваншащлар сарайында да ЫЫЫ Мянучещрин оьланлары арасында щакимиййят уьрунда мцбаризя эедирди. Бу мцбаризяйя Мянучещрин арвады, эцръц щюкмдарынын гызы Тамар да гошулмушду. Сийаси чякишмядя кичик оьлуна цстцнлцк верян Тамар Ширваны Эцръцстана бирляшдирмяк цчцн щятта гыпчагларын кюмяйиндян дя истифадя етмяйя чалышды. Лакин Шямсяддин Елдянизин ишя гарышмасы, эцръц щюкмдары ЫЫЫ Эеорэинин [1156–84] щцъумларыны дяф етмяси Ширван тахты цстцндя эедян мцбаризяйя сон гойду. ЫЫЫ Мянучещрин бюйцк оьлу Ы Ахситан [1160–96/97] ширваншащ олду. Тамар Ширваны тярк едяряк Эцръцстана гайытды. Ширванда ися щакимиййятя эялян Ы Ахситан атасынын сийасятини давам етдирди. Онун Сялъугилярдян олан асылылыьыны зярб етдирдийи сиккялярин бир цзцндя юзцнцн, диэяр цзцндя ися Султан Арсланшащын вя йа ЫЫЫ Тоьрулун адларынын щякк едилмяси дя эюстярир. 12 яср тарихчиси Сядряддин ял-Щцсейнинин мялуматына эюря, Азярбайъан атабяйляри дювлятини идаря едян Елдянизин мцлкляри “Тифлис гапыларындан Мякранадяк» узанырды. Ираг султанлыьынын щягиги башчысына чеврилмиш Шямсяддинин оьуллары Ъащан Пящляван султанын щаъиби, Гызыл Арслан ися баш командан вязифяляриня тяйин олундулар.

      

    Монгол щцъумларынадяк дювлятин гярбдя ясас рягиби онунла даим мцнагишядя олан эцръц щюкмдарлары иди. 1161 илин августунда чар ЫЫЫ Эеорэинин башчылыг етдийи эцръц гошунлары щямин дюврдя Арранын тяркибиндя, Елдянизлярин табелийиндя олан Ани, аз сонра ися Двин шящярлярини гарят вя талан едиб, ящалисини ясир алдылар. Чох кечмямиш Эянъя дя бу ъцр мцдахиля вя талана мяруз галды. Атабяй Елдянизин Хилат, Ярзян яр-Рум вя башга йерлярин щакимляри вя ямирляри иля бирликдя йаратдыьы бирляшмиш гцввяляр Эцръцстана щцъум едяряк, узун сцрян щярби ямялиййата башладылар. Эцръцляр мяьлуб едилдиляр. Сялъугилярин вассалы кими щяля дя Шяддадиляр сцлалясиня мянсуб ямирляр тяряфиндян идаря олунан Ани 1164 илин апрелиндя йенидян эцръцлярин щцъум вя гарятиня мяруз галса да, щямин илин сонунда азад едилди. Шямсяддин Елдяниз Анини Шяддадилярдян олан ямир Шащяншащын [1164–74] ихтийарына верди. Эцръц гошунларынын Эянъя (1166), Ани, Нахчыван (1174) вя башга йерляря йени щцъумлары 1175 илдя Атабяй Елдянизин, Султан Арсланшащын, Хилат вя Дийарбякир щакимляринин Ъащан Пящляванын башчылыг етдийи бирляшмиш гошунлары тяряфиндян якс-щцъумла дяф едилди. Азярбайъан атабяйляри дювлятинин шярг сярщядляри ися тез-тез Харязмшащ гошунларынын щцъумларына мяруз галырды.

     1175 илин нойабрында Азярбайъан Атабяйляри дювлятинин йарадыъысы Шямсяддин Елдянизин арвады, султан Арсланшащын анасы Мюминя хатун Нахчыванда вяфат етди. Дювлятин тяшяккцл вя илкин инкишаф мярщялясиндя мцщцм рол ойнайан, сийаси щяйатында фяал иштирак едян бу гадын Ираг султанлыьынын башчысы олмуш бюйцк оьлу Султан Арсланшащла Атабяй Шямсяддин арасында нормал мцнасибятлярин йаранмасына наил ола билмиш, беляликля, ара иьтишашларына йол вермямишди. Мящз онун дипломатик сяйи нятиъясиндя Шямсяддин Елдяниз, яслиндя, бцтцн султанлыьын эерчяк сащибиня чеврилмишди. Бу вахтдан башлайараг, яринин игамятэащынын, ясасян, султанлыьын пайтахты Щямядана кючмясиня бахмайараг, Мюминя хатун юмрцнцн сонунадяк Нахчыванда йашамышды. Онун вяфатындан сонра Шямсяддин Елдяниз юз севимли гадынынын шяряфиня Нахчыван шящяриндя мягбяря тикдирмяйя башламышды. Мягбярянин тикинтисини оьлу Ъащан Пящляван 1186 илдя баша чатдырмышдыр. Мюминя хатунун вяфатындан бир ай сонра зяманясинин бюйцк сийаси хадими олан Шямсяддин Елдяниз юзц дя юмрцнц баша вурду. Щямяданы тярк едяряк Нахчывана эялян, дювлят хязинясини (Ялинъя галасында сахланырды) вя тахт-таъын ямлакыны, еляъя дя бцтцн гошунлары юз нязаряти алтына алан Мящяммяд Ъащан Пящляван [1175–86] Азярбайъан атабяйляри дювлятинин икинъи атабяйи олду.

     Сядряддин Яли ял-Щцсейни. Яхбар яд-дювлят яс-Сялъугиййя. 39-ъу фясил

    Атабяй Елдянизин юлцм хябяри онун оьлу Мящяммяд Ъащан Пящлявана эялиб чатаркян о, щаъибляр ямири вязифясиндя  султан гуллуьунда иди вя онун ишлярини идаря едирди. О, султандан  ещтийат етдийи цчцн ата миниб Азярбайъана йола дцшдц, орада юз атасынын йерини тутду. О, хязиня ямлакыны яля кечирди, атлы вя пийада гошунлар топлады вя юз йериндя галмагла  щадисялярин эедишини вя онун щцгугларына даир султанын гярарыны эюзлямяйя башлады.

     Дювлятин тарихиндя мащир сийасятчи вя эюркямли дювлят хадими кими юзцнямяхсус йер тутмуш Ъащан Пящляванын юз атасы кими султанлыьын фактики щакимиййятини яля ала биляъяйиндян ещтийат едян Ираг ямирляри Султан Арсланшащы она гаршы галдырмаьа чалышырдылар. Лакин Азярбайъана щцъуму планлашдырса да, буну щяйата кечиря билмяйян султан, гардашы Ъащан Пящляванла барышыр, султанлыьын идарясини она тапшырыр вя чох кечмядян вяфат едир. Ъащан Пящляван Арсланшащын 7 йашлы оьлу ЫЫЫ Тоьрулу [1176–94] султанлыг тахтына отурдараг, юзц дя онун атабяйи олур. Дювлят щакимиййяти яслиндя Ъащан Пящляванын ялиня кечир. Щакимиййятинин илк дюврцндян Ъащан Пящляван онун табелийиндян чыхмаьа ъящд эюстярян Хузистан щакими ямир Айдоьду Шимлянин чыхышыны йатырдыр. Она табе олан щакимлярдян вя вассаллардан щеч бири Азярбайъан атабяйи Ъащан Пящляванын ямяли олараг султанлыьын бцтцн ишлярини идаря етмясиня етираз едя билмирди, чцнки о дювр мцяллифляринин (Сядряддин ял-Щцсейни, Ибн ял-Ясир вя башгалары) дили иля десяк, “бцтцн щакимляр Пящлявандан горхурдулар”. Гардашы Гызыл Арсланы Азярбайъана вя Аррана ъанишин тяйин едян Ъащан Пящляван ону Нахчыванда гойараг, юзц Щямядандакы султан сарайында галды, мяркязи щакимиййятин мющкямляндирилмяси цчцн мцщцм тядбирляр эюрдц. Ъащан Пящляванын дюврцндян башлайараг Азярбайъан атабяйляри дювлятинин идаря едилмяси мягсядиля, башда вязир олмагла, али идаря (диван ял-аля) тяшкил едилмишди. Ъащан Пящляван 70-я йахын шяхси мямлцкцнц ян мцщцм дювлят вязифяляриня тяйин етмиш, онларын кюмяйи иля дювлят идарячилийинин юзцнямяхсус системини – мямлцк елитасыны йаратмышды. Онун юлцмцндян 30 ил сонра да бу елита иътимаи-сийаси щадисялярдя апарыъы рол ойнайырды. Ъащан Пящляванын инзибатчылыг габилиййяти вя тялябкарлыьы сайясиндя дювлят идарячилик системинин щяр сащясиндя мющкям гайда-ганун йаранмышды. Щакимиййятдя олдуьу 10 ил мцддятиндя дювлят щеч бир хариъи мцдахиляйя мяруз галмады. Мцтямади олараг Азярбайъана щцъум едян эцръцлярля сцлщ баьланмыш, тящлцкяли шярг гоншусу Харязмшащларла вя Хилафятля достлуг мцнасибятляри йарадылмышды. Ян бюйцк уьурлардан бири Аьсунгурилярин ялиндя олан Тябризин алынмасы иди.

     

     

    Дюврцн мянбяляриндя Ъащан Пящляванын дюрд оьлу вя бир нечя гызынын олдуьу щаггында мялумат вар. Юз саьлыьында о, тцрк гызы Гцтейбя хатундан олан оьлу Ябу Бякри Азярбайъана вя Аррана щаким гоймуш, гардашы Гызыл Арсланы онун атабяйи етмишди. Рей, Исфащан вя Ирагын галан щиссялярини Рей щакиминин гызы Инанъ хатундан олан оьланлары Гутлуг Инанъ Мащмуд вя Ямир Ямиран Юмяр цчцн нязярдя тутмуш, Щямядан вилайятини кяниздян олан оьлу Юзбяйя вермишди. Ъащан Пящляванын арвады Защидя хатун яринин юлцмцндян (1186) сонра Нахчыванда йашамыш, Елдянизлярин хязиняси йерляшян Ялинъя галасынын сащиби олмушдур. Илк атабяй Шямсяддин Елдянизин дюврцндян атабяйляря табе торпаглардан эялян бцтцн эялирляр бу хязинядя сахланырды. Ъащан Пящляванын Защидя хатундан олан гызы Ъялалиййя сонрадан Нахчыван щакими олмушдур.

    Елдянизляр дювлятинин хариъи сийаси мювгелярини мющкямлятмяйя наил олмуш тяърцбяли сийасятчи Ъащан Пящляван бу йолла оьланлары арасында эяляъякдя ола биляъяк дахили чякишмялярин гаршысыны алмаьа чалышмышдыр. Мцасири – тарихчи Ибн ял-Ясир онун щаггында йазырды: “О, хошхасиййятли, ядалятли, мцдрик вя сябирли щюкмдар иди. Онун щакимиййяти дюврцндя юлкяляр сцлщ шяраитиндя, ряиййят ися ямин-аманлыгда йашайырды”. Ъащан Пящляванын юлцмцндян сонра онун вясиййяти иля щакимиййятя эялян гардашы Мцзяффяряддин Осман ибн Елдяниз Гызыл Арсланын [1186–91] сийаси щадисялярля зянэин щюкмдарлыьы дюврцндя Азярбайъан атабяйляри дювлятиндя мяркязи щакимиййятя гаршы чыхышлар баш верди. Ъащан Пящляванын бцтцн сабиг мямлцкляри Гызыл Арсланын тяряфиндя олсалар да, формал олараг султан титулу дашыйан ЫЫЫ Тоьрул, Пящляванын арвады Инанъ хатун вя бир сыра мцхалиф ямирляр Щямядана эяляряк, дювлятин идарясини цзяриня эютцрян йени атабяйя гаршы чыхдылар. 1187 илдя Щямядан йахынлыьында мцхалиф гцввялярля бир нечя эцн давам едян дюйцшдян сонра атабяй гошунлары эери чякилди. Лакин рягиб ъябщясиндя зиддиййятляр сянэимирди.

     Сядряддин Яли ял-Щцсейни. Яхбар яд-дювлят яс-Сялъугиййя. 39-ъу фясил

    Атабяй Пящляван юз оьлу Ябу Бякри Азярбайъан вя Арранын щакими тяйин едиб онун тярбийясини ямиси Мцзяффяряддин Гызыл Арслана тапшырмышды. Рейи, Исфащаны вя Ирагын галан йерлярини о,  юз оьланлары Инанъ Мащмуд вя Ямир Ямиран Юмяр цчцн айырмыш, Щямяданы ися Юзбяйя вермишди.

     Хялифя ян-Насирин кюмяйиндян истифадя едян Гызыл Арслан 1188 илин мартында тянтяня иля ЫЫЫ Тоьрулун гойуб эетдийи Щямядан шящяриня дахил олду, хялифя фярманы иля мцстягил щюкмдар елан едилди. Юз мцхалифи, гардашы арвады Инанъ хатуна евлянмякля онунла вя гардашы оьланлары иля барышыьа наил олан Гызыл Арслан, чох чякмядян, Щямядан йахынлыьында баш верян сон дюйцшдя Султан ЫЫЫ Тоьрулун гошунларыны мяьлуб етди, юзцнц ися ялигандаллы Нахчыван йахынлыьындакы Гящрям галасына салдырды. Мящз бу дюврдя Исфащан, Рей вя башга шящярлярдя атабяйин тяряфдарлары иля ялейщдарлары арасында баш верян тоггушмалара бахмайараг, Гызыл Арслан Ираг султанлыьынын мцтляг щакими ола билди. Азярбайъан, Арран, Щямядан, Исфащан, Рей вилайятляриня, онлара битишик яразиляря сащиблик етди; Фарс вя Хузистан щакимляри вассал кими она табе олду. Щяля Шямсяддин Елдяниз дюврцндя Сялъугилярин сцзеренлийини гябул едян ширваншащ Ы Ахситан атабяй Гызыл Арсланын щакимиййятинин илк илиндя онун торпагларына щцъум етди. Якс щцъума кечян Гызыл Арслан Ширваншащ гошунуну юлкянин икинъи пайтахты Бакыйадяк тягиб етди. Бундан сонра о, Шамахыны тутду, Дярбяндядяк бцтцн торпаглары яля кечирди. Бу дювря аид Ширван пулларынын цзяриндя ширваншащын вя хялифянин адларындан башга Султан ЫЫЫ Тоьрулун да ады зярб едилди.

     Лакин Гызыл Арслан эерчяк щакимиййятинин мющкямляндирилмяси цчцн мювъуд олан бцтцн имканлардан истифадя етмяди; сарайында баш алыб эедян фитня-фясад 1191 илдя онун юлдцрцлмяси иля нятиъялянди. Щяля Ъащан Пящляванын щакимиййяти заманы Азярбайъан вя Арранын щакими тяйин едилмиш оьлу Ябу Бякр анасы Гцтейбя хатунун тящрики иля Нахчывана эяляряк, Елдянизлярин Ялинъя галасындакы хязинясини яля кечирди. Азярбайъан атабяйляри дювляти Ъащан Пящляванын оьуллары арасында бюлцндц: Инанъ хатунун оьуллары Гутлуг Инанъ вя Ямир Ямиран Щямядан вя она гоншу вилайятляря, Инанъ хатунун юзц Рейя сащиб олдулар. Беляликля, щакимиййят уьрунда эедян дахили чякишмяляр илк атабяйляр дюврцндян бюйцк бир империйайа чеврилмиш Азярбайъан атабяйляри дювлятинин сярщядляринин даралмасына, тяняззцл дюврцнцн башланмасына сябяб олду. Сцлалядахили ихтилафлар хариъи мцдахилянин эцълянмясиня, харязмшащларын, эцръцлярин, хялифя гошунларынын щцъумларынын артмасына эятириб чыхарды. Ара чякишмяляринин артдыьы бу дюврдя Султан ЫЫЫ Тоьрул Гязвин йахынлыьында Гутлуг Инанъла апардыьы уьурлу дюйцшдян (1192) сонра йенидян Щямядана дахил олараг, султан тахтына отурду.

    Яввялки Елдянизлярдян фяргли олараг, Ябу Бякр Нахчыванда галыб, йалныз Азярбайъана щакимлик едир, Тябризи тутмуш гардашлары Гутлуг Инанъла Ямир Ямиранын щцъумларынын гаршысыны алырды. Зянъана гачмыш Гутлуг Инанъ харязмшащ Тякишля бирляшяряк, Рей йахынлыьында сонунъу Сялъуг султаны ЫЫЫ Тоьрулун юлдцрцлмяси иля нятиъялянян дюйцшдя (1194) она галиб эялди. Ираг султанлыьы яразисинин бюйцк щиссяси харязмшащын ялиня кечди. Ябу Бякрин Ширвана гачмыш о бири гардашы Ямир Ямиран ширваншащ Ы Ахситанын гызы иля евлянди вя чох кечмядян Ябу Бякря гаршы эцръц щюкмдары Тамар иля иттифага эирди. 1194 илин ийунунда бирляшмиш эцръц-Ширван ордусу, еляъя дя Ябу Бякрдян наразы олан бязи Арран ямирляри вя тцркман дястяляри Шямкир йахынлыьында Азярбайъан атабяйинин ордусуну мяьлубиййятя уьратды. Шямкир, ятраф шящяр вя галалар Ямир Ямиранын ялиня кечди. Бейляган йахынлыьында баш верян икинъи дюйцшдя дя мяьлуб едилян Ябу Бякр эцъля ъаныны гуртарыб Нахчывана гачды. Азярбайъанын шималында чох йерляри яля кечирмиш, эцръц щюкмдарындан вассал асылылыьыны гябул етмиш Ямир Ямиранын Эянъядя мющкямлянмяк истяйи шящяр ящалиси тяряфиндян наразылыгла гаршыланды. Ямир Ямираны юлдцрян эянъялиляр Ябу Бякря мцраъият етдиляр.

     

     

     

    Ябу Бякр Эянъяни юз оьлунун ихтийарына вериб Нахчывана гайытды. Еля бу заман султанлыгда Елдянизлярдян башга щеч бир щакимиййяти танымаг истямяйян мямлцклярин тязйиги иля Харязмшащ Тякиш Ябу Бякри султанлыг тахтында отуртмаьа чалышды. Ябу Бякр гардашы Юзбяйи Щямядана эюндярди. Султанлыьын идаряси Юзбяйя щяваля едилди. Узун чякишмялярдян сонра мювгелярини мющкямлядя билмиш Юзбяк вя Ябу Бякр аталары Ъащан Пящляванын мямлцкляринин вя Ираг ямирляринин кюмяйи иля Харязм щярби щиссялярини юлкядян гова билдиляр. Мянбяляр артыг бу заман сийаси ишлярля мяшьул олмагданса, ейш-ишрятя гуршанан Ябу Бякрин юз дювлятинин тящлцкясизлийиня аз фикир вердийини гейд едирляр. Вязиййятдян истифадя едян эцръцляр Эянъянин уьурсуз мцщасирясиндян сонра Двини яля кечирдиляр, сонра Нахчывана доьру щярякят етдиляр. Бундан хябяр тутан Ябу Бякр Нахчываны тярк едиб Тябризя чякилди. 1204–05 иллярдя эцръцляр Азярбайъанын ичяриляриня, орадан Хилата, Яръишя вя башга йерляря сохулуб щяр йердя таланчылыг вя гарятля мяшьул олур вя йашайыш мяскянлярини даьыдырдылар. Бу щцъумларын гаршысыны алмаьа чалышан Ябу Бякр эцръц щюкмдарынын гызы иля евлянди. Мянбялярин йаздыьына эюря, щямин издиваъдан сонра эцръцляр Ябу Бякрин щакимиййятинин сонунадяк Азярбайъана щцъум етмирдиляр. Ябу Бякрин зяифлийиндян истифадя едян Мараьа щакими Ялаяддин Кюрпя Арслан вя Ирбил щакими Мцзяффяряддин Эюйбары Тябризя щцъум етдиляр. Ъащан Пящляванын мямлцкц Шямсяддин Айдоьмуш Ябу Бякрин хащиши иля она кюмяйя эяляряк атабяй гошунлары иля бирликдя Мараьаны мцщасиряйя алды. Гысамцддятли мцщасирядян сонра барышыг имзаланды. 1208 илдя Мараьа щакими Кюрпя Арсланын вяфаты иля Аьсунгуриляр сцлалясиня мянсуб ял-Ящмядили нясли сона чатды. Бундан истифадя едяряк, Мараьаны вя Руиндеж галасыны тутан Ябу Бякр, аз сонра харязмшащларын йени щцъумуну дяф етди. 1210 илдя щакимиййятинин чох иллярини Нахчывандакы игамятэащында кечирян Ябу Бякрин юлцмц иля онун ийирми иллик щюкмранлыьы баша чатды. Ябу Бякрин юлцмцндян сонра она табе мцлкляри гардашы Мцзяффяряддин Юзбяк [1210–25] идаря етмяйя башлады. Онун щакимиййятинин илк илиндя эцръцлярин Азярбайъана ян бюйцк щярби йцрцшляриндян бири баш верди.

    Яввялъя Нахчывана щцъум едян эцръцляр, шящяри яля кечиря билмяйяряк, Ъулфайа доьру йюнялдиляр вя Дярядцз дярясини кечиб, Мяряндя йахынлашдылар. Ораны талан етдикдян сонра Тябризи мцщасиряйя алдылар. Тябризин щакими, Ъащан Пящляванын арвады Защидя хатун бюйцк мигдарда баъ вермякля шящяри хилас етди. Даща сонра Мийаня, Зянъан, Гязвин, Ябщяр, Ярдябил, Мярянд вя башга шящяр вя кяндляр талан олунду.

     Орта яср мцяллифинин (Сядряддин ял-Щцсейни) йаздыьына эюря, эцръцляр эери гайыдаркян “бир чох галалары яля кечирир, Нахчыван вя Бейляган шящярляри цзяриня хяраъ гойурлар”. Юзбяйин щакимиййяти дюврц феодал чякишмяляринин вя щярби йцрцшлярин давам етмяси, мяркязи щакимиййятин зяифлямяси иля сяъиййялянир.

    Азярбайъан атабяйляри дювлятинин рягибляриндян олан харязмшащын бюлэядяки щярби цстцнлцйц атабяй Юзбяйи онун вассалы олмаьа вадар етди. Ян-Нясявинин (13 ясрин 1-ъи йарысы) мялуматына эюря, “Ширван Дярбяндинядяк Арранын вя Азярбайъанын минбярляриндян султанын шяряфиня хцтбяляр охунур”. Эцръцлярин юлкяйя щцъумларынын гаршысы да харязмшащлар тяряфиндян алынды.

     Азярбайъан атабяйляри дювлятинин тяняззцлцнцн эцъляндийи бир заманда Хачынчай вя гисмян дя Тяртярчай щювзяляриндя албан Мищраниляр няслиндян олан Щясян Ъялалын [1215–61] башчылыьы иля Ар-ах-Хачын кнйазлыьы йаранды. Харязмшащын кюмяклийи иля эцръц щцъумларынын арасынын кясилдийи бу дюврдя, атабяй Юзбяк дювлятин хязинясиня верэи юдямякдян имтина етмиш йерли щакимляри ъязаландырмаг мягсядиля 1214/15 илдя Гарабаьа (Хачына) йцрцш етди. 13 ясрин аноним мцяллифинин мялуматына эюря, атабяйляр цчцн уьурлу олан бу йцрцш онлара зянэин щярби гянимят эятирди. Лакин Щясян Ъялал верэи юдямяк мцгабилиндя олса да, юз мцлклярини горуйуб сахлайа билди. О дюврцн нцфузлу нясилляри иля гощумлуг ялагяляри олан, албан тарихи-ядяби янянялярини давам етдирмяйя чалышан Щясян Ъялал бу аьыр иллярдя дя албанларын ярази бирлийини мцщафизя етмишди. Лакин, щяля яряб ишьалынын илк илляриндян башлайан григорйанлашма просеси Арсах–Хачын ящалисинин 12–13 ясрлярдя албан дили иля йанашы гядим ермяни дилини ишлятмясиня эятириб чыхартды. 1216 илдя Щясян Ъялал албан католикосу Нерсесин хащиши иля Албанийанын баш килсяси – Ганзасар монастыр комплексинин тикинтисиня башламаг щаггында ямр верди. Юзцнцн чевик сийасяти иля Щясян Ъялал щятта монголларын щцъуму дюврцндя вя ондан сонра да щакимиййятини сахлайа билди .

     

     Бу дюврдя Мяркязи Асийада башланан монгол щцъумлары Ъянуби Гафгазын сийаси щяйатына бюйцк тясир етди.

     Монголларын Азярбайъана илк йцрцшц. 1221 илин йанварында монголлар Ъябя нойонун вя Субутай бащадырын башчылыьы иля Хорасандан вя Ираги-Яъямдян кечяряк, Азярбайъан яразисиня сохулдулар.

    Гаршыларына чыхан шящяр вя кяндляри виран вя талан едян монголлар Юзбяйин игамятэащы Тябриз шящяриня щцъум етсяляр дя, бюйцк тязминат мцгабилиндя ниййятляриндян ял чякдиляр. Юзбяйин, эцръц щюкмдары вя башга гоншу щакимлярля рягиблийи унудараг, цмуми дцшмяня гаршы бирэя вурушмаг чаьырышы ъавабсыз галды. Мараьаны, Ярдябили, Сярабы яля кечириб виран вя талан едян монголлар, Ряшидяддинин (13 яср) мялуматына эюря, Нахчываны да виран вя талан етмяйя, ящалисини гырмаьа башладылар. Йалныз Нахчыван щакими, Юзбяйин оьлу Хамушун монголлара табе олмасы гырьыны дайандырды. Бейляган шящяри, ящалисинин эярэин мцгавимятиня бахмайараг, гыса мцщасирядян сонра ишьал олунду, сакинляри ися гылынъдан кечирилди. Эянъя галасынын алынмазлыьы шящяри хилас ется дя, ону тязминатдан гуртармады. Ширваншащлар дювлятинин пайтахты Шамахы шящярини ися, щятта галын диварлар да хилас едя билмяди. Ширванлыларын ряшадятиня бахмайараг, мцщасиряйя дцшмцш Шамахы даьыдылды, гарят олунду, ящалиси мящв едилди. Монголларын Дярбянди яля кечирмяк ъящди ися баш тутмады. Бунунла монголларын кяшфиййат характерли биринъи йцрцшц баша чатды.

     Чох кечмядян, 1222–23 иллярдя башлайан гыпчаг басгынлары, эцръц щцъумлары азярбайъанлылары йени бялаларла цзляшдирди.

     Ъялаляддин Мянгбурнунун Азярбайъанда щакимиййяти. 1224 илдя харязмшащ Мящяммядин оьлу Гийасяддин Пиршащ Елдянизлярин мцлкляриндян олан Ираги-Яъями тутараг, Юзбяйя алчалдыъы сцлщ баьлатдырды. Лакин атабяйин баъысы – Нахчыван щакими Ъялалиййя иля евлянмяси дя Пиршащын мцвяффягиййятини горуйуб сахлайа билмяди.

     Бу дюврдя Пиршащын щяля 1221 илдя монголлара гаршы уьурсуз щцъумундан сонра Щиндистана гачмыш кичик гардашы Ъялаляддин Мянгбурну Харязмшащлар дювлятинин монголлар тяряфиндян мящв едилмясиндя эцнащкар сайдыьы Аббаси хялифяси ян-Насири ъязаландырмаг цчцн 1225 илдя Баьдада йцрцш етди. Хялифя гошунларыны мяьлубиййятя уьрадан Ъялаляддин щямин илин май айында Азярбайъан яразисиня сохулду. Щеч бир мцгавимят эюрмядян Мараьа шящярини, 7 эцнлцк мцгавимятдян сонра ися атабяй Юзбяйин тярк етдийи Тябриз шящярини яля кечирди. Юзбяк яввял Эянъядя, сонра ися Нахчывандакы Ялинъягалада сыьынаъаг тапды. Юлкянин идаряси фактики олараг Юзбяйин арвады, сонунъу сялъуг султаны ЫЫЫ Тоьрулун гызы Мялейкянин ялиня кечди. Юз мцлклярини горумаг хатириня о, султан Ъялаляддинля никащ баьлады. Юзбяйин юлцмц иля Азярбайъан Атабяйляри дювлятиня сон гойулду. Шямсяддин Елдянизин ювладларына табе олан яразиляр Азярбайъанда, Арранда, Ширванда вя Эцръцстанда аьалыг едян харязмшащ Ъялаляддин Мянгбурнунун ялиня кечди. Ня Ъялаляддиня хидмят етмяк истяйиндя олан Юзбяйин оьлу Гызыл Арслан Хамушун, ня дя дювлятин бязи ямиряринин “яввялки сцлаляни бярпа етмяк” (ян-Нясяви) ъящдляри щеч бир нятиъя вермяди. Ширваншащ ЫЫЫ Фярибцрздян [1225– 1243/44] Сялъугиляр цчцн илдя 50 мин динар верэи тяляб олунду.

     Ибн ял-Ясир. Ял-камил фи-т-тарих Сонра [татарлар] Рейя, Щямядана, ялЪибял  юлкясиня сохулуб Ираг сярщядляриня гядяр  эялдиляр. Сонра Азярбайъана вя Аррана  дахил олуб бир илдян аз мцддятдя юлкяляри харабайа чевириб ящалинин яксяриййятини гырдылар. Йалныз гачанлар юзлярини хилас едя билдиляр. Бу мисли эюрцнмямиш бир ящвалатдыр. Азярбайъанла Арранын ишини битириб татарлар  Ширванын Дярбяндиня тяряф эедяряк бураларын  шящярлярини зябт етдиляр... Бурадан Аллан вя  Лязэиляр юлкяляриня сохулуб, о йерлярдя йашайан мцхтялиф халглары гырыр, гарят вя талан едирдиляр. Сонра тцрклярдян сайъа ян чоху олан гыпчагларын цстцня щцъум едиб, растларына эялянлярин щамысыны гылынълардан кечирдиляр, галанлары ися мешяляря вя даьлара сыьындылар. Бцтцн бу ишляри татарлар ян гыса вахт ярзиндя, неъя дейярляр, бир сяфярин ъяряйан едян эцнляриндя эюрдцляр. Тарихчилярин дедийи кими, бцтцн дцнйаны зябт едян Исэяндяр щеч татарлар кими беля тезликля ишлярини битирмямишди.

     1226–27 иллярдя Тифлися ики йцрцш тяшкил едилди. 1227 илдя Ъялаляддинин вязири Шяряфялмцлк игта щцгугунда табелийиндя олан Бейляган вя Муьан торпагларындан ялавя ширваншащларын чайарасы Эустясби вилайятини дя тутду. Лакин бир гядяр сонра Ъялаляддин щямин вилайяти ширваншащ Ы Эяршясбин (Эуштясб) [1204–25] эцръцляр тяряфиндян эировда сахланылан оьлу Султаншаща игта кими гайтарды.

     Бцтцн Азярбайъаны (Ширвандан башга) тутмуш Ъялаляддиня гаршы баш верян чыхышларын тез бир заманда йатырылмасы юлкянин мцлк сащибляринин султана итаят эюстярмяси иля нятиъялянди. Онун уьурларыны юзляри цчцн тящлцкя щесаб едян Кичик Асийанын, Шамын вя Шимали Месопотамийанын бцтцн кичик ханяданлары Ъялаляддиня гаршы иттифаг йаратдылар. 1230 ил августун 10-да Ярзинъан йахынлыьында, Йясся-Ъямян даьы йанында баш верян ясас дюйцшдя харязмшащ ордусу дармадаьын едилди. Хилатда сыьынаъаг тапан Ъялаляддин, гошунунун галыглары иля Азярбайъана гайытды. Бу мяьлубиййят монголларын Азярбайъана йени щцъумуна сябяб олду. Ъялаляддин монголлара гаршы иттифаг йарада билмяди. Азярбайъанын бир чох бюлэяляриндя, хцсусиля, Эянъядя вя башга йерлярдя юзбашыналыглар тюрядян Харязм дястяляриня гаршы гийамлар баш верди. Эянъядяки цсйана Бяндяр адлы шяхс башчылыг едирди. Гийамы динъ йолла йатырмаг ъящдляри нятиъя вермяди. Шящяря дахил олан вя гийамы амансызлыгла йатыран султан, Бяндяри вя 30 силащдашыны едам етдирди.

     Ибн ял-Ясир. Ял-камил фи-т-тарих Шамахынын ишини битирдикдян сонра Дярбянд кечидини ашмаг истядиляр, лакин буну баъармадылар. Беля олдугда,  татарлар Ширван Дярбяндинин сащиби Ширваншащын йанына адамларыны  эюндяриб ондан хащиш етдиляр ки, о, сцлщ баьламаг цчцн юз нцмайяндясини эюндярсин.  Ширваншащ да он няфяр юз яйанларындан эюндярди. Татарлар онлардан бирини юлдцрдцляр вя галанларына дедиляр: "Яэяр сиз Дярбянддян кечмяк йолуну бизя эюстярсяниз, сизя аман веряъяйик, якс тягдирдя сизи дя бу адам кими юлдцряъяйик". Саь галанлар татарлара дедиляр: "Бура Дярбянддир вя ялбяття,  бурайа щеч бир йол йохдур. Лакин бурада кечмяйя йарайан вя башга йерлярдян асан олан ъыьыр вар". Татарлар бу адамларын  ардынъа йола дцшцб Дярбянди кечиб йолларыны давам етдирдиляр.

     Аз сонра, гоншу щакимлярдян кюмяк эюзлямяйин ябяс олдуьуну баша дцшян султан Эянъяни тярк етди. Монголларын мцщасирясиндян чыхан Ъялаляддин 1230 илин августунда Мяййафаригин яйалятинин Ейнбяр кянди йахынлыьында кцрдляр тяряфиндян гятля йетирилди. Онун кющня рягиби Хилат щакими ял-Мялик ял-Яшряфинин узагэюрянликля сюйлядийи, Ъялаляддин Мянгбурнунун “мящви татарларын ислам торпагларына эирмяси демякдир. Инди бизимля йяъуъ-мяъуълар (йяни, монголлар) арасында дивар ола биляъяк Харязмшащ кимиси йохдур” сюзляри тезликля тясдиглянди. Монголлар бцтцн ятраф йерляри яля кечирдиляр. Азярбайъанда монгол щюкмранлыьы дюврц башланды.

     Иътимаи-игтисади щяйат вя мядяниййят. 11–12 ясрлярдя юлкянин тясяррцфат щяйатына вя игтисадиййатына мцяййян зяряр йется дя, цмуми игтисади инкишаф давам етмякдя иди. Хилафятин щакимиййятинин  зяифлядийи иллярдя йерли феодал дювлятляринин тяшяккцл тапмасы, Сялъуг йцрцшляри дюврцндя кючяри оьуз тайфаларынын Азярбайъана юз мал-гара вя гойун сцрцляри иля эялмяси, бунун нятиъяси олараг, хцсусиля шящярлярин ят, йаь, сцд мящсуллары, йун вя гошгу щейванлары иля тямин олунмасы юлкянин тясяррцфат щяйатынын тядриъян дирчялмясиня, ящалинин йашайыш сявиййясинин нисбятян йцксялмясиня сябяб олду. Сялъуг йцрцшляри иля ялагядар Азярбайъанда кючяри тясяррцфатын пайы артса да, ящалинин яксяриййятини малдарлыгла йанашы якинчиликля дя мяшьул олан кяндлиляр тяшкил едирди. Ъоьрафи вя тарихи шяраитя эюря, Азярбайъанда малдарлыьын кючяри йайлаг-гышлаг вя йарымкючяри формалары мювъуд иди. Малдарларын аран йерлярдя дя гяти мцяййянляшдирилмиш гышлаглары, даьларда ися йайлаглары варды.

     10–12 ясрлярдя Азярбайъан Шяргин ян инкишаф етмиш якинчилик юлкяляриндян бири иди. Мювъуд торпаг мцлкиййяти формалары – дивани (султан, дювлят), таъ вя йа хасс, игта, вягф, мцлк, ъамаат (иъма) яввялки дюврлярдя олдуьундан чох фярглянмирди. Сялъугилярин табелийиндя олан башга йерлярдя олдуьу кими, Азярбайъанда да бу дюврдя игта мцлкиййяти формасы цстцнлцк тяшкил едирди. Лакин яряб ишьалындан сонракы дюврдя феодал мцлкиййят формаларынын инкишафы иля ялагядар игта мцлкиййят формасынын да мязмуну дяйишди. Сялъуг щакимиййяти илляриндя игтанын хцсусиля гошун башчыларына хидмят щаггы кими пайланмасы эениш вцсят алды.

    Атабяйляр дюврцндя дя игта мцлкляринин хидмят щаггы кими ямирляр вя мямлцкляр арасында бюлцшдцрцлмяси щаггында фярманлар верилмишди. Лакин дювлят торпагларынын игта кими пайланмасы феодал пяракяндялийи цчцн иътимаи-игтисади зямин йарадыр, мяркязи щакимиййятин зяифлямясиня сябяб олурду.

     Сялъуг йцрцшляри нятиъясиндя бязи шящярлярин даьылмасы, кючяри тясяррцфатын эенишлянмяси Азярбайъанда шящяр щяйатынын цмуми инкишаф мейлинин гаршысыны ала билмяди. Шящярлярин сащясинин артмасы иля йанашы, онларын сосиал-игтисади структурунда да мцяййян дяйишикликляр баш верди. Мящз бу дюврдя шящяр щяйатынын мяркязи гяти олараг шящристандан тиъарят-сяняткарлыг уъгарларына – рабадлара кечди. Шящярлярин эюркями дяйишди.

     

     

     

    Мющкям вя уъа диварларла ящатя олунмуш ичгала – кущяндиз (вя йа нарынгала) яввялки кими йеня дя шящярин ян мющкямляндирилмиш щиссясиндя иди. Кущяндизин ятрафында кющня шящяр мящялляляринин ъямляшдийи шящристан йерляширди. Адятян, о да диварларла ящатя едилирди. Бу дюврдя, демяк олар, бцтцн Азярбайъан шящярляри мцдафия гурьулары системиня малик иди. 12–13 ясрин яввялляриндя Азярбайъанда йетмишядяк ири, орта вя кичик шящярляр варды. 9–10 ясрляря нисбятян шящярлярин цмуми сайы хейли азалса да, бу щеч дя шящяр щяйатынын тяняззцлц демяк дейилди. Яксиня, шящярляр йени, даща йцксяк инкишаф пиллясиня галхдылар. Эянъя, Тябриз, Нахчыван, Бакы, Дярбянд, Мараьа, Ярдябил, Шамахы, Бейляган бу дюврцн ири тиъарят-сяняткарлыг мяркязляри иди. Эянъя, Тябриз вя Шамахынын 100 мин няфярдян чох, Нахчыванын тягр. 80–100 мин, Бейляганын тягр. 40 мин ящалиси варды. Бу дюврдя Шяргин ян ири тиъарят-сяняткарлыг мяркязляриндян олан Эянъя юз яввялки ящямиййятини итирмиш Бярдяни хейли архада гоймушду. 12 ясрин 20–30-ъу илляриндя баш верян зялзяляляр, эцръцлярин даьыдыъы басгын вя гарятляри Эянъяни инкишафдан гоймамыш, шящяр йенидян бярпа едиляряк, яввялки язямятини эери гайтармышды.

     О дюврцн ян мцщцм шящярляриндян олан Тябриз 1042 илдя баш вермиш зялзялядян бюйцк зийан чякся дя, чох кечмядян йенидян бярпа олунду, Ряввадилярин, хцсусиля Елдянизлярин дюврцндя эюзял, эур шящяря чеврилди. Мянбяляр Елдянизлярин ясас шящяри Нахчываны да бюйцк вя абад шящяр кими тягдим едирляр. Бакы бу дюврцн илк чаьларында кичик шящяр олса да, артыг 12 ясрдя, хцсусиля Ширваншащларын игамятэащы бура кючцрцляндян сонра, мцдафия гурьулары иля мющкямляндирилмиш гала-шящяря чеврилмишди.

     

     

    Сяняткарлыг вя тиъарят мяркязляри олан ири шящярляриндян фяргли олараг Азярбайъанын кичик шящярляри яввялляр олдуьу кими йарымаграр характер дашыйырдылар. Беля шящярлярин [Мийаня, Халхал, Каьазкунан (Хуняъ), Ящяр, Сяраб, Унар, Ъябряван, Шиз, Ушнущ, Дящщярряган, Бярзянъ, Шямкир, Шяки вя с.] чохунун игтисадиййатында баьчылыг вя малдарлыг мцщцм йер тутурду. Шящярлярин вя шящяр сяняткарлыьынын инкишафы, ямтяя-пул мцнасибятляринин кянд тясяррцфатына эениш сурятдя дахил олмасы вя нящайят, щяля еркян орта ясрлярдян ъошгун фяалиййят эюстярян эениш тиъарят-карван йоллары шябякясинин мювъудлуьу 11 ясрин сону – 12 ясрдя Азярбайъанын тиъарят-игтисади ялагяляринин эенишлянмяси цчцн ялверишли шяраит йаратды. Бакы, Эянъя, Нахчыван, Шамахы, Бярдя, Дярбянд, Шабран вя диэяр Азярбайъан шящярляри яразисиндя тапылмыш йерли вя кянарда зярб едилмиш гызыл вя хцсусиля мис сиккяляр, бу шящярлярин 11–12 ясрлярдя инкишаф етмиш ялагяляриндян хябяр верир. Азярбайъан таъирляри дахили вя хариъи базарлара нефт, памбыг, ипяк, дуз, мейвя, балыг, бойаг, ядвиййат вя с. эюндярир, Бюйцк Ипяк йолу вя онун шахяляри васитясиля Шярг вя Гярбля тиъарят ялагяляри сахлайырдылар.

     Беляликля, монголларагядярки Азярбайъанын игтисади вязиййяти мящсулдар гцввялярин артмасы, тиъарятин вя мал-пул мцнасибятляринин эенишлянмяси иля сяъиййялянир. Бу просес щяля давам етмякдя олан эцмцш чатышмазлыьы шяраитиндя эедирди. Тядиййя (юдяниш) васитяси кими эцмцш мисля явяз олунмушду. Гызыл пул зярб етмяк ихтийары йалныз Бюйцк Сялъуги султанларына мяхсус иди. Бу дюврдя дахили базарда Азярбайъан дяфиняляриндя ашкар едилмиш Бизанс гызыл пуллары да ишлядилирди. Азярбайъан шящярляринин зярбханаларында йерли феодал дювлятлярин (Саъиляр, Ряввадиляр, Салариляр, Шяддадиляр вя б.) башчылары, о ъцмлядян, Ширваншащлар вя Елдянизляр юз пулларыны кясдирирдиляр.

     11–12 ясрлярин верэи системи яввялки дюврлярин гайда-ганунларынын чохуну мцщафизя етмишди. Мянбялярдяки мялумата эюря, сялъуг ишьалындан сонра кянд щяйатынын артыг сабитляшмиш игтисади системиндя мцщцм дяйишиклик баш вермяди. Верэиляр хцсуси “верэи дяфтярляри” цзря алынырды. Ясас верэи нювляриндян олан торпаг верэиси – хяраъ яввялки кими натура вя йа пулла, гейри-мцсялманлардан алынан ъан верэиси – ъизйя ися пулла юдянилирди. Ушр (онда бир) верэиси хасс вя игта торпагларынын мцсялман сащибляриндян алынырды. Щагг (щцгуг) верэиси (щаггидивани) диванын хейриня юдянилирди. Отлаглардан истифадя едян кючярилярдян алынан верэи щцгуги-мяраи адланырды. Мал яс-силащ вя аляф (улуфа) верэиляри щярби ещтийаълары юдямяк цчцн нязярдя тутулурду. Бу вя башга (нузул, мяунят, мянял, гисмят, дяраиб, тяййарат, нан-паря вя с.) верэи нювлярини юдямякля йанашы, ящали ейни заманда, мцхтялиф аьыр мцкялляфиййятляри (йоллар, кюрпцляр салмаг, гошуна гуллуг етмяк, тикинтилярдя ишлямяк вя с.) дя йериня йетирмяли иди.

     

     

    Арды-арасы кясилмяйян мцщарибяляр, аълыг, хястялик, бащалыг истяр шящяр, истярся дя кянд ящалисини ялдян салмыш, юлкянин айры-айры йерляриндя (Бейляганда, Хойда, Ярдябилдя, Мараьада вя с.) цсйан вя чыхышлара сябяб олмушду. Мцбаризя ящвали-рущиййяси щяля 8 ясрдян йаранмыш, бир ясрдян сонра Азярбайъанда да эениш йайылмыш, тядриъян ортабаб вя йохсул шящярлилярин идеолоэийасына чевриляряк, щаким идеолоэийайа мцхалиф гцввя шяклини алмыш исламын суфилик ъяряйанында юзцнц даща чох эюстярирди. Суфилийин философ Шищабяддин Сцщрявярди (1154–91) кими иътимаи бярабярлик идейасыны тяблиь едян нцмайяндяляри щягиги хошбяхтлийя “ишыглар аляминдя” йетишиляъяйиня цмид бясляйяряк, “халга лайигли адам башчылыг етмялидир, сийасят онун ялиндя оларса, заман ишыглы олар” идейасыны иряли сцрцрдцляр. Бу кими фикирляря эюря онлар тягибя мяруз галыр, щятта Сцщрявярдинин юзц кими едам да едилирдиляр.

     Щяняфи мязщябиня мянсуб сцнни олан илк сялъуг султанлары шиялийин даща эениш йайылдыьы Иран вя Азярбайъанда яняняви олараг шия мцсялманлара, хцсусиля, онун ифрат голларынын ардыъылларына (исмаилилиляря вя б.) гаршы ъяза тядбирляри эюрцрдцляр. Лакин артыг Алп Арсланын дюврцндя бу сийасят дяйишди. Сцнни-шия чякишмясинин уьурсузлуьуну, онун сийаси мащиййятини йахшы баша дцшян Алп Арслан мцнагишяни арадан галдырмаг мягсядиля шиялярин мцгяддяс мяканы олан Мяшщяди дя зийарят едяряк, гярязсиз мювгедя дурдуьуну сцбут етмяйя чалышды.

     Сялъуг йцрцшц заманы оьузларын, 12 ясрин 2-ъи йарысында ися гыпчагларын Азярбайъана ахыны эцълянди. Бу тайфалар чох чякмядян Азярбайъан яразисиндя йашайан вя артыг бир-бириня говушмуш онларла тцрк тайфасы иля гайнайыб гарышдылар. Сялъугилярин щюкмранлыьы щеч дя тцрк дилини Азярбайъан ядяби дилиня чевирмяди. 

    Вахтиля Сасанилярин табелийиндя олан яразилярдя, о ъцмлядян, Азярбайъанын бир сыра бюлэяляриндя дя эениш вцсят тапмыш “шуубилик” (“халгчылыг”) мейилляринин тясириля эцнц-эцндян артан иранчылыг идейалары (яряблярягядярки “ядалятли” ъямиййятин бярпасы) фарс дилиня алудячилийи дя артырмышды. Фарс дилиня цстцнлцк верян Сялъуги щюкмдарларынын, еляъя дя Атабяйлярин, Ширваншащларын сарайларында рясми цнсиййят йалныз фарс дилиндя иди, карэцзарлыг да бу дилдя апарылырды. 12 ясрдя Хагани, Низами кими дащиляр мящз буна эюря фарс дилиндя йазырдылар. Бунунла бирэя мянбялярин мялуматы Азярбайъан тцрк дилиндя дя ясярлярин олдуьуну тясдиг едир. 12 ясрдя интибащ дюврцнц кечирян Азярбайъан поетик мяктяби юзцнцн Яфзяляддин Хагани, Низами Эянъяви, Ябцл Цла Эянъяви, Фяляки Ширвани, Мцъиряддин Бейлягани, Мящсяти Эянъяви вя б. сяняткарлары иля мяшщур иди.

     11–12 ясрлярдя мядяниййят вя инъясянят сащясиндя йени цслуб вя ъящятляр мейдана чыхмышды. Шярти олараг сялъуг инъясяняти адландырылан бу “йени инъясянят” сонралар бцтцн мцсялман инъясяняти цчцн характерик олмуш бир чох ъящятляри доьурду; Азярбайъанын ян бюйцк игтисади, сийаси вя мядяни мяркязляри олан Бакы, Эянъя, Нахчыван, Шамахы, Тябриз, Мараьа, Бейляган, Урмийа вя башга шящярляриндя мцхтялиф сяъиййяли мющтяшям абидяляр инша едилди. Орта ясрляр Азярбайъан мемарлыьынын сонракы инкишафыны мцяййянляшдирян Ширван–Абшерон, Нахчыван, Тябриз вя Арран мемарлыг мяктябляри дя еля бу иллярдя тяшяккцл тапды. Беля абидялярдян олан Бакынын, Шамахынын, Бейляганын, Эянъянин, Тябризин, Мараьанын мцдафия диварлары, Абшеронун (Бакы, Мярдякан, Нардаран, Рамана вя с.) галалары, мясъид, мядряся вя ханяэащлар (Ичяришящярдя Сыныггала минаряси, Пир Щцсейн ханяэащы вя с.), мягбяряляр (Мюминя хатун, Йусиф ибн Кусейир вя б.), кюрпцляр (Худафярин, Ъуьа вя с.) юзцнямяхсус цслублары иля фярглянирди.

     11–12 ясрлярдя Азярбайъан халгы дцнйа мядяниййяти хязинясиня юз ясярляри иля елмин сонракы инкишафында мцщцм рол ойнамыш бир сыра эюркямли алим-ядябиййатчы, философ, щцгугшцнас, тябиб, тарихчи, рийазиййатчы, астроном, ъоьрафийачы (Фяридяддин Ширвани, Кафияддин Юмяр ибн Осман, Мащмуд Хоъа, Ъялаляддин Тябиб, Мцщзяляддин Тябризи, Фяхряддин янНахчывани, Фяхряддин ибн Мусанна ятТябризи, Хятиб Тябризи, Ябцлфязл Щцбейш ят-Тифлиси, Мхитар Гош вя б.) вермишдир. Мянбяляр Азярбайъан алимляринин Йахын вя Орта Шярг мцсялман мядяниййятинин инкишафында явязедилмяз хидмятлярини эюстярир.

     Яд.: А ш у р б е й л и С. В. Очерк истории средневекового Баку. Б., 1964; В я л и х а н л ы Н а и л я. ЫХ–ХЫЫ яср яряб ъоьрафийашцнас-сяййащлары Азярбайъан щаггында. Б., 1974; Ш я р и ф л и М. Х. ЫХ ясрин икинъи йарысы – ХЫ ясрлярдя Азярбайъан феодал дювлятляри. Б., 1978; А ш у р б е й л и С. В. Государство Ширваншахов (ВЫ–ХВЫ вв.). Б., 1983; Б ц н й а д о в З и й а. Азярбайъан Атабяйляри дювляти (1136–1225). Б., 1985; Б ц н - й а д о в З и й а. Азярбайъан ВЫЫ–ЫХ ясрлярдя. Б., 1989; В я л и х а н л ы Н а и л я. Яряб Хилафяти вя Азярбайъан. Б., 1993; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 2, Б., 1998.

    Наиля Вялиханлы

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
Ümumi məlumat – 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi
    4.3.  Azərbaycan 7 əsrin ortaları- 13 əsrin əvvəllərində

     Азярбайъан 7 ясрин орталары – 13 ясрин яввялляриндя

     Азярбайъан Яряб хилафяти тяркибиндя (7 ясрин орталары – 9 ясрин 1-ъи йарысы).

    Яряблярин Азярбайъана йцрцшляри. 7 ясрин яввялляриндя Ярябистан йарымадасында Мящяммяд пейьямбярин баниси олдуьу йени дцнйа дини – исламын мейдана эялмяси ъямиййятин консолидасийасына эятириб чыхартды. Ясрин 30-ъу илляриндя Яряб хилафяти тяшяккцл тапды. Яряблярин щяйата кечирдийи ишьалчы йцрцшляр Испанийадан Чин щцдудларынадяк эениш бир яразидя йашайан мцхтялиф халгларын, о ъцмлядян азярбайъанлыларын щяйатында кюклц дяйишикликляр етди. Чох гыса мцддятдя дюврцн ян бюйцк империйаларындан олан Сасаниляр дювлятинин бцтцн, Бизансын ися бюйцк бир щиссяси йени йаранмыш дювлятин тяркибиня гатылды. Яряблярин Азярбайъана илк щцъуму 643 илдя, Нящавянд вя Щямяданын фятщиндян (642) сонра баш верди. Хялифя Юмярин [634–644] ямри иля Азярбайъан (Адурбадаган) щцдудларына йахынлашан яряб гошунуна сяркярдяляр Букайр ибн Абдуллащ вя Утба ибн Фаркад башчылыг едирдиляр.

     

     

    Дястябя адланан йердя (Щямядан–Рей вилайятляри айрыъында) Азярбайъан мярзбаны Исфяндийар ибн Фяррухзадын башчылыг етдийи гошун дястяси яряб ордусунун гаршысыны кясмяйя чалышды, лакин дюйцш яряблярин гялябяси иля баша чатды. Исфяндийарын Азярбайъанын мцхтялиф шящярляриндян (Баъярван, Сяраб, Шиз, Бязз, Мяйаниъ, Мимяз вя с.) топладыьы йени орду бу дяфя артыг Азярбайъан яразисиндя, Ъярмидан даьы йанында (Ярдябилдян бир гядяр аралы) баш верян вя бир нечя эцн давам едян вурушмада мяьлубиййятя уьрады. Мярзбан ясир дцшдц. Яряблярин сонракы гялябяляри дя азярбайъанлылары онларла сцлщ баьламаьа мяъбур етди. Мцгавиляни имзалайан Исфяндийар Хилафятин сийаси щакимиййятини таныды. Мцгавиляйя эюря, Азярбайъан ящалисинин яввялки дини етигадыны сахлайан щиссяси имканы дахилиндя ъан верэиси – ъизйя юдямяли иди. Гадынлар вя ушаглар, йашамаг цчцн вясаити олмайан аьыр хястяляр, дцнйа малындан щеч няйи олмайан защидляр верэидян азад олунурдулар. Ярябляр ися йерли ящалинин ямлакына, дини иъмаларына, ганун-гайдаларына аман вермяйи ющдяляриня эютцрцрдцляр. Ярдябили тутдугдан сонра Хилафят ордусу ял-Баб ял-Ябваб (Гапылар гапысы) адландырдыглары Дярбяндин стратежи ящямиййятини нязяря алараг, Хязяр сащили иля шимала доьру щярякят етди. Узун сцрян мцщасирядян вя данышыглардан сонра Сасанилярин шимал сярщядляринин мярзбаны Шящрийарла (Шящрибярязля) мцгавиля баьланды. Дюйцшсцз тяслим олан дярбяндлиляр мцгавиляйя эюря мцщцм имтийаз ялдя етдиляр: яряблярля бирэя Дярбянд кечидинин мцдафиясиндя дуран вя юз яввялки дини етигадларыны сахлайан йерлиляр яряб ясэяри хидмятиндя олдуглары илин ъизйясиндян азад олунурдулар. Щямин ил Ъянуби Гафгазын бир чох йерляриня, о ъцмлядян Муьана эюндярилян яряб гошун дястяляри шиддятли мцгавимятля цзляшдиляр; йалныз Муьанла сцлщ мцгавиляси баьланды. Мцгавилянин шяртляриня эюря, “эяряк щяр щядди-бцлуьа чатан бир динар вя йа онун дяйяриндя ъизйя юдясин, мцсялмана гаршы сямими олсун, [азанда] она йолуну эюстярсин, бир эцн-бир эеъя евиндя сахласын... Анъаг яэяр онлар цз дюндяриб ящди позсалар, ахырынъы фитнякарадяк щамыны тяслим етмясяляр, онлара аман олмайаъаг” (ят-Тябяри, 9 яср). Бундан сонра шимала доьру щцъуму давам етдирян яряб гошуну Дярбянди ютяряк, хязярлярин торпагларына дахил олду вя ялБейда шящярини яля кечирди. Йени хялифя Османын [644–656] дюврцндя нювбяти щцъумларын бириндя ярябляр Бялянъяр йахынлыьында мяьлуб олдулар. Бунунла яряблярин Азярбайъана биринъи йцрцшц баша чатды.

     Хялифя Юмярин юлцмц иля мяркяздя баш верян сийаси сябатсызлыгдан истифадя едян азярбайъанлылар цсйан етдиляр. Хялифя Османын ямриля Азярбайъана икинъи йцрцш башланды. Ял-Валид ибн Укбанын рящбярлик етдийи Хилафят гошуну ики дястяйя бюлцндц. Абдуллащ ибн Шубейлин башчылыг етдийи биринъи дястянин щцъуму Азярбайъанын Араздан ъянубдакы яразиляринин тякрар ишьалы вя йени мцгавилянин баьланмасы иля нятиъялянди. Азярбайъанлылар тязминатла йанашы даща 800 мин дирщям вермяйя бойун олдулар. Яряб сяркярдяси Салман ибн Рябия ися Аразы кечяряк, Албанийа (Арран) яразисиня щцъум етди, хейли ясир эютцрдц вя зянэин гянимят яля кечирди. Еля щямин вахт хялифя Осман сяркярдя Салманы йени ъябщяйя – Кичик Асийа яразисиндя бизанслыларла вурушан диэяр сяркярдяси Щябиб ибн Мяслямянин кюмяйиня эюндярди.

     

    Бир сыра Бизанс шящярляри яля кечирилди, Ермянистанын ишьалы баша чатдырылды. Эцръцстан яразисиня доьру щцъумуну давам етдирян Щябиб ибн Мяслямя аз сонра яряблярин инзибати бахымдан Арран яразисиня аид етдикляри Тифлиси тутду. Ондан айрылараг шярг истигамятиндя щярякяти давам етдирян Салман ися Сцникдян (Сисяъандан) кечяряк, Арранын ичяриляриня дахил олду. Бир нечя эцнлцк мцщасирядян сонра Бейляган шящяри ъизйя юдянилмяси, “ящалинин щяйатынын вя малынын”, щабеля “шящяр диварларынын” сахланылмасы шяртля-ри иля дюйцшсцз тяслим олду. Юлкянин пайтахты Бярдя ящалисинин шиддятли мцгавимятиня бахмайараг, ярябляр уьур ялдя етдиляр. Бундан сонра Кцрцн саь сащилиндяки (Арсах, Ути, Сакасена, Шямкцр вя с.) вя сол сащилиндяки торпаглар (Гябяля, Шяки, Ширван, Лакз, Тябярсаран вя с.) ишьал едилди, йерли щакимлярля мцгавиля баьланды. Дярбянд йенидян фятщ олунду.

    Бир мцддят сонра ширванлылар вя дярбяндлиляр юз гошуну иля Дярбяндя эялмиш хязяр хаганынын тящрики иля яряблярля баьладыглары сцлщц поздулар. 652/53 илдя Салман 4 минлик гошунла йенидян Дярбяндя дахил олду вя шящяри тярк етмиш хязярляри тягиб едяряк Бялянъяря щцъум етди. Дюйцшдя ярябляр мяьлуб едилди, Салман юлдцрцлдц. Азярбайъанын чох щиссяси йенидян яряблярин итаятиндян чыхды.

     654/55 илдя йени гцввялярля Ъянуби Гафгаза эюндярилян Щябиб ибн Мяслямя Сираъ Тайрда (Ширакда) дцшярэя салды. О, бурадан яряблярин яввялки йцрцшляр заманы Гафгазда ишьал етдикляри бцтцн йерлярин щакимляриня вя сакинляриня мцраъият эюндяряряк, итаят тяляб етди. Аз сонра хялифя Осман Щузайфа ибн ял-Йямяни Гафгаза вали тяйин етди. Ишьал олунмуш торпаглары даща ращат идаря етмяк цчцн йени вали ъанишинлийин 640 илдян Дябилдя (Двиндя) йерляшян мяркязини Бярдяйя кючцрдц. Беляликля, он илдян артыг мцгавимятдян сонра Азярбайъанын шимал щиссяси дя Яряб хилафятиндян асылы вязиййятя дцшдц.

     

    М. Каланкатуклу. Албанларын тарихи. ЫЫ китаб. 31-ъи фясил

    …Шющрятли щюкмдар Ъаваншир ... [икинъи дяфя] Дямяшгя эялди. Хялифя онун цчцн юз доьма гардашынын сарайыны щазырламаьы ямр етди; о, ахшам йемяйиня онунла  бирликдя отурурду. Сонра о, Константинополдан  эялмиш ясилзадя ярляр иля сцлщ данышыьы апармаьы Ъаванширя тяклиф етди. Хялифя онун дярин билийиня щейрят етди.  Бизанс елчиляри дя ондан чох разы идиляр, чцнки о, щяр вяъщля хялифянин  фикрини онларын хейриня йюнялтмяйя чалышырды. Бунлардан сонра онун шющряти даща чох артдыьы цчцн Ъянуб щюкмдары Шяргин кнйазына, башына таъ гоймуш  бир щюкмдар кими ещтирам эюстярмяйи ямр  етмишди. ...Бундан ялавя хялифя она башга  щядиййяляр дя бяхш етди: гызыл гынлы полад гылынъ, мирвари иля сцслянмиш эейим вя парчалар… хялифянин юзцнцн миндийи 52 ити йеришли ат… О, Сцник вилайятини Ъаванширин ихтийарына вериб тякид етди ки, Араз чайынын о бири сащилиндя йашайан Атропатена ящалисини дя юзц идаря етсин. Лакин Ъаваншир дцнйанын дюрд тяряфиня щаким олуб юзцнц щакими-мцтлягя чевирмяк истямяди. Бунлардан сонра о, юз юлкясинин цзяриня гойулмуш аьыр верэинин  йцнэцлляшдирилмясини  хащиш етди. Ъянуб щюкмдары буна разы олуб ямр етди ки, верэи онун цчдя бири гядяр йцнэцлляшдирилсин.

     

    Йухарыда гейд олундуьу кими, беля бир мцряккяб шяраитдя Бизанс, Хилафят вя Хязяр хаганлыьы арасында Ъаванширин щяйата кечирдийи чевик сийасят нятиъясиндя Албанийа дахили мцстягиллийини сахлайа билди. Лакин Ъаванширин юлдцрцлмясиндян сонра вязиййят кяскинляшди.

     684 илдя Ы Мярван [684–685] хялифя сечилди. Хилафят цчцн гарышыг олан бу дюврдя албанлар ярябляря верэи вермяйи дайандырдылар. Еля щямин дюврдя хязярлярля ялдя едилмиш сцлщ йенидян позулду. Уъгар шимал вилайятляри цзяриндя яряб нязарятинин зяифлямясиндян истифадя едян хязярляр 685 илдя Ъянуби Гафгаза щцъум етдиляр. Бу иллярдя Ъянуби Гафгаз яряблярин вя бизанслыларын да щцъумларына мяруз галды. Йалныз 80-ъи иллярин сонларына йахын яряб хялифяси Ябд цл-Мяликля [685–705] Бизанс императору ЫЫ Йустиниан [685–711] арасында барышыг ялдя едилди. Шяртя эюря, Ъянуби Гафгаз юлкяляриндян алынан верэиляр ики империйа арасында бярабяр бюлцндц. 692 илдя Бизанс Хилафятля сцлщц позараг Шам цзяриня щцъум етди. Баш вермиш дюйцшдя яряблярин гялябяси онларын Гафгаздакы мювгелярини мющкямлятди. 693 илдя хялифя юз гардашы Мящяммяд ибн Мярваны ялязиря, Азярбайъан вя Ярминийянин (Албанийа–Арран вя Эцръцстанын бир щиссяси иля бирликдя дахил олдуьу ъанишинлик) валиси тяйин етди. Онун валилийи дюврцндя [693–709] яряблярин Ъянуби Гафгазда мющкямлянмяси просеси щялледиъи мярщяляйя дахил олду. Бюлэядя хялифя Ябд цлМялик ибн Мярванын щяйата кечирдийи йени инзибати бюлэц системи йарадылды. Сасаниляр дюврцндя Хязярйаны Иран вилайятляри иля бирэя бцтцн Ъянуби Гафгаз яразисиня Адурбадаган–Азярбайъан ады шамил олунурду. Хилафятин щакимиййятинин илк дюврцндя Ъянуби Гафгаз инзибати яразиси Ярминийя адландырылды.

     

    Азярбайъан яразисиндя яряб–хязяр мцщарибяляри. 8 ясрин яввялляриндя гцдрятли дюврцнц йашайан Яряб хилафяти Азярбайъанда мющкямлянмяк цчцн ясас рягибляри олан хязярлярля мцбаризяйя башлады. Бу мягсядля хялифя Ы Валидин [705–715] гардашы Мяслямя ибн Ябд цлМялик Ъянуби Гафгаза, хязярлярин яля кечирдийи Дярбяндя эюндярилди. Азярбайъанын бойун яймяйян бцтцн гала вя шящярлярини яля кечирян Мяслямя Дярбянди мцщасиряйя алды. Йалныз 714 илдя яряб гошуну бюйцк чятинликля Дярбянди тута билди. Мяслямянин гялябя мцждяси иля Дямяшгя эетмяси хязярлярин йенидян Дярбяндя гайытмасына сябяб олду. Хялифя ЫЫ Юмярин [717–720] щакимиййятинин илк илиндян хязярлярля ярябляр арасында бу вя йа диэяр тяряфин цстцнлцйц иля кечян бир сыра дюйцшляр баш верди. Хязярлярин 730/31 ил йцрцшц хилафят цчцн хцсусиля тящлцкяли олду. Хаганын оьлу Барсбяйин башчылыьы иля 300 минлик хязяр ордусу Варсаны тутду. Ярдябилин ятрафында Савалан даьы йахынлыьында баш верян вурушмада да яряб ордусу мяьлубиййятя уьрады. Узун мцщасирядян сонра Ярдябили яля кечирян хязярляр сонрадан Дийарбякир вя Мосуладяк ирялилядиляр. Хилафят цчцн йаранмыш бу тящлцкя хялифяни бцтцн гцввяляри сяфярбярлийя алмаьа, хязярляря гаршы йени орду йаратмаьа мяъбур етди. Яряб гошунларынын йени башчысы Сяид ял-Щяраши “мцгяддяс” мцщарибядя (ъищадда) иштирак етмяк цчцн бцтцн мцсялман кюнцллцлярини юз ордусуна дявят етди. Ярябляр Хилат вя с. галаларда йерляшян хязяр гарнизонларыны мящв едиб, Бярдяни мцщасиряйя алдылар. Эярэин вурушмадан сонра хязярляр мяьлубиййятя уьрадылар. Азярбайъанын мцхтялиф йерляриндян хязярлярля мцбаризяйя ахышан кюнцллц дястяляр Бярдядя Сяидин ордусуна гошулдулар. Ярябляр Бейляган вя Варсан шящярлярини тутараг, хязяр ордусунун галыгларыны ъянуба чякилмяйя мяъбур етдиляр. Кюнцллцлярля бирляшмиш яряб гошунлары иля Барсбяйин башчылыг етдийи хязяр дястяляри Бярзянддя цз-цзя эялдиляр. Бу дяфя дя хязярляр мяьлуб олуб эери чякилдиляр. Муьан дцзцндя баш вермиш дюйцшдя дя бирляшмиш хязяр дястяляри басылды, Барсбяй юлдцрцлдц. Сяид хязярляри Ширван торпагларынадяк тягиб етди. Щямин ил хялифя Щишамын гардашы Мяслямя йенидян Азярбайъан вя Ярминийяйя вали тяйин олунду. Бярдяйя эялян Мяслямя тезликля Ширвана кечиб, узун мцщасирядян сонра ярябляря табе олмаг истямяйян Шабран галасыны тутду, гала мцдафиячиляри гылынъдан кечирилди. Дярбяндя йолланан Мяслямя шящяр  галасы йахынлыьында дцшярэя салды. Ону гаршылайан шящяр щакими ярябляря верэи вермяйи ющдясиня эютцрдц. Дярбянддяки хязяр гарнизонуна ися шящярдян манеясиз чыхыб эетмяк иъазяси верилди.

     731/32 илдя Мяслямя хязярлярин Сямяндяр шящяринядяк ирялиляди, лакин хязярлярин йенидян щцъума щазырлашдыгларындан хябяр тутараг, вуруша эирмядян Дярбяндя доьру эери чякилди. Дярбянд йахынлыьындакы аьыр вурушмада ярябляр галиб эялдиляр. Хилафятин шимал сярщядляриндя яряблярин мювгейини мющкямлятмяк цчцн Мяслямя Дярбянди дюрд щиссяйя бюлдц. Бунларын щяр бириндя Дямяшгдян, Щимсдян, еляъя дя Фялястин, Шам вя ял-Ъязирянин айры-айры йерляриндян эялмиш минлярля яряби йерляшдириб, Сурийайа гайытды. Дярбянддя галмыш Мярван ибн Мящяммяд 40 минлик яряб ордусу иля Бялянъяря щцъум едиб, хязярляри мяьлубиййятя уьратды. Ял-Куфинин (9 яср) мялуматына эюря, бу щадисядян сонра Мярван мцвяггяти олараг юз вязифясини Сяид ял-Щярашийя верди. Лакин, чох кечмядян хялифянин ямри иля йенидян яввялки вязифясиня гайтарылды. 120 минлик гошунла Аррана эялян Мярван Касакда (индики Газах) дцшярэя салды. Яряб–хязяр мцщарибяляри тарихиня ян эярэин дюврцн башланьыъы кими дахил олан 737 илдя Мярван Дярбянд шящяринин ряиси Усейд яс-Суляминин башчылыьы иля яряб гошунларынын бир щиссясини Сямяндяр истигамятиня эюндярди, юзц ися йолу цстцндяки бцтцн гала вя йашайыш йерлярини тутараг, Дярйал кечиди васитясиля Хязяр торпагларына эирди. Сямяндяр йахынлыьында бирляшян яряб ордусу хаганын йашадыьы Бейда шящяриня щцъум едиб, хязярляри вя онларла гоншу олан сягляб тайфаларыны мяьлуб етди. Хязяр хаганы аман истямяйя вя исламы гябул етмяйя мяъбур олду. Мярван ясир эютцрдцйц 40 мин хязяр аиляси иля Аррана гайытды вя онлары Самурла Шабран чайлары арасында йерляшдирди.

     

    Гышы Касакдакы дцшярэясиндя кечирян Мярван 738 илин йазында Шякийя эялди. Яряб ордусунун Хилафятя бойун яймяк истямяйян “даьлы щюкмдарлары”на гаршы башладыьы узун чякян аьыр йцрцшц уьурла нятиъялянди. Тутулан галаларын чоху даьыдылды. 741 илдя Мярван Ширваны кечяряк Муьана, Эилана вя Дейлямя щцъум етди, гянимят вя ясирлярля эери дюняндя, йолцстц Бярдяни тутду. Беляликля, яряблярин Гафгазда, еляъя дя Азярбайъанда щакимиййяти йенидян мющкямлянди. Сонракы 20 илдя ярябляр хязярляри юз нязарятляри алтында сахладылар. Йалныз Ямявиляр сцлаляси деврилдикдя (750) Хилафятдя баш верян гарышыглыгдан истифадя едян хязярляр Бизансын тящрики иля пайтахтларында олан Хилафят нцмайяндясини юлдцрдцляр. Хилафятдяки щяръ-мяръликдян истифадя едян Бизанс 752 илдя сярщяд бюлэясиндя олан бир сыра шящярляри тутду. Бу, Бизансын Ъянуби Гафгазда дипломатик вя сийаси фяаллыьынын эцълянмяси иля мцшайият едилди. 759 илдя хялифя Мянсурун [754–775] Азярбайъана вя Ярминийяйя щаким тяйин етдийи Йязид яс-Сулями Дярйал кечидини тутуб орада яряб гарнизону йерляшдирди. Бизанса мейил едян хязярляри тящлцкясизляшдирмяк вя щцъумларынын гаршысыны алмаг мягсядиля Йязид хаганын гызы Хатунла евлянди. Лакин ики ил сонра Хатунун юлмяси хязяр–яряб мцнасибятлярини йенидян кяскинляшдирди. 763/64 илдя хязяр гошунлары Шяки, Камбисена, Хозмас (Хачмаз) вя с. йерляри, Баласакан дцзцнц (Мил вя Муьан дцзляри), щямчинин Эцръцстанын бир сыра шящяр вя галасыны ишьал етдиляр. Лакин Дярбяндин мцдафиясини йара билмяйян хязярляр Ъянуби Гафгазы тярк етдиляр.

     Хязярлярин Аррана щцъумлары 8 ясрин сонларындан йенидян эцълянди. Онлар бурадакы яряб дястялярини мяьлубиййятя уьрадараг 100 миндян чох ясир апардылар. Йалныз ясрин ахырынъы илиндя баш верян вя хязярлярин гялябяси иля баша чатан дюйцшдян сонра ялдя едилмиш барышыг нятиъясиндя онларын Ъянуби Гафгаза йцз илдян чох давам едян йцрцшляриня, демяк олар ки, сон гойулду.

     Сосиал-игтисади мцнасибятляр. Фцтущатын илк илляриндя ишьал олунмуш яразийя нязарят мягсядиля, адятян, щямин йери фятщ етмиш ордунун башчысы вали тяйин олунурду. Хилафятин сийаси табелийини гябул етмиш ишьал зоналарында башлыъа мягсядин верэи йыьмаг олдуьу дюврдя щям мцлки, щям щярби щакимиййят бир адама – щямин башчыйа щяваля едилдийи цчцн амил  “верэийя нязарят едян” вя ямир – “щярби башчы” титуллары вали – “ъанишин” титулуну явяз едирди. Ишьалын эениш шякил алдыьы сонракы иллярдя артыг ямир, амил вя еляъя дя газы (мящкямя ишляриня бахан дини щаким) вязифяляри мцхтялиф шяхсляр арасында бюлцшдцрцлдц.

     

     

    Ишьалын эедишиндя тяйин олунан илк ъанишинляр йерли щакимлярля мцгавиля баьлайыр, онлардан сийаси асылылыг вя ъизйя тяляб едир, явязиндя кечмиш имтийазларыны сахламаьа бойун олур, бязиляриня щятта вязифя верирдиляр. Азярбайъанын ишьалынын илк дюврцндя игамятэащы Ярдябилдя олан вя яввялки вязифясиндя сахланылан Сасани мярзбаны яряблярин хидмятиндя дурараг, йыьдыьы верэиляри Хилафят хязинясиня эюндярирди. Ишьал едилмиш Азярбайъан яразиляринин идарясиндя йерли щакимлярля йанашы йцксяк рцтбяли рущаниляр – Адурбадаганда мобед, Албанийада ися католикос иштирак едирдиляр. Йерли цсули-идаряйя верилян бу сярбястлик мяркязи щакимиййятин зяифлядийи дюврлярдя яряблярля баьланылмыш мцгавилялярин позулмасына, верэилярдян имтина едилмясиня сябяб олурду. Бу ися ейни йерин бир нечя дяфяйя ишьалы иля нятиъялянирди. Йени мцгавилянин шяртляри яввялкиндян даща аьыр олурду. Ярябляр Азярбайъанда ишьал етдикляри ири шящярлярдя вя мцщцм говшагларда (Дярбянд, Бярдя, Ярдябил, Няшавя – Нахчыван вя с.) щярби мяскянляр – гарнизонлар (рабатлар) салмаьа башлайырлар. Гарнизонларда йерляшдирилян дястяляр няинки щярби хидмят эюстярир, еляъя дя тясяррцфат ишляриня бахыр, яразийя нязарят едир, верэи йыьылмасына йардым эюстярирдиляр. Рабатлар йерли ящалинин щесабына сахланылырды. Ярябляр мювгелярини мющкямлятмяк цчцн Азярбайъан вя Аррана бюйцк мигдарда яряб ящалиси кючцрдцляр. Щяля хялифя Яли ибн Ябу Талибин дюврцндя [656–661] Азярбайъана щаким тяйин едилян ял-Яшас ибн Гейс “Ярдябилдя ята вя диван сийащысына салынмыш ярябляр йерляшдирди... Ярябляр Азярбайъанда мяскян салдыгда, онларын Куфядян, Бясрядян вя Шамдан олан гощумлары да бурайа ахышдылар. Щяр бири баъардыьы гядяр торпаьы зябт етди, бир щисся ися яъямилярин торпаьыны сатын алды. Кяндляр щямин яряблярин щимайясиня кечди, беля ки, ярябляр онлары мцдафия етмяли идиляр, кяндлиляр ися яряблярин йардарына чеврилдиляр” (ял-Бялазури, 9 яср). 8 ясрин 30-ъу илляриндя Мяслямя Дярбянддя 24 мин яряб йерляшдирди. Ямявиляр сцлалясинин сцгутундан сонра ямяви хялифяляринин архаландыглары шимал яряб тайфалары юз имтийазларындан мящрум олдулар. Аббасиляр сцлалясинин архаландыьы ъянуб яряб тайфалары Азярбайъана ахышды. Кючцрмя сийасяти 9 ясрин 1-ъи рцбцня кими давам етди. Йалныз Азярбайъанда баш галдыран эцълц дини-сийаси щярякатын дальасы яряб гябиляляринин Гафгаза мцщаъирятини дайандырды .

     Яряб ишьалынын илк дюврцндя Азярбайъанын айры-айры шящярляри иля баьланылан мцгавиляляр йерли ящали иля ярябляр арасындакы мцнасибяти тянзимляйирди. Мцгавилялярин мязмунундан эюрцнцр ки, Азярбайъанда да йалныз бцтпярястляр зорла мцсялманлашдырылырды. Йердя галан ящалийя ися яввялки етигад вя адятляриня ямял етмяйя иъазя верилирди. “Ящли китаб” (йяни мцгяддяс дини китаблары олан йящудиляр вя христианлар), о ъцмлядян илк чаьлар атяшпяряст олан азярбайъанлылар да яввялки етигадларында галыр, явязиндя ися ъан верэиси – ъизйя верирдиляр. Илк мцгавилялярин шяртляриня эюря, атяшпярястляря верилян эцзяшт вя амана бахмайараг, исламын вердийи мадди вя мяняви цстцнлцкляр, о ъцмлядян мцсялманлардан ъизйянин алынмамасы, мцсялман ъямиййятинин зцмряляря бюлцнмямяси вя с. Зярдцштцн азярбайъанлы ардыъылларыны да йени дини гябул етмяйя сювг етмишди.

     

     

    Лакин йени диня кечмя просеси сцрятли олмамыш, хцсусиля Азярбайъанын шимал щиссясиндя узун чякмишди. Бу просесин биринъи мярщялясиндя исламы йайан ясас гцввя, башлыъа олараг, яряблярин юзляри иди; исламын мядяни эцъцнцн артдыьы 9 ясрин сону – 10 ясрин яввялляриндя ися бу иши исламы гябул етмиш йерли ящали юзц эюрцрдц. Бунунла беля, 10 ясрин 20–30-ъу илляриндя Азярбайъанда олмуш ял-Истяхри Гафгаз даьларында мцхтялифдилли бир чох “кафирляр”ин йашадыглары щаггында мялумат верир. Щятта ондан 200 ил сонра аз гала бцтцн Азярбайъаны эязмиш Яндялуслу ял-Гярнати Дярбянд йахынлыьындакы даь кяндляриндя “исламы гябул етмяйян, щятта ъизйя дя вермяйян”, дяфн мярасимляриня эюря атяшпяряст олдуглары эюрцнян адамлара раст эялмишди. Ишьал просесиндя баьланылан мцгавиляляря эюря яряблярин сийаси щакимиййятини гябул етмиш зимми адланан йерли ящали кюнцллц олараг истядийи дини сечирди. Лакин Ямявилярин щакимиййяти дюврцндя юз шяхси мянфяятлярини эцдян ъанишинляр йени мцсялманлардан да верэи алмаьа башладылар. Бу ися йерли ящалинин наразылыьына сябяб олду. Хялифя ЫЫ Юмярин [717–720] дюврцндя йени мцсялманлардан ъан верэиси тутмаг гадаьан едился дя, хялифя Щишам [724–743] дюврцндя бу верэинин алынмасы бярпа едилди. Хялифянин сярянъамы иля  Азярбайъанда ящалинин торпаг, мал-гара вя щяр ъцр башга ямлакынын йени сийащыйаалынмасы кечирилди. Бу вахтадяк верэи юдямяйян ращиблярдян дя верэи алынмаьа башланды. Ящалинин цзяриня сяняткарлыьа, кябиня эюря верэиляр гойулду. Щятта хялифя ЫЫ Юмярин ляьв етдийи бязи Сасани верэиляри (Новруз, Мищриъан пайлары) бярпа едилди. Верэи зцлмцня дюзмяйян ящали кцтляви сурятдя кяндляри тярк едир, торпагсыз кяндлиляря чеврилирдиляр. Мящз бу тябягянин ярябляря гаршы мцбаризяси узун мцддят давам етмишди.

     Албанийанын – Арранын христиан ящалиси арасында да ислам дини йайылмаьа башлады. Исламын еркян чаьында ону илк нювбядя яряблярин симасында юзляриня арха тапмаг истяйян йерли яйанлар гябул едирди. Бунунла онлар юз варидатларыны горумуш олурдулар. Бундан башга, исламы гябул етмяк щямин адамлары нязяри олараг мцсялманларла бярабярляшдирирди. Йени диня кечмяйянлярин бир щиссяси мцсялман ордусуна йазылыр, бунунла да баьланылан мцгавилянин шяртляриня эюря щярби хидмят дюврцндя ъизйядян азад едилир, мцщарибя гянимятляриня яряблярля бирэя шярик чыхырдылар. Юз динляриндя галан йерли ящали хязиняйя ъизйя иля йанашы мцсялманлардан да алынан торпаг верэиси – хяраъ юдяйирди. Гейри-мцсялманлар бу верэини икигат щяъмдя юдяйирдиляр. Мцсялманлар ися хумс – мцлкиййятдян вя ямлакдан алынан эялирин бешдя бириня бярабяр, зякат – йохсулларын хейриня варлы мцсялманларын ямлакындан тутулан, ушр – мящсулун онда бириня бярабяр верэи, еляъя дя зякат ял-фитр – оруълуьун баша чатмасы мцнасибятиля верилян пай – фитря, сядягя – йохсуллара верилян ианя юдяйирдиляр.

    Ямявиляр дюврцндя верэилярин мцщцм щиссясини натура иля юдянъ тяшкил едирди, Аббасиляр дюврцндя ися верэилярин йалныз бир щиссяси натура иля юдянилирди. Бунун ичярисиндя зинят яшйалары вя яряблярдя аз тапылан маллар цстцнлцк тяшкил едирди. Лакин йыьылан верэи хялифя хязинясиня бцтювлцкдя эедиб чатмырды. Чцнки яйалят ямирляри вя мямурлар юзбашыналыглара йол верир, башчылыг етдикляри яйаляти шяхси варланма мянбяйиня чевирирдиляр. Ямявилярин щакимиййятинин сонуна йахын Хилафятин вилайятляриндя, хцсусян, Азярбайъан вя Арранда вязифядя олан щяр бир щаким мяркязи щюкумятя щесабат вермядян юз вилайятиндя аьалыг едир, ящалини талайырды .

     Ярябляря гаршы дини-сийаси щярякатын эцълянмяси. Мцсялманларын шимала доьру йолларыны баьламыш Хязяр хаганлыьынын арасыкясилмяз йцрцшляри Хилафятин Ъянуби Гафгаздакы мювгейини кюкцндян сарсытмышды. Ярябляр Ъянуби Гафгазда мющкямлянмяк наминя бцтцн васитяляря ял атырдылар. Лакин йерли ящали ня хязярляря, ня дя ярябляря табе олмаг истямирди. Щяля 7 ясрдян Кичик Асийа вя Гафгазда (Бизанс, Албанийа вя с.) йайылмыш павликианлар щярякаты бу вя сонракы онилликлярдя йерли вя эялмя феодаллара гаршы идеолоэийайа чеврилмишди. Яряб мянбяляриндя “ял-байалига, байлагани” адландырылан бу тяригятчиляри бязи тядгигатчылар (З.Бцнйадов, В.Минорски вя б.) Бейляганла ялагяляндирирляр. Беля ки, мящз Бейляганда павликианчылыг эениш йайылмышды. Ял-Мясуди (10 яср) бу тяригятин христианлыг вя атяшпярястлик арасында орта мювге тутдуьуну эюстярир. Онларын илкин тялиминдя хейир дцнйасы иля шяр дцнйасы арасында мцбаризя ясас йер тутурду. Дювлятин дайаьы олан килсяни онлар шейтан йувасы щесаб едирдиляр. Албан килсяси дя павликианлары “кафир” елан едяряк, яряб аьалыьына гаршы чыхан бу тяригятчилярля мцбаризя апарырды.

     

     

    Хилафятин мяркязиндя дя вязиййят сабит дейилди. Хялифя Щишамдан [743–744] сонракы бир илдя хялифя тахтында Ямявилярин цч нцмайяндяси дяйишмишди. 744 илдя Хилафятин Гафгаздакы ъанишини Мярван хялифя тахтына чыхды. Лакин юлкяни бцрцмцш дини-сийаси щярякатын гаршысыны алмаг мцмкцн олмады. Яряб тарихчиси ял- Куфинин (9 яср) дедийиня эюря, “Мярван ибн Мящяммяд хялифя олан кими Азярбайъан вя Ярминийядя иьтишашлар башланды”. Яряб цсули-идарясиня гаршы йюнялмиш бу щярякатын башында “гяссаб” лягябли бейляганлы Мцсафир ибн Кясир (Кусейир) дурурду. Мярванын ъанишинлийи дюврцндя о, Дярбянд щакиминин кюмякчиси вязифясиндя иди. Мяркяздя щакимиййят уьрунда эедян дини-сийаси чякишмядян юз мянафеляри цчцн истифадя едян башга йерли феодаллар кими, Мцсафир дя верэи зцлмцндян зара эялмиш халгын кюмяйи иля яряб аьалыьындан гуртармаг истяйирди вя буна бир мцддят наил дя ола билди. Ямявиляря гаршы Хилафятин бцтцн вилайятляриндя гызышан мцбаризя дальасы Азярбайъаны да бцрцдц, юлкянин хейли щиссяси цсйанчыларын ялиня кечди. Йалныз мяркяздя щакимиййяти яля алмыш Аббасилярин илк нцмайяндяси Ябу-л-Аббасын [750–754] гардашы Ябу Ъяфяр Азярбайъан, Ярминийя вя ял-Ъязирянин валиси тяйин едилдикдян сонра бюлэядяки вязиййяти сабитляшдирмяк мцмкцн олду. Цсйанчылара гаршы эюндярилмиш 100 минлик гошун иьтишашлара сон гойду. Мцсафир юлдцрцлдц.

     Аббасилярин Хилафятдя щакимиййятя эялмяси мцсялман дцнйасында бюйцк дяйишикликляря сябяб олду. Пейьямбяр няслинин бу голунун гялябяси щямин няслин щакимиййят уьрунда мцбаризя апаран диэяр голуну – Яли тяряфдарларыны онлардан тамамиля айырды. Диэяр мцхалиф гцввялярля дя щаким сцлаля арасында идеоложи мцбаризя фяаллашды. 755 илдя Аббасиляр сцлалясини щакимиййятя эятирмиш хорасанлы Ябу Мцслимин хялифянин ямри иля гятля йетирилмяси игтидарла мцхалифят гаршыдурмасыны даща да дяринляшдирди. Ябу Мцслими юзляринин мцяллими щесаб едян мцхтялиф мязщяб башчылары Аббасиляря гаршы чыхдылар. 755 илдя Нишапур шящяринин ряиси, мцсялман мянбяляринин “эавур” (кафир) адландырдыглары атяшпяряст Сумбатын башчылыг етдийи цсйан Хорасандан тутмуш Азярбайъанадяк йайылды. Ябу Мцслими Аллащын елчиси адландыран Сумбат онун йенидян Мяздякля гайыдаъаьыны елан етмишди. Низамцлмцлк (11 яср) Сумбатын хцррямдинилярля (“ифрат” шияляря вя батиниляря йахынлашан тяригят) баьлылыьыны билдирирди. Лакин 10 минлик хялифя гошуну ъями 70 эцн давам едян бу цсйаны амансызлыгла йатырды. Цсйанчыларын чоху, о ъцмлядян Сумбат юлдцрцлдц.

     Хялифя ял-Мещди дюврцндя [775–785] сийаси вязиййят даща да эярэинляшди. Мящяммяд пейьямбярдян сонра онун ямиси Аббасын няслинин бирбаша гануни варис олдуьуну сцбут етмяйя чалышан ял-Мещди бу сцлалянин Яли ювладларына гаршы йюнялдилмиш сийасятини давам етдирди. Нятиъядя, рясми идеолоэийа олан сцннилийя гаршы она мцхалиф шия щярякаты даща да фяаллашды. Бу щярякатын зямининдя йаранмыш бир чох тяригятляр (щясяниляр, зейдиляр, исмаилиляр, ифрат шияляр, хцррямдиниляр вя б.) хялифя ял-Мещдинин ямри иля тяртиб едилмиш “кафир” (зындыг) тяригятляр сийащысына дцшдц. Бу тяригятлярин Азярбайъанда да фяалиййят эюстярян тяряфдарлары идеоложи мцбаризяни сийаси мяърайа йюнялдяряк Аббасиляря гаршы чыхышлар етдиляр.

     778/79 илдя йалныз Азярбайъанын ъянуб щиссясини дейил, Ъуръан, Тябяристан, Исфащан вя б. йерляри дя бцрцйян “ял-мцхяммиря” – “гырмызы эейинмишляр” ады иля мяшщур олан хцррямилярин илк мялум чыхышы баш верди. “Ябу Мцслим саьдыр, мямлякяти тутаг” шцары иля чыхыш едян цсйанчыларын башында Ябу Мцслимин оьлу Ябу ял-Гарра дурурду. Лакин бу чыхыш тезликля йатырылды. Йаранмыш аьыр вязиййяти нисбятян сабитляшдирмяк цчцн хялифя ял-Мещди хяраъ системиндя дяйишиклик етди: торпаьын сащясиня эюря алынан верэи (мисащя) мящсула эюря алынан верэи (мцгасямя) иля явяз олунду. Бунун мцгабилиндя мейвя аьаъларына, зейтунлуг вя цзцмлцкляря хяраъ гойулду. Ящалинин кяскин наразылыьына сябяб олан бу вязиййят бцтцн Ъянуби Гафгаз яразисини бцрцйян йени чыхышлара эятириб чыхартды. Щяля илк Аббасилярля Азярбайъана эялян вя бу сцлаляйя дайаг олан ъянуб яряб тайфаларынын еркян Хилафят дюврцндян бурада мяскунлашмыш шимал яряб тайфаларыны сыхышдырмасы мювъуд вязиййяти даща да эярэинляшдирди. Йерли феодалларын сепаратчылыг ъящдляри иля мцряккябляшян бу вязиййяти тянзимлямяк мягсядиля хялифя Щарун яр-Ряшид [786– 809] Аббасилярин бюлэядя апардыглары йерличилик сийасятинин гаршысыны алмаг мяъбуриййятиндя галды. Онун ямриля Азярбайъана шейбани вя сулями нясилляриндян олан шимал яряб тайфалары кючцрцлдц.

     Верэи йцкцнцн аьырлыьы, хязярлярин 8 ясрин 60-ъы илляриндян артан щцъумлары нятиъясиндя ящалинин эцзяранынын писляшмяси цсйан вя чыхышларын сайыны артырды. 794 илдя Бейляганда башлайан цсйанын башында “яшяри” (щярфян: шяр, шяряшур адам) лягябиня эюря хариъиляр тяригятиня мянсублуьу (“шурат” – хариъиляр тяригятиня мянсуб оланларын еркян лягябляриндян биридир) анлашылан Ябу Мцслим дурурду. Цсйан чох кечмядян бюлэянин щяр йериня йайылды. Онун башланмасына ясас бящаня бярдялилярин хялифя тяряфиндян хяраъ топламаг цчцн ора эюндярилян Ябу-с-Сабащы юлдцрмяляри олду. Эениш интишар тапмыш бу цсйанын йатырылмасы цчцн хялифянин эюндярдийи бюйцк гошуну цсйанчылар мящв етди. Хялифя гошунларынын нязарят етдийи бязи шящярляр, о ъцмлядян Бярдя, Бейляган, Нахчыван вя с. цсйанчыларын ялиня кечди. Лакин илкин уьурлара бахмайараг, щцъум яряфясиндя Ябу Мцслимин гяфил юлцмц, ардыъылларынын сяриштясизлийи цсйанын зяифлямясиня сябяб олду. Ямир Йязид ибн Мязйядин башчылыг етдийи гошун цсйанчыларын сон щцъумуну да дяф етди.

      

     

    8 ясрин сонларында хялифя ъанишинляри тяряфиндян идаря олунан Азярбайъан вя Арран вил.-ляриндя яряб цсули-идарясинин щяйата кечирдийи сярт тядбирляря бахмайараг иьтишашлар сянэимяк билмирди. Щарун яр-Ряшидин Хилафятин шм. вил.-ляриня тяйин етдийи Сяид ибн Сялм ял-Бящилинин валилийи дюврцндя [793–799] ъизйя вермякдян имтина едян, верэи мямурларынын бир нечясини гятля йетирян, галаныны ися шящярдян гован дярбяндлилярин гийамы баш верди. Дярбянд щакими Няъм ибн Щашим едам едилди. Онун оьлу Щяййунун шящяря дявят етдийи хязярляр юлкядя галдыглары 70 эцн ярзиндя ярябляря гаршы вурушмагла йанашы, йерли ящалийя дя бюйцк зяряр йетирдиляр: юлкя даьыдылды, минлярля инсан ясир алынды. Еля бу дюврдя (798/99) “Ширван мялики” адландырылан йерли феодал Шаммах ибн Шцъа гарышыглыгдан истифадя едяряк мяркязин табелийиндян чыха билмиш, лакин ясрин сон илиндя Щарун яряшидин тяйин етдийи йени “Ярминийя, Азярбайъан, Арран вя Баб ял-Ябваб” валиси Йязид ибн Мязйяд [799–801] тяряфиндян деврилмишди. Бюлэяйя икинъи дяфя вали тяйин олунмуш Йязид Ширванда баш верян цсйаны йатырмагла йанашы хязярлярин Аррана нювбяти щцъумуну да дяф етди, юлкядя яминаманлыьын йарадылмасы цчцн тядбирляр

    эюрдц. “Онун эялишиля халг сакитляшди, юлкядя гайда-ганун бярпа олунду. О, низариляри (шимал ярябляри) йямянилярля (ъянуб ярябляри) бярабярляшдирди, мяликлярин вя батриклярин оьланлары иля йазышмалара башлады, онларда бюйцк цмидляр ойатды. Беляликля, юлкя сакитляшди” (ял-Бялазури). Игамятэащыны Бярдядя йерляшдирмиш Йязид юмрцнцн сонуна – 801 илядяк бу шящярдя галды вя бурада дяфн олунду. Йязидин юлцмцндян сонра онун оьуллары Ясяд, Халид, Мящяммяд Арранын сийаси щяйатында мцщцм рол ойнадылар.

     

    Хцррямиляр щярякаты. Хилафятин, демяк олар ки, бцтцн вилайятляриндя баш верян вя мяркязи щакимиййятя гаршы йюнялян чыхышлар 8 ясрин сону – 9 ясрин яввялляриндя даща эениш вцсят алды. Бу дини-сийаси щярякатын иштиракчылары арасында мцхтялиф шия вя сцнни тяригятляриня мянсуб мцсялманларла йанашы ясасы мяздякиликля

    баьлы олан идейалары тяблиь едян хцррямиляр дя варды. 8 ясрин 2-ъи йарысындан башлайараг Хилафятин шимал вилайятляриндя, о ъцмлядян Азярбайъанда эенишлянмяйя башлайан хцррями чыхышлары 9 ясрин яввялляриндян даща интенсив шякил алды.

     Орта яср яряб алимляриндян Ибн янНядим (10 яср) хцррямиляри атяшпяряст мцхяммириляря – мяздякиляря вя бабякиляря айырыр. Ябу Мянсур ял-Баьдади (10 яср) исламагядярки хцррямиляри мяздякиляр, ислам дюврц хцррямилярини ися хцррямдиниляр адландырыр (о, сонунъулары цмуми адлары “мцхяммиря” олан бабякиляря вя мязйяриляря айырыр).

    Бабякин башчылыг етдийи хцррямиляр  бабякиляр ясасы Сасаниляр дюврцнцн мяздякиляр щярякаты иля баьлы олан йени дини эюрцш йаратмышдылар. Хцррями-бабякиляр яряблярин йалныз сийаси щакимиййятиня гаршы дейил, о дюврдя Азярбайъанда щяля там мянимсянилмямиш идеолоэийаларына гаршы да чыхырдылар. “Хцррям” терминини ачыгламаьа ъящд эюстярян орта яср алимляри (еляъя дя бязи мцасир тядгигатчылар) чох щалда Хилафятин мянафейиндян чыхыш едяряк, бу сюзцн защири мянасына (фарсъа “шад, хцррям”) цстцнлцк верир, хцррямиляри позьунлугда вя яййашлыгда иттищам едирдиляр. Сон тядгигатлар “Авеста”дакы хцрря (“хварнащ” вя йа “хварена”) термининя истинадян бу сюзцн “илащи ишыг, мяняви ишыг” анламыны ачыглайыр. Хцррямиликдя дя ишыгла гаранлыг арасында мювъуд зиддиййят юзцнц Хейирля Шярин мцбаризясиндя эюстярир.

     

    Онларын сосиал тялими ишыьын гцдряти иля йер цзцндя ядалятли ъямиййят йаратмаьын мцмкцнлцйцня ясасланыр. Хцррямиляр “щцлул” (танрынын инсанда тяъяссцм етмяси) вя “тянасцх” (рущун юлмяйиб бир бядяндян башгасына кечмяси) тялимляриндян чыхыш едирдиляр. Онларын сосиал ядалят идейасыны иряли сцрмяляри, торпаг вя ямлак цзяриндя хцсуси мцлкиййяти ляьв етмяк ъящдляри орта ясрляр мцщитиндя мцщцм иътимаи щадися иди.

     

    Хцррямиляр иъмасы дахилдя гайда-ганун мясялялярини щялл едян имамлар, еляъя дя иъмадан-иъмайа эедяряк тяблиьат апаран, иъма цзвляриня тялимин башлыъа мцддяаларыны юйрядян тяблиьатчымялякляр тяряфиндян идаря олунурду. Дюврцн бцтцн чыхышлары кими дини зяминдя тяшяккцл тапан бу мцбаризя сийаси мащиййят кясб едяряк, тядриъян яряб ясарятиня, феодал истисмарына, еляъя дя исламын ясасларына гаршы йюнялдилмиш цмумхалг щярякатына, сюзцн ясл мянасында мцщарибяйя чеврилди. Онун ясас щярякятвериъи гцввяси верэи зцлмцндян язиййят чякян кяндлилярдян ибарят олса да, шящяр йохсуллары, сяняткарлар, еляъя дя мяркязи щакимиййятдян наразы олан бязи йерли феодаллар да бу мцбаризяйя гошулдулар.

     807/08 илдя Азярбайъанда хцррямилярин йени, даща эениш щярякаты баш верди. Хялифя Щарун яр-Ряшид цсйаны йатырмаг цчцн сяркярдя Абдуллащ ибн Маликин башчылыьы иля он мин атлыдан ибарят гошун эюндярди. Яряблярин гялябяси иля баша чатан аьыр дюйцш минлярля цсйанчынын щяйатына сон гойду. Хцррямилярин сыраларыны сейрялдян бу мяьлубиййят хцррями башчылары Ъавидан вя Ябу Имран арасындакы ядавятин кяскинляшмяси вя щярякатын зяифлямясиня сябяб олду.

     816 илядяк хцррямиляр йалныз йерли ящямиййятли чыхышлар едирдиляр. Онларын башчылары арасында эцнц-эцндян артан чякишмя, нящайят, щяр икисини ачыг мейданда цз-цзя гойду. Ябу Имран юлдцрцлдц. Аьыр йараланмыш Ъавидан цч эцндян сонра щялак олду. Иъмайа рящбярлик онун ян йахын силащдашы эянъ Бабякя кечди. Азярбайъанын Мимяз рустагынын Билалабад кяндиндян олан Бабяк хцррямиляр щярякатынын мяърасыны дяйишяряк, ону тамамиля Хилафятя гаршы йюнялтди. Хцррямилярин “тянасцх” тялиминя эюря, Ъавиданын рущунун онун бядяниня кечдийи билдирилян эцндян Бабяк мцяллиминин вясиййятлярини мцгяддяс вязифя елан етди: хцррямиляр торпаьа сащиб олмалы, залымлары (йяни ярябляри) мящв етмяли, мяздякилийи дирчялтмяли идиляр. Бабякин чаьырышы иля Азярбайъан вя Арранын мцхтялиф эушяляриндян ахышан яряблярдян наразы ящалинин щесабына хцррямиляр ордусунда йалныз сцварилярин сайы 20 мин няфяря чатды. Чох кечмядян Азярбайъанын ъянуб торпагларынын хейли щиссяси яряблярдян тямизлянди. Цсйан дальасы гоншу вилайятляря йайылды. Илк нювбядя бундан яввял дя дяфялярля Хилафятя гаршы чыхышлар етмиш бейляганлылар бабякиляря гошулдулар. Азадлыг мцщарибясинин аловлары Ъибял, Хорасан вя б. йерляря йайылды. Хилафятин бязи танынмыш хадимляри вя ямирляри дя Бабякля мцттяфиглик едирдиляр. Тябяристан щакими Мязйяр, Мярянд щакими Исма ял-Курди, Хилафятдян айрылмаьа ъящд едян Ъянуби Гафгаз ъанишини Хатим ибн Щярсямя, еляъя дя йерли феодалларын чоху юз мянафеляри наминя Бабякля йахынлашмаьа чалышырдылар. Хцррямилярин илк уьурлары бу щакимлярин сепаратизмини эцъляндирмишди. Бунлар арасында Азярбайъанда узун илляр ярзиндя артыг йерлиляшмиш вя мал-мцлк сащиби олмуш ярябляр дя варды. “Мутяьяллиб” (“галиб эялмиш” мянасыны дашыйан яряб сюзцдцр) адландырылан бу ярябляр хцррямилярин уьур газандыглары 20-ъи иллярин яввялляриндя йаранмыш гарышыглыгдан истифадя едяряк мяркязи щакимиййятя гаршы чыхдылар. Онлардан йерли гайнагларда “авараншан” лягяби иля гейд едилян Савада ибн Ябдцлщямид йалныз мяркязи щакимиййятя гаршы дейил, ятраф йерлярин феодал мцлк сащибляриня гаршы да чыхышлар етди, Арран феодалларынын торпагларыны тутмаьа чалышды. Арранын Сцник вилайятиндя мющкямляня билмиш Саваданы орадан йалныз йерли щаким Васагын дявятиля Сцникя эялмиш Бабяк чыхара билди. Сонрадан Васагын гызы иля евлянян Бабяк щямин тяряфлярдя бир чох йерляри яля кечирди. Бу эцн дя Нахчыван яразисиндя Бабяк вя хцррямилярин ады иля баьлы абидяляр вардыр (Бабяк галасы, бабякилярин гябирляри вя с.).

     

    Ят-Тябяри. "Тарих яр-русул вя-л-мцлук"

    Дейирляр ки, 218 (833) илдя ял-Ъибялдя Щямядан, Исфащан, Масабазан, Мищриъангазаг шящярляриндян кцлли мигдарда адам хуррямилярин етигадыны  гябул етди. Онлар бир йеря йыьылыб Щямядан йахынлыьында дцшярэя салдылар.  Ял-Мцтясим онлара гаршы гошун эюндярди  вя онун сонунъу дяфя эюндярдийи орду Исщаг ибн Ибращим ибн Мусабын башчылыьы алтында иди. Щямин илин шяввал айында (хялифя) ону Ъибялин щакими тяйин етмишди.  Зцлгядя айында о, онлара доьру йола дцшдц вя гялябя щаггында онун вердийи хябяр [Баьдадда] тярвийя эцнцндя (25 декабр 833 илдя) охунду.  Щямядан йанында о, 60 мин адамы гырды, галанлары ися Бизанс яразисиня гачды.

     Бабякин башчылыьы иля тягрибян 21 ил давам етмиш мцбаризя Яряб Хилафятиня аьыр зярбя вурду, онун ясасларыны сарсытды. Айры-айры хцррями дястяляриня Бабякин ян йахын кюмякчиляри, халг ичярисиндян чыхмыш Адин, Абдуллащ, Тархан, Рцстям, Мцавийя вя башга эюркямли сяркярдяляр башчылыг едирдиляр. Бабякин тапшырыьы иля онлар яряблярин мцлк вя маликанялярини яля кечирир, хялифянин эюндярдийи орду щиссяляриня щцъумлар едирдиляр. Хцррямилярин газандыглары уьурлар хялифя ял-Мямуну онлара гаршы ъидди аддымлар атмаьа мяъбур етди. Лакин 819 илдя сяркярдя Йящйа ибн Муазын башчылыьы иля Бабякя гаршы эюндярилян илк низами орду уьур газана билмяди. Ики ил сонра Азярбайъан вя Арранын йени валиси Иса ибн Мящяммядин силащ-сурсатла тяъщиз едилмиш гошуну да дюйцш мейданындан гачды. Яряблярин сонракы щцъумлары да уьурсузлугла нятиъялянди. Нящайят, 827–828 иллярдя хцррямиляря гаршы дюйцшян яряб сяркярдяси Мящяммяд ибн Щумейд ят-Туси мцвяффягиййят газана билди. Буна Арранда йерли феодаллар арасында баш верян чякишмяляр, гийамлар да шяраит йаратды. 829 ил ийунун 3-дя Щяштадсяр даьы йахынлыьында Бязз галасыны яля кечирмяк истяйян яряблярля бабякиляр арасында щялледиъи дюйцш баш верди. Ганлы вурушма хцррямилярин гялябяси иля баша чатды. 30 минядяк яряб дюйцшчцсц, о ъцмлядян Мящяммяд ят-Туси мящв едилди.

     

    Ят-Тябяри. "Тарих яр-русул вя-лмцлук". (Ял-Мямунун ял-Мцтясимя нясищятиндян)

    "… Хуррямиляря гаршы ян фяал, гятиййятли  вя дяйанятли адамыны эюндяр, ону пул, силащ, сцвари вя пийада гошунла  тяъщиз етдир. Яэяр хуррямиляря гаршы мцбаризя узанарса, онда онларын цзяриня бцтцн достларын вя   кюмякчиляринля бирликдя юзцн эет".

     Хялифя ял-Мямунун юлцмцндян (833) сонра хцррямиляр щярякаты йени гцввя иля аловланды. Низамцлмцлкцн мялуматына эюря, цсйан Исфащан, Фарс вя Кущистаны да бцрцдц. 20 иллик щакимиййяти дюврцндя хцррями чыхышларына сон гойа билмяйян хялифя ял-Мямун юз вариси гардашы ял-Мцтясимя [833–842] онлара гаршы амансыз мцщарибя апармаьы вясиййят етди. Хилафятин варлыьы цчцн ъидди тящлцкя йарандыьыны йахшы баша дцшян хялифя ял-Мцтясим империйаны Шярг торпаглары иля бирляшдирян ясас стратежи транзит йолу цстцндя йерляшян Щямяданын йахынлыьында дцшярэя салмыш хцррямиляря гаршы орду эюндярди. Ордунун башында хялифянин Ъибял вил.-иня щаким тяйин етдийи Исщаг ибн Ибращим дурурду. Дюйцш яряблярин гялябяси иля нятиъялянди. Бу гялябядян сонра хялифя ял-Мцтясим Бизансла апарылан фасилясиз мцщарибяляря ара вермяйин, бцтцн гцввяляри хцррямиляря гаршы йюнялтмяйин ваъиб олдуьуну баша дцшдц. Баьланылан сцлщ нятиъясиндя Бизанс–яряб сярщядиндя ялдя едилмиш дюрдиллик (833–837) сакитлик бцтцн Хилафят гцввялярини Бабякя гаршы сяфярбяр етмяйя имкан верди. Илк нювбядя хялифя ордусу гярарэащынын йерляшдийи Ярдябилля Зянъан арасында бабякилярин даьытдыглары галалар бярпа едилди. Рабитя системи, гаровул постлары йенидян гурулду. Хилафят тарихиндя илк дяфя мящз бу мцщарибя заманы рабитя васитяси кими почт эюйярчинляриндян истифадя олунду. Арды-арасы кясилмядян силащ, ярзаг вя башга сурсатла тяъщиз едилян яряб гошунларына бизанслылара гаршы Мисирдя апарылан мцщарибядя шющрят газанмыш усрушаналы тцрк  Афшин Щейдяр ибн Кавус сяркярдя тяйин олунур. Тякъя 837 илдя Бабякля мцщарибяйя 1 милйон дирщям хярълянди. Хялифя ял-Мцтясим щярби ямялиййатлар олмайан эцнлярдя Афшинин юзцня щяр эцн 5 мин дирщям, дюйцш эцнляриндя ися 10 мин дирщям юдянилмясини тямин едирди. Бу кими тядбирляр хцррямиляря гошулмуш бязи йерли феодаллары Бабякдян узаглашдырды. Онлардан бир нечяси щятта ярябляря гошулдулар. Тарихчи ят-Тябяри кечмиш мцттяфиглярин беля щярякятлярини Бабякя ендирилмиш мяьлубиййят зярбяси кими гиймятляндирирди. 835–836 иллярдя яряблярля хцррямиляр арасында эащ бу, эащ да диэяр тяряфин гялябяси иля нятиъялянян дюйцшляр баш верди. 836 илин гышында хяйанят нятиъясиндя Бабякин ян йахшы сяркярдяси Тархан гятля йетирилди. Хцррямилярин фяалиййятини мцряккябляшдирян бу гятлдян сонра щярякат иштиракчылары биръя дяфя дя гялябя газана билмядиляр. Йени гуввялярля мющкямляндирилмиш хялифя ордусу, нящайят, 837 ил августун 26-да узун вя аьыр дюйцшлярдян сонра хцррямилярин истинадэащы Бязз галасыны ала билди. Бязз уьрунда мцбаризядя он минлярля хцррями вя яряб ясэяри щялак олду, минлярля ясир яля кечирилди. Бабяк ися гардашы Абдуллащ вя кичик дястя иля мцщасиряни йарараг, Бизанса эетмяк цчцн чятинликля Аразы кечиб Арсаха дахил олду (Арсах тягр. 120 ил бундан яввял щакимиййятлярини итирмиш, лакин бязи имтийазларыны горуйуб сахлайа билмиш албан Мищраниляри вя гядим Араншащлар няслиня мянсуб мцлк сащибляринин идарясиндя иди). Бабяк бир нечя эцнлцйя кечмиш мцттяфиги албан кнйазы Сящл ибн Смбатын галасында сыьынаъаг тапды. Щяля бабякиляр щярякатынын илк илляриндя ярябляря гаршы чыхышлары иля ад чыхармыш, йерли мянбялярин (М.Каланкатуклу, Т.Арсруни) Шяки сащиби “Сящл Смбатеан Араншащик” адландырдыьы бу албан мялики вязиййятин яряблярин хейриня дяйишдийини эюрдцкдя Хилафятля барышыьын ваъиблийини дярк етди. Албанийанын бир нечя тарихи вилайятини, о ъцмлядян Арсахы идаря едян Сящл йени, лакин бу дяфя хяйаняткар аддым атды. Гядим Араншащиляря мянсуб торпаглары бирляшдирмяк, албан дювлятчилийини бярпа етмяк наминя Бабяки ярябляря тяслим етди. Сящлин эцманы доьрулду: онун бу щярякятини йцксяк гиймятляндирян хялифя, Сящля фяхри хялятля йанашы “батрик таъыны” да тягдим етди; о, верэидян азад олунду. Ясир алынан Бабяк Афшин тяряфиндян 838 ил йанварын 4-дя Хилафятин пайтахты Самиря шящяриня, хялифя ял-Мцтясимин щцзуруна эятирилди. Бязи мянбялярин мялуматына эюря, Бабяк еля щямин эцн, бязиляриня эюря, ися бир гядяр фяргли тарихдя (29 йанвар, 14 март вя с.) аьыр язабларла чармыха чякилди. Щятта тяяссцбкеш орта яср яряб мцяллифляри дя едам заманы мярдлик вя мятанят нцмайиш етдирян Бабякя щейранлыгларыны эизлятмирляр. Саь яли кясилдикдян сонра Бабяк щямин яли иля сифятини гана бойайыр. Сябябини сорушдугда, “сифятими гана бойадым ки, рянэимин гачдыьы эюрсянмясин” – дейир.

      

    Хцррямиляр щярякаты мяьлубиййятя уьраса да, бу гялябяни “исламын ян бюйцк гялябяси”, Бабякин ясир алындыьы эцнц “мцсялманларын байрам эцнц” (ялМягдиси) щесаб едян ярябляря чох баща баша эялди: 20 илдян артыг мцддятдя бабякиляр Хилафятин 225 мин дюйцшчцсцнц вя хейли сяркярдясини мящв етди. Хилафят тарихиндя баш верян дини-сийаси чыхышларын ян язямятлиси олан, яряб цсули-идарясиня гаршы халг азадлыг мцщарибяси сявиййясиня уъалан бу щярякат “аз гала Аббасиляр дювлятини мящв едяъякди” (ял-Мясуди). Хцррямиляр-бабякиляр щярякаты Хилафятин мязлум халгларла гаршылыглы мцнасибятлярини кяскинляшдирди, империйанын парчаланмасыны сцрятляндирди. Бабякин ардыъыллары 9 ясрин сонунадяк Хилафятя гаршы чеврилмиш бцтцн йени чыхышларда иштирак етдиляр. 10 ясрдя онларын бир чоху исмаилиляря гошулду. Хцррямилярин фяалиййят эюстярдикляри бюлэяляр сонралар батинилярин истинадэащына чеврилди. Йерли феодалларын сепаратизминин эцълянмяси дя бу дюврдя юз йцксяк щяддиня чатды. Арранын хейли щиссяси Хилафятин асылылыьындан чыхды. 838/39 илдя Тябяристанда ямир Мязйярин, Азярбайъанда Афшинин гощуму щаким Минкиъявр ял-Фярганинин вя башга йерли щакимлярин башчылыг етдикляри цсйанлар мяркязи щакимиййятя гаршы йюнялдилди. Бу цсйанлар 840/41 илдя хялифя сяркярдяси тцрк Буьа ял-Кябир (Бюйцк Буьа) тяряфиндян йатырылды. Минкиъявр Самиря шящяриня эюндярилди.

     Хцррями-бабякилярин Азярбайъандакы чыхышы Хилафятин Гафгаз вилайятиндя йерли феодалларын эцълянмяси цчцн зямин йаратды вя онун айры-айры дювлятляря парчаланмасыны мцяййянляшдирян ясас сийаси амиллярдян бири олду. Аббасиляр дювлятинин ясасларыны сарсытмыш мящз бу цсйандан сонра мяркязи щакимиййятдя йаранмыш чятинликлярдян истифадя едян йерли щакимляр мцстягиллик газанмаьа чалышырдылар.

     

     

    Яряб ишьалынын нятиъяляри. Яряб истиласы вя Хилафятин Азярбайъанда узун сцрян аьалыьы юлкянин сийаси, игтисади вя мядяни щяйатында дярин из гойду. Бу вязиййят, мцвяггяти дя олса, мящсулдар гцввялярин инкишафыны вя юлкянин мядяни тяряггисини лянэитди; бунунла беля, Азярбайъанын эениш яразили Хилафят тяркибиня дахил едилмяси ону обйектив олараг цмуми мцсялман мядяниййятиня ъялб етди, бурада исламын эениш вцсят тапмасына шяраит йаратды. Мцдахилядян сонра Азярбайъан яразисиндя апарылан щярби ямялиййатлар бу юлкянин шящяр вя кяндляриня бюйцк зийан вурду. Йахын Шяргин бир чох шящярлярини нисбятян асанлыгла, игтисадиййата ъидди зяряр вурмадан тутан ярябляр Азярбайъан шящярляринин яксяриййятиндя кяскин мцгавимятля гаршылашдылар. Бир сыра шящярляр тясяррцфатына дяйян бюйцк зяряр нятиъясиндя тяняззцл етди. Лакин Азярбайъана даща мцтярягги иътимаи мцнасибятляр эятиря билмяйян, буна эюря дя юз эялишляри иля ъямиййятин иътимаи-игтисади ясасларыны дяйишмяйян ярябляр мящсулдар гцввяляри мящв етмир, мювъуд тясяррцфат системини сахламаьа чалышырдылар.

     Яряб вя хязяр йцрцшляри, йерли ящалинин Хилафятя гаршы чыхышлары вя с. иля ялагядар ики ясрдян чох давам едян нисби игтисади дурьунлуг дюврцндян сонра Азярбайъанда шящярлярин, сяняткарлыьын, тиъарятин инкишафы нязяря чарпыр. Шящярляр йенидян сяняткарлыг вя тиъарят мяркязиня чеврилир, шящристанларын (шящярин гала диварлары дахилиндяки щиссяси) хариъиндя эениш сяняткарлыг вя тиъарят  мящялляляри  – рабатлар мейдана эялирди.

     Археоложи газынтылар яряб щакимиййяти дюврцндя Азярбайъан вя Арранда шящярлярин бир нечя категорийасыны мцяййянляшдирмяйя имкан верир. Иътимаи ямяк бюлэцсц даща эениш зяминдя щяйата кечирилир, шящярин кянддян айрылмасы просеси дяринляшир, сяняткарлыг кянд тясяррцфатындан айрылараг шящярлярдя мяркязляширди. Бейнялхалг транзит тиъарятинин ана йоллары цзяриндя олан Бярдя, Бейляган, Дярбянд (Баб ял-Ябваб) кими ири шящярлярля йанашы Шяки, Гябяля, Нахчыван, Ярдябил, Тябриз, Мараьа, Шамахы, Шабран вя башга тиъарят вя сяняткарлыг мяркязляри инкишаф етмяйя башлайырды.

     Тарихи вя ъоьрафи гайнаглардакы чохсайлы фактларын, еляъя дя ономастик вя фолклор материалынын тядгиги сцбут едир ки, артыг 7 ясрин сонларында, йяни яряблярин щеэемон гцввяйя чеврилмяйя башладыьы, бцтцн Азярбайъан торпагларынын Хилафят тяркибиня дахил едилдийи дюврдя Азярбайъан ящалиси ичярисиндя функсионал биринъилик тцрк дилляриня мяхсус иди. Бу, щямчинин 7 ясря аид яряб мянбяйиндя горунуб сахланмыш “Азярбайъан гядимдян тцрклярин мяскунлашдыьы торпагдыр” – мялуматы иля дя тясдиг олунур.

    Хилафят тяркибиня гатылмыш бцтцн юлкялярдя олдуьу кими, 8 ясрин яввялляриндян Азярбайъанда да рясми дювлят дили олан яряб дилинин табе едилмиш халгларын цнсиййят васитясиня чеврилмяси онун чох кечмядян елми-ядяби йарадыъылыгда да щаким дил олмасына эятириб чыхартды. Ящалисинин чох бюйцк фаизи тцркдилли олан Азярбайъанда иътимаи-сийаси вя яхлаги фикирлярля зянэин фолклор да мювъуд иди. Мязмун вя дейим етибариля исламдан яввяля аид аталар сюзляри, зярб-мясялляр вя башга ядяби нцмуняляр сырасында ел озаны Дядя Горгудун дили иля сюйлянилян дастанлар даща чох шющрят газанмышды. Шифащи шякилдя 6–8 ясрлярдя формалашмаьа башламыш, 7–9 ясрлярдя там тяшяккцл тапмыш “Китаби-Дядя Горгуд” дастаны оьуз тцркляринин исламагядярки щяйатыны, мяишятини, адятнянялярини, ядяб-яркан нормаларыны вя с. якс етдирир.

     Исламы гябул етмиш бцтцн халглар кими о заман дини-етник анламлы цмуми “мцсялман” мяфщуму иля бирляшмиш азярбайъанлылар да 9 ясрдян башлайараг тярягги дюврцня гядям гойан ислам мядяниййятинин инкишафы просесиндя иштирак едирдиляр. Яряб Шяргинин мядяни мяркязляри олан Баьдад, Куфя, Бясря, Дямяшг, Гащиря вя башга шящярляря тящсил алмаг цчцн чохлу азярбайъанлы эедирди. Азярбайъанын юзцндя ися артыг 7 ясрин сонларында бюйцк шящярлярин ъаме мясъидляриндя мяктябляр ачылды. Дярсляр яввялляр йалныз яряб дилиндя, 9 ясрдян ися, щямчинин фарс дилиндя кечирилирди. Ушаглара яряб грамматикасы, илащиййат елмляри вя шяриятля йанашы тарих, ъоьрафийа, ядябиййат, рийазиййат, тябиятшцнаслыг, бялаьят, мянтиг вя с. юйрядилирди.

     Яряб дилинин щям рясми, щям дя елмиядяби диля чеврилмяси нятиъясиндя йерли ящали ичярисиндян бу дилдя йазан вя яряб ядябиййаты янянялярини мцкяммял мянимсяйян шаир вя йазычылар чыхдылар. Ики мядяниййятин – юз милли Азярбайъан вя яряб мядяниййятинин тямсилчиси олан бу шаирлярдян Муса Шящяват, Ябу-л-Аббас ял-Ама, Исмайыл ибн Йасар вя башгалары яряб ядябиййатында юзцнямяхсус йени ъыьыр ачмыш, яряб дилиндя йазсалар да, доьма мядяниййятдян бящрялянмишляр.

     Азярбайъан феодал дювлятляри (9 ясрин 2-ъи йарысы – 11 яср). Хилафятин зяифлядийи дюврдя сийаси вязиййят. 9 ясрин икинъи йарысындан сонра Хилафятин щяр йериндя олдуьу кими, тарихи Азярбайъан торпагларында да йерли щаким вя яряб ъанишинляринин сепаратизми эцълянди. Мяркязи щакимиййятдян айрылмаг ъящдляри артды.

     853 илдя мяркязин ишьалчылыг сийасятинин давамы олараг Ъянуби Гафгазда зор тятбиг едян Буьа ял-Кябир Тифлис щакими Исщаг ибн Исмайылы, Ктиш вя Бейляган щакими Йясаи Ябу Мусаны, Хачын щакими Атрнерсещи, Бабяки Хилафятя тяслим ется дя яряблярин ъязасындан ъан гуртара билмяйян Сящл ибн Сумбаты вя Хилафятя табе олмаг истямяйян башга йерли щакимляри Самиря шящяриня апарды. Бу щадися Ъянуби Гафгазда яряб ъанишинляринин вя феодалларынын мювгейини, мцвяггяти дя олса, мющкямлятди. Хялифя ялМцтявяккилин [842–861] бюлэяйя икинъи дяфя вали тяйин етдийи Шейбанилярдян олан Мящяммяд ибн Халид ибн Мязйядин дюврцндя [856–857] “цсйанчылар сакитляшдиляр” (ял-Йягуби). Йени тяйин едилян Мящяммяд ибн Халид юзцнцн биринъи валилийи дюврцндя (851) Дярбянддян башлайараг бцтцн реэиону фяаллыгла идаря етмяйя чалышырдыса, икинъи валилийи дюврцндя йенидян бярпа едяряк юзцня игамятэащ сечдийи Эянъя шящяриндя гярарлашды. Бу заман онун гардашларындан бири – Щейсям ибн Халид мцстягил олараг Ширваны, диэяр гардашы Йязид ися Лайзаны идаря едирдиляр.

     

     

    861 илдя хялифя ял-Мцтявяккилин юлдцрцлмяси мяркяздяки щяръ-мярълийи артырды. Бабякиляр щярякатынын тясириля артыг тамам зяифлямиш Хилафятин парчаланмасы просеси эцълянди. Мяьрибдян Мяшригядяк эениш бир яразини ящатя едян Яряб империйасынын айры-айры вилайятляриндя мяркяздян асылылыьыны бу вя йа диэяр дяряъядя зяифлятмиш дювлятляр йаранмаьа башлады. Буна аьыр верэи сийасятиндян ъана доймуш йерли ящалинин фяал чыхышлары иля йанашы онларын йатырылмасында аз ролу олмайан вя хялифя ял-Мцтясимин дюврцндян [833–842] башлайараг яряб ордусунун юзяйини тяшкил едян тцрклярин мяркяздяки щакимиййятляринин йцксялмяси дя сябяб олду. Хилафятдя тцрклярин аьалыьынын эцълянмяси хялифя щакимиййятинин сцгутунун башланьыъы олду.

     Хилафятин щяр йериндя олдуьу кими тарихи Азярбайъан торпагларында да, яряб цсули-идарясинин вердийи эцзяштляря эюря юз мцлклярини горуйуб сахлайа билмиш бязи йерли вя мяншяъя эялмя олсалар да артыг йерлиляшмиш феодал щакимляр айрылмаьа, щеч олмазса йарыммцстягил олмаьа ъан атырдылар.

     861 илдя Ширван щакими Щейсям вя Лайзан щакими Йязид Хилафятдян тяърид олундугларыны, гядим “ширваншащ” вя “лайзаншащ” титулларыны гябул етдиклярини билдирдиляр. Щяля 6 ясрин яввялляриндя албан Аршакиляр сцлалясинин Сасаниляр тяряфиндян ляьвиндян (510) сонра тяшяккцл тапмыш, лакин яряб ишьалы нятиъясиндя сийаси гцдрятини ялдян вермиш Ширваншащлар дювляти йенидян бярпа олунду. Мяншяъя яряб олан илк Мязйядиляр Ширванын сийасиигтисади гцдрятини мющкямлятмяк сийасяти йцрцдцр, гядим бцтпярястлик инанъларыны сахламыш, “кафир” щесаб етдикляри гоншу даьлылара гаршы йцрцшляр тяшкил едирдиляр.

     869 илдя гийам етмиш тцрк ямирляриня гаршы Хилафят пайтахтында мцбаризя апарылдыьы бир заманда Щашим ибн Сурака Дярбяндин мцстягил идаря едилмясиня наил олду. Онун “сулайм” няслиня мянсуб яряб сяляфляри 8 ясрин яввялляриндя Дярбянд шящяринин сийаси щяйатында фяал рол ойнамышдылар. Узун мцддят яряб щярби сяркярдяляринин идаря етдийи бу шящяр Хилафятин шимал сярщядлярини горуйан мцщцм мцдафия галасы иди. Дярбянд ямири шящяр ряисляринин кюмяйиля бцтцн ятраф бюлэяни юз нязаряти алтында сахламаьа чалышырды. Щашимдян сонра ирсян онун няслинин идаря етдийи Дярбянд 11 ясрин сонунадяк юз мцстягиллийини сахлайа билди.

     Щяля 822 илдя Мищранилярин Арсахдакы сон нцмайяндяси Вараз Тиридат дахили мцнагишя нятиъясиндя гятля йетирилдикдян сонра, онун хяляфляри 10 ясрин сонунадяк Арсах вя Сцник вил.-ляриндяки мцлкляриндя щакимлик едирдиляр. Вараз Тиридатын Хачында сыьынаъаг тапмыш арвады юз гызыны сцниклилярин башчысы Сящлин оьлу Атрнерсещя вермишди. Атрнерсещин тюрямяляринин яряб цсули-идарясинин зяифлямяси нятиъясиндя йенидян дирчялмиш Албан падшащлыьында ирси щакимиййятлярини йерли мянбяляр дя тясдиг едир.

     9 ясрин сон рцбцндя, 886/87 илдя, мянбялярин “албанларын мюмин щюкмдары” адландырдыьы Григор Щаммам “даьылмыш албан падшащлыьыны бярпа” едяряк, бу дюврдя яслиндя йалныз ъоьрафи ады галмыш Арран вилайятинин бир щиссясиндя, тарихи Албанийанын вилайятляриндян олан Шякидя щакимиййяти яля алды. Бу вилайят щямчинин “Албанийа падшащлыьы” да адландырылырды. 10 ясрин яввялляриндя Щаммамы мянбялярдя Адярнярся (Атрнерсещ) ады иля мяшщур олан оьлу явяз етди. Йерли сцлаляйя мянсуб Шяки щюкмдарлары ирси щакимиййятя малик идиляр. Онлардан Адярнярсянин нявяси Сянякярим (христиан ады Иощанн) Кцрцн саь сащили бюлэяляриндян бязилярини дя юз мцлкляриня гатараг “албан тахт-таъынын бярпачысы” адыны газанмышды.

     

     

    Щямин дюврдя Азярбайъанын ъянубунда Саъиляр сцлалясинин йаратдыьы йени дювлят тяшяккцл тапды. Бу дювлятин йаранмасы мяншяъя усрушаналы тцрк олан хялифя сяркярдяси Ябу-с-Саъ Дивдадын оьлу Мящяммядин ады иля баьлыдыр. Атасы кими Хилафятин мцхтялиф йерляриндя юзцнц хялифянин садиг мямуру вя гошун башчысы кими тягдим едян Мящяммяд илк дяфя 889/90 илдя Азярбайъан валиси тяйин олунду. Лакин яряб щямданиляр няслиндян олан Мараьа щакими Абдуллащ она гаршы чыхды. Мянбялярдя Мящяммяд ибн Ябу-с-Саъын Мараьа щакиминя гаршы дюйцшмяси, шящяри узунмцддятли мцщасирядян сонра яля кечирмяси вя нящайят, Абдуллащы гятля йетирмяси щаггында мялумат вардыр. Мараьада мющкямлянмякля Азярбайъан вилайятинин идарясини ялиня алан Мящяммяд бундан сонра яряб ъанишининин Бярдядяки сарайында бюлэянин валиси вязифясини иъра етмяйя башлады.

    Мяркяздян асылы олмайан дювлят йаратмаг истяся дя, сийаси вязиййятля баьлы о, Хилафятдян там тяърид ола билмирди.

    893 илдя Мящяммяд хялифянин тапшырыьы иля Хилафятин рягиби Бизансла иттифага эирмяк истяйян вя бир гядяр яввял (892) хялифянин юзц тяряфиндян Ярминийя мялики тясдиг едилян Ы Смбата [890–913] гаршы эюндярилди. Мящяммяд бу йцрцш заманы бюйцк орду иля яряб ямиринин игамятэащы йерляшян Нахчываны кечяряк Дябиля (Двиня) щярякят етди; ермяни католикосунун да ясир алынмасы вя аьыр верэилярин гойулмасы иля нятиъялянян щцъумдан сонра Бярдяйя гайытды. Йалныз албан кнйазы Григор Щаммамын васитячилийиндян сонра Мящяммяд католикосу азад етди. Мящяммяд ибн Ябу-с-Саъын бир яряб ъанишини кими бюлэядяки сонракы фяалиййяти дя Хилафятин бурадакы мювгейинин мющкямлянмясиня, хцсусиля йерли феодалларын яряблярин табелийиндян чыхмаг ъящдляринин арадан эютцрцлмясиня йюнялмишди. 898 илдя хялифя бу заман артыг мювгейи мющкямлянян вя мяркязя табе олмаг истямяйян Мящяммядин Азярбайъан вя Ярминийя вилайятляриня вали тяйин олунмасыны бир даща тясдиг етди.

     

     

     

    Беляликля, 9 ясрин сонунда Хилафятин сийаси щакимиййятинин зяифлямяси тарихи Азярбайъан яразисиндя дя мцстягил вя йарыммцстягил дювлятлярин йаранмасына сябяб олду. Бу дювлятлярин щакимляри тядриъян хялифя хязинясиня эюндяриляъяк верэилярин мигдарыны азалдыр, нящайят, ону юдямякдян имтина едир вя беляликля, мцстягиллик ялдя едяряк хялифяни анъаг дини рящбяр кими таныйырдылар.

     

     

    Саъиляр сцлалясинин ян эюркямли нцмайяндяси, бцтцн Азярбайъан торпагларыны илк дяфя ващид мцстягил дювлят чярчивясиндя бирляшдиря билмиш Йусиф ибн Ябу-с-Саъ олмушдур. 913 илдя о, Ермянистаны да фятщ едиб, Саъиляря табе олмаг истямяйян Ы Смбаты едам етдирди. Гярбдя Ани вя Двиндян шяргдя Хязяр дянизинядяк, ъянубда Зянъандан шималда Дярбяндядяк олан эениш ярази Саъиляря табе олду. Орада олан вилайятлярин (Ширван, Шяки, Хачын, Сцник, Ящяр вя б.) йерли вя йерлиляшмиш щакимляри Саъиляр дювлятиня верэи юдямякля, онун сцзеренлийини гябул етдиляр.

     Саъиляр шимал сярщядляринин, хцсусиля Дярбянд кечидинин мющкямляндирилмясиня даща чох ящямиййят верирдиляр. Лакин гяфил щцъум эюзлянилдийи кими, гурудан дейил, дяниз тяряфдян баш верди. 912/13 илдя русларын эямиляри Волга чайы васитясиля Хязяр дянизиня дахил олуб “нефтверян торпаьын” – Абшеронун сащилиня, о ъцмлядян Бакыйа щцъум етдиляр. Ял-Мясудинин мялуматына эюря, русларын “башда ибн Ябу-с-Саъ олмагла дюйцшян Бярдя, Арран, Ширван вя Азярбайъан ящалиси иля бир чох вурушмасы олду”. Ян аьыр дюйцшлярдян бири Бакы йахынлыьында ачыг дяниздя баш верди. О вахтлар щярби дяниз донанмасына малик олмайан ширванлылар рус эямиляринин щцъумуна таб эятирмядиляр: “минлярля мцсялман юлдцрцлдц вя суйа батырылды”. Бу вя бундан яввялки уьурсузлуглар ширваншащ Яли ибн Щейсямин нцфузуна аьыр зярбя вурду. 917 илдя онун йахын гощуму Лайзаншащ Ябу Тащир Йязид ибн Мящяммяд Ширван щюкмдарына гаршы чыхды, ону вя аилясини гятля йетирди. Ширван тахтыны яля кечиряряк ону Лайзана гатды вя “ширваншащ” титулуну мянимсяди. Ширваны табе етмякля о, юлкянин сярщядлярини ъянубда Кцр чайына, шималда ися Дярбяндядяк эенишляндирди. Дювлятин пайтахты Шамахы шящяри Ябу Тащир Йязидин ады иля Йязидиййя адландырылды. Бунунла беля, щям ширваншащ, щям дя Дярбянд ямири Ъянуби Гафгазда Хилафят щакимиййятини тямсил едян Саъиляря баъ верилмясини давам етдирди.

     Лакин Саъиляр дювлятинин эцълянмяси, онларын щюкмдарларынын мцстягил сийасят хятти Баьдаддакы щаким даиряляри наращат едирди. Буна эюря, Йусиф Бящрейн гярмятиляриня гаршы мцбаризяйя эюндярилмяк бящанясиля вязифясиндян узаглашдырылды. 927 илдя о, вурушларын бириндя ясир алынараг юлдцрцлдц.

     941 илдя Дейлям щакиминин оьлу, Салариляр няслиндян олан Мярзбан ибн Мящяммяд Саъилярин Азярбайъандакы щакимиййятиня сон гойду. Мящз онун щакимиййяти дюврцндя Салариляр дювлятинин сярщядляри Саъиляр дювлятинин ян йцксяк инкишаф дюврц щцдудлары иля цст-цстя дцшцрдц. Демяк олар, бцтцн Азярбайъаны яля кечирмиш Мярзбан Ермянистанда да щакимиййятини тясдигляди, яввялляр Саъиляря верэи верян ширваншащлары вя башга йерлярин щакимлярини инди она верэи юдямяйя мяъбур етди. Мярзбанын щакимиййятинин башланьыъында, 943/44 илдя йенидян Азярбайъана щцъум едян руслар, бу дяфя Кцр чайы васитясиля Бярдяйя йетишдиляр. Салари гошуну иля баш верян бу вя сонракы дюйцшлярдя ялдя етдикляри уьурлар русларын узун мцддят Бярдядя мющкямлянмясиня сябяб олду. Йерли вя яряб мянбяляри русларын Бярдя ящалисини “гылынъдан кечирмяляри, онларын ямлакына йийялянмяляри”, еляъя дя баш верян ганлы вурушмалар щаггында мялумат верирляр.

     

     

     

    Мящз русларын щцъуму вя онун нятиъяляри о вахтадяк “Арранын анасы” сайылан Бярдя кими сийаси-игтисади-мядяни мяркязин юз яввялки ящямиййят вя гцдрятини итирмясиня эятириб чыхартды. Щакимиййят уьрунда баш верян арамсыз дахили чякишмяляр дя Саларилярин мювгейинин зяифлямясиня сябяб олду. Бу дюврдя Салариляря мяхсус торпаглара Мосул ямиринин, Щямядан вя Исфащан щакимляринин, Бувейщи вя Шяддади сцлаляляри нцмайяндяляринин вя башгаларынын щцъумлары аьыр нятиъяляр верир, шящярляр, вилайятляр ялдян-яля кечирди. 951 илдя Салариляр дювлятиндя йаранмыш аьыр вязиййятдян истифадя едян мяншяъя кцрд Шяддадиляр сцлалясинин баниси Мящяммяд ибн Шяддад ибн Гуртаг, ондан сонра ися оьуллары Ябцлщясян Яли Ляшкяри вя Фязл Саларилярин табечилийиндя олан торпаглар уьрунда мцбаризяни эцъляндирдиляр. 971 илдя Ляшкяри о заман Саларилярин хидмятиндя олан гардашы Фязлин фяалиййяти нятиъясиндя Эянъянин идарясини яля алды. Мяркязи Эянъя олан Шяддадиляр дювлятинин ясасы гойулду. Салари щакими Ибращим тяряфиндян Эянъянин уьурсуз мцщасирясиндян сонра баьланылан мцгавиля Арранын хейли щиссясинин (Бярдя, Шямкцр, Нахчыван вя с.) Шяддадилярин ялиня кечмясиня сябяб олду.

     

    Саларилярин щакимиййятинин зяифлядийи дюврдя Азярбайъанын сийаси тарихиндя мцщцм рол ойнамыш Ряввадиляр сцлаляси нцмайяндяляринин фяалиййяти эенишлянди. Яряб “язд” гябилясиндян олан йямянли nРяввадиляр 8 ясрин сонларындан башлайараг Саъиляр щакимиййятя эялянядяк “Тябриздян Бяззядяк” (ял-Йягуби) торпаглары ирсян идаря едирдиляр. 955/56 иля даир мялумата эюря, Ящяр вя Варзаган щакими Ябцл Щейъа ибн яр-Ряввад яввялляр Саъиляря, сонра ися Салариляря 50 мин динар мябляьиндя верэи юдяйирди. 10 ясрин 70-ъи илляринин сонуна йахын эцълянян ара мцщарибяляри дюврцндя, щяля 956/57 илдя Тябриз бюлэясини эери гайтара билмиш Ябцл Щейъа Саларилярин табечилийиндя олан торпагларын хейли щиссясини яля кечирди. Бу вахтдан Ряввадиляр дювляти йцксялиш вя яразилярини эенишляндирмяк дюврцня гядям гойду. Беляликля, 10 ясрин сон рцбцндян башлайараг тарихи Азярбайъан яразиси, ясасян, цч сцлаля  рван торпаьында яряблярдян яввялки “Ширваншащ” титулуну вя дювлятини бярпа етмиш Мязйядиляр (Йязидиляр), яввял Саъиляря, сонра ися Салариляря мяхсус Азярбайъан яразисинин бир щиссясиндя – Арранда дювлят йарадараг “Арраншащ” титулуну дашыйан Шяддадиляр вя Араздан ъянубдакы Азярбайъан торпагларында “Азярбайъаншащ” титулуну бярпа едян вя ону дашыйан Ряввадиляр тяряфиндян идаря олунурду. Бу дювлятлярин щяр бири кичик бир имканы да ялдян вермядян бири диэяринин щесабына яразилярини эенишляндирмяйя, юз гцдрятлярини нцмайиш етдирмяйя чалышырды. 985/86 илдя гардашы Мярзбаны арадан эютцрмякля щакимиййяти яля кечирмиш Шяддади щюкмдары Ы Фязл юзцнцн, демяк олар ки, бцтцн гоншулары иля мцщарибяляр едирди. Онун бу дюврдя Арранда мцстягил щакимлик етмяйя чалышан феодал мцлкляри – Хачыны, Эорусу, Тавуш-Севордики, о ъцмлядян Нахчываны Шяддадиляр дювляти тяркибиня гатмасы, Двини тутмасы, Ермянистанын бир нечя вилайятини табе едяряк илдя 3000 динар верэи вермяйя мяъбур етмяси Арраншащларын реэиондакы юнъцл мювгейини тясдигляйир.

     

     

    Еля бу дюврдя ширваншащ Мящяммяд ибн Ящмяд [981–991] дя гоншу феодаллара гаршы тяъавцзкар сийасят йцрцдцр, бир сыра шящярлярин (Гябяля, Бярдя вя с.) илщагы йолу иля яразисини эенишляндирмяйя чалышырды. Ондан сонра щакимиййятя эялмиш гардашы Йязид дя мящз бу мягсядля Дярбянд, Гябяля вя Шяки щакимляриня гаршы мцщарибяляр апарырды.

     Азярбайъана оьуз-сялъуг йцрцшляри. Орта Асийадан эялян оьузларын Азярбайъанын ъянуб вилайятляриня, орадан ися Аррана вя Ширвана басгынлары реэиондахили мцнагишялярля йанашы дюврцн сийаси вязиййятини мцряккябляшдирди. 1018–21 иллярдя Араз чайыны адлайан оьузлар Ряввадилярин табелийиндя олан ъянуб торпагларындан Аррана сохулараг, Нахчыван, сонра ися Дябил шящярляриня щцъум етдиляр. Тарихи салнамя 1029 илдя оьузларын Эцръцстана йцрцшцндян бящс едир.

     30-ъу иллярин яввялиндя, мяскунлашдыглары Хорасанда уьурсуз гийамдан сонра, ики мин оьуз “чадыры” (аиляси) Ряввадилярин яразисиня пянащ эятирди. Щюкмдар Вящсудан онлары тябяялийя гябул едяряк торпагла тямин етди. Бундан мягсяд оьузлардан Бизанс империйасына, еляъя дя ири феодаллара гаршы мцбаризядя истифадя етмяк иди. Лакин чох чякмядян барышыьы позан оьузлар Мараьа, Урмийа вя башга шящярляря щцъум етдиляр. Азярбайъан шаири Гятран Тябризи (11 яср) юз “Диван”ында Нахчываншащ адландырдыьы Нахчыван ямири Ябу Дуляфин “Нахчыван галасында дцшмяня (йяни оьузлара) гялябя чалдыьы заман” эюстярдийи шцъаяти мядщ едир.

     1038 илдя Хорасанда галан оьузлар Сялъуг няслиндян олан Тоьрул вя Чаьры бяй гардашларынын башчылыьы алтында бирляшяряк орада йени Оьуз дювлятинин ясасыны гойдулар.

     Сялъугилярин 1040 илин майында Дяндянякан (Мярв йахынлыьында) дюйцшцндя Гязняви гошунларына галиб эялмяси Ирана олан йолу ачмагла оьуз елляринин талейиндя, Орта вя Юн Асийанын, еляъя дя орта яср Авропасынын сонракы тарихи инкишафында мцщцм мярщяля олду. 1042 илдя оьузлар Рейи тутдулар. Бу шящяр онларын Юн Асийа вя Гафгаза доьру щярякятляри цчцн дайаг мянтягясиня чеврилди.

     Хариъи сийаси вязиййятин сон дяряъя эярэинляшмяси бир-бири иля ядавятдя олан Азярбайъан феодал дювлятлярини юз араларындакы вя гоншулары иля мцнасибятляри тянзимлямяйя сювг етди. Шяддадиляр Ширваншащларла, ермяни Багратилярля, Тифлис ямирляри вя башгалары иля гощумлуг ялагяляри йаратдылар. Ряввади Вящсуданын 11 ясрин 30-ъу илляринин сонунда Эянъяйя сяфяри ики дювлят арасында щюкм сцрян эярэинлийи арадан галдырмаг мягсяди эцдцрдц. Лакин эюрцлян тядбирляр оьузлардан тяшкил едилмиш чевик, дюйцшкян вя низами гошун щиссяляриня малик Сялъугилярин эенишлянмякдя олан щцъумларынын гаршысыны ала билмяди. 1043 илдя Рейя эялян Тоьрул бяй бу шящяри Сялъуг дювлятинин пайтахты елан етди. 1045 илдя Щямядан ишьал олунду. Пяракяндя вя зяиф мцгавимятля гаршылашан Сялъугиляр Азярбайъанын ъянуб щиссясиндя, Ряввадилярин торпагларында мющкямляндиляр. 1046 илдя Азярбайъана эюндярилян сяркярдя Гуталмыш бюйцк гошунла Эянъяни мцщасиряйя алды. Мцщасиря ил йарым давам етди. Лакин мцдафия истещкамлары-ын мющкямляндирилмяси нятиъясиндя щцъум дяф олунду. Эянъяйя олан бу щцъум Шяддадиляр кими Ширваншащларын да дювлятин пайтахты Йязидиййянин (Шамахынын) ятрафына мющкям даш диварлар чякдирмяляриня, дямир гапылар гойдурмаларына сябяб олду. Бунунла беля, Сялъугиляр Ъянуби Гафгаза олан щцъумларына ара вермирдиляр. 1054/55 илдя Тябризин мцщасирясиндян сонра Ряввади щюкмдары Вящсудан Сялъуги султаны Тоьрул бяйин щакимиййятини таныды, адына хцтбя охунмасыны ямр етди, султана гиймятли щядиййяляр эюндярди. Еля щямин ил Шяддади щюкмдары Шавур да Сялъуги тябяялийини гябул етди. Щятта бизанслыларла дюйцшмяк цчцн султанын ихтийарына бюйцк гошун верди. Бундан сонра Шяддадиляр Сялъуг султанларынын мцттяфигиня, онларын бюлэядя йцрцтдцкляри сийасятин апарыъыларына чеврилдиляр. Бунунла йанашы, Шяддадиляр йаранмыш вязиййятдян торпагларыны эенишляндирмяк цчцн дя истифадя етдиляр. Сялъугиляр Эцръцстана щцъум етдикдя, Шяддади Шавур Ъяфяри ямирляринин Тифлисядяк Кцр чайы бойунъа йерляшян галаларыны яля кечирмяйя ъящд эюстярди. 1053–64 иллярдя бу Шяддади щюкмдарынын гошунлары цч дяфя Ширвана щцъум едиб, бюйцк гянимят ялдя етдиляр.

     

     

    1060–63 иллярдя Тоьрул бяйин башчылыьы иля Ряввадилярин табелийиндя олан шящярляря (Тябриз, Хой, Сялмас, Урмийа вя б.) щцъумлар олду. Сялъугиляр зор эцъцня щакимиййятляринин танынмасына вя верэилярин юдянилмясиня наил олдулар. Йени Сялъуг султаны Алп Арслан [1063–72] Азярбайъандакы феодал мцлклярин Сялъугилярин вассалы олан сащибляри цзяриндя тясир эцъцнц артырмаг цчцн Ъянуби Гафгаза йцрцш етди. 1066 илдян башлайараг оьузларын Ширван яразисиня щцъумлары башлады. Ширваншащ Ы Фярибцрз [1063–96] Шяддади Фязл кими султан Алп Арслана юз хидмятини тяклиф етди вя явязиндя онун щимайячилийи цчцн тяминат алды. Ширван Сялъугилярдян вассал асылылыьа дцшся дя зяифлямяди, яксиня 11 ясрин сонунда Ширванда сийаси йцксялиш башланды, 12 ясрдя ися Ширваншащлар дювляти артыг юзцнцн чичяклянмя дюврцня гядям гойду.

     Ряввади щакимляри ися рясми олараг Сялъугилярин али щакимиййятини танысалар да имкан дцшян кими бу асылылыгдан азад олмаьа ъящд эюстярирдиляр. 1065 илдя Алп Арслан Ряввади щюкмдары Мямланы щакимиййятдян кянар етди, сялъуг ямирляриндян бири Тябризя щаким тяйин олунду. Беляликля, тягрибян бир яср щакимиййятдя галмыш Ряввадиляр сцлаляси сийаси щакимиййятдян узаглашдырылды. Бюлэядя Сялъугилярин ян йахын мцттяфиги кими ад чыхармыш Шяддадиляр сцлалясиня дя 1075 илдя сон гойулду. Сялъуг султаны Мяликшащын [1072–92] оьлу, сонралар бюйцк сялъуг султаны олмуш Мящяммяд Тапар [1105–18] Эянъядя Азярбайъан вя Арранын щакими кими фяалиййятя башлады.

     1068 илдя щакимиййятя эялян Бизанс императору ЫВ Диоэен оьузларын щярякятинин гаршысыны алмаг, онлары мцщцм стратежи мянтягялярдян мящрум етмяк мягсядиля щярби кампанийайа башлады. Бу кампанийанын сон мярщялясиндя Азярбайъаны тутмаг планлашдырылмышды. Лакин бизанслылары габаглайан Султан Алп Арслан Манзыкерт (Маназкерт, Малазэирд) йахынлыьында онларла цзляшди. 1071 ил августун 26-да бурада баш верян ганлы дюйцш Бизансын мяьлубиййяти иля баша чатды. Шярг-Гярб орта ясрляр тарихиндя мцщцм мярщяля олан Мялазэярд вурушмасынын нятиъяси Юн Асийанын сийаси хяритясини йенидян дяйишди. Бюйцк Сялъуг султанлары Орта Асийадан Аралыг дянизинядяк, Ъянуби Гафгаздан Иран кюрфязинядяк олан эениш торпагларын сащибляриня чеврилдиляр.

    Алп Арсландан сонра щакимиййятя эялян султан Мяликшащын дюврцндя, демяк олар ки, бцтцн Азярбайъан торпагларынын да дахил едилдийи Сялъуг-Оьуз империйасынын щярби-сийаси гцдряти ян йцксяк зирвяйя чатды. Азярбайъанын айры-айры вилайятляри султанын тяйин етдийи сялъуг ямирляри тяряфиндян идаря едилмяйя башланды. Йалныз Ширваншащ Фярибцрзцн сийаси чевиклийи Сялъугилярдян вассал асылылыгда олан Ширванын дювлятчилийини сахлайа билди. Шяддадиляр сцлаляси нцмайяндяляринин Эянъядяки щакимиййятиня сон гойулдугдан сонра Сялъугилярин бу шящярдя галан ямири Савтякин ону ятраф йерляри табеликдя вя нязарятдя сахламаг цчцн ясас базайа чевирди. Шяддадиляр дювлятиня мянсуб, “нахчываншащ” титуллу ямир Ябу Дуляфин идаря етдийи Нахчыван да бу вахтдан етибарян сялъуг ямиринин табелийиня кечди. Йалныз Ани вя Дябилдя (Двиндя) Шяддадиляр сцлалясиня мянсуб ямирляр узун мцддят Сялъугилярин вассалы олдулар.

     

     

    Бюйцк Сялъуг империйасы вя Азярбайъан (12–13 ясрин 1-ъи рцбц). Ираг Сялъуг султанлыьы. Бюйцк Сялъуг султанларынын Мяликшащдан сонракы щакимиййятляри дюврцндя (1092–1157) Сялъуг имрерийасынын тяняззцлц баш верди. Парчаланма нятиъясиндя империйа бири диэяриндян асылы олмайан дювлятляря айрылды. Империйанын ясас торпаглары олан Ираг, Хорасан вя Ъянуби Гафгазда али султан тахт-таъы уьрунда мцбаризя башланды. 1094 илдя Мяликшащын бюйцк оьлу Бюркцйарыг [1094–1105] султан елан едилди. Диэяр оьланлары Мящяммяд Тапар Азярбайъан, ял-Ъязиря вя Дийарбякирин, Сянъяр ися Хорасанын мялики олдулар. Лакин сцлалядахили мцбаризя бунунла гуртармады. Бюркцйарыьын вяфатындан сонра сялтянят тахтына чыхмыш Мящяммяд Тапар оьлу Мащмуду варис елан етди. Мящяммядин вяфаты щакимиййят уьрунда мцбаризяни даща да шиддятляндирди. Бу мцбаризядя Мящяммядин гардашы Сянъяр Мцизяддин галиб эялиб али султан [1118–57] олду. О, Мащмуду юз вариси елан етди. Она Хорасандан Анадолуйа вя Сурийайадяк олан торпаглар, о ъцмлядян Азярбайъан игта кими верилди. 1118 илдя мяркязи Щямядан олан Ираг Сялъуг султанлыьы йаранды, Мащмуд онун илк щюкмдары [1117–31] олду.

    1121 илдя эцръц гошунлары мцттяфигляри гыпчагларла бирликдя Мащмудун щакимиййяти алтында олан Азярбайъан торпагларына щцъум етдиляр. Мащмудун Арран вя Нахчыванын щакими олан кичик гардашы ямир Тоьрулун башчылыг етдийи гошунун Тифлис йахынлыьындакы мяьлубиййяти бурада мцсялманларын 500 иллик щакимиййятиня сон гойду. Яввял Мащмудун султанлыг щцгугларыны танымаг истямяйян вя уьурсуз дюйцшдян сонра Эянъяйя чякилян Тоьрул, нящайят, гардашына сядагят анды ичмяли олду.

    Сялъугиляр арасында сцлалядахили чякишмялярдян истифадя едян эцръцляр еля щямин ил Ширвана щцъум етдиляр. Щяля 11 ясрин башланьыъында бир гызыны – Тамары, Ширваншащ Яфридунун оьлу ЫЫЫ Мянучещря, о бирини ися Бизанса яря верян эцръц щюкмдары Давид йаратдыьы гощумлуг ялагяляриндян Сялъугиляря гаршы мцбаризядя истифадя етмяк истяйирди. Лакин Ширваншащын тцркляря даща чох мейил эюстярмяси, гощумлуг ялагяляри вя иттифага ряьмян, эцръцлярин Сялъугилярдян асылылыгда олан Ширваншащлара гаршы виранедиъи щцъумларына сябяб олду. Эцръцляр юз мцттяфигляри гыпчагларла бирликдя Ширванын бир сыра шящярлярини, о ъцмлядян Шамахыны талайыб чапдылар.

     1123 илдя султан Мащмуд Ширваншащын эцръцляря гаршы фяалиййятсизлийиндян шикайят едян Ширван ямирляринин хащишиля Ширвана щцъум етди. Дюйцшцн агибятини эцръцлярля мцттяфигляри гыпчаглар арасында баш верян мцнагишя щялл етди. Галиб щесаб едилян султан Ширванда щакимиййятини мющкямлятдикдян сонра Щямядана гайытды.

     

     

    Сялъуг гошунунун Ширвандан эетмяси эцръцлярин йени щцъумлары, шящяр вя галаларын йени ишьалы иля нятиъялянди. Йалныз 1125 илин яввялиндя эцръц щюкмдары Давидин гяфил юлцмц эцръц щцъумларына сон гойду. Ширванын Сялъугилярдян вассал асылылыьы ися юдянилян верэилярдян ялавя Ширваншащларын адларына кясилмиш сиккялярдя Сялъуг султанларынын адларынын зярб олунмасы иля ифадя едилди.

     12 ясрин 30-ъу илляриндя Ираг султанлыьынын тахты цстцндя мцбаризя гызышды. Бу дюврдя щадисялярин эедишиндя Аббасилярин щакимиййятинин илк илляриндян эенишлянян дини-сийаси щярякатларын ардыъыллары, хцсусиля исмаилиляр мцщцм рол ойнайырдылар. Имамын зцщуру иля ядалятин бяргярар олаъаьына инанан, юзляринин хцсуси дини-фялсяфи тялимини йарадан исмаилиляр мювъуд зиддиййятлярин кяскинляшдийи бир дюврдя мейдана чыхан шия тяригятиня мянсуб идиляр. Сялъугилярин эизли фяалиййят эюстярян вя террордан эениш истифадя едян исмаилиляря гаршы гяти мцбаризяси “атабяй” титулуну илк газанмыш, яслян Тусдан олан мяшщур сялъуг вязири Низамцлмцлкцн гятлиндян сонра кяскинляшди. Сялъуги щюкмдарлары исмаилилярин 1090 илдя Гязвиндян шяргдя йерляшян Ялямут галасыны яля кечиряряк мцстягил дювлят йарада билмиш башчылары Щясян яс-Саббащы вя онун ардыъылларыны “кафир” елан етдиляр. Исмаилилярин реэиондакы щадисялярдя фяал иштиракы да бундан сонра башлады.

     

     Азярбайъан Атабяйляри дювляти. 1135 илдя Мясудун Мараьадакы дцшярэясиндя хялифя ял-Мцстяршид, 1138 илдя ися Исфащанда сабиг хялифя яр-Ряшид исмаилиляр тяряфиндян гятля йетирилди. Дюврцн бир чох мцяллифляри щяр ики хялифянин юлдцрцлмясиндя Сялъугилярин дя яли олдуьуну гейд едирляр. Щадисялярин бу эедиши тякъя Ираг султанлыьында дейил, бцтцн Сялъугиляр дювляти яразисиндя дяринляшян тяняззцлц сон щяддя чатдырды; йени типли дювлят бирликляри йаранмаьа башлады. Бу дювлятлярин йарадыъылары Сялъуг султанларынын сабиг кюляляри (мямлцкляр) идиляр. Щямин адамлар, адятян Сялъуги шащзадяляринин “атабяй” титуллу тярбийячиляри олурдулар. Заман кечдикъя атабяйляр эцъляндиляр вя гяййумлуг етдикляри шяхслярин йалныз адда башчылыг етдикляри дювлятлярин талейини мцяййянляшдирян фактики щюкмдарлара чеврилдиляр. Султанлар ися щакимиййятин йалныз защири яламятлярини мцщафизя етмишдиляр; онларын адлары сиккяляр цзяриндя зярб едилир, ъцмя хцтбяляриндя чякилирди. 1122 илдя Мосул Атабяйляри – Зянэиляр беля бир дювлят йарада билдиляр. Атабяйлярин икинъи дювлятинин тямялини ися 1136 илдя Азярбайъанда Султан ЫЫ Тоьрулун оьлу Арсланшащын атабяйи Шямсяддин Елдяниз гойду. Султан Мащмудун дюврцндя Дярбянд базарындан алынмыш гыпчаг гулларындан олан Елдяниз, султанлыьын пайтахты Щямядана эятирилмиш, орада султанын вязири Ябу Щямид Яли ясСумайрамийя сатылмышды (Мирхонд, 13 яср). 1122 илдя исмаилилярин юлдцрдцйц щямин вязирин ямлакы султан тяряфиндян мцсадиря едилдикдя, Елдяниз дя онун хидмятиня кечмишди. Зиряклийи вя фярасяти иля сечилян Елдяниз аз мцддятдя йалныз инанылмыш адамлара щяваля олунан султан мятбяхинин башчысы вязифясинядяк йцксялмишди.

     Сядряддин Яли ял-Щцсейни. Яхбар яд-дювлят яс-Сялъугиййя. 37-ъи фясил

    ... Султан Арслан шащ ибн Тоьрулун йалныз ады щюкмдар иди, атабяй Елдянизин ися юзц ямрляр верир, игта торпаглары пайлайыр, хязиняляри сярянъамында  сахлайыр, онлары юлкянин истянилян йериня кючцрцрдц. Султан ися онунла бу мясяляляр барядя мцнагишяйя  эиря билмирди; атабяй Елдянизин идаря  ишляриндяки юзбашыналыьындан, ямрляр  вермясиндян вя истядийи адамлара игта пайламасындан  бязян онун цряйи сыхылырды.

     Султан ЫЫ Тоьрулун дюврцндя онун шяхси мямлцкляри сырасына кечирилян Шямсяддин Елдяниз султанын щяйат йолдашы Мюминя хатунун хцсуси щюрмятини газанмышды. Бу гадынын дяйярли тювсийялярини нязяря алан Елдяниз щеч вахт сарай фитня-фясадларына уймамыш, щюкмдарына даим сядагятли олмуш, буна эюря дя ямир рцтбясинядяк йцксяля билмишди. Мящз бу заман о, ЫЫ Тоьрулун азйашлы оьлу Арсланшащын атабяйи тяйин едилмишди. ЫЫ Тоьрулун юлцмцндян сонра щакимиййятя кечмиш йени султан Мясуд Елдянизи мярщум султанын дул галмыш арвады Мюминя хатунла евляндирди. Арранын бир игта кими Шямсяддиня верилмяси дя щямин вахта аиддир. 1127/28 илдян Арранын ясас шящяри Эянъя, еляъя дя Нахчыван вя бир чох башга торпаглар султан Мясудун атабяйи Гара Сунгурун идарясиндя иди. Щакимиййятдя олан султанын атабяйи кими бюйцк нцфуз сащиби олан ямир Гара Сунгур мцщцм игтисади вя стратежи ящямиййятя малик Эянъя шящяриндя игамятэащ гурдуьу цчцн Шямсяддин Елдяниз яввялки гцдрятини итирян Бярдядя гярарлашмышды. Аббаси хялифяляринин гызышдырдыьы сялъуг ямирляринин бир-бири иля дцшмянчилик едян груплары арасында щакимиййят уьрунда эедян вурушмалар заманы о, ясасян, мцшащидячи мювгейиндя дурараг, ялверишли мягам эюзляйирди. Бу дюврдя султан Мясуд тяряфиндян щцгуглары мящдудлашдырылан вилайят ямирляри мяркязи щакимиййятя гаршы ачыг мцбаризяйя башладылар. Мцхалифятя Гара Сунгур башчылыг едирди. Сялтянят иддиасында олан сялъуг шащзадяляри Сялъугшащ вя Давуд да ону мцдафия едирдиляр. Щямядана эялян Гара Сунгур Давудун варис елан едилмясиня, султанын яввялки вязиринин едамына, юз адамынын вязир тяйин едилмясиня наил олду. Чох кечмядян, вялиящд Давуд исмаилиляр, Фарс вилайятини тутмуш Сялъугшащ ися щямин вилайятин яввялки ямири Боз Апа тяряфиндян юлдцрцлдцляр. Лакин Эянъядя баш верян зялзяля заманы аилясинин щялак олмасы Гара Сунгурун мцбаризя мейданындан чякилмясиня, онун Эянъяйя гайытмасына сябяб олду. Дюврцн гайнаглары 1139 илдя Эянъядя вя ятрафында баш вермиш дящшятли зялзяля нятиъясиндя кянд вя галаларын йерля йексан олмасы, тякъя Эянъядя 230 мин инсанын гырылмасы барядя мялумат верир. Зялзялядян истифадя едян эцръц щюкмдары Деметре [1125–56] гошуну иля шящяря йцрцш етди вя Мхитар Гошун сюзляриня эюря, эцръцляр “халга зялзялядян бюйцк бяла эятирдиляр”.

     

     

     

    Мящз бу щцъум заманы эцръцляр щяля 1063 илдя, сялъугилярин щцъумлары дюврцндя, шящяр диварларына гойулмуш “дямирчи Ибращим Осман ибн Ангавейщин” дцзялтдийи мяшщур Эянъя дарвазасыны да щярби гянимят кими апардылар (щазырда Кутаиси йахынлыьында Эелати монастырында сахланылыр). Шящярин бярпасына башлайан, лакин 1141 илдя вяфат едян Гара Сунгурун вясиййятиня эюря, ямир Чавлы Азярбайъан вя Арранын щакими олур. Дюврцн мцряккяб сийаси шяраити ямир Чавлыны эащ ону вязифясиндя тясдиг едян султан Мясуду, эащ да Гара Сунгурдан сонра мцхалифятя башчылыг едян Фарс щакими ямир Боз Апаны дястяклямяйя сювг етди. Сон мягамда мцхалифятя гошулан ямир Чавлы 1146 илдя Зянъанда гяфлятян вяфат етди. Султан Мясуд яввялляр игта щцгугунда Халхала вя Азярбайъанын бир щиссясиня сащиб олан ямир Фяхряддин Тоьан Йцрякя Арраны да щядиййя етди. Лакин султанын бу аддымы да мцхалифятя гошулмуш Тоьан Йцряйи она йахынлашдырмады.

     

     

     

    Бярдядя галдыьы бу илляр ярзиндя Шямсяддин Елдяниз ямирлярин чякишмясиня гарышмамагла фцрсят эюзляйирди. Ямир Чавлынын юлцмцндян сонракы гарышыглыг заманы о, эюзлядийи мягамын йетишдийини баша дцшдц. Мирхондун вя Щясян бяй Румлунун мялуматына эюря, Шямсяддин бу дюврдя Ширваны да бир сцзерен кими юз щакимиййятиня табе едя билмишди. Мянбялярин йаздыьына эюря, султан Мясудун тапшырыьы иля о, Аррана гошун йеритмиш, сонра Ширваны, о ъцмлядян Бакыны яля кечирмишди. Ямир Чавлынын юлцмцндян истифадя едян Шямсяддин Нахчыван вилайятини дя юз мцлкляриня бирляшдирмиш, игамятэащыны Бярдядян Нахчывана кючцрмцш вя беляликля, Арранын бюйцк щиссясиня сащиб олмушду. Лакин Арранын ясас шящяри Эянъя вя онун ятрафлары Тоьан Йцряйин ялиндя иди. 1147 илдя Султан Мясудун вязири Хасс бяйин силащлы мцщафизячиси Эянъя йахынлыьында Тоьан Йцряйи гятля йетирди. Азярбайъан вя Арранын идаряси Хасс бяйя щяваля олунду.

    Юз сийаси рягиблярини бир-бир арадан эютцрян Султан Мясудун бу щярякяти бир чох вилайят щакимляринин, о ъцмлядян Шямсяддин Елдянизин наразылыьына сябяб олду. Хасс бяйин вязифядян узаглашдырылмасы иля ара чякишмяляри бир гядяр сянэиди. 1148 ил щадисяляри иля ялагядар Шямсяддин Елдянизин ады мянбялярдя артыг “Эянъя вя Арранын” сащиби кими дя чякилир. Албан мцяллифи Мхитар Гошун йаздыьына эюря, о, “гцдрятли щюкмдара чеврилди, бцтцн язямятли щакимляри язяряк, чохларыны юзцня табе етди, цсйан етмиш тцркманларын башчыларыны тамамиля дармадаьын етди. Арран юлкясиндя башланмыш щяйяъанларын гаршысыны алды”.

     1153 илдя йени сялъуг султаны Мящяммядин щакимиййятя эялмяси иля тахт-таъ цчцн тящлцкяли сайылан вязир Хасс бяй едам едилди; ясас шящяри Нахчыван олан Азярбайъан атабяйляри дювляти Арранын хейли щиссясини юзцндя бирляшдирди.

     Султанлыьын ишляриня гарышмадан Нахчывандакы игамятэащында галан вя йалныз юз мцлкляриндя яминманлыьын бяргярар олмасына чалышан Шямсяддин Елдяниз йенидян хялифя, султан вя ямирляр арасында сянэимяйян ганлы щакимиййят чякишмяляриня гошулду. Яввял Рей, сонра Нахчыван йахынлыьында баш верян вурушмаларда султан гошунларына мяьлуб олан Шямсяддин Елдяниз Нахчываны вя демяк олар, бцтцн Арраны тутмуш султандан яфв олунмасыны хащиш етди. Султан Мящяммядин разылыьы иля атабяй Шямсяддин Елдяниз Арран щакими, Мараьа сащиби Арслан Апа ибн Аьсунгур ял-Ящмядили ися Азярбайъан щакими тясдиг едилди.

     

     

    1161 илдя Ираг сялъуг султаны Сцлейманшащын тахтдан салынмасындан сонра Елдянизин щимайясиндя олан вя онун билаваситя кюмяйиля щакимиййятя эялян Арсланшащын султан елан едилмяси иля Азярбайъан Атабяйляри дювляти тарихиндя йени мярщяля ачылды. Бу вахтадяк феодал щакими кими йалныз Азярбайъан вя Арранын мцяййян щиссясиня сащиблик едян Азярбайъан атабяйи “бюйцк атабяй” титулу алмыш Шямсяддин Елдянизин нцфузу сайясиндя бцтцн Ираг султанлыьынын щягиги башчысына чеврилди. Ираг сялъуг султаны Арсланшащын игамятэащы олан Щямядан Азярбайъан атабяйляри дювлятиня башчылыг едян Шямсяддин Елдянизин ясас шящяри, дювлятин пайтахты олду. Бу замандан етибарян юзцнямяхсус диархийанын (икищакимиййятлилийин) йарадыъысына чеврилян Азярбайъан атабяйляри дювлятинин башчысы гошунлара юзц рящбярлик етмиш, дювлят вясаитляри цзяриндя нязаряти юз ялиндя ъямляшдирмиш, вассалларынын эерчяк сцзерени олмушду. Дашыдыьы “мялик” титулу атабяй щакимиййятинин ирси олдуьуну билдирирди. Азярбайъан атабяйляри дювлятинин башчысы юз адына пул кясилмяси, хялифя вя султандан сонра адынын хцтбялярдя чякилмяси щаггыны да ялдя едя билмишди. Али щакимиййят – султанын адындан фяалиййят эюстярмяк имканы газанмыш Шямсяддин Елдяниз Азярбайъан атабяйляри дювлятинин сярщядлярини эенишляндирмяйя наил олмушду. 1161 илдя яля кечирилян Рей игта кими Шямсяддин Елдянизин Рей щакими Инанъын гызына евлянмиш бюйцк оьлу Мящяммяд Ъащан Пящлявана верилди. Гум вя Гязвин султан мцлкляриня бирляшдирилди. 1162 илдя Мящяммяд ибн Аьгушун идаря етдийи Ярдябил вилайятинин яразиси дя яля кечириляряк, Ъащан Пящляванын мцлкляриня гатылды.Щямин ил Фарс щакими султандан вя атабяйдян вассал асылылыьыны гябул едяряк, онларын адына пул кясдирди. 1163 илдя Нишапур, Гумис вя Мазандаран вилайятляринин щакими Мцяййид Ай Апа, 1167 илдя Мосул атабяйи Гцтбяддин Мядуд, 1168 илдя Кирман атабяйи ЫЫ Арсланшащ, Хузистан щакими Шимля Елдянизлярдян асылы вязиййятя дцшдцляр.

     Бу дюврдя Ширваншащлар сарайында да ЫЫЫ Мянучещрин оьланлары арасында щакимиййят уьрунда мцбаризя эедирди. Бу мцбаризяйя Мянучещрин арвады, эцръц щюкмдарынын гызы Тамар да гошулмушду. Сийаси чякишмядя кичик оьлуна цстцнлцк верян Тамар Ширваны Эцръцстана бирляшдирмяк цчцн щятта гыпчагларын кюмяйиндян дя истифадя етмяйя чалышды. Лакин Шямсяддин Елдянизин ишя гарышмасы, эцръц щюкмдары ЫЫЫ Эеорэинин [1156–84] щцъумларыны дяф етмяси Ширван тахты цстцндя эедян мцбаризяйя сон гойду. ЫЫЫ Мянучещрин бюйцк оьлу Ы Ахситан [1160–96/97] ширваншащ олду. Тамар Ширваны тярк едяряк Эцръцстана гайытды. Ширванда ися щакимиййятя эялян Ы Ахситан атасынын сийасятини давам етдирди. Онун Сялъугилярдян олан асылылыьыны зярб етдирдийи сиккялярин бир цзцндя юзцнцн, диэяр цзцндя ися Султан Арсланшащын вя йа ЫЫЫ Тоьрулун адларынын щякк едилмяси дя эюстярир. 12 яср тарихчиси Сядряддин ял-Щцсейнинин мялуматына эюря, Азярбайъан атабяйляри дювлятини идаря едян Елдянизин мцлкляри “Тифлис гапыларындан Мякранадяк» узанырды. Ираг султанлыьынын щягиги башчысына чеврилмиш Шямсяддинин оьуллары Ъащан Пящляван султанын щаъиби, Гызыл Арслан ися баш командан вязифяляриня тяйин олундулар.

      

    Монгол щцъумларынадяк дювлятин гярбдя ясас рягиби онунла даим мцнагишядя олан эцръц щюкмдарлары иди. 1161 илин августунда чар ЫЫЫ Эеорэинин башчылыг етдийи эцръц гошунлары щямин дюврдя Арранын тяркибиндя, Елдянизлярин табелийиндя олан Ани, аз сонра ися Двин шящярлярини гарят вя талан едиб, ящалисини ясир алдылар. Чох кечмямиш Эянъя дя бу ъцр мцдахиля вя талана мяруз галды. Атабяй Елдянизин Хилат, Ярзян яр-Рум вя башга йерлярин щакимляри вя ямирляри иля бирликдя йаратдыьы бирляшмиш гцввяляр Эцръцстана щцъум едяряк, узун сцрян щярби ямялиййата башладылар. Эцръцляр мяьлуб едилдиляр. Сялъугилярин вассалы кими щяля дя Шяддадиляр сцлалясиня мянсуб ямирляр тяряфиндян идаря олунан Ани 1164 илин апрелиндя йенидян эцръцлярин щцъум вя гарятиня мяруз галса да, щямин илин сонунда азад едилди. Шямсяддин Елдяниз Анини Шяддадилярдян олан ямир Шащяншащын [1164–74] ихтийарына верди. Эцръц гошунларынын Эянъя (1166), Ани, Нахчыван (1174) вя башга йерляря йени щцъумлары 1175 илдя Атабяй Елдянизин, Султан Арсланшащын, Хилат вя Дийарбякир щакимляринин Ъащан Пящляванын башчылыг етдийи бирляшмиш гошунлары тяряфиндян якс-щцъумла дяф едилди. Азярбайъан атабяйляри дювлятинин шярг сярщядляри ися тез-тез Харязмшащ гошунларынын щцъумларына мяруз галырды.

     1175 илин нойабрында Азярбайъан Атабяйляри дювлятинин йарадыъысы Шямсяддин Елдянизин арвады, султан Арсланшащын анасы Мюминя хатун Нахчыванда вяфат етди. Дювлятин тяшяккцл вя илкин инкишаф мярщялясиндя мцщцм рол ойнайан, сийаси щяйатында фяал иштирак едян бу гадын Ираг султанлыьынын башчысы олмуш бюйцк оьлу Султан Арсланшащла Атабяй Шямсяддин арасында нормал мцнасибятлярин йаранмасына наил ола билмиш, беляликля, ара иьтишашларына йол вермямишди. Мящз онун дипломатик сяйи нятиъясиндя Шямсяддин Елдяниз, яслиндя, бцтцн султанлыьын эерчяк сащибиня чеврилмишди. Бу вахтдан башлайараг, яринин игамятэащынын, ясасян, султанлыьын пайтахты Щямядана кючмясиня бахмайараг, Мюминя хатун юмрцнцн сонунадяк Нахчыванда йашамышды. Онун вяфатындан сонра Шямсяддин Елдяниз юз севимли гадынынын шяряфиня Нахчыван шящяриндя мягбяря тикдирмяйя башламышды. Мягбярянин тикинтисини оьлу Ъащан Пящляван 1186 илдя баша чатдырмышдыр. Мюминя хатунун вяфатындан бир ай сонра зяманясинин бюйцк сийаси хадими олан Шямсяддин Елдяниз юзц дя юмрцнц баша вурду. Щямяданы тярк едяряк Нахчывана эялян, дювлят хязинясини (Ялинъя галасында сахланырды) вя тахт-таъын ямлакыны, еляъя дя бцтцн гошунлары юз нязаряти алтына алан Мящяммяд Ъащан Пящляван [1175–86] Азярбайъан атабяйляри дювлятинин икинъи атабяйи олду.

     Сядряддин Яли ял-Щцсейни. Яхбар яд-дювлят яс-Сялъугиййя. 39-ъу фясил

    Атабяй Елдянизин юлцм хябяри онун оьлу Мящяммяд Ъащан Пящлявана эялиб чатаркян о, щаъибляр ямири вязифясиндя  султан гуллуьунда иди вя онун ишлярини идаря едирди. О, султандан  ещтийат етдийи цчцн ата миниб Азярбайъана йола дцшдц, орада юз атасынын йерини тутду. О, хязиня ямлакыны яля кечирди, атлы вя пийада гошунлар топлады вя юз йериндя галмагла  щадисялярин эедишини вя онун щцгугларына даир султанын гярарыны эюзлямяйя башлады.

     Дювлятин тарихиндя мащир сийасятчи вя эюркямли дювлят хадими кими юзцнямяхсус йер тутмуш Ъащан Пящляванын юз атасы кими султанлыьын фактики щакимиййятини яля ала биляъяйиндян ещтийат едян Ираг ямирляри Султан Арсланшащы она гаршы галдырмаьа чалышырдылар. Лакин Азярбайъана щцъуму планлашдырса да, буну щяйата кечиря билмяйян султан, гардашы Ъащан Пящляванла барышыр, султанлыьын идарясини она тапшырыр вя чох кечмядян вяфат едир. Ъащан Пящляван Арсланшащын 7 йашлы оьлу ЫЫЫ Тоьрулу [1176–94] султанлыг тахтына отурдараг, юзц дя онун атабяйи олур. Дювлят щакимиййяти яслиндя Ъащан Пящляванын ялиня кечир. Щакимиййятинин илк дюврцндян Ъащан Пящляван онун табелийиндян чыхмаьа ъящд эюстярян Хузистан щакими ямир Айдоьду Шимлянин чыхышыны йатырдыр. Она табе олан щакимлярдян вя вассаллардан щеч бири Азярбайъан атабяйи Ъащан Пящляванын ямяли олараг султанлыьын бцтцн ишлярини идаря етмясиня етираз едя билмирди, чцнки о дювр мцяллифляринин (Сядряддин ял-Щцсейни, Ибн ял-Ясир вя башгалары) дили иля десяк, “бцтцн щакимляр Пящлявандан горхурдулар”. Гардашы Гызыл Арсланы Азярбайъана вя Аррана ъанишин тяйин едян Ъащан Пящляван ону Нахчыванда гойараг, юзц Щямядандакы султан сарайында галды, мяркязи щакимиййятин мющкямляндирилмяси цчцн мцщцм тядбирляр эюрдц. Ъащан Пящляванын дюврцндян башлайараг Азярбайъан атабяйляри дювлятинин идаря едилмяси мягсядиля, башда вязир олмагла, али идаря (диван ял-аля) тяшкил едилмишди. Ъащан Пящляван 70-я йахын шяхси мямлцкцнц ян мцщцм дювлят вязифяляриня тяйин етмиш, онларын кюмяйи иля дювлят идарячилийинин юзцнямяхсус системини – мямлцк елитасыны йаратмышды. Онун юлцмцндян 30 ил сонра да бу елита иътимаи-сийаси щадисялярдя апарыъы рол ойнайырды. Ъащан Пящляванын инзибатчылыг габилиййяти вя тялябкарлыьы сайясиндя дювлят идарячилик системинин щяр сащясиндя мющкям гайда-ганун йаранмышды. Щакимиййятдя олдуьу 10 ил мцддятиндя дювлят щеч бир хариъи мцдахиляйя мяруз галмады. Мцтямади олараг Азярбайъана щцъум едян эцръцлярля сцлщ баьланмыш, тящлцкяли шярг гоншусу Харязмшащларла вя Хилафятля достлуг мцнасибятляри йарадылмышды. Ян бюйцк уьурлардан бири Аьсунгурилярин ялиндя олан Тябризин алынмасы иди.

     

     

    Дюврцн мянбяляриндя Ъащан Пящляванын дюрд оьлу вя бир нечя гызынын олдуьу щаггында мялумат вар. Юз саьлыьында о, тцрк гызы Гцтейбя хатундан олан оьлу Ябу Бякри Азярбайъана вя Аррана щаким гоймуш, гардашы Гызыл Арсланы онун атабяйи етмишди. Рей, Исфащан вя Ирагын галан щиссялярини Рей щакиминин гызы Инанъ хатундан олан оьланлары Гутлуг Инанъ Мащмуд вя Ямир Ямиран Юмяр цчцн нязярдя тутмуш, Щямядан вилайятини кяниздян олан оьлу Юзбяйя вермишди. Ъащан Пящляванын арвады Защидя хатун яринин юлцмцндян (1186) сонра Нахчыванда йашамыш, Елдянизлярин хязиняси йерляшян Ялинъя галасынын сащиби олмушдур. Илк атабяй Шямсяддин Елдянизин дюврцндян атабяйляря табе торпаглардан эялян бцтцн эялирляр бу хязинядя сахланырды. Ъащан Пящляванын Защидя хатундан олан гызы Ъялалиййя сонрадан Нахчыван щакими олмушдур.

    Елдянизляр дювлятинин хариъи сийаси мювгелярини мющкямлятмяйя наил олмуш тяърцбяли сийасятчи Ъащан Пящляван бу йолла оьланлары арасында эяляъякдя ола биляъяк дахили чякишмялярин гаршысыны алмаьа чалышмышдыр. Мцасири – тарихчи Ибн ял-Ясир онун щаггында йазырды: “О, хошхасиййятли, ядалятли, мцдрик вя сябирли щюкмдар иди. Онун щакимиййяти дюврцндя юлкяляр сцлщ шяраитиндя, ряиййят ися ямин-аманлыгда йашайырды”. Ъащан Пящляванын юлцмцндян сонра онун вясиййяти иля щакимиййятя эялян гардашы Мцзяффяряддин Осман ибн Елдяниз Гызыл Арсланын [1186–91] сийаси щадисялярля зянэин щюкмдарлыьы дюврцндя Азярбайъан атабяйляри дювлятиндя мяркязи щакимиййятя гаршы чыхышлар баш верди. Ъащан Пящляванын бцтцн сабиг мямлцкляри Гызыл Арсланын тяряфиндя олсалар да, формал олараг султан титулу дашыйан ЫЫЫ Тоьрул, Пящляванын арвады Инанъ хатун вя бир сыра мцхалиф ямирляр Щямядана эяляряк, дювлятин идарясини цзяриня эютцрян йени атабяйя гаршы чыхдылар. 1187 илдя Щямядан йахынлыьында мцхалиф гцввялярля бир нечя эцн давам едян дюйцшдян сонра атабяй гошунлары эери чякилди. Лакин рягиб ъябщясиндя зиддиййятляр сянэимирди.

     Сядряддин Яли ял-Щцсейни. Яхбар яд-дювлят яс-Сялъугиййя. 39-ъу фясил

    Атабяй Пящляван юз оьлу Ябу Бякри Азярбайъан вя Арранын щакими тяйин едиб онун тярбийясини ямиси Мцзяффяряддин Гызыл Арслана тапшырмышды. Рейи, Исфащаны вя Ирагын галан йерлярини о,  юз оьланлары Инанъ Мащмуд вя Ямир Ямиран Юмяр цчцн айырмыш, Щямяданы ися Юзбяйя вермишди.

     Хялифя ян-Насирин кюмяйиндян истифадя едян Гызыл Арслан 1188 илин мартында тянтяня иля ЫЫЫ Тоьрулун гойуб эетдийи Щямядан шящяриня дахил олду, хялифя фярманы иля мцстягил щюкмдар елан едилди. Юз мцхалифи, гардашы арвады Инанъ хатуна евлянмякля онунла вя гардашы оьланлары иля барышыьа наил олан Гызыл Арслан, чох чякмядян, Щямядан йахынлыьында баш верян сон дюйцшдя Султан ЫЫЫ Тоьрулун гошунларыны мяьлуб етди, юзцнц ися ялигандаллы Нахчыван йахынлыьындакы Гящрям галасына салдырды. Мящз бу дюврдя Исфащан, Рей вя башга шящярлярдя атабяйин тяряфдарлары иля ялейщдарлары арасында баш верян тоггушмалара бахмайараг, Гызыл Арслан Ираг султанлыьынын мцтляг щакими ола билди. Азярбайъан, Арран, Щямядан, Исфащан, Рей вилайятляриня, онлара битишик яразиляря сащиблик етди; Фарс вя Хузистан щакимляри вассал кими она табе олду. Щяля Шямсяддин Елдяниз дюврцндя Сялъугилярин сцзеренлийини гябул едян ширваншащ Ы Ахситан атабяй Гызыл Арсланын щакимиййятинин илк илиндя онун торпагларына щцъум етди. Якс щцъума кечян Гызыл Арслан Ширваншащ гошунуну юлкянин икинъи пайтахты Бакыйадяк тягиб етди. Бундан сонра о, Шамахыны тутду, Дярбяндядяк бцтцн торпаглары яля кечирди. Бу дювря аид Ширван пулларынын цзяриндя ширваншащын вя хялифянин адларындан башга Султан ЫЫЫ Тоьрулун да ады зярб едилди.

     Лакин Гызыл Арслан эерчяк щакимиййятинин мющкямляндирилмяси цчцн мювъуд олан бцтцн имканлардан истифадя етмяди; сарайында баш алыб эедян фитня-фясад 1191 илдя онун юлдцрцлмяси иля нятиъялянди. Щяля Ъащан Пящляванын щакимиййяти заманы Азярбайъан вя Арранын щакими тяйин едилмиш оьлу Ябу Бякр анасы Гцтейбя хатунун тящрики иля Нахчывана эяляряк, Елдянизлярин Ялинъя галасындакы хязинясини яля кечирди. Азярбайъан атабяйляри дювляти Ъащан Пящляванын оьуллары арасында бюлцндц: Инанъ хатунун оьуллары Гутлуг Инанъ вя Ямир Ямиран Щямядан вя она гоншу вилайятляря, Инанъ хатунун юзц Рейя сащиб олдулар. Беляликля, щакимиййят уьрунда эедян дахили чякишмяляр илк атабяйляр дюврцндян бюйцк бир империйайа чеврилмиш Азярбайъан атабяйляри дювлятинин сярщядляринин даралмасына, тяняззцл дюврцнцн башланмасына сябяб олду. Сцлалядахили ихтилафлар хариъи мцдахилянин эцълянмясиня, харязмшащларын, эцръцлярин, хялифя гошунларынын щцъумларынын артмасына эятириб чыхарды. Ара чякишмяляринин артдыьы бу дюврдя Султан ЫЫЫ Тоьрул Гязвин йахынлыьында Гутлуг Инанъла апардыьы уьурлу дюйцшдян (1192) сонра йенидян Щямядана дахил олараг, султан тахтына отурду.

    Яввялки Елдянизлярдян фяргли олараг, Ябу Бякр Нахчыванда галыб, йалныз Азярбайъана щакимлик едир, Тябризи тутмуш гардашлары Гутлуг Инанъла Ямир Ямиранын щцъумларынын гаршысыны алырды. Зянъана гачмыш Гутлуг Инанъ харязмшащ Тякишля бирляшяряк, Рей йахынлыьында сонунъу Сялъуг султаны ЫЫЫ Тоьрулун юлдцрцлмяси иля нятиъялянян дюйцшдя (1194) она галиб эялди. Ираг султанлыьы яразисинин бюйцк щиссяси харязмшащын ялиня кечди. Ябу Бякрин Ширвана гачмыш о бири гардашы Ямир Ямиран ширваншащ Ы Ахситанын гызы иля евлянди вя чох кечмядян Ябу Бякря гаршы эцръц щюкмдары Тамар иля иттифага эирди. 1194 илин ийунунда бирляшмиш эцръц-Ширван ордусу, еляъя дя Ябу Бякрдян наразы олан бязи Арран ямирляри вя тцркман дястяляри Шямкир йахынлыьында Азярбайъан атабяйинин ордусуну мяьлубиййятя уьратды. Шямкир, ятраф шящяр вя галалар Ямир Ямиранын ялиня кечди. Бейляган йахынлыьында баш верян икинъи дюйцшдя дя мяьлуб едилян Ябу Бякр эцъля ъаныны гуртарыб Нахчывана гачды. Азярбайъанын шималында чох йерляри яля кечирмиш, эцръц щюкмдарындан вассал асылылыьыны гябул етмиш Ямир Ямиранын Эянъядя мющкямлянмяк истяйи шящяр ящалиси тяряфиндян наразылыгла гаршыланды. Ямир Ямираны юлдцрян эянъялиляр Ябу Бякря мцраъият етдиляр.

     

     

     

    Ябу Бякр Эянъяни юз оьлунун ихтийарына вериб Нахчывана гайытды. Еля бу заман султанлыгда Елдянизлярдян башга щеч бир щакимиййяти танымаг истямяйян мямлцклярин тязйиги иля Харязмшащ Тякиш Ябу Бякри султанлыг тахтында отуртмаьа чалышды. Ябу Бякр гардашы Юзбяйи Щямядана эюндярди. Султанлыьын идаряси Юзбяйя щяваля едилди. Узун чякишмялярдян сонра мювгелярини мющкямлядя билмиш Юзбяк вя Ябу Бякр аталары Ъащан Пящляванын мямлцкляринин вя Ираг ямирляринин кюмяйи иля Харязм щярби щиссялярини юлкядян гова билдиляр. Мянбяляр артыг бу заман сийаси ишлярля мяшьул олмагданса, ейш-ишрятя гуршанан Ябу Бякрин юз дювлятинин тящлцкясизлийиня аз фикир вердийини гейд едирляр. Вязиййятдян истифадя едян эцръцляр Эянъянин уьурсуз мцщасирясиндян сонра Двини яля кечирдиляр, сонра Нахчывана доьру щярякят етдиляр. Бундан хябяр тутан Ябу Бякр Нахчываны тярк едиб Тябризя чякилди. 1204–05 иллярдя эцръцляр Азярбайъанын ичяриляриня, орадан Хилата, Яръишя вя башга йерляря сохулуб щяр йердя таланчылыг вя гарятля мяшьул олур вя йашайыш мяскянлярини даьыдырдылар. Бу щцъумларын гаршысыны алмаьа чалышан Ябу Бякр эцръц щюкмдарынын гызы иля евлянди. Мянбялярин йаздыьына эюря, щямин издиваъдан сонра эцръцляр Ябу Бякрин щакимиййятинин сонунадяк Азярбайъана щцъум етмирдиляр. Ябу Бякрин зяифлийиндян истифадя едян Мараьа щакими Ялаяддин Кюрпя Арслан вя Ирбил щакими Мцзяффяряддин Эюйбары Тябризя щцъум етдиляр. Ъащан Пящляванын мямлцкц Шямсяддин Айдоьмуш Ябу Бякрин хащиши иля она кюмяйя эяляряк атабяй гошунлары иля бирликдя Мараьаны мцщасиряйя алды. Гысамцддятли мцщасирядян сонра барышыг имзаланды. 1208 илдя Мараьа щакими Кюрпя Арсланын вяфаты иля Аьсунгуриляр сцлалясиня мянсуб ял-Ящмядили нясли сона чатды. Бундан истифадя едяряк, Мараьаны вя Руиндеж галасыны тутан Ябу Бякр, аз сонра харязмшащларын йени щцъумуну дяф етди. 1210 илдя щакимиййятинин чох иллярини Нахчывандакы игамятэащында кечирян Ябу Бякрин юлцмц иля онун ийирми иллик щюкмранлыьы баша чатды. Ябу Бякрин юлцмцндян сонра она табе мцлкляри гардашы Мцзяффяряддин Юзбяк [1210–25] идаря етмяйя башлады. Онун щакимиййятинин илк илиндя эцръцлярин Азярбайъана ян бюйцк щярби йцрцшляриндян бири баш верди.

    Яввялъя Нахчывана щцъум едян эцръцляр, шящяри яля кечиря билмяйяряк, Ъулфайа доьру йюнялдиляр вя Дярядцз дярясини кечиб, Мяряндя йахынлашдылар. Ораны талан етдикдян сонра Тябризи мцщасиряйя алдылар. Тябризин щакими, Ъащан Пящляванын арвады Защидя хатун бюйцк мигдарда баъ вермякля шящяри хилас етди. Даща сонра Мийаня, Зянъан, Гязвин, Ябщяр, Ярдябил, Мярянд вя башга шящяр вя кяндляр талан олунду.

     Орта яср мцяллифинин (Сядряддин ял-Щцсейни) йаздыьына эюря, эцръцляр эери гайыдаркян “бир чох галалары яля кечирир, Нахчыван вя Бейляган шящярляри цзяриня хяраъ гойурлар”. Юзбяйин щакимиййяти дюврц феодал чякишмяляринин вя щярби йцрцшлярин давам етмяси, мяркязи щакимиййятин зяифлямяси иля сяъиййялянир.

    Азярбайъан атабяйляри дювлятинин рягибляриндян олан харязмшащын бюлэядяки щярби цстцнлцйц атабяй Юзбяйи онун вассалы олмаьа вадар етди. Ян-Нясявинин (13 ясрин 1-ъи йарысы) мялуматына эюря, “Ширван Дярбяндинядяк Арранын вя Азярбайъанын минбярляриндян султанын шяряфиня хцтбяляр охунур”. Эцръцлярин юлкяйя щцъумларынын гаршысы да харязмшащлар тяряфиндян алынды.

     Азярбайъан атабяйляри дювлятинин тяняззцлцнцн эцъляндийи бир заманда Хачынчай вя гисмян дя Тяртярчай щювзяляриндя албан Мищраниляр няслиндян олан Щясян Ъялалын [1215–61] башчылыьы иля Ар-ах-Хачын кнйазлыьы йаранды. Харязмшащын кюмяклийи иля эцръц щцъумларынын арасынын кясилдийи бу дюврдя, атабяй Юзбяк дювлятин хязинясиня верэи юдямякдян имтина етмиш йерли щакимляри ъязаландырмаг мягсядиля 1214/15 илдя Гарабаьа (Хачына) йцрцш етди. 13 ясрин аноним мцяллифинин мялуматына эюря, атабяйляр цчцн уьурлу олан бу йцрцш онлара зянэин щярби гянимят эятирди. Лакин Щясян Ъялал верэи юдямяк мцгабилиндя олса да, юз мцлклярини горуйуб сахлайа билди. О дюврцн нцфузлу нясилляри иля гощумлуг ялагяляри олан, албан тарихи-ядяби янянялярини давам етдирмяйя чалышан Щясян Ъялал бу аьыр иллярдя дя албанларын ярази бирлийини мцщафизя етмишди. Лакин, щяля яряб ишьалынын илк илляриндян башлайан григорйанлашма просеси Арсах–Хачын ящалисинин 12–13 ясрлярдя албан дили иля йанашы гядим ермяни дилини ишлятмясиня эятириб чыхартды. 1216 илдя Щясян Ъялал албан католикосу Нерсесин хащиши иля Албанийанын баш килсяси – Ганзасар монастыр комплексинин тикинтисиня башламаг щаггында ямр верди. Юзцнцн чевик сийасяти иля Щясян Ъялал щятта монголларын щцъуму дюврцндя вя ондан сонра да щакимиййятини сахлайа билди .

     

     Бу дюврдя Мяркязи Асийада башланан монгол щцъумлары Ъянуби Гафгазын сийаси щяйатына бюйцк тясир етди.

     Монголларын Азярбайъана илк йцрцшц. 1221 илин йанварында монголлар Ъябя нойонун вя Субутай бащадырын башчылыьы иля Хорасандан вя Ираги-Яъямдян кечяряк, Азярбайъан яразисиня сохулдулар.

    Гаршыларына чыхан шящяр вя кяндляри виран вя талан едян монголлар Юзбяйин игамятэащы Тябриз шящяриня щцъум етсяляр дя, бюйцк тязминат мцгабилиндя ниййятляриндян ял чякдиляр. Юзбяйин, эцръц щюкмдары вя башга гоншу щакимлярля рягиблийи унудараг, цмуми дцшмяня гаршы бирэя вурушмаг чаьырышы ъавабсыз галды. Мараьаны, Ярдябили, Сярабы яля кечириб виран вя талан едян монголлар, Ряшидяддинин (13 яср) мялуматына эюря, Нахчываны да виран вя талан етмяйя, ящалисини гырмаьа башладылар. Йалныз Нахчыван щакими, Юзбяйин оьлу Хамушун монголлара табе олмасы гырьыны дайандырды. Бейляган шящяри, ящалисинин эярэин мцгавимятиня бахмайараг, гыса мцщасирядян сонра ишьал олунду, сакинляри ися гылынъдан кечирилди. Эянъя галасынын алынмазлыьы шящяри хилас ется дя, ону тязминатдан гуртармады. Ширваншащлар дювлятинин пайтахты Шамахы шящярини ися, щятта галын диварлар да хилас едя билмяди. Ширванлыларын ряшадятиня бахмайараг, мцщасиряйя дцшмцш Шамахы даьыдылды, гарят олунду, ящалиси мящв едилди. Монголларын Дярбянди яля кечирмяк ъящди ися баш тутмады. Бунунла монголларын кяшфиййат характерли биринъи йцрцшц баша чатды.

     Чох кечмядян, 1222–23 иллярдя башлайан гыпчаг басгынлары, эцръц щцъумлары азярбайъанлылары йени бялаларла цзляшдирди.

     Ъялаляддин Мянгбурнунун Азярбайъанда щакимиййяти. 1224 илдя харязмшащ Мящяммядин оьлу Гийасяддин Пиршащ Елдянизлярин мцлкляриндян олан Ираги-Яъями тутараг, Юзбяйя алчалдыъы сцлщ баьлатдырды. Лакин атабяйин баъысы – Нахчыван щакими Ъялалиййя иля евлянмяси дя Пиршащын мцвяффягиййятини горуйуб сахлайа билмяди.

     Бу дюврдя Пиршащын щяля 1221 илдя монголлара гаршы уьурсуз щцъумундан сонра Щиндистана гачмыш кичик гардашы Ъялаляддин Мянгбурну Харязмшащлар дювлятинин монголлар тяряфиндян мящв едилмясиндя эцнащкар сайдыьы Аббаси хялифяси ян-Насири ъязаландырмаг цчцн 1225 илдя Баьдада йцрцш етди. Хялифя гошунларыны мяьлубиййятя уьрадан Ъялаляддин щямин илин май айында Азярбайъан яразисиня сохулду. Щеч бир мцгавимят эюрмядян Мараьа шящярини, 7 эцнлцк мцгавимятдян сонра ися атабяй Юзбяйин тярк етдийи Тябриз шящярини яля кечирди. Юзбяк яввял Эянъядя, сонра ися Нахчывандакы Ялинъягалада сыьынаъаг тапды. Юлкянин идаряси фактики олараг Юзбяйин арвады, сонунъу сялъуг султаны ЫЫЫ Тоьрулун гызы Мялейкянин ялиня кечди. Юз мцлклярини горумаг хатириня о, султан Ъялаляддинля никащ баьлады. Юзбяйин юлцмц иля Азярбайъан Атабяйляри дювлятиня сон гойулду. Шямсяддин Елдянизин ювладларына табе олан яразиляр Азярбайъанда, Арранда, Ширванда вя Эцръцстанда аьалыг едян харязмшащ Ъялаляддин Мянгбурнунун ялиня кечди. Ня Ъялаляддиня хидмят етмяк истяйиндя олан Юзбяйин оьлу Гызыл Арслан Хамушун, ня дя дювлятин бязи ямиряринин “яввялки сцлаляни бярпа етмяк” (ян-Нясяви) ъящдляри щеч бир нятиъя вермяди. Ширваншащ ЫЫЫ Фярибцрздян [1225– 1243/44] Сялъугиляр цчцн илдя 50 мин динар верэи тяляб олунду.

     Ибн ял-Ясир. Ял-камил фи-т-тарих Сонра [татарлар] Рейя, Щямядана, ялЪибял  юлкясиня сохулуб Ираг сярщядляриня гядяр  эялдиляр. Сонра Азярбайъана вя Аррана  дахил олуб бир илдян аз мцддятдя юлкяляри харабайа чевириб ящалинин яксяриййятини гырдылар. Йалныз гачанлар юзлярини хилас едя билдиляр. Бу мисли эюрцнмямиш бир ящвалатдыр. Азярбайъанла Арранын ишини битириб татарлар  Ширванын Дярбяндиня тяряф эедяряк бураларын  шящярлярини зябт етдиляр... Бурадан Аллан вя  Лязэиляр юлкяляриня сохулуб, о йерлярдя йашайан мцхтялиф халглары гырыр, гарят вя талан едирдиляр. Сонра тцрклярдян сайъа ян чоху олан гыпчагларын цстцня щцъум едиб, растларына эялянлярин щамысыны гылынълардан кечирдиляр, галанлары ися мешяляря вя даьлара сыьындылар. Бцтцн бу ишляри татарлар ян гыса вахт ярзиндя, неъя дейярляр, бир сяфярин ъяряйан едян эцнляриндя эюрдцляр. Тарихчилярин дедийи кими, бцтцн дцнйаны зябт едян Исэяндяр щеч татарлар кими беля тезликля ишлярини битирмямишди.

     1226–27 иллярдя Тифлися ики йцрцш тяшкил едилди. 1227 илдя Ъялаляддинин вязири Шяряфялмцлк игта щцгугунда табелийиндя олан Бейляган вя Муьан торпагларындан ялавя ширваншащларын чайарасы Эустясби вилайятини дя тутду. Лакин бир гядяр сонра Ъялаляддин щямин вилайяти ширваншащ Ы Эяршясбин (Эуштясб) [1204–25] эцръцляр тяряфиндян эировда сахланылан оьлу Султаншаща игта кими гайтарды.

     Бцтцн Азярбайъаны (Ширвандан башга) тутмуш Ъялаляддиня гаршы баш верян чыхышларын тез бир заманда йатырылмасы юлкянин мцлк сащибляринин султана итаят эюстярмяси иля нятиъялянди. Онун уьурларыны юзляри цчцн тящлцкя щесаб едян Кичик Асийанын, Шамын вя Шимали Месопотамийанын бцтцн кичик ханяданлары Ъялаляддиня гаршы иттифаг йаратдылар. 1230 ил августун 10-да Ярзинъан йахынлыьында, Йясся-Ъямян даьы йанында баш верян ясас дюйцшдя харязмшащ ордусу дармадаьын едилди. Хилатда сыьынаъаг тапан Ъялаляддин, гошунунун галыглары иля Азярбайъана гайытды. Бу мяьлубиййят монголларын Азярбайъана йени щцъумуна сябяб олду. Ъялаляддин монголлара гаршы иттифаг йарада билмяди. Азярбайъанын бир чох бюлэяляриндя, хцсусиля, Эянъядя вя башга йерлярдя юзбашыналыглар тюрядян Харязм дястяляриня гаршы гийамлар баш верди. Эянъядяки цсйана Бяндяр адлы шяхс башчылыг едирди. Гийамы динъ йолла йатырмаг ъящдляри нятиъя вермяди. Шящяря дахил олан вя гийамы амансызлыгла йатыран султан, Бяндяри вя 30 силащдашыны едам етдирди.

     Ибн ял-Ясир. Ял-камил фи-т-тарих Шамахынын ишини битирдикдян сонра Дярбянд кечидини ашмаг истядиляр, лакин буну баъармадылар. Беля олдугда,  татарлар Ширван Дярбяндинин сащиби Ширваншащын йанына адамларыны  эюндяриб ондан хащиш етдиляр ки, о, сцлщ баьламаг цчцн юз нцмайяндясини эюндярсин.  Ширваншащ да он няфяр юз яйанларындан эюндярди. Татарлар онлардан бирини юлдцрдцляр вя галанларына дедиляр: "Яэяр сиз Дярбянддян кечмяк йолуну бизя эюстярсяниз, сизя аман веряъяйик, якс тягдирдя сизи дя бу адам кими юлдцряъяйик". Саь галанлар татарлара дедиляр: "Бура Дярбянддир вя ялбяття,  бурайа щеч бир йол йохдур. Лакин бурада кечмяйя йарайан вя башга йерлярдян асан олан ъыьыр вар". Татарлар бу адамларын  ардынъа йола дцшцб Дярбянди кечиб йолларыны давам етдирдиляр.

     Аз сонра, гоншу щакимлярдян кюмяк эюзлямяйин ябяс олдуьуну баша дцшян султан Эянъяни тярк етди. Монголларын мцщасирясиндян чыхан Ъялаляддин 1230 илин августунда Мяййафаригин яйалятинин Ейнбяр кянди йахынлыьында кцрдляр тяряфиндян гятля йетирилди. Онун кющня рягиби Хилат щакими ял-Мялик ял-Яшряфинин узагэюрянликля сюйлядийи, Ъялаляддин Мянгбурнунун “мящви татарларын ислам торпагларына эирмяси демякдир. Инди бизимля йяъуъ-мяъуълар (йяни, монголлар) арасында дивар ола биляъяк Харязмшащ кимиси йохдур” сюзляри тезликля тясдиглянди. Монголлар бцтцн ятраф йерляри яля кечирдиляр. Азярбайъанда монгол щюкмранлыьы дюврц башланды.

     Иътимаи-игтисади щяйат вя мядяниййят. 11–12 ясрлярдя юлкянин тясяррцфат щяйатына вя игтисадиййатына мцяййян зяряр йется дя, цмуми игтисади инкишаф давам етмякдя иди. Хилафятин щакимиййятинин  зяифлядийи иллярдя йерли феодал дювлятляринин тяшяккцл тапмасы, Сялъуг йцрцшляри дюврцндя кючяри оьуз тайфаларынын Азярбайъана юз мал-гара вя гойун сцрцляри иля эялмяси, бунун нятиъяси олараг, хцсусиля шящярлярин ят, йаь, сцд мящсуллары, йун вя гошгу щейванлары иля тямин олунмасы юлкянин тясяррцфат щяйатынын тядриъян дирчялмясиня, ящалинин йашайыш сявиййясинин нисбятян йцксялмясиня сябяб олду. Сялъуг йцрцшляри иля ялагядар Азярбайъанда кючяри тясяррцфатын пайы артса да, ящалинин яксяриййятини малдарлыгла йанашы якинчиликля дя мяшьул олан кяндлиляр тяшкил едирди. Ъоьрафи вя тарихи шяраитя эюря, Азярбайъанда малдарлыьын кючяри йайлаг-гышлаг вя йарымкючяри формалары мювъуд иди. Малдарларын аран йерлярдя дя гяти мцяййянляшдирилмиш гышлаглары, даьларда ися йайлаглары варды.

     10–12 ясрлярдя Азярбайъан Шяргин ян инкишаф етмиш якинчилик юлкяляриндян бири иди. Мювъуд торпаг мцлкиййяти формалары – дивани (султан, дювлят), таъ вя йа хасс, игта, вягф, мцлк, ъамаат (иъма) яввялки дюврлярдя олдуьундан чох фярглянмирди. Сялъугилярин табелийиндя олан башга йерлярдя олдуьу кими, Азярбайъанда да бу дюврдя игта мцлкиййяти формасы цстцнлцк тяшкил едирди. Лакин яряб ишьалындан сонракы дюврдя феодал мцлкиййят формаларынын инкишафы иля ялагядар игта мцлкиййят формасынын да мязмуну дяйишди. Сялъуг щакимиййяти илляриндя игтанын хцсусиля гошун башчыларына хидмят щаггы кими пайланмасы эениш вцсят алды.

    Атабяйляр дюврцндя дя игта мцлкляринин хидмят щаггы кими ямирляр вя мямлцкляр арасында бюлцшдцрцлмяси щаггында фярманлар верилмишди. Лакин дювлят торпагларынын игта кими пайланмасы феодал пяракяндялийи цчцн иътимаи-игтисади зямин йарадыр, мяркязи щакимиййятин зяифлямясиня сябяб олурду.

     Сялъуг йцрцшляри нятиъясиндя бязи шящярлярин даьылмасы, кючяри тясяррцфатын эенишлянмяси Азярбайъанда шящяр щяйатынын цмуми инкишаф мейлинин гаршысыны ала билмяди. Шящярлярин сащясинин артмасы иля йанашы, онларын сосиал-игтисади структурунда да мцяййян дяйишикликляр баш верди. Мящз бу дюврдя шящяр щяйатынын мяркязи гяти олараг шящристандан тиъарят-сяняткарлыг уъгарларына – рабадлара кечди. Шящярлярин эюркями дяйишди.

     

     

     

    Мющкям вя уъа диварларла ящатя олунмуш ичгала – кущяндиз (вя йа нарынгала) яввялки кими йеня дя шящярин ян мющкямляндирилмиш щиссясиндя иди. Кущяндизин ятрафында кющня шящяр мящялляляринин ъямляшдийи шящристан йерляширди. Адятян, о да диварларла ящатя едилирди. Бу дюврдя, демяк олар, бцтцн Азярбайъан шящярляри мцдафия гурьулары системиня малик иди. 12–13 ясрин яввялляриндя Азярбайъанда йетмишядяк ири, орта вя кичик шящярляр варды. 9–10 ясрляря нисбятян шящярлярин цмуми сайы хейли азалса да, бу щеч дя шящяр щяйатынын тяняззцлц демяк дейилди. Яксиня, шящярляр йени, даща йцксяк инкишаф пиллясиня галхдылар. Эянъя, Тябриз, Нахчыван, Бакы, Дярбянд, Мараьа, Ярдябил, Шамахы, Бейляган бу дюврцн ири тиъарят-сяняткарлыг мяркязляри иди. Эянъя, Тябриз вя Шамахынын 100 мин няфярдян чох, Нахчыванын тягр. 80–100 мин, Бейляганын тягр. 40 мин ящалиси варды. Бу дюврдя Шяргин ян ири тиъарят-сяняткарлыг мяркязляриндян олан Эянъя юз яввялки ящямиййятини итирмиш Бярдяни хейли архада гоймушду. 12 ясрин 20–30-ъу илляриндя баш верян зялзяляляр, эцръцлярин даьыдыъы басгын вя гарятляри Эянъяни инкишафдан гоймамыш, шящяр йенидян бярпа едиляряк, яввялки язямятини эери гайтармышды.

     О дюврцн ян мцщцм шящярляриндян олан Тябриз 1042 илдя баш вермиш зялзялядян бюйцк зийан чякся дя, чох кечмядян йенидян бярпа олунду, Ряввадилярин, хцсусиля Елдянизлярин дюврцндя эюзял, эур шящяря чеврилди. Мянбяляр Елдянизлярин ясас шящяри Нахчываны да бюйцк вя абад шящяр кими тягдим едирляр. Бакы бу дюврцн илк чаьларында кичик шящяр олса да, артыг 12 ясрдя, хцсусиля Ширваншащларын игамятэащы бура кючцрцляндян сонра, мцдафия гурьулары иля мющкямляндирилмиш гала-шящяря чеврилмишди.

     

     

    Сяняткарлыг вя тиъарят мяркязляри олан ири шящярляриндян фяргли олараг Азярбайъанын кичик шящярляри яввялляр олдуьу кими йарымаграр характер дашыйырдылар. Беля шящярлярин [Мийаня, Халхал, Каьазкунан (Хуняъ), Ящяр, Сяраб, Унар, Ъябряван, Шиз, Ушнущ, Дящщярряган, Бярзянъ, Шямкир, Шяки вя с.] чохунун игтисадиййатында баьчылыг вя малдарлыг мцщцм йер тутурду. Шящярлярин вя шящяр сяняткарлыьынын инкишафы, ямтяя-пул мцнасибятляринин кянд тясяррцфатына эениш сурятдя дахил олмасы вя нящайят, щяля еркян орта ясрлярдян ъошгун фяалиййят эюстярян эениш тиъарят-карван йоллары шябякясинин мювъудлуьу 11 ясрин сону – 12 ясрдя Азярбайъанын тиъарят-игтисади ялагяляринин эенишлянмяси цчцн ялверишли шяраит йаратды. Бакы, Эянъя, Нахчыван, Шамахы, Бярдя, Дярбянд, Шабран вя диэяр Азярбайъан шящярляри яразисиндя тапылмыш йерли вя кянарда зярб едилмиш гызыл вя хцсусиля мис сиккяляр, бу шящярлярин 11–12 ясрлярдя инкишаф етмиш ялагяляриндян хябяр верир. Азярбайъан таъирляри дахили вя хариъи базарлара нефт, памбыг, ипяк, дуз, мейвя, балыг, бойаг, ядвиййат вя с. эюндярир, Бюйцк Ипяк йолу вя онун шахяляри васитясиля Шярг вя Гярбля тиъарят ялагяляри сахлайырдылар.

     Беляликля, монголларагядярки Азярбайъанын игтисади вязиййяти мящсулдар гцввялярин артмасы, тиъарятин вя мал-пул мцнасибятляринин эенишлянмяси иля сяъиййялянир. Бу просес щяля давам етмякдя олан эцмцш чатышмазлыьы шяраитиндя эедирди. Тядиййя (юдяниш) васитяси кими эцмцш мисля явяз олунмушду. Гызыл пул зярб етмяк ихтийары йалныз Бюйцк Сялъуги султанларына мяхсус иди. Бу дюврдя дахили базарда Азярбайъан дяфиняляриндя ашкар едилмиш Бизанс гызыл пуллары да ишлядилирди. Азярбайъан шящярляринин зярбханаларында йерли феодал дювлятлярин (Саъиляр, Ряввадиляр, Салариляр, Шяддадиляр вя б.) башчылары, о ъцмлядян, Ширваншащлар вя Елдянизляр юз пулларыны кясдирирдиляр.

     11–12 ясрлярин верэи системи яввялки дюврлярин гайда-ганунларынын чохуну мцщафизя етмишди. Мянбялярдяки мялумата эюря, сялъуг ишьалындан сонра кянд щяйатынын артыг сабитляшмиш игтисади системиндя мцщцм дяйишиклик баш вермяди. Верэиляр хцсуси “верэи дяфтярляри” цзря алынырды. Ясас верэи нювляриндян олан торпаг верэиси – хяраъ яввялки кими натура вя йа пулла, гейри-мцсялманлардан алынан ъан верэиси – ъизйя ися пулла юдянилирди. Ушр (онда бир) верэиси хасс вя игта торпагларынын мцсялман сащибляриндян алынырды. Щагг (щцгуг) верэиси (щаггидивани) диванын хейриня юдянилирди. Отлаглардан истифадя едян кючярилярдян алынан верэи щцгуги-мяраи адланырды. Мал яс-силащ вя аляф (улуфа) верэиляри щярби ещтийаълары юдямяк цчцн нязярдя тутулурду. Бу вя башга (нузул, мяунят, мянял, гисмят, дяраиб, тяййарат, нан-паря вя с.) верэи нювлярини юдямякля йанашы, ящали ейни заманда, мцхтялиф аьыр мцкялляфиййятляри (йоллар, кюрпцляр салмаг, гошуна гуллуг етмяк, тикинтилярдя ишлямяк вя с.) дя йериня йетирмяли иди.

     

     

    Арды-арасы кясилмяйян мцщарибяляр, аълыг, хястялик, бащалыг истяр шящяр, истярся дя кянд ящалисини ялдян салмыш, юлкянин айры-айры йерляриндя (Бейляганда, Хойда, Ярдябилдя, Мараьада вя с.) цсйан вя чыхышлара сябяб олмушду. Мцбаризя ящвали-рущиййяси щяля 8 ясрдян йаранмыш, бир ясрдян сонра Азярбайъанда да эениш йайылмыш, тядриъян ортабаб вя йохсул шящярлилярин идеолоэийасына чевриляряк, щаким идеолоэийайа мцхалиф гцввя шяклини алмыш исламын суфилик ъяряйанында юзцнц даща чох эюстярирди. Суфилийин философ Шищабяддин Сцщрявярди (1154–91) кими иътимаи бярабярлик идейасыны тяблиь едян нцмайяндяляри щягиги хошбяхтлийя “ишыглар аляминдя” йетишиляъяйиня цмид бясляйяряк, “халга лайигли адам башчылыг етмялидир, сийасят онун ялиндя оларса, заман ишыглы олар” идейасыны иряли сцрцрдцляр. Бу кими фикирляря эюря онлар тягибя мяруз галыр, щятта Сцщрявярдинин юзц кими едам да едилирдиляр.

     Щяняфи мязщябиня мянсуб сцнни олан илк сялъуг султанлары шиялийин даща эениш йайылдыьы Иран вя Азярбайъанда яняняви олараг шия мцсялманлара, хцсусиля, онун ифрат голларынын ардыъылларына (исмаилилиляря вя б.) гаршы ъяза тядбирляри эюрцрдцляр. Лакин артыг Алп Арсланын дюврцндя бу сийасят дяйишди. Сцнни-шия чякишмясинин уьурсузлуьуну, онун сийаси мащиййятини йахшы баша дцшян Алп Арслан мцнагишяни арадан галдырмаг мягсядиля шиялярин мцгяддяс мяканы олан Мяшщяди дя зийарят едяряк, гярязсиз мювгедя дурдуьуну сцбут етмяйя чалышды.

     Сялъуг йцрцшц заманы оьузларын, 12 ясрин 2-ъи йарысында ися гыпчагларын Азярбайъана ахыны эцълянди. Бу тайфалар чох чякмядян Азярбайъан яразисиндя йашайан вя артыг бир-бириня говушмуш онларла тцрк тайфасы иля гайнайыб гарышдылар. Сялъугилярин щюкмранлыьы щеч дя тцрк дилини Азярбайъан ядяби дилиня чевирмяди. 

    Вахтиля Сасанилярин табелийиндя олан яразилярдя, о ъцмлядян, Азярбайъанын бир сыра бюлэяляриндя дя эениш вцсят тапмыш “шуубилик” (“халгчылыг”) мейилляринин тясириля эцнц-эцндян артан иранчылыг идейалары (яряблярягядярки “ядалятли” ъямиййятин бярпасы) фарс дилиня алудячилийи дя артырмышды. Фарс дилиня цстцнлцк верян Сялъуги щюкмдарларынын, еляъя дя Атабяйлярин, Ширваншащларын сарайларында рясми цнсиййят йалныз фарс дилиндя иди, карэцзарлыг да бу дилдя апарылырды. 12 ясрдя Хагани, Низами кими дащиляр мящз буна эюря фарс дилиндя йазырдылар. Бунунла бирэя мянбялярин мялуматы Азярбайъан тцрк дилиндя дя ясярлярин олдуьуну тясдиг едир. 12 ясрдя интибащ дюврцнц кечирян Азярбайъан поетик мяктяби юзцнцн Яфзяляддин Хагани, Низами Эянъяви, Ябцл Цла Эянъяви, Фяляки Ширвани, Мцъиряддин Бейлягани, Мящсяти Эянъяви вя б. сяняткарлары иля мяшщур иди.

     11–12 ясрлярдя мядяниййят вя инъясянят сащясиндя йени цслуб вя ъящятляр мейдана чыхмышды. Шярти олараг сялъуг инъясяняти адландырылан бу “йени инъясянят” сонралар бцтцн мцсялман инъясяняти цчцн характерик олмуш бир чох ъящятляри доьурду; Азярбайъанын ян бюйцк игтисади, сийаси вя мядяни мяркязляри олан Бакы, Эянъя, Нахчыван, Шамахы, Тябриз, Мараьа, Бейляган, Урмийа вя башга шящярляриндя мцхтялиф сяъиййяли мющтяшям абидяляр инша едилди. Орта ясрляр Азярбайъан мемарлыьынын сонракы инкишафыны мцяййянляшдирян Ширван–Абшерон, Нахчыван, Тябриз вя Арран мемарлыг мяктябляри дя еля бу иллярдя тяшяккцл тапды. Беля абидялярдян олан Бакынын, Шамахынын, Бейляганын, Эянъянин, Тябризин, Мараьанын мцдафия диварлары, Абшеронун (Бакы, Мярдякан, Нардаран, Рамана вя с.) галалары, мясъид, мядряся вя ханяэащлар (Ичяришящярдя Сыныггала минаряси, Пир Щцсейн ханяэащы вя с.), мягбяряляр (Мюминя хатун, Йусиф ибн Кусейир вя б.), кюрпцляр (Худафярин, Ъуьа вя с.) юзцнямяхсус цслублары иля фярглянирди.

     11–12 ясрлярдя Азярбайъан халгы дцнйа мядяниййяти хязинясиня юз ясярляри иля елмин сонракы инкишафында мцщцм рол ойнамыш бир сыра эюркямли алим-ядябиййатчы, философ, щцгугшцнас, тябиб, тарихчи, рийазиййатчы, астроном, ъоьрафийачы (Фяридяддин Ширвани, Кафияддин Юмяр ибн Осман, Мащмуд Хоъа, Ъялаляддин Тябиб, Мцщзяляддин Тябризи, Фяхряддин янНахчывани, Фяхряддин ибн Мусанна ятТябризи, Хятиб Тябризи, Ябцлфязл Щцбейш ят-Тифлиси, Мхитар Гош вя б.) вермишдир. Мянбяляр Азярбайъан алимляринин Йахын вя Орта Шярг мцсялман мядяниййятинин инкишафында явязедилмяз хидмятлярини эюстярир.

     Яд.: А ш у р б е й л и С. В. Очерк истории средневекового Баку. Б., 1964; В я л и х а н л ы Н а и л я. ЫХ–ХЫЫ яср яряб ъоьрафийашцнас-сяййащлары Азярбайъан щаггында. Б., 1974; Ш я р и ф л и М. Х. ЫХ ясрин икинъи йарысы – ХЫ ясрлярдя Азярбайъан феодал дювлятляри. Б., 1978; А ш у р б е й л и С. В. Государство Ширваншахов (ВЫ–ХВЫ вв.). Б., 1983; Б ц н й а д о в З и й а. Азярбайъан Атабяйляри дювляти (1136–1225). Б., 1985; Б ц н - й а д о в З и й а. Азярбайъан ВЫЫ–ЫХ ясрлярдя. Б., 1989; В я л и х а н л ы Н а и л я. Яряб Хилафяти вя Азярбайъан. Б., 1993; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 2, Б., 1998.

    Наиля Вялиханлы

    4.3.  Azərbaycan 7 əsrin ortaları- 13 əsrin əvvəllərində

     Азярбайъан 7 ясрин орталары – 13 ясрин яввялляриндя

     Азярбайъан Яряб хилафяти тяркибиндя (7 ясрин орталары – 9 ясрин 1-ъи йарысы).

    Яряблярин Азярбайъана йцрцшляри. 7 ясрин яввялляриндя Ярябистан йарымадасында Мящяммяд пейьямбярин баниси олдуьу йени дцнйа дини – исламын мейдана эялмяси ъямиййятин консолидасийасына эятириб чыхартды. Ясрин 30-ъу илляриндя Яряб хилафяти тяшяккцл тапды. Яряблярин щяйата кечирдийи ишьалчы йцрцшляр Испанийадан Чин щцдудларынадяк эениш бир яразидя йашайан мцхтялиф халгларын, о ъцмлядян азярбайъанлыларын щяйатында кюклц дяйишикликляр етди. Чох гыса мцддятдя дюврцн ян бюйцк империйаларындан олан Сасаниляр дювлятинин бцтцн, Бизансын ися бюйцк бир щиссяси йени йаранмыш дювлятин тяркибиня гатылды. Яряблярин Азярбайъана илк щцъуму 643 илдя, Нящавянд вя Щямяданын фятщиндян (642) сонра баш верди. Хялифя Юмярин [634–644] ямри иля Азярбайъан (Адурбадаган) щцдудларына йахынлашан яряб гошунуна сяркярдяляр Букайр ибн Абдуллащ вя Утба ибн Фаркад башчылыг едирдиляр.

     

     

    Дястябя адланан йердя (Щямядан–Рей вилайятляри айрыъында) Азярбайъан мярзбаны Исфяндийар ибн Фяррухзадын башчылыг етдийи гошун дястяси яряб ордусунун гаршысыны кясмяйя чалышды, лакин дюйцш яряблярин гялябяси иля баша чатды. Исфяндийарын Азярбайъанын мцхтялиф шящярляриндян (Баъярван, Сяраб, Шиз, Бязз, Мяйаниъ, Мимяз вя с.) топладыьы йени орду бу дяфя артыг Азярбайъан яразисиндя, Ъярмидан даьы йанында (Ярдябилдян бир гядяр аралы) баш верян вя бир нечя эцн давам едян вурушмада мяьлубиййятя уьрады. Мярзбан ясир дцшдц. Яряблярин сонракы гялябяляри дя азярбайъанлылары онларла сцлщ баьламаьа мяъбур етди. Мцгавиляни имзалайан Исфяндийар Хилафятин сийаси щакимиййятини таныды. Мцгавиляйя эюря, Азярбайъан ящалисинин яввялки дини етигадыны сахлайан щиссяси имканы дахилиндя ъан верэиси – ъизйя юдямяли иди. Гадынлар вя ушаглар, йашамаг цчцн вясаити олмайан аьыр хястяляр, дцнйа малындан щеч няйи олмайан защидляр верэидян азад олунурдулар. Ярябляр ися йерли ящалинин ямлакына, дини иъмаларына, ганун-гайдаларына аман вермяйи ющдяляриня эютцрцрдцляр. Ярдябили тутдугдан сонра Хилафят ордусу ял-Баб ял-Ябваб (Гапылар гапысы) адландырдыглары Дярбяндин стратежи ящямиййятини нязяря алараг, Хязяр сащили иля шимала доьру щярякят етди. Узун сцрян мцщасирядян вя данышыглардан сонра Сасанилярин шимал сярщядляринин мярзбаны Шящрийарла (Шящрибярязля) мцгавиля баьланды. Дюйцшсцз тяслим олан дярбяндлиляр мцгавиляйя эюря мцщцм имтийаз ялдя етдиляр: яряблярля бирэя Дярбянд кечидинин мцдафиясиндя дуран вя юз яввялки дини етигадларыны сахлайан йерлиляр яряб ясэяри хидмятиндя олдуглары илин ъизйясиндян азад олунурдулар. Щямин ил Ъянуби Гафгазын бир чох йерляриня, о ъцмлядян Муьана эюндярилян яряб гошун дястяляри шиддятли мцгавимятля цзляшдиляр; йалныз Муьанла сцлщ мцгавиляси баьланды. Мцгавилянин шяртляриня эюря, “эяряк щяр щядди-бцлуьа чатан бир динар вя йа онун дяйяриндя ъизйя юдясин, мцсялмана гаршы сямими олсун, [азанда] она йолуну эюстярсин, бир эцн-бир эеъя евиндя сахласын... Анъаг яэяр онлар цз дюндяриб ящди позсалар, ахырынъы фитнякарадяк щамыны тяслим етмясяляр, онлара аман олмайаъаг” (ят-Тябяри, 9 яср). Бундан сонра шимала доьру щцъуму давам етдирян яряб гошуну Дярбянди ютяряк, хязярлярин торпагларына дахил олду вя ялБейда шящярини яля кечирди. Йени хялифя Османын [644–656] дюврцндя нювбяти щцъумларын бириндя ярябляр Бялянъяр йахынлыьында мяьлуб олдулар. Бунунла яряблярин Азярбайъана биринъи йцрцшц баша чатды.

     Хялифя Юмярин юлцмц иля мяркяздя баш верян сийаси сябатсызлыгдан истифадя едян азярбайъанлылар цсйан етдиляр. Хялифя Османын ямриля Азярбайъана икинъи йцрцш башланды. Ял-Валид ибн Укбанын рящбярлик етдийи Хилафят гошуну ики дястяйя бюлцндц. Абдуллащ ибн Шубейлин башчылыг етдийи биринъи дястянин щцъуму Азярбайъанын Араздан ъянубдакы яразиляринин тякрар ишьалы вя йени мцгавилянин баьланмасы иля нятиъялянди. Азярбайъанлылар тязминатла йанашы даща 800 мин дирщям вермяйя бойун олдулар. Яряб сяркярдяси Салман ибн Рябия ися Аразы кечяряк, Албанийа (Арран) яразисиня щцъум етди, хейли ясир эютцрдц вя зянэин гянимят яля кечирди. Еля щямин вахт хялифя Осман сяркярдя Салманы йени ъябщяйя – Кичик Асийа яразисиндя бизанслыларла вурушан диэяр сяркярдяси Щябиб ибн Мяслямянин кюмяйиня эюндярди.

     

    Бир сыра Бизанс шящярляри яля кечирилди, Ермянистанын ишьалы баша чатдырылды. Эцръцстан яразисиня доьру щцъумуну давам етдирян Щябиб ибн Мяслямя аз сонра яряблярин инзибати бахымдан Арран яразисиня аид етдикляри Тифлиси тутду. Ондан айрылараг шярг истигамятиндя щярякяти давам етдирян Салман ися Сцникдян (Сисяъандан) кечяряк, Арранын ичяриляриня дахил олду. Бир нечя эцнлцк мцщасирядян сонра Бейляган шящяри ъизйя юдянилмяси, “ящалинин щяйатынын вя малынын”, щабеля “шящяр диварларынын” сахланылмасы шяртля-ри иля дюйцшсцз тяслим олду. Юлкянин пайтахты Бярдя ящалисинин шиддятли мцгавимятиня бахмайараг, ярябляр уьур ялдя етдиляр. Бундан сонра Кцрцн саь сащилиндяки (Арсах, Ути, Сакасена, Шямкцр вя с.) вя сол сащилиндяки торпаглар (Гябяля, Шяки, Ширван, Лакз, Тябярсаран вя с.) ишьал едилди, йерли щакимлярля мцгавиля баьланды. Дярбянд йенидян фятщ олунду.

    Бир мцддят сонра ширванлылар вя дярбяндлиляр юз гошуну иля Дярбяндя эялмиш хязяр хаганынын тящрики иля яряблярля баьладыглары сцлщц поздулар. 652/53 илдя Салман 4 минлик гошунла йенидян Дярбяндя дахил олду вя шящяри тярк етмиш хязярляри тягиб едяряк Бялянъяря щцъум етди. Дюйцшдя ярябляр мяьлуб едилди, Салман юлдцрцлдц. Азярбайъанын чох щиссяси йенидян яряблярин итаятиндян чыхды.

     654/55 илдя йени гцввялярля Ъянуби Гафгаза эюндярилян Щябиб ибн Мяслямя Сираъ Тайрда (Ширакда) дцшярэя салды. О, бурадан яряблярин яввялки йцрцшляр заманы Гафгазда ишьал етдикляри бцтцн йерлярин щакимляриня вя сакинляриня мцраъият эюндяряряк, итаят тяляб етди. Аз сонра хялифя Осман Щузайфа ибн ял-Йямяни Гафгаза вали тяйин етди. Ишьал олунмуш торпаглары даща ращат идаря етмяк цчцн йени вали ъанишинлийин 640 илдян Дябилдя (Двиндя) йерляшян мяркязини Бярдяйя кючцрдц. Беляликля, он илдян артыг мцгавимятдян сонра Азярбайъанын шимал щиссяси дя Яряб хилафятиндян асылы вязиййятя дцшдц.

     

    М. Каланкатуклу. Албанларын тарихи. ЫЫ китаб. 31-ъи фясил

    …Шющрятли щюкмдар Ъаваншир ... [икинъи дяфя] Дямяшгя эялди. Хялифя онун цчцн юз доьма гардашынын сарайыны щазырламаьы ямр етди; о, ахшам йемяйиня онунла  бирликдя отурурду. Сонра о, Константинополдан  эялмиш ясилзадя ярляр иля сцлщ данышыьы апармаьы Ъаванширя тяклиф етди. Хялифя онун дярин билийиня щейрят етди.  Бизанс елчиляри дя ондан чох разы идиляр, чцнки о, щяр вяъщля хялифянин  фикрини онларын хейриня йюнялтмяйя чалышырды. Бунлардан сонра онун шющряти даща чох артдыьы цчцн Ъянуб щюкмдары Шяргин кнйазына, башына таъ гоймуш  бир щюкмдар кими ещтирам эюстярмяйи ямр  етмишди. ...Бундан ялавя хялифя она башга  щядиййяляр дя бяхш етди: гызыл гынлы полад гылынъ, мирвари иля сцслянмиш эейим вя парчалар… хялифянин юзцнцн миндийи 52 ити йеришли ат… О, Сцник вилайятини Ъаванширин ихтийарына вериб тякид етди ки, Араз чайынын о бири сащилиндя йашайан Атропатена ящалисини дя юзц идаря етсин. Лакин Ъаваншир дцнйанын дюрд тяряфиня щаким олуб юзцнц щакими-мцтлягя чевирмяк истямяди. Бунлардан сонра о, юз юлкясинин цзяриня гойулмуш аьыр верэинин  йцнэцлляшдирилмясини  хащиш етди. Ъянуб щюкмдары буна разы олуб ямр етди ки, верэи онун цчдя бири гядяр йцнэцлляшдирилсин.

     

    Йухарыда гейд олундуьу кими, беля бир мцряккяб шяраитдя Бизанс, Хилафят вя Хязяр хаганлыьы арасында Ъаванширин щяйата кечирдийи чевик сийасят нятиъясиндя Албанийа дахили мцстягиллийини сахлайа билди. Лакин Ъаванширин юлдцрцлмясиндян сонра вязиййят кяскинляшди.

     684 илдя Ы Мярван [684–685] хялифя сечилди. Хилафят цчцн гарышыг олан бу дюврдя албанлар ярябляря верэи вермяйи дайандырдылар. Еля щямин дюврдя хязярлярля ялдя едилмиш сцлщ йенидян позулду. Уъгар шимал вилайятляри цзяриндя яряб нязарятинин зяифлямясиндян истифадя едян хязярляр 685 илдя Ъянуби Гафгаза щцъум етдиляр. Бу иллярдя Ъянуби Гафгаз яряблярин вя бизанслыларын да щцъумларына мяруз галды. Йалныз 80-ъи иллярин сонларына йахын яряб хялифяси Ябд цл-Мяликля [685–705] Бизанс императору ЫЫ Йустиниан [685–711] арасында барышыг ялдя едилди. Шяртя эюря, Ъянуби Гафгаз юлкяляриндян алынан верэиляр ики империйа арасында бярабяр бюлцндц. 692 илдя Бизанс Хилафятля сцлщц позараг Шам цзяриня щцъум етди. Баш вермиш дюйцшдя яряблярин гялябяси онларын Гафгаздакы мювгелярини мющкямлятди. 693 илдя хялифя юз гардашы Мящяммяд ибн Мярваны ялязиря, Азярбайъан вя Ярминийянин (Албанийа–Арран вя Эцръцстанын бир щиссяси иля бирликдя дахил олдуьу ъанишинлик) валиси тяйин етди. Онун валилийи дюврцндя [693–709] яряблярин Ъянуби Гафгазда мющкямлянмяси просеси щялледиъи мярщяляйя дахил олду. Бюлэядя хялифя Ябд цлМялик ибн Мярванын щяйата кечирдийи йени инзибати бюлэц системи йарадылды. Сасаниляр дюврцндя Хязярйаны Иран вилайятляри иля бирэя бцтцн Ъянуби Гафгаз яразисиня Адурбадаган–Азярбайъан ады шамил олунурду. Хилафятин щакимиййятинин илк дюврцндя Ъянуби Гафгаз инзибати яразиси Ярминийя адландырылды.

     

    Азярбайъан яразисиндя яряб–хязяр мцщарибяляри. 8 ясрин яввялляриндя гцдрятли дюврцнц йашайан Яряб хилафяти Азярбайъанда мющкямлянмяк цчцн ясас рягибляри олан хязярлярля мцбаризяйя башлады. Бу мягсядля хялифя Ы Валидин [705–715] гардашы Мяслямя ибн Ябд цлМялик Ъянуби Гафгаза, хязярлярин яля кечирдийи Дярбяндя эюндярилди. Азярбайъанын бойун яймяйян бцтцн гала вя шящярлярини яля кечирян Мяслямя Дярбянди мцщасиряйя алды. Йалныз 714 илдя яряб гошуну бюйцк чятинликля Дярбянди тута билди. Мяслямянин гялябя мцждяси иля Дямяшгя эетмяси хязярлярин йенидян Дярбяндя гайытмасына сябяб олду. Хялифя ЫЫ Юмярин [717–720] щакимиййятинин илк илиндян хязярлярля ярябляр арасында бу вя йа диэяр тяряфин цстцнлцйц иля кечян бир сыра дюйцшляр баш верди. Хязярлярин 730/31 ил йцрцшц хилафят цчцн хцсусиля тящлцкяли олду. Хаганын оьлу Барсбяйин башчылыьы иля 300 минлик хязяр ордусу Варсаны тутду. Ярдябилин ятрафында Савалан даьы йахынлыьында баш верян вурушмада да яряб ордусу мяьлубиййятя уьрады. Узун мцщасирядян сонра Ярдябили яля кечирян хязярляр сонрадан Дийарбякир вя Мосуладяк ирялилядиляр. Хилафят цчцн йаранмыш бу тящлцкя хялифяни бцтцн гцввяляри сяфярбярлийя алмаьа, хязярляря гаршы йени орду йаратмаьа мяъбур етди. Яряб гошунларынын йени башчысы Сяид ял-Щяраши “мцгяддяс” мцщарибядя (ъищадда) иштирак етмяк цчцн бцтцн мцсялман кюнцллцлярини юз ордусуна дявят етди. Ярябляр Хилат вя с. галаларда йерляшян хязяр гарнизонларыны мящв едиб, Бярдяни мцщасиряйя алдылар. Эярэин вурушмадан сонра хязярляр мяьлубиййятя уьрадылар. Азярбайъанын мцхтялиф йерляриндян хязярлярля мцбаризяйя ахышан кюнцллц дястяляр Бярдядя Сяидин ордусуна гошулдулар. Ярябляр Бейляган вя Варсан шящярлярини тутараг, хязяр ордусунун галыгларыны ъянуба чякилмяйя мяъбур етдиляр. Кюнцллцлярля бирляшмиш яряб гошунлары иля Барсбяйин башчылыг етдийи хязяр дястяляри Бярзянддя цз-цзя эялдиляр. Бу дяфя дя хязярляр мяьлуб олуб эери чякилдиляр. Муьан дцзцндя баш вермиш дюйцшдя дя бирляшмиш хязяр дястяляри басылды, Барсбяй юлдцрцлдц. Сяид хязярляри Ширван торпагларынадяк тягиб етди. Щямин ил хялифя Щишамын гардашы Мяслямя йенидян Азярбайъан вя Ярминийяйя вали тяйин олунду. Бярдяйя эялян Мяслямя тезликля Ширвана кечиб, узун мцщасирядян сонра ярябляря табе олмаг истямяйян Шабран галасыны тутду, гала мцдафиячиляри гылынъдан кечирилди. Дярбяндя йолланан Мяслямя шящяр  галасы йахынлыьында дцшярэя салды. Ону гаршылайан шящяр щакими ярябляря верэи вермяйи ющдясиня эютцрдц. Дярбянддяки хязяр гарнизонуна ися шящярдян манеясиз чыхыб эетмяк иъазяси верилди.

     731/32 илдя Мяслямя хязярлярин Сямяндяр шящяринядяк ирялиляди, лакин хязярлярин йенидян щцъума щазырлашдыгларындан хябяр тутараг, вуруша эирмядян Дярбяндя доьру эери чякилди. Дярбянд йахынлыьындакы аьыр вурушмада ярябляр галиб эялдиляр. Хилафятин шимал сярщядляриндя яряблярин мювгейини мющкямлятмяк цчцн Мяслямя Дярбянди дюрд щиссяйя бюлдц. Бунларын щяр бириндя Дямяшгдян, Щимсдян, еляъя дя Фялястин, Шам вя ял-Ъязирянин айры-айры йерляриндян эялмиш минлярля яряби йерляшдириб, Сурийайа гайытды. Дярбянддя галмыш Мярван ибн Мящяммяд 40 минлик яряб ордусу иля Бялянъяря щцъум едиб, хязярляри мяьлубиййятя уьратды. Ял-Куфинин (9 яср) мялуматына эюря, бу щадисядян сонра Мярван мцвяггяти олараг юз вязифясини Сяид ял-Щярашийя верди. Лакин, чох кечмядян хялифянин ямри иля йенидян яввялки вязифясиня гайтарылды. 120 минлик гошунла Аррана эялян Мярван Касакда (индики Газах) дцшярэя салды. Яряб–хязяр мцщарибяляри тарихиня ян эярэин дюврцн башланьыъы кими дахил олан 737 илдя Мярван Дярбянд шящяринин ряиси Усейд яс-Суляминин башчылыьы иля яряб гошунларынын бир щиссясини Сямяндяр истигамятиня эюндярди, юзц ися йолу цстцндяки бцтцн гала вя йашайыш йерлярини тутараг, Дярйал кечиди васитясиля Хязяр торпагларына эирди. Сямяндяр йахынлыьында бирляшян яряб ордусу хаганын йашадыьы Бейда шящяриня щцъум едиб, хязярляри вя онларла гоншу олан сягляб тайфаларыны мяьлуб етди. Хязяр хаганы аман истямяйя вя исламы гябул етмяйя мяъбур олду. Мярван ясир эютцрдцйц 40 мин хязяр аиляси иля Аррана гайытды вя онлары Самурла Шабран чайлары арасында йерляшдирди.

     

    Гышы Касакдакы дцшярэясиндя кечирян Мярван 738 илин йазында Шякийя эялди. Яряб ордусунун Хилафятя бойун яймяк истямяйян “даьлы щюкмдарлары”на гаршы башладыьы узун чякян аьыр йцрцшц уьурла нятиъялянди. Тутулан галаларын чоху даьыдылды. 741 илдя Мярван Ширваны кечяряк Муьана, Эилана вя Дейлямя щцъум етди, гянимят вя ясирлярля эери дюняндя, йолцстц Бярдяни тутду. Беляликля, яряблярин Гафгазда, еляъя дя Азярбайъанда щакимиййяти йенидян мющкямлянди. Сонракы 20 илдя ярябляр хязярляри юз нязарятляри алтында сахладылар. Йалныз Ямявиляр сцлаляси деврилдикдя (750) Хилафятдя баш верян гарышыглыгдан истифадя едян хязярляр Бизансын тящрики иля пайтахтларында олан Хилафят нцмайяндясини юлдцрдцляр. Хилафятдяки щяръ-мяръликдян истифадя едян Бизанс 752 илдя сярщяд бюлэясиндя олан бир сыра шящярляри тутду. Бу, Бизансын Ъянуби Гафгазда дипломатик вя сийаси фяаллыьынын эцълянмяси иля мцшайият едилди. 759 илдя хялифя Мянсурун [754–775] Азярбайъана вя Ярминийяйя щаким тяйин етдийи Йязид яс-Сулями Дярйал кечидини тутуб орада яряб гарнизону йерляшдирди. Бизанса мейил едян хязярляри тящлцкясизляшдирмяк вя щцъумларынын гаршысыны алмаг мягсядиля Йязид хаганын гызы Хатунла евлянди. Лакин ики ил сонра Хатунун юлмяси хязяр–яряб мцнасибятлярини йенидян кяскинляшдирди. 763/64 илдя хязяр гошунлары Шяки, Камбисена, Хозмас (Хачмаз) вя с. йерляри, Баласакан дцзцнц (Мил вя Муьан дцзляри), щямчинин Эцръцстанын бир сыра шящяр вя галасыны ишьал етдиляр. Лакин Дярбяндин мцдафиясини йара билмяйян хязярляр Ъянуби Гафгазы тярк етдиляр.

     Хязярлярин Аррана щцъумлары 8 ясрин сонларындан йенидян эцълянди. Онлар бурадакы яряб дястялярини мяьлубиййятя уьрадараг 100 миндян чох ясир апардылар. Йалныз ясрин ахырынъы илиндя баш верян вя хязярлярин гялябяси иля баша чатан дюйцшдян сонра ялдя едилмиш барышыг нятиъясиндя онларын Ъянуби Гафгаза йцз илдян чох давам едян йцрцшляриня, демяк олар ки, сон гойулду.

     Сосиал-игтисади мцнасибятляр. Фцтущатын илк илляриндя ишьал олунмуш яразийя нязарят мягсядиля, адятян, щямин йери фятщ етмиш ордунун башчысы вали тяйин олунурду. Хилафятин сийаси табелийини гябул етмиш ишьал зоналарында башлыъа мягсядин верэи йыьмаг олдуьу дюврдя щям мцлки, щям щярби щакимиййят бир адама – щямин башчыйа щяваля едилдийи цчцн амил  “верэийя нязарят едян” вя ямир – “щярби башчы” титуллары вали – “ъанишин” титулуну явяз едирди. Ишьалын эениш шякил алдыьы сонракы иллярдя артыг ямир, амил вя еляъя дя газы (мящкямя ишляриня бахан дини щаким) вязифяляри мцхтялиф шяхсляр арасында бюлцшдцрцлдц.

     

     

    Ишьалын эедишиндя тяйин олунан илк ъанишинляр йерли щакимлярля мцгавиля баьлайыр, онлардан сийаси асылылыг вя ъизйя тяляб едир, явязиндя кечмиш имтийазларыны сахламаьа бойун олур, бязиляриня щятта вязифя верирдиляр. Азярбайъанын ишьалынын илк дюврцндя игамятэащы Ярдябилдя олан вя яввялки вязифясиндя сахланылан Сасани мярзбаны яряблярин хидмятиндя дурараг, йыьдыьы верэиляри Хилафят хязинясиня эюндярирди. Ишьал едилмиш Азярбайъан яразиляринин идарясиндя йерли щакимлярля йанашы йцксяк рцтбяли рущаниляр – Адурбадаганда мобед, Албанийада ися католикос иштирак едирдиляр. Йерли цсули-идаряйя верилян бу сярбястлик мяркязи щакимиййятин зяифлядийи дюврлярдя яряблярля баьланылмыш мцгавилялярин позулмасына, верэилярдян имтина едилмясиня сябяб олурду. Бу ися ейни йерин бир нечя дяфяйя ишьалы иля нятиъялянирди. Йени мцгавилянин шяртляри яввялкиндян даща аьыр олурду. Ярябляр Азярбайъанда ишьал етдикляри ири шящярлярдя вя мцщцм говшагларда (Дярбянд, Бярдя, Ярдябил, Няшавя – Нахчыван вя с.) щярби мяскянляр – гарнизонлар (рабатлар) салмаьа башлайырлар. Гарнизонларда йерляшдирилян дястяляр няинки щярби хидмят эюстярир, еляъя дя тясяррцфат ишляриня бахыр, яразийя нязарят едир, верэи йыьылмасына йардым эюстярирдиляр. Рабатлар йерли ящалинин щесабына сахланылырды. Ярябляр мювгелярини мющкямлятмяк цчцн Азярбайъан вя Аррана бюйцк мигдарда яряб ящалиси кючцрдцляр. Щяля хялифя Яли ибн Ябу Талибин дюврцндя [656–661] Азярбайъана щаким тяйин едилян ял-Яшас ибн Гейс “Ярдябилдя ята вя диван сийащысына салынмыш ярябляр йерляшдирди... Ярябляр Азярбайъанда мяскян салдыгда, онларын Куфядян, Бясрядян вя Шамдан олан гощумлары да бурайа ахышдылар. Щяр бири баъардыьы гядяр торпаьы зябт етди, бир щисся ися яъямилярин торпаьыны сатын алды. Кяндляр щямин яряблярин щимайясиня кечди, беля ки, ярябляр онлары мцдафия етмяли идиляр, кяндлиляр ися яряблярин йардарына чеврилдиляр” (ял-Бялазури, 9 яср). 8 ясрин 30-ъу илляриндя Мяслямя Дярбянддя 24 мин яряб йерляшдирди. Ямявиляр сцлалясинин сцгутундан сонра ямяви хялифяляринин архаландыглары шимал яряб тайфалары юз имтийазларындан мящрум олдулар. Аббасиляр сцлалясинин архаландыьы ъянуб яряб тайфалары Азярбайъана ахышды. Кючцрмя сийасяти 9 ясрин 1-ъи рцбцня кими давам етди. Йалныз Азярбайъанда баш галдыран эцълц дини-сийаси щярякатын дальасы яряб гябиляляринин Гафгаза мцщаъирятини дайандырды .

     Яряб ишьалынын илк дюврцндя Азярбайъанын айры-айры шящярляри иля баьланылан мцгавиляляр йерли ящали иля ярябляр арасындакы мцнасибяти тянзимляйирди. Мцгавилялярин мязмунундан эюрцнцр ки, Азярбайъанда да йалныз бцтпярястляр зорла мцсялманлашдырылырды. Йердя галан ящалийя ися яввялки етигад вя адятляриня ямял етмяйя иъазя верилирди. “Ящли китаб” (йяни мцгяддяс дини китаблары олан йящудиляр вя христианлар), о ъцмлядян илк чаьлар атяшпяряст олан азярбайъанлылар да яввялки етигадларында галыр, явязиндя ися ъан верэиси – ъизйя верирдиляр. Илк мцгавилялярин шяртляриня эюря, атяшпярястляря верилян эцзяшт вя амана бахмайараг, исламын вердийи мадди вя мяняви цстцнлцкляр, о ъцмлядян мцсялманлардан ъизйянин алынмамасы, мцсялман ъямиййятинин зцмряляря бюлцнмямяси вя с. Зярдцштцн азярбайъанлы ардыъылларыны да йени дини гябул етмяйя сювг етмишди.

     

     

    Лакин йени диня кечмя просеси сцрятли олмамыш, хцсусиля Азярбайъанын шимал щиссясиндя узун чякмишди. Бу просесин биринъи мярщялясиндя исламы йайан ясас гцввя, башлыъа олараг, яряблярин юзляри иди; исламын мядяни эцъцнцн артдыьы 9 ясрин сону – 10 ясрин яввялляриндя ися бу иши исламы гябул етмиш йерли ящали юзц эюрцрдц. Бунунла беля, 10 ясрин 20–30-ъу илляриндя Азярбайъанда олмуш ял-Истяхри Гафгаз даьларында мцхтялифдилли бир чох “кафирляр”ин йашадыглары щаггында мялумат верир. Щятта ондан 200 ил сонра аз гала бцтцн Азярбайъаны эязмиш Яндялуслу ял-Гярнати Дярбянд йахынлыьындакы даь кяндляриндя “исламы гябул етмяйян, щятта ъизйя дя вермяйян”, дяфн мярасимляриня эюря атяшпяряст олдуглары эюрцнян адамлара раст эялмишди. Ишьал просесиндя баьланылан мцгавиляляря эюря яряблярин сийаси щакимиййятини гябул етмиш зимми адланан йерли ящали кюнцллц олараг истядийи дини сечирди. Лакин Ямявилярин щакимиййяти дюврцндя юз шяхси мянфяятлярини эцдян ъанишинляр йени мцсялманлардан да верэи алмаьа башладылар. Бу ися йерли ящалинин наразылыьына сябяб олду. Хялифя ЫЫ Юмярин [717–720] дюврцндя йени мцсялманлардан ъан верэиси тутмаг гадаьан едился дя, хялифя Щишам [724–743] дюврцндя бу верэинин алынмасы бярпа едилди. Хялифянин сярянъамы иля  Азярбайъанда ящалинин торпаг, мал-гара вя щяр ъцр башга ямлакынын йени сийащыйаалынмасы кечирилди. Бу вахтадяк верэи юдямяйян ращиблярдян дя верэи алынмаьа башланды. Ящалинин цзяриня сяняткарлыьа, кябиня эюря верэиляр гойулду. Щятта хялифя ЫЫ Юмярин ляьв етдийи бязи Сасани верэиляри (Новруз, Мищриъан пайлары) бярпа едилди. Верэи зцлмцня дюзмяйян ящали кцтляви сурятдя кяндляри тярк едир, торпагсыз кяндлиляря чеврилирдиляр. Мящз бу тябягянин ярябляря гаршы мцбаризяси узун мцддят давам етмишди.

     Албанийанын – Арранын христиан ящалиси арасында да ислам дини йайылмаьа башлады. Исламын еркян чаьында ону илк нювбядя яряблярин симасында юзляриня арха тапмаг истяйян йерли яйанлар гябул едирди. Бунунла онлар юз варидатларыны горумуш олурдулар. Бундан башга, исламы гябул етмяк щямин адамлары нязяри олараг мцсялманларла бярабярляшдирирди. Йени диня кечмяйянлярин бир щиссяси мцсялман ордусуна йазылыр, бунунла да баьланылан мцгавилянин шяртляриня эюря щярби хидмят дюврцндя ъизйядян азад едилир, мцщарибя гянимятляриня яряблярля бирэя шярик чыхырдылар. Юз динляриндя галан йерли ящали хязиняйя ъизйя иля йанашы мцсялманлардан да алынан торпаг верэиси – хяраъ юдяйирди. Гейри-мцсялманлар бу верэини икигат щяъмдя юдяйирдиляр. Мцсялманлар ися хумс – мцлкиййятдян вя ямлакдан алынан эялирин бешдя бириня бярабяр, зякат – йохсулларын хейриня варлы мцсялманларын ямлакындан тутулан, ушр – мящсулун онда бириня бярабяр верэи, еляъя дя зякат ял-фитр – оруълуьун баша чатмасы мцнасибятиля верилян пай – фитря, сядягя – йохсуллара верилян ианя юдяйирдиляр.

    Ямявиляр дюврцндя верэилярин мцщцм щиссясини натура иля юдянъ тяшкил едирди, Аббасиляр дюврцндя ися верэилярин йалныз бир щиссяси натура иля юдянилирди. Бунун ичярисиндя зинят яшйалары вя яряблярдя аз тапылан маллар цстцнлцк тяшкил едирди. Лакин йыьылан верэи хялифя хязинясиня бцтювлцкдя эедиб чатмырды. Чцнки яйалят ямирляри вя мямурлар юзбашыналыглара йол верир, башчылыг етдикляри яйаляти шяхси варланма мянбяйиня чевирирдиляр. Ямявилярин щакимиййятинин сонуна йахын Хилафятин вилайятляриндя, хцсусян, Азярбайъан вя Арранда вязифядя олан щяр бир щаким мяркязи щюкумятя щесабат вермядян юз вилайятиндя аьалыг едир, ящалини талайырды .

     Ярябляря гаршы дини-сийаси щярякатын эцълянмяси. Мцсялманларын шимала доьру йолларыны баьламыш Хязяр хаганлыьынын арасыкясилмяз йцрцшляри Хилафятин Ъянуби Гафгаздакы мювгейини кюкцндян сарсытмышды. Ярябляр Ъянуби Гафгазда мющкямлянмяк наминя бцтцн васитяляря ял атырдылар. Лакин йерли ящали ня хязярляря, ня дя ярябляря табе олмаг истямирди. Щяля 7 ясрдян Кичик Асийа вя Гафгазда (Бизанс, Албанийа вя с.) йайылмыш павликианлар щярякаты бу вя сонракы онилликлярдя йерли вя эялмя феодаллара гаршы идеолоэийайа чеврилмишди. Яряб мянбяляриндя “ял-байалига, байлагани” адландырылан бу тяригятчиляри бязи тядгигатчылар (З.Бцнйадов, В.Минорски вя б.) Бейляганла ялагяляндирирляр. Беля ки, мящз Бейляганда павликианчылыг эениш йайылмышды. Ял-Мясуди (10 яср) бу тяригятин христианлыг вя атяшпярястлик арасында орта мювге тутдуьуну эюстярир. Онларын илкин тялиминдя хейир дцнйасы иля шяр дцнйасы арасында мцбаризя ясас йер тутурду. Дювлятин дайаьы олан килсяни онлар шейтан йувасы щесаб едирдиляр. Албан килсяси дя павликианлары “кафир” елан едяряк, яряб аьалыьына гаршы чыхан бу тяригятчилярля мцбаризя апарырды.

     

     

    Хилафятин мяркязиндя дя вязиййят сабит дейилди. Хялифя Щишамдан [743–744] сонракы бир илдя хялифя тахтында Ямявилярин цч нцмайяндяси дяйишмишди. 744 илдя Хилафятин Гафгаздакы ъанишини Мярван хялифя тахтына чыхды. Лакин юлкяни бцрцмцш дини-сийаси щярякатын гаршысыны алмаг мцмкцн олмады. Яряб тарихчиси ял- Куфинин (9 яср) дедийиня эюря, “Мярван ибн Мящяммяд хялифя олан кими Азярбайъан вя Ярминийядя иьтишашлар башланды”. Яряб цсули-идарясиня гаршы йюнялмиш бу щярякатын башында “гяссаб” лягябли бейляганлы Мцсафир ибн Кясир (Кусейир) дурурду. Мярванын ъанишинлийи дюврцндя о, Дярбянд щакиминин кюмякчиси вязифясиндя иди. Мяркяздя щакимиййят уьрунда эедян дини-сийаси чякишмядян юз мянафеляри цчцн истифадя едян башга йерли феодаллар кими, Мцсафир дя верэи зцлмцндян зара эялмиш халгын кюмяйи иля яряб аьалыьындан гуртармаг истяйирди вя буна бир мцддят наил дя ола билди. Ямявиляря гаршы Хилафятин бцтцн вилайятляриндя гызышан мцбаризя дальасы Азярбайъаны да бцрцдц, юлкянин хейли щиссяси цсйанчыларын ялиня кечди. Йалныз мяркяздя щакимиййяти яля алмыш Аббасилярин илк нцмайяндяси Ябу-л-Аббасын [750–754] гардашы Ябу Ъяфяр Азярбайъан, Ярминийя вя ял-Ъязирянин валиси тяйин едилдикдян сонра бюлэядяки вязиййяти сабитляшдирмяк мцмкцн олду. Цсйанчылара гаршы эюндярилмиш 100 минлик гошун иьтишашлара сон гойду. Мцсафир юлдцрцлдц.

     Аббасилярин Хилафятдя щакимиййятя эялмяси мцсялман дцнйасында бюйцк дяйишикликляря сябяб олду. Пейьямбяр няслинин бу голунун гялябяси щямин няслин щакимиййят уьрунда мцбаризя апаран диэяр голуну – Яли тяряфдарларыны онлардан тамамиля айырды. Диэяр мцхалиф гцввялярля дя щаким сцлаля арасында идеоложи мцбаризя фяаллашды. 755 илдя Аббасиляр сцлалясини щакимиййятя эятирмиш хорасанлы Ябу Мцслимин хялифянин ямри иля гятля йетирилмяси игтидарла мцхалифят гаршыдурмасыны даща да дяринляшдирди. Ябу Мцслими юзляринин мцяллими щесаб едян мцхтялиф мязщяб башчылары Аббасиляря гаршы чыхдылар. 755 илдя Нишапур шящяринин ряиси, мцсялман мянбяляринин “эавур” (кафир) адландырдыглары атяшпяряст Сумбатын башчылыг етдийи цсйан Хорасандан тутмуш Азярбайъанадяк йайылды. Ябу Мцслими Аллащын елчиси адландыран Сумбат онун йенидян Мяздякля гайыдаъаьыны елан етмишди. Низамцлмцлк (11 яср) Сумбатын хцррямдинилярля (“ифрат” шияляря вя батиниляря йахынлашан тяригят) баьлылыьыны билдирирди. Лакин 10 минлик хялифя гошуну ъями 70 эцн давам едян бу цсйаны амансызлыгла йатырды. Цсйанчыларын чоху, о ъцмлядян Сумбат юлдцрцлдц.

     Хялифя ял-Мещди дюврцндя [775–785] сийаси вязиййят даща да эярэинляшди. Мящяммяд пейьямбярдян сонра онун ямиси Аббасын няслинин бирбаша гануни варис олдуьуну сцбут етмяйя чалышан ял-Мещди бу сцлалянин Яли ювладларына гаршы йюнялдилмиш сийасятини давам етдирди. Нятиъядя, рясми идеолоэийа олан сцннилийя гаршы она мцхалиф шия щярякаты даща да фяаллашды. Бу щярякатын зямининдя йаранмыш бир чох тяригятляр (щясяниляр, зейдиляр, исмаилиляр, ифрат шияляр, хцррямдиниляр вя б.) хялифя ял-Мещдинин ямри иля тяртиб едилмиш “кафир” (зындыг) тяригятляр сийащысына дцшдц. Бу тяригятлярин Азярбайъанда да фяалиййят эюстярян тяряфдарлары идеоложи мцбаризяни сийаси мяърайа йюнялдяряк Аббасиляря гаршы чыхышлар етдиляр.

     778/79 илдя йалныз Азярбайъанын ъянуб щиссясини дейил, Ъуръан, Тябяристан, Исфащан вя б. йерляри дя бцрцйян “ял-мцхяммиря” – “гырмызы эейинмишляр” ады иля мяшщур олан хцррямилярин илк мялум чыхышы баш верди. “Ябу Мцслим саьдыр, мямлякяти тутаг” шцары иля чыхыш едян цсйанчыларын башында Ябу Мцслимин оьлу Ябу ял-Гарра дурурду. Лакин бу чыхыш тезликля йатырылды. Йаранмыш аьыр вязиййяти нисбятян сабитляшдирмяк цчцн хялифя ял-Мещди хяраъ системиндя дяйишиклик етди: торпаьын сащясиня эюря алынан верэи (мисащя) мящсула эюря алынан верэи (мцгасямя) иля явяз олунду. Бунун мцгабилиндя мейвя аьаъларына, зейтунлуг вя цзцмлцкляря хяраъ гойулду. Ящалинин кяскин наразылыьына сябяб олан бу вязиййят бцтцн Ъянуби Гафгаз яразисини бцрцйян йени чыхышлара эятириб чыхартды. Щяля илк Аббасилярля Азярбайъана эялян вя бу сцлаляйя дайаг олан ъянуб яряб тайфаларынын еркян Хилафят дюврцндян бурада мяскунлашмыш шимал яряб тайфаларыны сыхышдырмасы мювъуд вязиййяти даща да эярэинляшдирди. Йерли феодалларын сепаратчылыг ъящдляри иля мцряккябляшян бу вязиййяти тянзимлямяк мягсядиля хялифя Щарун яр-Ряшид [786– 809] Аббасилярин бюлэядя апардыглары йерличилик сийасятинин гаршысыны алмаг мяъбуриййятиндя галды. Онун ямриля Азярбайъана шейбани вя сулями нясилляриндян олан шимал яряб тайфалары кючцрцлдц.

     Верэи йцкцнцн аьырлыьы, хязярлярин 8 ясрин 60-ъы илляриндян артан щцъумлары нятиъясиндя ящалинин эцзяранынын писляшмяси цсйан вя чыхышларын сайыны артырды. 794 илдя Бейляганда башлайан цсйанын башында “яшяри” (щярфян: шяр, шяряшур адам) лягябиня эюря хариъиляр тяригятиня мянсублуьу (“шурат” – хариъиляр тяригятиня мянсуб оланларын еркян лягябляриндян биридир) анлашылан Ябу Мцслим дурурду. Цсйан чох кечмядян бюлэянин щяр йериня йайылды. Онун башланмасына ясас бящаня бярдялилярин хялифя тяряфиндян хяраъ топламаг цчцн ора эюндярилян Ябу-с-Сабащы юлдцрмяляри олду. Эениш интишар тапмыш бу цсйанын йатырылмасы цчцн хялифянин эюндярдийи бюйцк гошуну цсйанчылар мящв етди. Хялифя гошунларынын нязарят етдийи бязи шящярляр, о ъцмлядян Бярдя, Бейляган, Нахчыван вя с. цсйанчыларын ялиня кечди. Лакин илкин уьурлара бахмайараг, щцъум яряфясиндя Ябу Мцслимин гяфил юлцмц, ардыъылларынын сяриштясизлийи цсйанын зяифлямясиня сябяб олду. Ямир Йязид ибн Мязйядин башчылыг етдийи гошун цсйанчыларын сон щцъумуну да дяф етди.

      

     

    8 ясрин сонларында хялифя ъанишинляри тяряфиндян идаря олунан Азярбайъан вя Арран вил.-ляриндя яряб цсули-идарясинин щяйата кечирдийи сярт тядбирляря бахмайараг иьтишашлар сянэимяк билмирди. Щарун яр-Ряшидин Хилафятин шм. вил.-ляриня тяйин етдийи Сяид ибн Сялм ял-Бящилинин валилийи дюврцндя [793–799] ъизйя вермякдян имтина едян, верэи мямурларынын бир нечясини гятля йетирян, галаныны ися шящярдян гован дярбяндлилярин гийамы баш верди. Дярбянд щакими Няъм ибн Щашим едам едилди. Онун оьлу Щяййунун шящяря дявят етдийи хязярляр юлкядя галдыглары 70 эцн ярзиндя ярябляря гаршы вурушмагла йанашы, йерли ящалийя дя бюйцк зяряр йетирдиляр: юлкя даьыдылды, минлярля инсан ясир алынды. Еля бу дюврдя (798/99) “Ширван мялики” адландырылан йерли феодал Шаммах ибн Шцъа гарышыглыгдан истифадя едяряк мяркязин табелийиндян чыха билмиш, лакин ясрин сон илиндя Щарун яряшидин тяйин етдийи йени “Ярминийя, Азярбайъан, Арран вя Баб ял-Ябваб” валиси Йязид ибн Мязйяд [799–801] тяряфиндян деврилмишди. Бюлэяйя икинъи дяфя вали тяйин олунмуш Йязид Ширванда баш верян цсйаны йатырмагла йанашы хязярлярин Аррана нювбяти щцъумуну да дяф етди, юлкядя яминаманлыьын йарадылмасы цчцн тядбирляр

    эюрдц. “Онун эялишиля халг сакитляшди, юлкядя гайда-ганун бярпа олунду. О, низариляри (шимал ярябляри) йямянилярля (ъянуб ярябляри) бярабярляшдирди, мяликлярин вя батриклярин оьланлары иля йазышмалара башлады, онларда бюйцк цмидляр ойатды. Беляликля, юлкя сакитляшди” (ял-Бялазури). Игамятэащыны Бярдядя йерляшдирмиш Йязид юмрцнцн сонуна – 801 илядяк бу шящярдя галды вя бурада дяфн олунду. Йязидин юлцмцндян сонра онун оьуллары Ясяд, Халид, Мящяммяд Арранын сийаси щяйатында мцщцм рол ойнадылар.

     

    Хцррямиляр щярякаты. Хилафятин, демяк олар ки, бцтцн вилайятляриндя баш верян вя мяркязи щакимиййятя гаршы йюнялян чыхышлар 8 ясрин сону – 9 ясрин яввялляриндя даща эениш вцсят алды. Бу дини-сийаси щярякатын иштиракчылары арасында мцхтялиф шия вя сцнни тяригятляриня мянсуб мцсялманларла йанашы ясасы мяздякиликля

    баьлы олан идейалары тяблиь едян хцррямиляр дя варды. 8 ясрин 2-ъи йарысындан башлайараг Хилафятин шимал вилайятляриндя, о ъцмлядян Азярбайъанда эенишлянмяйя башлайан хцррями чыхышлары 9 ясрин яввялляриндян даща интенсив шякил алды.

     Орта яср яряб алимляриндян Ибн янНядим (10 яср) хцррямиляри атяшпяряст мцхяммириляря – мяздякиляря вя бабякиляря айырыр. Ябу Мянсур ял-Баьдади (10 яср) исламагядярки хцррямиляри мяздякиляр, ислам дюврц хцррямилярини ися хцррямдиниляр адландырыр (о, сонунъулары цмуми адлары “мцхяммиря” олан бабякиляря вя мязйяриляря айырыр).

    Бабякин башчылыг етдийи хцррямиляр  бабякиляр ясасы Сасаниляр дюврцнцн мяздякиляр щярякаты иля баьлы олан йени дини эюрцш йаратмышдылар. Хцррями-бабякиляр яряблярин йалныз сийаси щакимиййятиня гаршы дейил, о дюврдя Азярбайъанда щяля там мянимсянилмямиш идеолоэийаларына гаршы да чыхырдылар. “Хцррям” терминини ачыгламаьа ъящд эюстярян орта яср алимляри (еляъя дя бязи мцасир тядгигатчылар) чох щалда Хилафятин мянафейиндян чыхыш едяряк, бу сюзцн защири мянасына (фарсъа “шад, хцррям”) цстцнлцк верир, хцррямиляри позьунлугда вя яййашлыгда иттищам едирдиляр. Сон тядгигатлар “Авеста”дакы хцрря (“хварнащ” вя йа “хварена”) термининя истинадян бу сюзцн “илащи ишыг, мяняви ишыг” анламыны ачыглайыр. Хцррямиликдя дя ишыгла гаранлыг арасында мювъуд зиддиййят юзцнц Хейирля Шярин мцбаризясиндя эюстярир.

     

    Онларын сосиал тялими ишыьын гцдряти иля йер цзцндя ядалятли ъямиййят йаратмаьын мцмкцнлцйцня ясасланыр. Хцррямиляр “щцлул” (танрынын инсанда тяъяссцм етмяси) вя “тянасцх” (рущун юлмяйиб бир бядяндян башгасына кечмяси) тялимляриндян чыхыш едирдиляр. Онларын сосиал ядалят идейасыны иряли сцрмяляри, торпаг вя ямлак цзяриндя хцсуси мцлкиййяти ляьв етмяк ъящдляри орта ясрляр мцщитиндя мцщцм иътимаи щадися иди.

     

    Хцррямиляр иъмасы дахилдя гайда-ганун мясялялярини щялл едян имамлар, еляъя дя иъмадан-иъмайа эедяряк тяблиьат апаран, иъма цзвляриня тялимин башлыъа мцддяаларыны юйрядян тяблиьатчымялякляр тяряфиндян идаря олунурду. Дюврцн бцтцн чыхышлары кими дини зяминдя тяшяккцл тапан бу мцбаризя сийаси мащиййят кясб едяряк, тядриъян яряб ясарятиня, феодал истисмарына, еляъя дя исламын ясасларына гаршы йюнялдилмиш цмумхалг щярякатына, сюзцн ясл мянасында мцщарибяйя чеврилди. Онун ясас щярякятвериъи гцввяси верэи зцлмцндян язиййят чякян кяндлилярдян ибарят олса да, шящяр йохсуллары, сяняткарлар, еляъя дя мяркязи щакимиййятдян наразы олан бязи йерли феодаллар да бу мцбаризяйя гошулдулар.

     807/08 илдя Азярбайъанда хцррямилярин йени, даща эениш щярякаты баш верди. Хялифя Щарун яр-Ряшид цсйаны йатырмаг цчцн сяркярдя Абдуллащ ибн Маликин башчылыьы иля он мин атлыдан ибарят гошун эюндярди. Яряблярин гялябяси иля баша чатан аьыр дюйцш минлярля цсйанчынын щяйатына сон гойду. Хцррямилярин сыраларыны сейрялдян бу мяьлубиййят хцррями башчылары Ъавидан вя Ябу Имран арасындакы ядавятин кяскинляшмяси вя щярякатын зяифлямясиня сябяб олду.

     816 илядяк хцррямиляр йалныз йерли ящямиййятли чыхышлар едирдиляр. Онларын башчылары арасында эцнц-эцндян артан чякишмя, нящайят, щяр икисини ачыг мейданда цз-цзя гойду. Ябу Имран юлдцрцлдц. Аьыр йараланмыш Ъавидан цч эцндян сонра щялак олду. Иъмайа рящбярлик онун ян йахын силащдашы эянъ Бабякя кечди. Азярбайъанын Мимяз рустагынын Билалабад кяндиндян олан Бабяк хцррямиляр щярякатынын мяърасыны дяйишяряк, ону тамамиля Хилафятя гаршы йюнялтди. Хцррямилярин “тянасцх” тялиминя эюря, Ъавиданын рущунун онун бядяниня кечдийи билдирилян эцндян Бабяк мцяллиминин вясиййятлярини мцгяддяс вязифя елан етди: хцррямиляр торпаьа сащиб олмалы, залымлары (йяни ярябляри) мящв етмяли, мяздякилийи дирчялтмяли идиляр. Бабякин чаьырышы иля Азярбайъан вя Арранын мцхтялиф эушяляриндян ахышан яряблярдян наразы ящалинин щесабына хцррямиляр ордусунда йалныз сцварилярин сайы 20 мин няфяря чатды. Чох кечмядян Азярбайъанын ъянуб торпагларынын хейли щиссяси яряблярдян тямизлянди. Цсйан дальасы гоншу вилайятляря йайылды. Илк нювбядя бундан яввял дя дяфялярля Хилафятя гаршы чыхышлар етмиш бейляганлылар бабякиляря гошулдулар. Азадлыг мцщарибясинин аловлары Ъибял, Хорасан вя б. йерляря йайылды. Хилафятин бязи танынмыш хадимляри вя ямирляри дя Бабякля мцттяфиглик едирдиляр. Тябяристан щакими Мязйяр, Мярянд щакими Исма ял-Курди, Хилафятдян айрылмаьа ъящд едян Ъянуби Гафгаз ъанишини Хатим ибн Щярсямя, еляъя дя йерли феодалларын чоху юз мянафеляри наминя Бабякля йахынлашмаьа чалышырдылар. Хцррямилярин илк уьурлары бу щакимлярин сепаратизмини эцъляндирмишди. Бунлар арасында Азярбайъанда узун илляр ярзиндя артыг йерлиляшмиш вя мал-мцлк сащиби олмуш ярябляр дя варды. “Мутяьяллиб” (“галиб эялмиш” мянасыны дашыйан яряб сюзцдцр) адландырылан бу ярябляр хцррямилярин уьур газандыглары 20-ъи иллярин яввялляриндя йаранмыш гарышыглыгдан истифадя едяряк мяркязи щакимиййятя гаршы чыхдылар. Онлардан йерли гайнагларда “авараншан” лягяби иля гейд едилян Савада ибн Ябдцлщямид йалныз мяркязи щакимиййятя гаршы дейил, ятраф йерлярин феодал мцлк сащибляриня гаршы да чыхышлар етди, Арран феодалларынын торпагларыны тутмаьа чалышды. Арранын Сцник вилайятиндя мющкямляня билмиш Саваданы орадан йалныз йерли щаким Васагын дявятиля Сцникя эялмиш Бабяк чыхара билди. Сонрадан Васагын гызы иля евлянян Бабяк щямин тяряфлярдя бир чох йерляри яля кечирди. Бу эцн дя Нахчыван яразисиндя Бабяк вя хцррямилярин ады иля баьлы абидяляр вардыр (Бабяк галасы, бабякилярин гябирляри вя с.).

     

    Ят-Тябяри. "Тарих яр-русул вя-л-мцлук"

    Дейирляр ки, 218 (833) илдя ял-Ъибялдя Щямядан, Исфащан, Масабазан, Мищриъангазаг шящярляриндян кцлли мигдарда адам хуррямилярин етигадыны  гябул етди. Онлар бир йеря йыьылыб Щямядан йахынлыьында дцшярэя салдылар.  Ял-Мцтясим онлара гаршы гошун эюндярди  вя онун сонунъу дяфя эюндярдийи орду Исщаг ибн Ибращим ибн Мусабын башчылыьы алтында иди. Щямин илин шяввал айында (хялифя) ону Ъибялин щакими тяйин етмишди.  Зцлгядя айында о, онлара доьру йола дцшдц вя гялябя щаггында онун вердийи хябяр [Баьдадда] тярвийя эцнцндя (25 декабр 833 илдя) охунду.  Щямядан йанында о, 60 мин адамы гырды, галанлары ися Бизанс яразисиня гачды.

     Бабякин башчылыьы иля тягрибян 21 ил давам етмиш мцбаризя Яряб Хилафятиня аьыр зярбя вурду, онун ясасларыны сарсытды. Айры-айры хцррями дястяляриня Бабякин ян йахын кюмякчиляри, халг ичярисиндян чыхмыш Адин, Абдуллащ, Тархан, Рцстям, Мцавийя вя башга эюркямли сяркярдяляр башчылыг едирдиляр. Бабякин тапшырыьы иля онлар яряблярин мцлк вя маликанялярини яля кечирир, хялифянин эюндярдийи орду щиссяляриня щцъумлар едирдиляр. Хцррямилярин газандыглары уьурлар хялифя ял-Мямуну онлара гаршы ъидди аддымлар атмаьа мяъбур етди. Лакин 819 илдя сяркярдя Йящйа ибн Муазын башчылыьы иля Бабякя гаршы эюндярилян илк низами орду уьур газана билмяди. Ики ил сонра Азярбайъан вя Арранын йени валиси Иса ибн Мящяммядин силащ-сурсатла тяъщиз едилмиш гошуну да дюйцш мейданындан гачды. Яряблярин сонракы щцъумлары да уьурсузлугла нятиъялянди. Нящайят, 827–828 иллярдя хцррямиляря гаршы дюйцшян яряб сяркярдяси Мящяммяд ибн Щумейд ят-Туси мцвяффягиййят газана билди. Буна Арранда йерли феодаллар арасында баш верян чякишмяляр, гийамлар да шяраит йаратды. 829 ил ийунун 3-дя Щяштадсяр даьы йахынлыьында Бязз галасыны яля кечирмяк истяйян яряблярля бабякиляр арасында щялледиъи дюйцш баш верди. Ганлы вурушма хцррямилярин гялябяси иля баша чатды. 30 минядяк яряб дюйцшчцсц, о ъцмлядян Мящяммяд ят-Туси мящв едилди.

     

    Ят-Тябяри. "Тарих яр-русул вя-лмцлук". (Ял-Мямунун ял-Мцтясимя нясищятиндян)

    "… Хуррямиляря гаршы ян фяал, гятиййятли  вя дяйанятли адамыны эюндяр, ону пул, силащ, сцвари вя пийада гошунла  тяъщиз етдир. Яэяр хуррямиляря гаршы мцбаризя узанарса, онда онларын цзяриня бцтцн достларын вя   кюмякчиляринля бирликдя юзцн эет".

     Хялифя ял-Мямунун юлцмцндян (833) сонра хцррямиляр щярякаты йени гцввя иля аловланды. Низамцлмцлкцн мялуматына эюря, цсйан Исфащан, Фарс вя Кущистаны да бцрцдц. 20 иллик щакимиййяти дюврцндя хцррями чыхышларына сон гойа билмяйян хялифя ял-Мямун юз вариси гардашы ял-Мцтясимя [833–842] онлара гаршы амансыз мцщарибя апармаьы вясиййят етди. Хилафятин варлыьы цчцн ъидди тящлцкя йарандыьыны йахшы баша дцшян хялифя ял-Мцтясим империйаны Шярг торпаглары иля бирляшдирян ясас стратежи транзит йолу цстцндя йерляшян Щямяданын йахынлыьында дцшярэя салмыш хцррямиляря гаршы орду эюндярди. Ордунун башында хялифянин Ъибял вил.-иня щаким тяйин етдийи Исщаг ибн Ибращим дурурду. Дюйцш яряблярин гялябяси иля нятиъялянди. Бу гялябядян сонра хялифя ял-Мцтясим Бизансла апарылан фасилясиз мцщарибяляря ара вермяйин, бцтцн гцввяляри хцррямиляря гаршы йюнялтмяйин ваъиб олдуьуну баша дцшдц. Баьланылан сцлщ нятиъясиндя Бизанс–яряб сярщядиндя ялдя едилмиш дюрдиллик (833–837) сакитлик бцтцн Хилафят гцввялярини Бабякя гаршы сяфярбяр етмяйя имкан верди. Илк нювбядя хялифя ордусу гярарэащынын йерляшдийи Ярдябилля Зянъан арасында бабякилярин даьытдыглары галалар бярпа едилди. Рабитя системи, гаровул постлары йенидян гурулду. Хилафят тарихиндя илк дяфя мящз бу мцщарибя заманы рабитя васитяси кими почт эюйярчинляриндян истифадя олунду. Арды-арасы кясилмядян силащ, ярзаг вя башга сурсатла тяъщиз едилян яряб гошунларына бизанслылара гаршы Мисирдя апарылан мцщарибядя шющрят газанмыш усрушаналы тцрк  Афшин Щейдяр ибн Кавус сяркярдя тяйин олунур. Тякъя 837 илдя Бабякля мцщарибяйя 1 милйон дирщям хярълянди. Хялифя ял-Мцтясим щярби ямялиййатлар олмайан эцнлярдя Афшинин юзцня щяр эцн 5 мин дирщям, дюйцш эцнляриндя ися 10 мин дирщям юдянилмясини тямин едирди. Бу кими тядбирляр хцррямиляря гошулмуш бязи йерли феодаллары Бабякдян узаглашдырды. Онлардан бир нечяси щятта ярябляря гошулдулар. Тарихчи ят-Тябяри кечмиш мцттяфиглярин беля щярякятлярини Бабякя ендирилмиш мяьлубиййят зярбяси кими гиймятляндирирди. 835–836 иллярдя яряблярля хцррямиляр арасында эащ бу, эащ да диэяр тяряфин гялябяси иля нятиъялянян дюйцшляр баш верди. 836 илин гышында хяйанят нятиъясиндя Бабякин ян йахшы сяркярдяси Тархан гятля йетирилди. Хцррямилярин фяалиййятини мцряккябляшдирян бу гятлдян сонра щярякат иштиракчылары биръя дяфя дя гялябя газана билмядиляр. Йени гуввялярля мющкямляндирилмиш хялифя ордусу, нящайят, 837 ил августун 26-да узун вя аьыр дюйцшлярдян сонра хцррямилярин истинадэащы Бязз галасыны ала билди. Бязз уьрунда мцбаризядя он минлярля хцррями вя яряб ясэяри щялак олду, минлярля ясир яля кечирилди. Бабяк ися гардашы Абдуллащ вя кичик дястя иля мцщасиряни йарараг, Бизанса эетмяк цчцн чятинликля Аразы кечиб Арсаха дахил олду (Арсах тягр. 120 ил бундан яввял щакимиййятлярини итирмиш, лакин бязи имтийазларыны горуйуб сахлайа билмиш албан Мищраниляри вя гядим Араншащлар няслиня мянсуб мцлк сащибляринин идарясиндя иди). Бабяк бир нечя эцнлцйя кечмиш мцттяфиги албан кнйазы Сящл ибн Смбатын галасында сыьынаъаг тапды. Щяля бабякиляр щярякатынын илк илляриндя ярябляря гаршы чыхышлары иля ад чыхармыш, йерли мянбялярин (М.Каланкатуклу, Т.Арсруни) Шяки сащиби “Сящл Смбатеан Араншащик” адландырдыьы бу албан мялики вязиййятин яряблярин хейриня дяйишдийини эюрдцкдя Хилафятля барышыьын ваъиблийини дярк етди. Албанийанын бир нечя тарихи вилайятини, о ъцмлядян Арсахы идаря едян Сящл йени, лакин бу дяфя хяйаняткар аддым атды. Гядим Араншащиляря мянсуб торпаглары бирляшдирмяк, албан дювлятчилийини бярпа етмяк наминя Бабяки ярябляря тяслим етди. Сящлин эцманы доьрулду: онун бу щярякятини йцксяк гиймятляндирян хялифя, Сящля фяхри хялятля йанашы “батрик таъыны” да тягдим етди; о, верэидян азад олунду. Ясир алынан Бабяк Афшин тяряфиндян 838 ил йанварын 4-дя Хилафятин пайтахты Самиря шящяриня, хялифя ял-Мцтясимин щцзуруна эятирилди. Бязи мянбялярин мялуматына эюря, Бабяк еля щямин эцн, бязиляриня эюря, ися бир гядяр фяргли тарихдя (29 йанвар, 14 март вя с.) аьыр язабларла чармыха чякилди. Щятта тяяссцбкеш орта яср яряб мцяллифляри дя едам заманы мярдлик вя мятанят нцмайиш етдирян Бабякя щейранлыгларыны эизлятмирляр. Саь яли кясилдикдян сонра Бабяк щямин яли иля сифятини гана бойайыр. Сябябини сорушдугда, “сифятими гана бойадым ки, рянэимин гачдыьы эюрсянмясин” – дейир.

      

    Хцррямиляр щярякаты мяьлубиййятя уьраса да, бу гялябяни “исламын ян бюйцк гялябяси”, Бабякин ясир алындыьы эцнц “мцсялманларын байрам эцнц” (ялМягдиси) щесаб едян ярябляря чох баща баша эялди: 20 илдян артыг мцддятдя бабякиляр Хилафятин 225 мин дюйцшчцсцнц вя хейли сяркярдясини мящв етди. Хилафят тарихиндя баш верян дини-сийаси чыхышларын ян язямятлиси олан, яряб цсули-идарясиня гаршы халг азадлыг мцщарибяси сявиййясиня уъалан бу щярякат “аз гала Аббасиляр дювлятини мящв едяъякди” (ял-Мясуди). Хцррямиляр-бабякиляр щярякаты Хилафятин мязлум халгларла гаршылыглы мцнасибятлярини кяскинляшдирди, империйанын парчаланмасыны сцрятляндирди. Бабякин ардыъыллары 9 ясрин сонунадяк Хилафятя гаршы чеврилмиш бцтцн йени чыхышларда иштирак етдиляр. 10 ясрдя онларын бир чоху исмаилиляря гошулду. Хцррямилярин фяалиййят эюстярдикляри бюлэяляр сонралар батинилярин истинадэащына чеврилди. Йерли феодалларын сепаратизминин эцълянмяси дя бу дюврдя юз йцксяк щяддиня чатды. Арранын хейли щиссяси Хилафятин асылылыьындан чыхды. 838/39 илдя Тябяристанда ямир Мязйярин, Азярбайъанда Афшинин гощуму щаким Минкиъявр ял-Фярганинин вя башга йерли щакимлярин башчылыг етдикляри цсйанлар мяркязи щакимиййятя гаршы йюнялдилди. Бу цсйанлар 840/41 илдя хялифя сяркярдяси тцрк Буьа ял-Кябир (Бюйцк Буьа) тяряфиндян йатырылды. Минкиъявр Самиря шящяриня эюндярилди.

     Хцррями-бабякилярин Азярбайъандакы чыхышы Хилафятин Гафгаз вилайятиндя йерли феодалларын эцълянмяси цчцн зямин йаратды вя онун айры-айры дювлятляря парчаланмасыны мцяййянляшдирян ясас сийаси амиллярдян бири олду. Аббасиляр дювлятинин ясасларыны сарсытмыш мящз бу цсйандан сонра мяркязи щакимиййятдя йаранмыш чятинликлярдян истифадя едян йерли щакимляр мцстягиллик газанмаьа чалышырдылар.

     

     

    Яряб ишьалынын нятиъяляри. Яряб истиласы вя Хилафятин Азярбайъанда узун сцрян аьалыьы юлкянин сийаси, игтисади вя мядяни щяйатында дярин из гойду. Бу вязиййят, мцвяггяти дя олса, мящсулдар гцввялярин инкишафыны вя юлкянин мядяни тяряггисини лянэитди; бунунла беля, Азярбайъанын эениш яразили Хилафят тяркибиня дахил едилмяси ону обйектив олараг цмуми мцсялман мядяниййятиня ъялб етди, бурада исламын эениш вцсят тапмасына шяраит йаратды. Мцдахилядян сонра Азярбайъан яразисиндя апарылан щярби ямялиййатлар бу юлкянин шящяр вя кяндляриня бюйцк зийан вурду. Йахын Шяргин бир чох шящярлярини нисбятян асанлыгла, игтисадиййата ъидди зяряр вурмадан тутан ярябляр Азярбайъан шящярляринин яксяриййятиндя кяскин мцгавимятля гаршылашдылар. Бир сыра шящярляр тясяррцфатына дяйян бюйцк зяряр нятиъясиндя тяняззцл етди. Лакин Азярбайъана даща мцтярягги иътимаи мцнасибятляр эятиря билмяйян, буна эюря дя юз эялишляри иля ъямиййятин иътимаи-игтисади ясасларыны дяйишмяйян ярябляр мящсулдар гцввяляри мящв етмир, мювъуд тясяррцфат системини сахламаьа чалышырдылар.

     Яряб вя хязяр йцрцшляри, йерли ящалинин Хилафятя гаршы чыхышлары вя с. иля ялагядар ики ясрдян чох давам едян нисби игтисади дурьунлуг дюврцндян сонра Азярбайъанда шящярлярин, сяняткарлыьын, тиъарятин инкишафы нязяря чарпыр. Шящярляр йенидян сяняткарлыг вя тиъарят мяркязиня чеврилир, шящристанларын (шящярин гала диварлары дахилиндяки щиссяси) хариъиндя эениш сяняткарлыг вя тиъарят  мящялляляри  – рабатлар мейдана эялирди.

     Археоложи газынтылар яряб щакимиййяти дюврцндя Азярбайъан вя Арранда шящярлярин бир нечя категорийасыны мцяййянляшдирмяйя имкан верир. Иътимаи ямяк бюлэцсц даща эениш зяминдя щяйата кечирилир, шящярин кянддян айрылмасы просеси дяринляшир, сяняткарлыг кянд тясяррцфатындан айрылараг шящярлярдя мяркязляширди. Бейнялхалг транзит тиъарятинин ана йоллары цзяриндя олан Бярдя, Бейляган, Дярбянд (Баб ял-Ябваб) кими ири шящярлярля йанашы Шяки, Гябяля, Нахчыван, Ярдябил, Тябриз, Мараьа, Шамахы, Шабран вя башга тиъарят вя сяняткарлыг мяркязляри инкишаф етмяйя башлайырды.

     Тарихи вя ъоьрафи гайнаглардакы чохсайлы фактларын, еляъя дя ономастик вя фолклор материалынын тядгиги сцбут едир ки, артыг 7 ясрин сонларында, йяни яряблярин щеэемон гцввяйя чеврилмяйя башладыьы, бцтцн Азярбайъан торпагларынын Хилафят тяркибиня дахил едилдийи дюврдя Азярбайъан ящалиси ичярисиндя функсионал биринъилик тцрк дилляриня мяхсус иди. Бу, щямчинин 7 ясря аид яряб мянбяйиндя горунуб сахланмыш “Азярбайъан гядимдян тцрклярин мяскунлашдыьы торпагдыр” – мялуматы иля дя тясдиг олунур.

    Хилафят тяркибиня гатылмыш бцтцн юлкялярдя олдуьу кими, 8 ясрин яввялляриндян Азярбайъанда да рясми дювлят дили олан яряб дилинин табе едилмиш халгларын цнсиййят васитясиня чеврилмяси онун чох кечмядян елми-ядяби йарадыъылыгда да щаким дил олмасына эятириб чыхартды. Ящалисинин чох бюйцк фаизи тцркдилли олан Азярбайъанда иътимаи-сийаси вя яхлаги фикирлярля зянэин фолклор да мювъуд иди. Мязмун вя дейим етибариля исламдан яввяля аид аталар сюзляри, зярб-мясялляр вя башга ядяби нцмуняляр сырасында ел озаны Дядя Горгудун дили иля сюйлянилян дастанлар даща чох шющрят газанмышды. Шифащи шякилдя 6–8 ясрлярдя формалашмаьа башламыш, 7–9 ясрлярдя там тяшяккцл тапмыш “Китаби-Дядя Горгуд” дастаны оьуз тцркляринин исламагядярки щяйатыны, мяишятини, адятнянялярини, ядяб-яркан нормаларыны вя с. якс етдирир.

     Исламы гябул етмиш бцтцн халглар кими о заман дини-етник анламлы цмуми “мцсялман” мяфщуму иля бирляшмиш азярбайъанлылар да 9 ясрдян башлайараг тярягги дюврцня гядям гойан ислам мядяниййятинин инкишафы просесиндя иштирак едирдиляр. Яряб Шяргинин мядяни мяркязляри олан Баьдад, Куфя, Бясря, Дямяшг, Гащиря вя башга шящярляря тящсил алмаг цчцн чохлу азярбайъанлы эедирди. Азярбайъанын юзцндя ися артыг 7 ясрин сонларында бюйцк шящярлярин ъаме мясъидляриндя мяктябляр ачылды. Дярсляр яввялляр йалныз яряб дилиндя, 9 ясрдян ися, щямчинин фарс дилиндя кечирилирди. Ушаглара яряб грамматикасы, илащиййат елмляри вя шяриятля йанашы тарих, ъоьрафийа, ядябиййат, рийазиййат, тябиятшцнаслыг, бялаьят, мянтиг вя с. юйрядилирди.

     Яряб дилинин щям рясми, щям дя елмиядяби диля чеврилмяси нятиъясиндя йерли ящали ичярисиндян бу дилдя йазан вя яряб ядябиййаты янянялярини мцкяммял мянимсяйян шаир вя йазычылар чыхдылар. Ики мядяниййятин – юз милли Азярбайъан вя яряб мядяниййятинин тямсилчиси олан бу шаирлярдян Муса Шящяват, Ябу-л-Аббас ял-Ама, Исмайыл ибн Йасар вя башгалары яряб ядябиййатында юзцнямяхсус йени ъыьыр ачмыш, яряб дилиндя йазсалар да, доьма мядяниййятдян бящрялянмишляр.

     Азярбайъан феодал дювлятляри (9 ясрин 2-ъи йарысы – 11 яср). Хилафятин зяифлядийи дюврдя сийаси вязиййят. 9 ясрин икинъи йарысындан сонра Хилафятин щяр йериндя олдуьу кими, тарихи Азярбайъан торпагларында да йерли щаким вя яряб ъанишинляринин сепаратизми эцълянди. Мяркязи щакимиййятдян айрылмаг ъящдляри артды.

     853 илдя мяркязин ишьалчылыг сийасятинин давамы олараг Ъянуби Гафгазда зор тятбиг едян Буьа ял-Кябир Тифлис щакими Исщаг ибн Исмайылы, Ктиш вя Бейляган щакими Йясаи Ябу Мусаны, Хачын щакими Атрнерсещи, Бабяки Хилафятя тяслим ется дя яряблярин ъязасындан ъан гуртара билмяйян Сящл ибн Сумбаты вя Хилафятя табе олмаг истямяйян башга йерли щакимляри Самиря шящяриня апарды. Бу щадися Ъянуби Гафгазда яряб ъанишинляринин вя феодалларынын мювгейини, мцвяггяти дя олса, мющкямлятди. Хялифя ялМцтявяккилин [842–861] бюлэяйя икинъи дяфя вали тяйин етдийи Шейбанилярдян олан Мящяммяд ибн Халид ибн Мязйядин дюврцндя [856–857] “цсйанчылар сакитляшдиляр” (ял-Йягуби). Йени тяйин едилян Мящяммяд ибн Халид юзцнцн биринъи валилийи дюврцндя (851) Дярбянддян башлайараг бцтцн реэиону фяаллыгла идаря етмяйя чалышырдыса, икинъи валилийи дюврцндя йенидян бярпа едяряк юзцня игамятэащ сечдийи Эянъя шящяриндя гярарлашды. Бу заман онун гардашларындан бири – Щейсям ибн Халид мцстягил олараг Ширваны, диэяр гардашы Йязид ися Лайзаны идаря едирдиляр.

     

     

    861 илдя хялифя ял-Мцтявяккилин юлдцрцлмяси мяркяздяки щяръ-мярълийи артырды. Бабякиляр щярякатынын тясириля артыг тамам зяифлямиш Хилафятин парчаланмасы просеси эцълянди. Мяьрибдян Мяшригядяк эениш бир яразини ящатя едян Яряб империйасынын айры-айры вилайятляриндя мяркяздян асылылыьыны бу вя йа диэяр дяряъядя зяифлятмиш дювлятляр йаранмаьа башлады. Буна аьыр верэи сийасятиндян ъана доймуш йерли ящалинин фяал чыхышлары иля йанашы онларын йатырылмасында аз ролу олмайан вя хялифя ял-Мцтясимин дюврцндян [833–842] башлайараг яряб ордусунун юзяйини тяшкил едян тцрклярин мяркяздяки щакимиййятляринин йцксялмяси дя сябяб олду. Хилафятдя тцрклярин аьалыьынын эцълянмяси хялифя щакимиййятинин сцгутунун башланьыъы олду.

     Хилафятин щяр йериндя олдуьу кими тарихи Азярбайъан торпагларында да, яряб цсули-идарясинин вердийи эцзяштляря эюря юз мцлклярини горуйуб сахлайа билмиш бязи йерли вя мяншяъя эялмя олсалар да артыг йерлиляшмиш феодал щакимляр айрылмаьа, щеч олмазса йарыммцстягил олмаьа ъан атырдылар.

     861 илдя Ширван щакими Щейсям вя Лайзан щакими Йязид Хилафятдян тяърид олундугларыны, гядим “ширваншащ” вя “лайзаншащ” титулларыны гябул етдиклярини билдирдиляр. Щяля 6 ясрин яввялляриндя албан Аршакиляр сцлалясинин Сасаниляр тяряфиндян ляьвиндян (510) сонра тяшяккцл тапмыш, лакин яряб ишьалы нятиъясиндя сийаси гцдрятини ялдян вермиш Ширваншащлар дювляти йенидян бярпа олунду. Мяншяъя яряб олан илк Мязйядиляр Ширванын сийасиигтисади гцдрятини мющкямлятмяк сийасяти йцрцдцр, гядим бцтпярястлик инанъларыны сахламыш, “кафир” щесаб етдикляри гоншу даьлылара гаршы йцрцшляр тяшкил едирдиляр.

     869 илдя гийам етмиш тцрк ямирляриня гаршы Хилафят пайтахтында мцбаризя апарылдыьы бир заманда Щашим ибн Сурака Дярбяндин мцстягил идаря едилмясиня наил олду. Онун “сулайм” няслиня мянсуб яряб сяляфляри 8 ясрин яввялляриндя Дярбянд шящяринин сийаси щяйатында фяал рол ойнамышдылар. Узун мцддят яряб щярби сяркярдяляринин идаря етдийи бу шящяр Хилафятин шимал сярщядлярини горуйан мцщцм мцдафия галасы иди. Дярбянд ямири шящяр ряисляринин кюмяйиля бцтцн ятраф бюлэяни юз нязаряти алтында сахламаьа чалышырды. Щашимдян сонра ирсян онун няслинин идаря етдийи Дярбянд 11 ясрин сонунадяк юз мцстягиллийини сахлайа билди.

     Щяля 822 илдя Мищранилярин Арсахдакы сон нцмайяндяси Вараз Тиридат дахили мцнагишя нятиъясиндя гятля йетирилдикдян сонра, онун хяляфляри 10 ясрин сонунадяк Арсах вя Сцник вил.-ляриндяки мцлкляриндя щакимлик едирдиляр. Вараз Тиридатын Хачында сыьынаъаг тапмыш арвады юз гызыны сцниклилярин башчысы Сящлин оьлу Атрнерсещя вермишди. Атрнерсещин тюрямяляринин яряб цсули-идарясинин зяифлямяси нятиъясиндя йенидян дирчялмиш Албан падшащлыьында ирси щакимиййятлярини йерли мянбяляр дя тясдиг едир.

     9 ясрин сон рцбцндя, 886/87 илдя, мянбялярин “албанларын мюмин щюкмдары” адландырдыьы Григор Щаммам “даьылмыш албан падшащлыьыны бярпа” едяряк, бу дюврдя яслиндя йалныз ъоьрафи ады галмыш Арран вилайятинин бир щиссясиндя, тарихи Албанийанын вилайятляриндян олан Шякидя щакимиййяти яля алды. Бу вилайят щямчинин “Албанийа падшащлыьы” да адландырылырды. 10 ясрин яввялляриндя Щаммамы мянбялярдя Адярнярся (Атрнерсещ) ады иля мяшщур олан оьлу явяз етди. Йерли сцлаляйя мянсуб Шяки щюкмдарлары ирси щакимиййятя малик идиляр. Онлардан Адярнярсянин нявяси Сянякярим (христиан ады Иощанн) Кцрцн саь сащили бюлэяляриндян бязилярини дя юз мцлкляриня гатараг “албан тахт-таъынын бярпачысы” адыны газанмышды.

     

     

    Щямин дюврдя Азярбайъанын ъянубунда Саъиляр сцлалясинин йаратдыьы йени дювлят тяшяккцл тапды. Бу дювлятин йаранмасы мяншяъя усрушаналы тцрк олан хялифя сяркярдяси Ябу-с-Саъ Дивдадын оьлу Мящяммядин ады иля баьлыдыр. Атасы кими Хилафятин мцхтялиф йерляриндя юзцнц хялифянин садиг мямуру вя гошун башчысы кими тягдим едян Мящяммяд илк дяфя 889/90 илдя Азярбайъан валиси тяйин олунду. Лакин яряб щямданиляр няслиндян олан Мараьа щакими Абдуллащ она гаршы чыхды. Мянбялярдя Мящяммяд ибн Ябу-с-Саъын Мараьа щакиминя гаршы дюйцшмяси, шящяри узунмцддятли мцщасирядян сонра яля кечирмяси вя нящайят, Абдуллащы гятля йетирмяси щаггында мялумат вардыр. Мараьада мющкямлянмякля Азярбайъан вилайятинин идарясини ялиня алан Мящяммяд бундан сонра яряб ъанишининин Бярдядяки сарайында бюлэянин валиси вязифясини иъра етмяйя башлады.

    Мяркяздян асылы олмайан дювлят йаратмаг истяся дя, сийаси вязиййятля баьлы о, Хилафятдян там тяърид ола билмирди.

    893 илдя Мящяммяд хялифянин тапшырыьы иля Хилафятин рягиби Бизансла иттифага эирмяк истяйян вя бир гядяр яввял (892) хялифянин юзц тяряфиндян Ярминийя мялики тясдиг едилян Ы Смбата [890–913] гаршы эюндярилди. Мящяммяд бу йцрцш заманы бюйцк орду иля яряб ямиринин игамятэащы йерляшян Нахчываны кечяряк Дябиля (Двиня) щярякят етди; ермяни католикосунун да ясир алынмасы вя аьыр верэилярин гойулмасы иля нятиъялянян щцъумдан сонра Бярдяйя гайытды. Йалныз албан кнйазы Григор Щаммамын васитячилийиндян сонра Мящяммяд католикосу азад етди. Мящяммяд ибн Ябу-с-Саъын бир яряб ъанишини кими бюлэядяки сонракы фяалиййяти дя Хилафятин бурадакы мювгейинин мющкямлянмясиня, хцсусиля йерли феодалларын яряблярин табелийиндян чыхмаг ъящдляринин арадан эютцрцлмясиня йюнялмишди. 898 илдя хялифя бу заман артыг мювгейи мющкямлянян вя мяркязя табе олмаг истямяйян Мящяммядин Азярбайъан вя Ярминийя вилайятляриня вали тяйин олунмасыны бир даща тясдиг етди.

     

     

     

    Беляликля, 9 ясрин сонунда Хилафятин сийаси щакимиййятинин зяифлямяси тарихи Азярбайъан яразисиндя дя мцстягил вя йарыммцстягил дювлятлярин йаранмасына сябяб олду. Бу дювлятлярин щакимляри тядриъян хялифя хязинясиня эюндяриляъяк верэилярин мигдарыны азалдыр, нящайят, ону юдямякдян имтина едир вя беляликля, мцстягиллик ялдя едяряк хялифяни анъаг дини рящбяр кими таныйырдылар.

     

     

    Саъиляр сцлалясинин ян эюркямли нцмайяндяси, бцтцн Азярбайъан торпагларыны илк дяфя ващид мцстягил дювлят чярчивясиндя бирляшдиря билмиш Йусиф ибн Ябу-с-Саъ олмушдур. 913 илдя о, Ермянистаны да фятщ едиб, Саъиляря табе олмаг истямяйян Ы Смбаты едам етдирди. Гярбдя Ани вя Двиндян шяргдя Хязяр дянизинядяк, ъянубда Зянъандан шималда Дярбяндядяк олан эениш ярази Саъиляря табе олду. Орада олан вилайятлярин (Ширван, Шяки, Хачын, Сцник, Ящяр вя б.) йерли вя йерлиляшмиш щакимляри Саъиляр дювлятиня верэи юдямякля, онун сцзеренлийини гябул етдиляр.

     Саъиляр шимал сярщядляринин, хцсусиля Дярбянд кечидинин мющкямляндирилмясиня даща чох ящямиййят верирдиляр. Лакин гяфил щцъум эюзлянилдийи кими, гурудан дейил, дяниз тяряфдян баш верди. 912/13 илдя русларын эямиляри Волга чайы васитясиля Хязяр дянизиня дахил олуб “нефтверян торпаьын” – Абшеронун сащилиня, о ъцмлядян Бакыйа щцъум етдиляр. Ял-Мясудинин мялуматына эюря, русларын “башда ибн Ябу-с-Саъ олмагла дюйцшян Бярдя, Арран, Ширван вя Азярбайъан ящалиси иля бир чох вурушмасы олду”. Ян аьыр дюйцшлярдян бири Бакы йахынлыьында ачыг дяниздя баш верди. О вахтлар щярби дяниз донанмасына малик олмайан ширванлылар рус эямиляринин щцъумуна таб эятирмядиляр: “минлярля мцсялман юлдцрцлдц вя суйа батырылды”. Бу вя бундан яввялки уьурсузлуглар ширваншащ Яли ибн Щейсямин нцфузуна аьыр зярбя вурду. 917 илдя онун йахын гощуму Лайзаншащ Ябу Тащир Йязид ибн Мящяммяд Ширван щюкмдарына гаршы чыхды, ону вя аилясини гятля йетирди. Ширван тахтыны яля кечиряряк ону Лайзана гатды вя “ширваншащ” титулуну мянимсяди. Ширваны табе етмякля о, юлкянин сярщядлярини ъянубда Кцр чайына, шималда ися Дярбяндядяк эенишляндирди. Дювлятин пайтахты Шамахы шящяри Ябу Тащир Йязидин ады иля Йязидиййя адландырылды. Бунунла беля, щям ширваншащ, щям дя Дярбянд ямири Ъянуби Гафгазда Хилафят щакимиййятини тямсил едян Саъиляря баъ верилмясини давам етдирди.

     Лакин Саъиляр дювлятинин эцълянмяси, онларын щюкмдарларынын мцстягил сийасят хятти Баьдаддакы щаким даиряляри наращат едирди. Буна эюря, Йусиф Бящрейн гярмятиляриня гаршы мцбаризяйя эюндярилмяк бящанясиля вязифясиндян узаглашдырылды. 927 илдя о, вурушларын бириндя ясир алынараг юлдцрцлдц.

     941 илдя Дейлям щакиминин оьлу, Салариляр няслиндян олан Мярзбан ибн Мящяммяд Саъилярин Азярбайъандакы щакимиййятиня сон гойду. Мящз онун щакимиййяти дюврцндя Салариляр дювлятинин сярщядляри Саъиляр дювлятинин ян йцксяк инкишаф дюврц щцдудлары иля цст-цстя дцшцрдц. Демяк олар, бцтцн Азярбайъаны яля кечирмиш Мярзбан Ермянистанда да щакимиййятини тясдигляди, яввялляр Саъиляря верэи верян ширваншащлары вя башга йерлярин щакимлярини инди она верэи юдямяйя мяъбур етди. Мярзбанын щакимиййятинин башланьыъында, 943/44 илдя йенидян Азярбайъана щцъум едян руслар, бу дяфя Кцр чайы васитясиля Бярдяйя йетишдиляр. Салари гошуну иля баш верян бу вя сонракы дюйцшлярдя ялдя етдикляри уьурлар русларын узун мцддят Бярдядя мющкямлянмясиня сябяб олду. Йерли вя яряб мянбяляри русларын Бярдя ящалисини “гылынъдан кечирмяляри, онларын ямлакына йийялянмяляри”, еляъя дя баш верян ганлы вурушмалар щаггында мялумат верирляр.

     

     

     

    Мящз русларын щцъуму вя онун нятиъяляри о вахтадяк “Арранын анасы” сайылан Бярдя кими сийаси-игтисади-мядяни мяркязин юз яввялки ящямиййят вя гцдрятини итирмясиня эятириб чыхартды. Щакимиййят уьрунда баш верян арамсыз дахили чякишмяляр дя Саларилярин мювгейинин зяифлямясиня сябяб олду. Бу дюврдя Салариляря мяхсус торпаглара Мосул ямиринин, Щямядан вя Исфащан щакимляринин, Бувейщи вя Шяддади сцлаляляри нцмайяндяляринин вя башгаларынын щцъумлары аьыр нятиъяляр верир, шящярляр, вилайятляр ялдян-яля кечирди. 951 илдя Салариляр дювлятиндя йаранмыш аьыр вязиййятдян истифадя едян мяншяъя кцрд Шяддадиляр сцлалясинин баниси Мящяммяд ибн Шяддад ибн Гуртаг, ондан сонра ися оьуллары Ябцлщясян Яли Ляшкяри вя Фязл Саларилярин табечилийиндя олан торпаглар уьрунда мцбаризяни эцъляндирдиляр. 971 илдя Ляшкяри о заман Саларилярин хидмятиндя олан гардашы Фязлин фяалиййяти нятиъясиндя Эянъянин идарясини яля алды. Мяркязи Эянъя олан Шяддадиляр дювлятинин ясасы гойулду. Салари щакими Ибращим тяряфиндян Эянъянин уьурсуз мцщасирясиндян сонра баьланылан мцгавиля Арранын хейли щиссясинин (Бярдя, Шямкцр, Нахчыван вя с.) Шяддадилярин ялиня кечмясиня сябяб олду.

     

    Саларилярин щакимиййятинин зяифлядийи дюврдя Азярбайъанын сийаси тарихиндя мцщцм рол ойнамыш Ряввадиляр сцлаляси нцмайяндяляринин фяалиййяти эенишлянди. Яряб “язд” гябилясиндян олан йямянли nРяввадиляр 8 ясрин сонларындан башлайараг Саъиляр щакимиййятя эялянядяк “Тябриздян Бяззядяк” (ял-Йягуби) торпаглары ирсян идаря едирдиляр. 955/56 иля даир мялумата эюря, Ящяр вя Варзаган щакими Ябцл Щейъа ибн яр-Ряввад яввялляр Саъиляря, сонра ися Салариляря 50 мин динар мябляьиндя верэи юдяйирди. 10 ясрин 70-ъи илляринин сонуна йахын эцълянян ара мцщарибяляри дюврцндя, щяля 956/57 илдя Тябриз бюлэясини эери гайтара билмиш Ябцл Щейъа Саларилярин табечилийиндя олан торпагларын хейли щиссясини яля кечирди. Бу вахтдан Ряввадиляр дювляти йцксялиш вя яразилярини эенишляндирмяк дюврцня гядям гойду. Беляликля, 10 ясрин сон рцбцндян башлайараг тарихи Азярбайъан яразиси, ясасян, цч сцлаля  рван торпаьында яряблярдян яввялки “Ширваншащ” титулуну вя дювлятини бярпа етмиш Мязйядиляр (Йязидиляр), яввял Саъиляря, сонра ися Салариляря мяхсус Азярбайъан яразисинин бир щиссясиндя – Арранда дювлят йарадараг “Арраншащ” титулуну дашыйан Шяддадиляр вя Араздан ъянубдакы Азярбайъан торпагларында “Азярбайъаншащ” титулуну бярпа едян вя ону дашыйан Ряввадиляр тяряфиндян идаря олунурду. Бу дювлятлярин щяр бири кичик бир имканы да ялдян вермядян бири диэяринин щесабына яразилярини эенишляндирмяйя, юз гцдрятлярини нцмайиш етдирмяйя чалышырды. 985/86 илдя гардашы Мярзбаны арадан эютцрмякля щакимиййяти яля кечирмиш Шяддади щюкмдары Ы Фязл юзцнцн, демяк олар ки, бцтцн гоншулары иля мцщарибяляр едирди. Онун бу дюврдя Арранда мцстягил щакимлик етмяйя чалышан феодал мцлкляри – Хачыны, Эорусу, Тавуш-Севордики, о ъцмлядян Нахчываны Шяддадиляр дювляти тяркибиня гатмасы, Двини тутмасы, Ермянистанын бир нечя вилайятини табе едяряк илдя 3000 динар верэи вермяйя мяъбур етмяси Арраншащларын реэиондакы юнъцл мювгейини тясдигляйир.

     

     

    Еля бу дюврдя ширваншащ Мящяммяд ибн Ящмяд [981–991] дя гоншу феодаллара гаршы тяъавцзкар сийасят йцрцдцр, бир сыра шящярлярин (Гябяля, Бярдя вя с.) илщагы йолу иля яразисини эенишляндирмяйя чалышырды. Ондан сонра щакимиййятя эялмиш гардашы Йязид дя мящз бу мягсядля Дярбянд, Гябяля вя Шяки щакимляриня гаршы мцщарибяляр апарырды.

     Азярбайъана оьуз-сялъуг йцрцшляри. Орта Асийадан эялян оьузларын Азярбайъанын ъянуб вилайятляриня, орадан ися Аррана вя Ширвана басгынлары реэиондахили мцнагишялярля йанашы дюврцн сийаси вязиййятини мцряккябляшдирди. 1018–21 иллярдя Араз чайыны адлайан оьузлар Ряввадилярин табелийиндя олан ъянуб торпагларындан Аррана сохулараг, Нахчыван, сонра ися Дябил шящярляриня щцъум етдиляр. Тарихи салнамя 1029 илдя оьузларын Эцръцстана йцрцшцндян бящс едир.

     30-ъу иллярин яввялиндя, мяскунлашдыглары Хорасанда уьурсуз гийамдан сонра, ики мин оьуз “чадыры” (аиляси) Ряввадилярин яразисиня пянащ эятирди. Щюкмдар Вящсудан онлары тябяялийя гябул едяряк торпагла тямин етди. Бундан мягсяд оьузлардан Бизанс империйасына, еляъя дя ири феодаллара гаршы мцбаризядя истифадя етмяк иди. Лакин чох чякмядян барышыьы позан оьузлар Мараьа, Урмийа вя башга шящярляря щцъум етдиляр. Азярбайъан шаири Гятран Тябризи (11 яср) юз “Диван”ында Нахчываншащ адландырдыьы Нахчыван ямири Ябу Дуляфин “Нахчыван галасында дцшмяня (йяни оьузлара) гялябя чалдыьы заман” эюстярдийи шцъаяти мядщ едир.

     1038 илдя Хорасанда галан оьузлар Сялъуг няслиндян олан Тоьрул вя Чаьры бяй гардашларынын башчылыьы алтында бирляшяряк орада йени Оьуз дювлятинин ясасыны гойдулар.

     Сялъугилярин 1040 илин майында Дяндянякан (Мярв йахынлыьында) дюйцшцндя Гязняви гошунларына галиб эялмяси Ирана олан йолу ачмагла оьуз елляринин талейиндя, Орта вя Юн Асийанын, еляъя дя орта яср Авропасынын сонракы тарихи инкишафында мцщцм мярщяля олду. 1042 илдя оьузлар Рейи тутдулар. Бу шящяр онларын Юн Асийа вя Гафгаза доьру щярякятляри цчцн дайаг мянтягясиня чеврилди.

     Хариъи сийаси вязиййятин сон дяряъя эярэинляшмяси бир-бири иля ядавятдя олан Азярбайъан феодал дювлятлярини юз араларындакы вя гоншулары иля мцнасибятляри тянзимлямяйя сювг етди. Шяддадиляр Ширваншащларла, ермяни Багратилярля, Тифлис ямирляри вя башгалары иля гощумлуг ялагяляри йаратдылар. Ряввади Вящсуданын 11 ясрин 30-ъу илляринин сонунда Эянъяйя сяфяри ики дювлят арасында щюкм сцрян эярэинлийи арадан галдырмаг мягсяди эцдцрдц. Лакин эюрцлян тядбирляр оьузлардан тяшкил едилмиш чевик, дюйцшкян вя низами гошун щиссяляриня малик Сялъугилярин эенишлянмякдя олан щцъумларынын гаршысыны ала билмяди. 1043 илдя Рейя эялян Тоьрул бяй бу шящяри Сялъуг дювлятинин пайтахты елан етди. 1045 илдя Щямядан ишьал олунду. Пяракяндя вя зяиф мцгавимятля гаршылашан Сялъугиляр Азярбайъанын ъянуб щиссясиндя, Ряввадилярин торпагларында мющкямляндиляр. 1046 илдя Азярбайъана эюндярилян сяркярдя Гуталмыш бюйцк гошунла Эянъяни мцщасиряйя алды. Мцщасиря ил йарым давам етди. Лакин мцдафия истещкамлары-ын мющкямляндирилмяси нятиъясиндя щцъум дяф олунду. Эянъяйя олан бу щцъум Шяддадиляр кими Ширваншащларын да дювлятин пайтахты Йязидиййянин (Шамахынын) ятрафына мющкям даш диварлар чякдирмяляриня, дямир гапылар гойдурмаларына сябяб олду. Бунунла беля, Сялъугиляр Ъянуби Гафгаза олан щцъумларына ара вермирдиляр. 1054/55 илдя Тябризин мцщасирясиндян сонра Ряввади щюкмдары Вящсудан Сялъуги султаны Тоьрул бяйин щакимиййятини таныды, адына хцтбя охунмасыны ямр етди, султана гиймятли щядиййяляр эюндярди. Еля щямин ил Шяддади щюкмдары Шавур да Сялъуги тябяялийини гябул етди. Щятта бизанслыларла дюйцшмяк цчцн султанын ихтийарына бюйцк гошун верди. Бундан сонра Шяддадиляр Сялъуг султанларынын мцттяфигиня, онларын бюлэядя йцрцтдцкляри сийасятин апарыъыларына чеврилдиляр. Бунунла йанашы, Шяддадиляр йаранмыш вязиййятдян торпагларыны эенишляндирмяк цчцн дя истифадя етдиляр. Сялъугиляр Эцръцстана щцъум етдикдя, Шяддади Шавур Ъяфяри ямирляринин Тифлисядяк Кцр чайы бойунъа йерляшян галаларыны яля кечирмяйя ъящд эюстярди. 1053–64 иллярдя бу Шяддади щюкмдарынын гошунлары цч дяфя Ширвана щцъум едиб, бюйцк гянимят ялдя етдиляр.

     

     

    1060–63 иллярдя Тоьрул бяйин башчылыьы иля Ряввадилярин табелийиндя олан шящярляря (Тябриз, Хой, Сялмас, Урмийа вя б.) щцъумлар олду. Сялъугиляр зор эцъцня щакимиййятляринин танынмасына вя верэилярин юдянилмясиня наил олдулар. Йени Сялъуг султаны Алп Арслан [1063–72] Азярбайъандакы феодал мцлклярин Сялъугилярин вассалы олан сащибляри цзяриндя тясир эцъцнц артырмаг цчцн Ъянуби Гафгаза йцрцш етди. 1066 илдян башлайараг оьузларын Ширван яразисиня щцъумлары башлады. Ширваншащ Ы Фярибцрз [1063–96] Шяддади Фязл кими султан Алп Арслана юз хидмятини тяклиф етди вя явязиндя онун щимайячилийи цчцн тяминат алды. Ширван Сялъугилярдян вассал асылылыьа дцшся дя зяифлямяди, яксиня 11 ясрин сонунда Ширванда сийаси йцксялиш башланды, 12 ясрдя ися Ширваншащлар дювляти артыг юзцнцн чичяклянмя дюврцня гядям гойду.

     Ряввади щакимляри ися рясми олараг Сялъугилярин али щакимиййятини танысалар да имкан дцшян кими бу асылылыгдан азад олмаьа ъящд эюстярирдиляр. 1065 илдя Алп Арслан Ряввади щюкмдары Мямланы щакимиййятдян кянар етди, сялъуг ямирляриндян бири Тябризя щаким тяйин олунду. Беляликля, тягрибян бир яср щакимиййятдя галмыш Ряввадиляр сцлаляси сийаси щакимиййятдян узаглашдырылды. Бюлэядя Сялъугилярин ян йахын мцттяфиги кими ад чыхармыш Шяддадиляр сцлалясиня дя 1075 илдя сон гойулду. Сялъуг султаны Мяликшащын [1072–92] оьлу, сонралар бюйцк сялъуг султаны олмуш Мящяммяд Тапар [1105–18] Эянъядя Азярбайъан вя Арранын щакими кими фяалиййятя башлады.

     1068 илдя щакимиййятя эялян Бизанс императору ЫВ Диоэен оьузларын щярякятинин гаршысыны алмаг, онлары мцщцм стратежи мянтягялярдян мящрум етмяк мягсядиля щярби кампанийайа башлады. Бу кампанийанын сон мярщялясиндя Азярбайъаны тутмаг планлашдырылмышды. Лакин бизанслылары габаглайан Султан Алп Арслан Манзыкерт (Маназкерт, Малазэирд) йахынлыьында онларла цзляшди. 1071 ил августун 26-да бурада баш верян ганлы дюйцш Бизансын мяьлубиййяти иля баша чатды. Шярг-Гярб орта ясрляр тарихиндя мцщцм мярщяля олан Мялазэярд вурушмасынын нятиъяси Юн Асийанын сийаси хяритясини йенидян дяйишди. Бюйцк Сялъуг султанлары Орта Асийадан Аралыг дянизинядяк, Ъянуби Гафгаздан Иран кюрфязинядяк олан эениш торпагларын сащибляриня чеврилдиляр.

    Алп Арсландан сонра щакимиййятя эялян султан Мяликшащын дюврцндя, демяк олар ки, бцтцн Азярбайъан торпагларынын да дахил едилдийи Сялъуг-Оьуз империйасынын щярби-сийаси гцдряти ян йцксяк зирвяйя чатды. Азярбайъанын айры-айры вилайятляри султанын тяйин етдийи сялъуг ямирляри тяряфиндян идаря едилмяйя башланды. Йалныз Ширваншащ Фярибцрзцн сийаси чевиклийи Сялъугилярдян вассал асылылыгда олан Ширванын дювлятчилийини сахлайа билди. Шяддадиляр сцлаляси нцмайяндяляринин Эянъядяки щакимиййятиня сон гойулдугдан сонра Сялъугилярин бу шящярдя галан ямири Савтякин ону ятраф йерляри табеликдя вя нязарятдя сахламаг цчцн ясас базайа чевирди. Шяддадиляр дювлятиня мянсуб, “нахчываншащ” титуллу ямир Ябу Дуляфин идаря етдийи Нахчыван да бу вахтдан етибарян сялъуг ямиринин табелийиня кечди. Йалныз Ани вя Дябилдя (Двиндя) Шяддадиляр сцлалясиня мянсуб ямирляр узун мцддят Сялъугилярин вассалы олдулар.

     

     

    Бюйцк Сялъуг империйасы вя Азярбайъан (12–13 ясрин 1-ъи рцбц). Ираг Сялъуг султанлыьы. Бюйцк Сялъуг султанларынын Мяликшащдан сонракы щакимиййятляри дюврцндя (1092–1157) Сялъуг имрерийасынын тяняззцлц баш верди. Парчаланма нятиъясиндя империйа бири диэяриндян асылы олмайан дювлятляря айрылды. Империйанын ясас торпаглары олан Ираг, Хорасан вя Ъянуби Гафгазда али султан тахт-таъы уьрунда мцбаризя башланды. 1094 илдя Мяликшащын бюйцк оьлу Бюркцйарыг [1094–1105] султан елан едилди. Диэяр оьланлары Мящяммяд Тапар Азярбайъан, ял-Ъязиря вя Дийарбякирин, Сянъяр ися Хорасанын мялики олдулар. Лакин сцлалядахили мцбаризя бунунла гуртармады. Бюркцйарыьын вяфатындан сонра сялтянят тахтына чыхмыш Мящяммяд Тапар оьлу Мащмуду варис елан етди. Мящяммядин вяфаты щакимиййят уьрунда мцбаризяни даща да шиддятляндирди. Бу мцбаризядя Мящяммядин гардашы Сянъяр Мцизяддин галиб эялиб али султан [1118–57] олду. О, Мащмуду юз вариси елан етди. Она Хорасандан Анадолуйа вя Сурийайадяк олан торпаглар, о ъцмлядян Азярбайъан игта кими верилди. 1118 илдя мяркязи Щямядан олан Ираг Сялъуг султанлыьы йаранды, Мащмуд онун илк щюкмдары [1117–31] олду.

    1121 илдя эцръц гошунлары мцттяфигляри гыпчагларла бирликдя Мащмудун щакимиййяти алтында олан Азярбайъан торпагларына щцъум етдиляр. Мащмудун Арран вя Нахчыванын щакими олан кичик гардашы ямир Тоьрулун башчылыг етдийи гошунун Тифлис йахынлыьындакы мяьлубиййяти бурада мцсялманларын 500 иллик щакимиййятиня сон гойду. Яввял Мащмудун султанлыг щцгугларыны танымаг истямяйян вя уьурсуз дюйцшдян сонра Эянъяйя чякилян Тоьрул, нящайят, гардашына сядагят анды ичмяли олду.

    Сялъугиляр арасында сцлалядахили чякишмялярдян истифадя едян эцръцляр еля щямин ил Ширвана щцъум етдиляр. Щяля 11 ясрин башланьыъында бир гызыны – Тамары, Ширваншащ Яфридунун оьлу ЫЫЫ Мянучещря, о бирини ися Бизанса яря верян эцръц щюкмдары Давид йаратдыьы гощумлуг ялагяляриндян Сялъугиляря гаршы мцбаризядя истифадя етмяк истяйирди. Лакин Ширваншащын тцркляря даща чох мейил эюстярмяси, гощумлуг ялагяляри вя иттифага ряьмян, эцръцлярин Сялъугилярдян асылылыгда олан Ширваншащлара гаршы виранедиъи щцъумларына сябяб олду. Эцръцляр юз мцттяфигляри гыпчагларла бирликдя Ширванын бир сыра шящярлярини, о ъцмлядян Шамахыны талайыб чапдылар.

     1123 илдя султан Мащмуд Ширваншащын эцръцляря гаршы фяалиййятсизлийиндян шикайят едян Ширван ямирляринин хащишиля Ширвана щцъум етди. Дюйцшцн агибятини эцръцлярля мцттяфигляри гыпчаглар арасында баш верян мцнагишя щялл етди. Галиб щесаб едилян султан Ширванда щакимиййятини мющкямлятдикдян сонра Щямядана гайытды.

     

     

    Сялъуг гошунунун Ширвандан эетмяси эцръцлярин йени щцъумлары, шящяр вя галаларын йени ишьалы иля нятиъялянди. Йалныз 1125 илин яввялиндя эцръц щюкмдары Давидин гяфил юлцмц эцръц щцъумларына сон гойду. Ширванын Сялъугилярдян вассал асылылыьы ися юдянилян верэилярдян ялавя Ширваншащларын адларына кясилмиш сиккялярдя Сялъуг султанларынын адларынын зярб олунмасы иля ифадя едилди.

     12 ясрин 30-ъу илляриндя Ираг султанлыьынын тахты цстцндя мцбаризя гызышды. Бу дюврдя щадисялярин эедишиндя Аббасилярин щакимиййятинин илк илляриндян эенишлянян дини-сийаси щярякатларын ардыъыллары, хцсусиля исмаилиляр мцщцм рол ойнайырдылар. Имамын зцщуру иля ядалятин бяргярар олаъаьына инанан, юзляринин хцсуси дини-фялсяфи тялимини йарадан исмаилиляр мювъуд зиддиййятлярин кяскинляшдийи бир дюврдя мейдана чыхан шия тяригятиня мянсуб идиляр. Сялъугилярин эизли фяалиййят эюстярян вя террордан эениш истифадя едян исмаилиляря гаршы гяти мцбаризяси “атабяй” титулуну илк газанмыш, яслян Тусдан олан мяшщур сялъуг вязири Низамцлмцлкцн гятлиндян сонра кяскинляшди. Сялъуги щюкмдарлары исмаилилярин 1090 илдя Гязвиндян шяргдя йерляшян Ялямут галасыны яля кечиряряк мцстягил дювлят йарада билмиш башчылары Щясян яс-Саббащы вя онун ардыъылларыны “кафир” елан етдиляр. Исмаилилярин реэиондакы щадисялярдя фяал иштиракы да бундан сонра башлады.

     

     Азярбайъан Атабяйляри дювляти. 1135 илдя Мясудун Мараьадакы дцшярэясиндя хялифя ял-Мцстяршид, 1138 илдя ися Исфащанда сабиг хялифя яр-Ряшид исмаилиляр тяряфиндян гятля йетирилди. Дюврцн бир чох мцяллифляри щяр ики хялифянин юлдцрцлмясиндя Сялъугилярин дя яли олдуьуну гейд едирляр. Щадисялярин бу эедиши тякъя Ираг султанлыьында дейил, бцтцн Сялъугиляр дювляти яразисиндя дяринляшян тяняззцлц сон щяддя чатдырды; йени типли дювлят бирликляри йаранмаьа башлады. Бу дювлятлярин йарадыъылары Сялъуг султанларынын сабиг кюляляри (мямлцкляр) идиляр. Щямин адамлар, адятян Сялъуги шащзадяляринин “атабяй” титуллу тярбийячиляри олурдулар. Заман кечдикъя атабяйляр эцъляндиляр вя гяййумлуг етдикляри шяхслярин йалныз адда башчылыг етдикляри дювлятлярин талейини мцяййянляшдирян фактики щюкмдарлара чеврилдиляр. Султанлар ися щакимиййятин йалныз защири яламятлярини мцщафизя етмишдиляр; онларын адлары сиккяляр цзяриндя зярб едилир, ъцмя хцтбяляриндя чякилирди. 1122 илдя Мосул Атабяйляри – Зянэиляр беля бир дювлят йарада билдиляр. Атабяйлярин икинъи дювлятинин тямялини ися 1136 илдя Азярбайъанда Султан ЫЫ Тоьрулун оьлу Арсланшащын атабяйи Шямсяддин Елдяниз гойду. Султан Мащмудун дюврцндя Дярбянд базарындан алынмыш гыпчаг гулларындан олан Елдяниз, султанлыьын пайтахты Щямядана эятирилмиш, орада султанын вязири Ябу Щямид Яли ясСумайрамийя сатылмышды (Мирхонд, 13 яср). 1122 илдя исмаилилярин юлдцрдцйц щямин вязирин ямлакы султан тяряфиндян мцсадиря едилдикдя, Елдяниз дя онун хидмятиня кечмишди. Зиряклийи вя фярасяти иля сечилян Елдяниз аз мцддятдя йалныз инанылмыш адамлара щяваля олунан султан мятбяхинин башчысы вязифясинядяк йцксялмишди.

     Сядряддин Яли ял-Щцсейни. Яхбар яд-дювлят яс-Сялъугиййя. 37-ъи фясил

    ... Султан Арслан шащ ибн Тоьрулун йалныз ады щюкмдар иди, атабяй Елдянизин ися юзц ямрляр верир, игта торпаглары пайлайыр, хязиняляри сярянъамында  сахлайыр, онлары юлкянин истянилян йериня кючцрцрдц. Султан ися онунла бу мясяляляр барядя мцнагишяйя  эиря билмирди; атабяй Елдянизин идаря  ишляриндяки юзбашыналыьындан, ямрляр  вермясиндян вя истядийи адамлара игта пайламасындан  бязян онун цряйи сыхылырды.

     Султан ЫЫ Тоьрулун дюврцндя онун шяхси мямлцкляри сырасына кечирилян Шямсяддин Елдяниз султанын щяйат йолдашы Мюминя хатунун хцсуси щюрмятини газанмышды. Бу гадынын дяйярли тювсийялярини нязяря алан Елдяниз щеч вахт сарай фитня-фясадларына уймамыш, щюкмдарына даим сядагятли олмуш, буна эюря дя ямир рцтбясинядяк йцксяля билмишди. Мящз бу заман о, ЫЫ Тоьрулун азйашлы оьлу Арсланшащын атабяйи тяйин едилмишди. ЫЫ Тоьрулун юлцмцндян сонра щакимиййятя кечмиш йени султан Мясуд Елдянизи мярщум султанын дул галмыш арвады Мюминя хатунла евляндирди. Арранын бир игта кими Шямсяддиня верилмяси дя щямин вахта аиддир. 1127/28 илдян Арранын ясас шящяри Эянъя, еляъя дя Нахчыван вя бир чох башга торпаглар султан Мясудун атабяйи Гара Сунгурун идарясиндя иди. Щакимиййятдя олан султанын атабяйи кими бюйцк нцфуз сащиби олан ямир Гара Сунгур мцщцм игтисади вя стратежи ящямиййятя малик Эянъя шящяриндя игамятэащ гурдуьу цчцн Шямсяддин Елдяниз яввялки гцдрятини итирян Бярдядя гярарлашмышды. Аббаси хялифяляринин гызышдырдыьы сялъуг ямирляринин бир-бири иля дцшмянчилик едян груплары арасында щакимиййят уьрунда эедян вурушмалар заманы о, ясасян, мцшащидячи мювгейиндя дурараг, ялверишли мягам эюзляйирди. Бу дюврдя султан Мясуд тяряфиндян щцгуглары мящдудлашдырылан вилайят ямирляри мяркязи щакимиййятя гаршы ачыг мцбаризяйя башладылар. Мцхалифятя Гара Сунгур башчылыг едирди. Сялтянят иддиасында олан сялъуг шащзадяляри Сялъугшащ вя Давуд да ону мцдафия едирдиляр. Щямядана эялян Гара Сунгур Давудун варис елан едилмясиня, султанын яввялки вязиринин едамына, юз адамынын вязир тяйин едилмясиня наил олду. Чох кечмядян, вялиящд Давуд исмаилиляр, Фарс вилайятини тутмуш Сялъугшащ ися щямин вилайятин яввялки ямири Боз Апа тяряфиндян юлдцрцлдцляр. Лакин Эянъядя баш верян зялзяля заманы аилясинин щялак олмасы Гара Сунгурун мцбаризя мейданындан чякилмясиня, онун Эянъяйя гайытмасына сябяб олду. Дюврцн гайнаглары 1139 илдя Эянъядя вя ятрафында баш вермиш дящшятли зялзяля нятиъясиндя кянд вя галаларын йерля йексан олмасы, тякъя Эянъядя 230 мин инсанын гырылмасы барядя мялумат верир. Зялзялядян истифадя едян эцръц щюкмдары Деметре [1125–56] гошуну иля шящяря йцрцш етди вя Мхитар Гошун сюзляриня эюря, эцръцляр “халга зялзялядян бюйцк бяла эятирдиляр”.

     

     

     

    Мящз бу щцъум заманы эцръцляр щяля 1063 илдя, сялъугилярин щцъумлары дюврцндя, шящяр диварларына гойулмуш “дямирчи Ибращим Осман ибн Ангавейщин” дцзялтдийи мяшщур Эянъя дарвазасыны да щярби гянимят кими апардылар (щазырда Кутаиси йахынлыьында Эелати монастырында сахланылыр). Шящярин бярпасына башлайан, лакин 1141 илдя вяфат едян Гара Сунгурун вясиййятиня эюря, ямир Чавлы Азярбайъан вя Арранын щакими олур. Дюврцн мцряккяб сийаси шяраити ямир Чавлыны эащ ону вязифясиндя тясдиг едян султан Мясуду, эащ да Гара Сунгурдан сонра мцхалифятя башчылыг едян Фарс щакими ямир Боз Апаны дястяклямяйя сювг етди. Сон мягамда мцхалифятя гошулан ямир Чавлы 1146 илдя Зянъанда гяфлятян вяфат етди. Султан Мясуд яввялляр игта щцгугунда Халхала вя Азярбайъанын бир щиссясиня сащиб олан ямир Фяхряддин Тоьан Йцрякя Арраны да щядиййя етди. Лакин султанын бу аддымы да мцхалифятя гошулмуш Тоьан Йцряйи она йахынлашдырмады.

     

     

     

    Бярдядя галдыьы бу илляр ярзиндя Шямсяддин Елдяниз ямирлярин чякишмясиня гарышмамагла фцрсят эюзляйирди. Ямир Чавлынын юлцмцндян сонракы гарышыглыг заманы о, эюзлядийи мягамын йетишдийини баша дцшдц. Мирхондун вя Щясян бяй Румлунун мялуматына эюря, Шямсяддин бу дюврдя Ширваны да бир сцзерен кими юз щакимиййятиня табе едя билмишди. Мянбялярин йаздыьына эюря, султан Мясудун тапшырыьы иля о, Аррана гошун йеритмиш, сонра Ширваны, о ъцмлядян Бакыны яля кечирмишди. Ямир Чавлынын юлцмцндян истифадя едян Шямсяддин Нахчыван вилайятини дя юз мцлкляриня бирляшдирмиш, игамятэащыны Бярдядян Нахчывана кючцрмцш вя беляликля, Арранын бюйцк щиссясиня сащиб олмушду. Лакин Арранын ясас шящяри Эянъя вя онун ятрафлары Тоьан Йцряйин ялиндя иди. 1147 илдя Султан Мясудун вязири Хасс бяйин силащлы мцщафизячиси Эянъя йахынлыьында Тоьан Йцряйи гятля йетирди. Азярбайъан вя Арранын идаряси Хасс бяйя щяваля олунду.

    Юз сийаси рягиблярини бир-бир арадан эютцрян Султан Мясудун бу щярякяти бир чох вилайят щакимляринин, о ъцмлядян Шямсяддин Елдянизин наразылыьына сябяб олду. Хасс бяйин вязифядян узаглашдырылмасы иля ара чякишмяляри бир гядяр сянэиди. 1148 ил щадисяляри иля ялагядар Шямсяддин Елдянизин ады мянбялярдя артыг “Эянъя вя Арранын” сащиби кими дя чякилир. Албан мцяллифи Мхитар Гошун йаздыьына эюря, о, “гцдрятли щюкмдара чеврилди, бцтцн язямятли щакимляри язяряк, чохларыны юзцня табе етди, цсйан етмиш тцркманларын башчыларыны тамамиля дармадаьын етди. Арран юлкясиндя башланмыш щяйяъанларын гаршысыны алды”.

     1153 илдя йени сялъуг султаны Мящяммядин щакимиййятя эялмяси иля тахт-таъ цчцн тящлцкяли сайылан вязир Хасс бяй едам едилди; ясас шящяри Нахчыван олан Азярбайъан атабяйляри дювляти Арранын хейли щиссясини юзцндя бирляшдирди.

     Султанлыьын ишляриня гарышмадан Нахчывандакы игамятэащында галан вя йалныз юз мцлкляриндя яминманлыьын бяргярар олмасына чалышан Шямсяддин Елдяниз йенидян хялифя, султан вя ямирляр арасында сянэимяйян ганлы щакимиййят чякишмяляриня гошулду. Яввял Рей, сонра Нахчыван йахынлыьында баш верян вурушмаларда султан гошунларына мяьлуб олан Шямсяддин Елдяниз Нахчываны вя демяк олар, бцтцн Арраны тутмуш султандан яфв олунмасыны хащиш етди. Султан Мящяммядин разылыьы иля атабяй Шямсяддин Елдяниз Арран щакими, Мараьа сащиби Арслан Апа ибн Аьсунгур ял-Ящмядили ися Азярбайъан щакими тясдиг едилди.

     

     

    1161 илдя Ираг сялъуг султаны Сцлейманшащын тахтдан салынмасындан сонра Елдянизин щимайясиндя олан вя онун билаваситя кюмяйиля щакимиййятя эялян Арсланшащын султан елан едилмяси иля Азярбайъан Атабяйляри дювляти тарихиндя йени мярщяля ачылды. Бу вахтадяк феодал щакими кими йалныз Азярбайъан вя Арранын мцяййян щиссясиня сащиблик едян Азярбайъан атабяйи “бюйцк атабяй” титулу алмыш Шямсяддин Елдянизин нцфузу сайясиндя бцтцн Ираг султанлыьынын щягиги башчысына чеврилди. Ираг сялъуг султаны Арсланшащын игамятэащы олан Щямядан Азярбайъан атабяйляри дювлятиня башчылыг едян Шямсяддин Елдянизин ясас шящяри, дювлятин пайтахты олду. Бу замандан етибарян юзцнямяхсус диархийанын (икищакимиййятлилийин) йарадыъысына чеврилян Азярбайъан атабяйляри дювлятинин башчысы гошунлара юзц рящбярлик етмиш, дювлят вясаитляри цзяриндя нязаряти юз ялиндя ъямляшдирмиш, вассалларынын эерчяк сцзерени олмушду. Дашыдыьы “мялик” титулу атабяй щакимиййятинин ирси олдуьуну билдирирди. Азярбайъан атабяйляри дювлятинин башчысы юз адына пул кясилмяси, хялифя вя султандан сонра адынын хцтбялярдя чякилмяси щаггыны да ялдя едя билмишди. Али щакимиййят – султанын адындан фяалиййят эюстярмяк имканы газанмыш Шямсяддин Елдяниз Азярбайъан атабяйляри дювлятинин сярщядлярини эенишляндирмяйя наил олмушду. 1161 илдя яля кечирилян Рей игта кими Шямсяддин Елдянизин Рей щакими Инанъын гызына евлянмиш бюйцк оьлу Мящяммяд Ъащан Пящлявана верилди. Гум вя Гязвин султан мцлкляриня бирляшдирилди. 1162 илдя Мящяммяд ибн Аьгушун идаря етдийи Ярдябил вилайятинин яразиси дя яля кечириляряк, Ъащан Пящляванын мцлкляриня гатылды.Щямин ил Фарс щакими султандан вя атабяйдян вассал асылылыьыны гябул едяряк, онларын адына пул кясдирди. 1163 илдя Нишапур, Гумис вя Мазандаран вилайятляринин щакими Мцяййид Ай Апа, 1167 илдя Мосул атабяйи Гцтбяддин Мядуд, 1168 илдя Кирман атабяйи ЫЫ Арсланшащ, Хузистан щакими Шимля Елдянизлярдян асылы вязиййятя дцшдцляр.

     Бу дюврдя Ширваншащлар сарайында да ЫЫЫ Мянучещрин оьланлары арасында щакимиййят уьрунда мцбаризя эедирди. Бу мцбаризяйя Мянучещрин арвады, эцръц щюкмдарынын гызы Тамар да гошулмушду. Сийаси чякишмядя кичик оьлуна цстцнлцк верян Тамар Ширваны Эцръцстана бирляшдирмяк цчцн щятта гыпчагларын кюмяйиндян дя истифадя етмяйя чалышды. Лакин Шямсяддин Елдянизин ишя гарышмасы, эцръц щюкмдары ЫЫЫ Эеорэинин [1156–84] щцъумларыны дяф етмяси Ширван тахты цстцндя эедян мцбаризяйя сон гойду. ЫЫЫ Мянучещрин бюйцк оьлу Ы Ахситан [1160–96/97] ширваншащ олду. Тамар Ширваны тярк едяряк Эцръцстана гайытды. Ширванда ися щакимиййятя эялян Ы Ахситан атасынын сийасятини давам етдирди. Онун Сялъугилярдян олан асылылыьыны зярб етдирдийи сиккялярин бир цзцндя юзцнцн, диэяр цзцндя ися Султан Арсланшащын вя йа ЫЫЫ Тоьрулун адларынын щякк едилмяси дя эюстярир. 12 яср тарихчиси Сядряддин ял-Щцсейнинин мялуматына эюря, Азярбайъан атабяйляри дювлятини идаря едян Елдянизин мцлкляри “Тифлис гапыларындан Мякранадяк» узанырды. Ираг султанлыьынын щягиги башчысына чеврилмиш Шямсяддинин оьуллары Ъащан Пящляван султанын щаъиби, Гызыл Арслан ися баш командан вязифяляриня тяйин олундулар.

      

    Монгол щцъумларынадяк дювлятин гярбдя ясас рягиби онунла даим мцнагишядя олан эцръц щюкмдарлары иди. 1161 илин августунда чар ЫЫЫ Эеорэинин башчылыг етдийи эцръц гошунлары щямин дюврдя Арранын тяркибиндя, Елдянизлярин табелийиндя олан Ани, аз сонра ися Двин шящярлярини гарят вя талан едиб, ящалисини ясир алдылар. Чох кечмямиш Эянъя дя бу ъцр мцдахиля вя талана мяруз галды. Атабяй Елдянизин Хилат, Ярзян яр-Рум вя башга йерлярин щакимляри вя ямирляри иля бирликдя йаратдыьы бирляшмиш гцввяляр Эцръцстана щцъум едяряк, узун сцрян щярби ямялиййата башладылар. Эцръцляр мяьлуб едилдиляр. Сялъугилярин вассалы кими щяля дя Шяддадиляр сцлалясиня мянсуб ямирляр тяряфиндян идаря олунан Ани 1164 илин апрелиндя йенидян эцръцлярин щцъум вя гарятиня мяруз галса да, щямин илин сонунда азад едилди. Шямсяддин Елдяниз Анини Шяддадилярдян олан ямир Шащяншащын [1164–74] ихтийарына верди. Эцръц гошунларынын Эянъя (1166), Ани, Нахчыван (1174) вя башга йерляря йени щцъумлары 1175 илдя Атабяй Елдянизин, Султан Арсланшащын, Хилат вя Дийарбякир щакимляринин Ъащан Пящляванын башчылыг етдийи бирляшмиш гошунлары тяряфиндян якс-щцъумла дяф едилди. Азярбайъан атабяйляри дювлятинин шярг сярщядляри ися тез-тез Харязмшащ гошунларынын щцъумларына мяруз галырды.

     1175 илин нойабрында Азярбайъан Атабяйляри дювлятинин йарадыъысы Шямсяддин Елдянизин арвады, султан Арсланшащын анасы Мюминя хатун Нахчыванда вяфат етди. Дювлятин тяшяккцл вя илкин инкишаф мярщялясиндя мцщцм рол ойнайан, сийаси щяйатында фяал иштирак едян бу гадын Ираг султанлыьынын башчысы олмуш бюйцк оьлу Султан Арсланшащла Атабяй Шямсяддин арасында нормал мцнасибятлярин йаранмасына наил ола билмиш, беляликля, ара иьтишашларына йол вермямишди. Мящз онун дипломатик сяйи нятиъясиндя Шямсяддин Елдяниз, яслиндя, бцтцн султанлыьын эерчяк сащибиня чеврилмишди. Бу вахтдан башлайараг, яринин игамятэащынын, ясасян, султанлыьын пайтахты Щямядана кючмясиня бахмайараг, Мюминя хатун юмрцнцн сонунадяк Нахчыванда йашамышды. Онун вяфатындан сонра Шямсяддин Елдяниз юз севимли гадынынын шяряфиня Нахчыван шящяриндя мягбяря тикдирмяйя башламышды. Мягбярянин тикинтисини оьлу Ъащан Пящляван 1186 илдя баша чатдырмышдыр. Мюминя хатунун вяфатындан бир ай сонра зяманясинин бюйцк сийаси хадими олан Шямсяддин Елдяниз юзц дя юмрцнц баша вурду. Щямяданы тярк едяряк Нахчывана эялян, дювлят хязинясини (Ялинъя галасында сахланырды) вя тахт-таъын ямлакыны, еляъя дя бцтцн гошунлары юз нязаряти алтына алан Мящяммяд Ъащан Пящляван [1175–86] Азярбайъан атабяйляри дювлятинин икинъи атабяйи олду.

     Сядряддин Яли ял-Щцсейни. Яхбар яд-дювлят яс-Сялъугиййя. 39-ъу фясил

    Атабяй Елдянизин юлцм хябяри онун оьлу Мящяммяд Ъащан Пящлявана эялиб чатаркян о, щаъибляр ямири вязифясиндя  султан гуллуьунда иди вя онун ишлярини идаря едирди. О, султандан  ещтийат етдийи цчцн ата миниб Азярбайъана йола дцшдц, орада юз атасынын йерини тутду. О, хязиня ямлакыны яля кечирди, атлы вя пийада гошунлар топлады вя юз йериндя галмагла  щадисялярин эедишини вя онун щцгугларына даир султанын гярарыны эюзлямяйя башлады.

     Дювлятин тарихиндя мащир сийасятчи вя эюркямли дювлят хадими кими юзцнямяхсус йер тутмуш Ъащан Пящляванын юз атасы кими султанлыьын фактики щакимиййятини яля ала биляъяйиндян ещтийат едян Ираг ямирляри Султан Арсланшащы она гаршы галдырмаьа чалышырдылар. Лакин Азярбайъана щцъуму планлашдырса да, буну щяйата кечиря билмяйян султан, гардашы Ъащан Пящляванла барышыр, султанлыьын идарясини она тапшырыр вя чох кечмядян вяфат едир. Ъащан Пящляван Арсланшащын 7 йашлы оьлу ЫЫЫ Тоьрулу [1176–94] султанлыг тахтына отурдараг, юзц дя онун атабяйи олур. Дювлят щакимиййяти яслиндя Ъащан Пящляванын ялиня кечир. Щакимиййятинин илк дюврцндян Ъащан Пящляван онун табелийиндян чыхмаьа ъящд эюстярян Хузистан щакими ямир Айдоьду Шимлянин чыхышыны йатырдыр. Она табе олан щакимлярдян вя вассаллардан щеч бири Азярбайъан атабяйи Ъащан Пящляванын ямяли олараг султанлыьын бцтцн ишлярини идаря етмясиня етираз едя билмирди, чцнки о дювр мцяллифляринин (Сядряддин ял-Щцсейни, Ибн ял-Ясир вя башгалары) дили иля десяк, “бцтцн щакимляр Пящлявандан горхурдулар”. Гардашы Гызыл Арсланы Азярбайъана вя Аррана ъанишин тяйин едян Ъащан Пящляван ону Нахчыванда гойараг, юзц Щямядандакы султан сарайында галды, мяркязи щакимиййятин мющкямляндирилмяси цчцн мцщцм тядбирляр эюрдц. Ъащан Пящляванын дюврцндян башлайараг Азярбайъан атабяйляри дювлятинин идаря едилмяси мягсядиля, башда вязир олмагла, али идаря (диван ял-аля) тяшкил едилмишди. Ъащан Пящляван 70-я йахын шяхси мямлцкцнц ян мцщцм дювлят вязифяляриня тяйин етмиш, онларын кюмяйи иля дювлят идарячилийинин юзцнямяхсус системини – мямлцк елитасыны йаратмышды. Онун юлцмцндян 30 ил сонра да бу елита иътимаи-сийаси щадисялярдя апарыъы рол ойнайырды. Ъащан Пящляванын инзибатчылыг габилиййяти вя тялябкарлыьы сайясиндя дювлят идарячилик системинин щяр сащясиндя мющкям гайда-ганун йаранмышды. Щакимиййятдя олдуьу 10 ил мцддятиндя дювлят щеч бир хариъи мцдахиляйя мяруз галмады. Мцтямади олараг Азярбайъана щцъум едян эцръцлярля сцлщ баьланмыш, тящлцкяли шярг гоншусу Харязмшащларла вя Хилафятля достлуг мцнасибятляри йарадылмышды. Ян бюйцк уьурлардан бири Аьсунгурилярин ялиндя олан Тябризин алынмасы иди.

     

     

    Дюврцн мянбяляриндя Ъащан Пящляванын дюрд оьлу вя бир нечя гызынын олдуьу щаггында мялумат вар. Юз саьлыьында о, тцрк гызы Гцтейбя хатундан олан оьлу Ябу Бякри Азярбайъана вя Аррана щаким гоймуш, гардашы Гызыл Арсланы онун атабяйи етмишди. Рей, Исфащан вя Ирагын галан щиссялярини Рей щакиминин гызы Инанъ хатундан олан оьланлары Гутлуг Инанъ Мащмуд вя Ямир Ямиран Юмяр цчцн нязярдя тутмуш, Щямядан вилайятини кяниздян олан оьлу Юзбяйя вермишди. Ъащан Пящляванын арвады Защидя хатун яринин юлцмцндян (1186) сонра Нахчыванда йашамыш, Елдянизлярин хязиняси йерляшян Ялинъя галасынын сащиби олмушдур. Илк атабяй Шямсяддин Елдянизин дюврцндян атабяйляря табе торпаглардан эялян бцтцн эялирляр бу хязинядя сахланырды. Ъащан Пящляванын Защидя хатундан олан гызы Ъялалиййя сонрадан Нахчыван щакими олмушдур.

    Елдянизляр дювлятинин хариъи сийаси мювгелярини мющкямлятмяйя наил олмуш тяърцбяли сийасятчи Ъащан Пящляван бу йолла оьланлары арасында эяляъякдя ола биляъяк дахили чякишмялярин гаршысыны алмаьа чалышмышдыр. Мцасири – тарихчи Ибн ял-Ясир онун щаггында йазырды: “О, хошхасиййятли, ядалятли, мцдрик вя сябирли щюкмдар иди. Онун щакимиййяти дюврцндя юлкяляр сцлщ шяраитиндя, ряиййят ися ямин-аманлыгда йашайырды”. Ъащан Пящляванын юлцмцндян сонра онун вясиййяти иля щакимиййятя эялян гардашы Мцзяффяряддин Осман ибн Елдяниз Гызыл Арсланын [1186–91] сийаси щадисялярля зянэин щюкмдарлыьы дюврцндя Азярбайъан атабяйляри дювлятиндя мяркязи щакимиййятя гаршы чыхышлар баш верди. Ъащан Пящляванын бцтцн сабиг мямлцкляри Гызыл Арсланын тяряфиндя олсалар да, формал олараг султан титулу дашыйан ЫЫЫ Тоьрул, Пящляванын арвады Инанъ хатун вя бир сыра мцхалиф ямирляр Щямядана эяляряк, дювлятин идарясини цзяриня эютцрян йени атабяйя гаршы чыхдылар. 1187 илдя Щямядан йахынлыьында мцхалиф гцввялярля бир нечя эцн давам едян дюйцшдян сонра атабяй гошунлары эери чякилди. Лакин рягиб ъябщясиндя зиддиййятляр сянэимирди.

     Сядряддин Яли ял-Щцсейни. Яхбар яд-дювлят яс-Сялъугиййя. 39-ъу фясил

    Атабяй Пящляван юз оьлу Ябу Бякри Азярбайъан вя Арранын щакими тяйин едиб онун тярбийясини ямиси Мцзяффяряддин Гызыл Арслана тапшырмышды. Рейи, Исфащаны вя Ирагын галан йерлярини о,  юз оьланлары Инанъ Мащмуд вя Ямир Ямиран Юмяр цчцн айырмыш, Щямяданы ися Юзбяйя вермишди.

     Хялифя ян-Насирин кюмяйиндян истифадя едян Гызыл Арслан 1188 илин мартында тянтяня иля ЫЫЫ Тоьрулун гойуб эетдийи Щямядан шящяриня дахил олду, хялифя фярманы иля мцстягил щюкмдар елан едилди. Юз мцхалифи, гардашы арвады Инанъ хатуна евлянмякля онунла вя гардашы оьланлары иля барышыьа наил олан Гызыл Арслан, чох чякмядян, Щямядан йахынлыьында баш верян сон дюйцшдя Султан ЫЫЫ Тоьрулун гошунларыны мяьлуб етди, юзцнц ися ялигандаллы Нахчыван йахынлыьындакы Гящрям галасына салдырды. Мящз бу дюврдя Исфащан, Рей вя башга шящярлярдя атабяйин тяряфдарлары иля ялейщдарлары арасында баш верян тоггушмалара бахмайараг, Гызыл Арслан Ираг султанлыьынын мцтляг щакими ола билди. Азярбайъан, Арран, Щямядан, Исфащан, Рей вилайятляриня, онлара битишик яразиляря сащиблик етди; Фарс вя Хузистан щакимляри вассал кими она табе олду. Щяля Шямсяддин Елдяниз дюврцндя Сялъугилярин сцзеренлийини гябул едян ширваншащ Ы Ахситан атабяй Гызыл Арсланын щакимиййятинин илк илиндя онун торпагларына щцъум етди. Якс щцъума кечян Гызыл Арслан Ширваншащ гошунуну юлкянин икинъи пайтахты Бакыйадяк тягиб етди. Бундан сонра о, Шамахыны тутду, Дярбяндядяк бцтцн торпаглары яля кечирди. Бу дювря аид Ширван пулларынын цзяриндя ширваншащын вя хялифянин адларындан башга Султан ЫЫЫ Тоьрулун да ады зярб едилди.

     Лакин Гызыл Арслан эерчяк щакимиййятинин мющкямляндирилмяси цчцн мювъуд олан бцтцн имканлардан истифадя етмяди; сарайында баш алыб эедян фитня-фясад 1191 илдя онун юлдцрцлмяси иля нятиъялянди. Щяля Ъащан Пящляванын щакимиййяти заманы Азярбайъан вя Арранын щакими тяйин едилмиш оьлу Ябу Бякр анасы Гцтейбя хатунун тящрики иля Нахчывана эяляряк, Елдянизлярин Ялинъя галасындакы хязинясини яля кечирди. Азярбайъан атабяйляри дювляти Ъащан Пящляванын оьуллары арасында бюлцндц: Инанъ хатунун оьуллары Гутлуг Инанъ вя Ямир Ямиран Щямядан вя она гоншу вилайятляря, Инанъ хатунун юзц Рейя сащиб олдулар. Беляликля, щакимиййят уьрунда эедян дахили чякишмяляр илк атабяйляр дюврцндян бюйцк бир империйайа чеврилмиш Азярбайъан атабяйляри дювлятинин сярщядляринин даралмасына, тяняззцл дюврцнцн башланмасына сябяб олду. Сцлалядахили ихтилафлар хариъи мцдахилянин эцълянмясиня, харязмшащларын, эцръцлярин, хялифя гошунларынын щцъумларынын артмасына эятириб чыхарды. Ара чякишмяляринин артдыьы бу дюврдя Султан ЫЫЫ Тоьрул Гязвин йахынлыьында Гутлуг Инанъла апардыьы уьурлу дюйцшдян (1192) сонра йенидян Щямядана дахил олараг, султан тахтына отурду.

    Яввялки Елдянизлярдян фяргли олараг, Ябу Бякр Нахчыванда галыб, йалныз Азярбайъана щакимлик едир, Тябризи тутмуш гардашлары Гутлуг Инанъла Ямир Ямиранын щцъумларынын гаршысыны алырды. Зянъана гачмыш Гутлуг Инанъ харязмшащ Тякишля бирляшяряк, Рей йахынлыьында сонунъу Сялъуг султаны ЫЫЫ Тоьрулун юлдцрцлмяси иля нятиъялянян дюйцшдя (1194) она галиб эялди. Ираг султанлыьы яразисинин бюйцк щиссяси харязмшащын ялиня кечди. Ябу Бякрин Ширвана гачмыш о бири гардашы Ямир Ямиран ширваншащ Ы Ахситанын гызы иля евлянди вя чох кечмядян Ябу Бякря гаршы эцръц щюкмдары Тамар иля иттифага эирди. 1194 илин ийунунда бирляшмиш эцръц-Ширван ордусу, еляъя дя Ябу Бякрдян наразы олан бязи Арран ямирляри вя тцркман дястяляри Шямкир йахынлыьында Азярбайъан атабяйинин ордусуну мяьлубиййятя уьратды. Шямкир, ятраф шящяр вя галалар Ямир Ямиранын ялиня кечди. Бейляган йахынлыьында баш верян икинъи дюйцшдя дя мяьлуб едилян Ябу Бякр эцъля ъаныны гуртарыб Нахчывана гачды. Азярбайъанын шималында чох йерляри яля кечирмиш, эцръц щюкмдарындан вассал асылылыьыны гябул етмиш Ямир Ямиранын Эянъядя мющкямлянмяк истяйи шящяр ящалиси тяряфиндян наразылыгла гаршыланды. Ямир Ямираны юлдцрян эянъялиляр Ябу Бякря мцраъият етдиляр.

     

     

     

    Ябу Бякр Эянъяни юз оьлунун ихтийарына вериб Нахчывана гайытды. Еля бу заман султанлыгда Елдянизлярдян башга щеч бир щакимиййяти танымаг истямяйян мямлцклярин тязйиги иля Харязмшащ Тякиш Ябу Бякри султанлыг тахтында отуртмаьа чалышды. Ябу Бякр гардашы Юзбяйи Щямядана эюндярди. Султанлыьын идаряси Юзбяйя щяваля едилди. Узун чякишмялярдян сонра мювгелярини мющкямлядя билмиш Юзбяк вя Ябу Бякр аталары Ъащан Пящляванын мямлцкляринин вя Ираг ямирляринин кюмяйи иля Харязм щярби щиссялярини юлкядян гова билдиляр. Мянбяляр артыг бу заман сийаси ишлярля мяшьул олмагданса, ейш-ишрятя гуршанан Ябу Бякрин юз дювлятинин тящлцкясизлийиня аз фикир вердийини гейд едирляр. Вязиййятдян истифадя едян эцръцляр Эянъянин уьурсуз мцщасирясиндян сонра Двини яля кечирдиляр, сонра Нахчывана доьру щярякят етдиляр. Бундан хябяр тутан Ябу Бякр Нахчываны тярк едиб Тябризя чякилди. 1204–05 иллярдя эцръцляр Азярбайъанын ичяриляриня, орадан Хилата, Яръишя вя башга йерляря сохулуб щяр йердя таланчылыг вя гарятля мяшьул олур вя йашайыш мяскянлярини даьыдырдылар. Бу щцъумларын гаршысыны алмаьа чалышан Ябу Бякр эцръц щюкмдарынын гызы иля евлянди. Мянбялярин йаздыьына эюря, щямин издиваъдан сонра эцръцляр Ябу Бякрин щакимиййятинин сонунадяк Азярбайъана щцъум етмирдиляр. Ябу Бякрин зяифлийиндян истифадя едян Мараьа щакими Ялаяддин Кюрпя Арслан вя Ирбил щакими Мцзяффяряддин Эюйбары Тябризя щцъум етдиляр. Ъащан Пящляванын мямлцкц Шямсяддин Айдоьмуш Ябу Бякрин хащиши иля она кюмяйя эяляряк атабяй гошунлары иля бирликдя Мараьаны мцщасиряйя алды. Гысамцддятли мцщасирядян сонра барышыг имзаланды. 1208 илдя Мараьа щакими Кюрпя Арсланын вяфаты иля Аьсунгуриляр сцлалясиня мянсуб ял-Ящмядили нясли сона чатды. Бундан истифадя едяряк, Мараьаны вя Руиндеж галасыны тутан Ябу Бякр, аз сонра харязмшащларын йени щцъумуну дяф етди. 1210 илдя щакимиййятинин чох иллярини Нахчывандакы игамятэащында кечирян Ябу Бякрин юлцмц иля онун ийирми иллик щюкмранлыьы баша чатды. Ябу Бякрин юлцмцндян сонра она табе мцлкляри гардашы Мцзяффяряддин Юзбяк [1210–25] идаря етмяйя башлады. Онун щакимиййятинин илк илиндя эцръцлярин Азярбайъана ян бюйцк щярби йцрцшляриндян бири баш верди.

    Яввялъя Нахчывана щцъум едян эцръцляр, шящяри яля кечиря билмяйяряк, Ъулфайа доьру йюнялдиляр вя Дярядцз дярясини кечиб, Мяряндя йахынлашдылар. Ораны талан етдикдян сонра Тябризи мцщасиряйя алдылар. Тябризин щакими, Ъащан Пящляванын арвады Защидя хатун бюйцк мигдарда баъ вермякля шящяри хилас етди. Даща сонра Мийаня, Зянъан, Гязвин, Ябщяр, Ярдябил, Мярянд вя башга шящяр вя кяндляр талан олунду.

     Орта яср мцяллифинин (Сядряддин ял-Щцсейни) йаздыьына эюря, эцръцляр эери гайыдаркян “бир чох галалары яля кечирир, Нахчыван вя Бейляган шящярляри цзяриня хяраъ гойурлар”. Юзбяйин щакимиййяти дюврц феодал чякишмяляринин вя щярби йцрцшлярин давам етмяси, мяркязи щакимиййятин зяифлямяси иля сяъиййялянир.

    Азярбайъан атабяйляри дювлятинин рягибляриндян олан харязмшащын бюлэядяки щярби цстцнлцйц атабяй Юзбяйи онун вассалы олмаьа вадар етди. Ян-Нясявинин (13 ясрин 1-ъи йарысы) мялуматына эюря, “Ширван Дярбяндинядяк Арранын вя Азярбайъанын минбярляриндян султанын шяряфиня хцтбяляр охунур”. Эцръцлярин юлкяйя щцъумларынын гаршысы да харязмшащлар тяряфиндян алынды.

     Азярбайъан атабяйляри дювлятинин тяняззцлцнцн эцъляндийи бир заманда Хачынчай вя гисмян дя Тяртярчай щювзяляриндя албан Мищраниляр няслиндян олан Щясян Ъялалын [1215–61] башчылыьы иля Ар-ах-Хачын кнйазлыьы йаранды. Харязмшащын кюмяклийи иля эцръц щцъумларынын арасынын кясилдийи бу дюврдя, атабяй Юзбяк дювлятин хязинясиня верэи юдямякдян имтина етмиш йерли щакимляри ъязаландырмаг мягсядиля 1214/15 илдя Гарабаьа (Хачына) йцрцш етди. 13 ясрин аноним мцяллифинин мялуматына эюря, атабяйляр цчцн уьурлу олан бу йцрцш онлара зянэин щярби гянимят эятирди. Лакин Щясян Ъялал верэи юдямяк мцгабилиндя олса да, юз мцлклярини горуйуб сахлайа билди. О дюврцн нцфузлу нясилляри иля гощумлуг ялагяляри олан, албан тарихи-ядяби янянялярини давам етдирмяйя чалышан Щясян Ъялал бу аьыр иллярдя дя албанларын ярази бирлийини мцщафизя етмишди. Лакин, щяля яряб ишьалынын илк илляриндян башлайан григорйанлашма просеси Арсах–Хачын ящалисинин 12–13 ясрлярдя албан дили иля йанашы гядим ермяни дилини ишлятмясиня эятириб чыхартды. 1216 илдя Щясян Ъялал албан католикосу Нерсесин хащиши иля Албанийанын баш килсяси – Ганзасар монастыр комплексинин тикинтисиня башламаг щаггында ямр верди. Юзцнцн чевик сийасяти иля Щясян Ъялал щятта монголларын щцъуму дюврцндя вя ондан сонра да щакимиййятини сахлайа билди .

     

     Бу дюврдя Мяркязи Асийада башланан монгол щцъумлары Ъянуби Гафгазын сийаси щяйатына бюйцк тясир етди.

     Монголларын Азярбайъана илк йцрцшц. 1221 илин йанварында монголлар Ъябя нойонун вя Субутай бащадырын башчылыьы иля Хорасандан вя Ираги-Яъямдян кечяряк, Азярбайъан яразисиня сохулдулар.

    Гаршыларына чыхан шящяр вя кяндляри виран вя талан едян монголлар Юзбяйин игамятэащы Тябриз шящяриня щцъум етсяляр дя, бюйцк тязминат мцгабилиндя ниййятляриндян ял чякдиляр. Юзбяйин, эцръц щюкмдары вя башга гоншу щакимлярля рягиблийи унудараг, цмуми дцшмяня гаршы бирэя вурушмаг чаьырышы ъавабсыз галды. Мараьаны, Ярдябили, Сярабы яля кечириб виран вя талан едян монголлар, Ряшидяддинин (13 яср) мялуматына эюря, Нахчываны да виран вя талан етмяйя, ящалисини гырмаьа башладылар. Йалныз Нахчыван щакими, Юзбяйин оьлу Хамушун монголлара табе олмасы гырьыны дайандырды. Бейляган шящяри, ящалисинин эярэин мцгавимятиня бахмайараг, гыса мцщасирядян сонра ишьал олунду, сакинляри ися гылынъдан кечирилди. Эянъя галасынын алынмазлыьы шящяри хилас ется дя, ону тязминатдан гуртармады. Ширваншащлар дювлятинин пайтахты Шамахы шящярини ися, щятта галын диварлар да хилас едя билмяди. Ширванлыларын ряшадятиня бахмайараг, мцщасиряйя дцшмцш Шамахы даьыдылды, гарят олунду, ящалиси мящв едилди. Монголларын Дярбянди яля кечирмяк ъящди ися баш тутмады. Бунунла монголларын кяшфиййат характерли биринъи йцрцшц баша чатды.

     Чох кечмядян, 1222–23 иллярдя башлайан гыпчаг басгынлары, эцръц щцъумлары азярбайъанлылары йени бялаларла цзляшдирди.

     Ъялаляддин Мянгбурнунун Азярбайъанда щакимиййяти. 1224 илдя харязмшащ Мящяммядин оьлу Гийасяддин Пиршащ Елдянизлярин мцлкляриндян олан Ираги-Яъями тутараг, Юзбяйя алчалдыъы сцлщ баьлатдырды. Лакин атабяйин баъысы – Нахчыван щакими Ъялалиййя иля евлянмяси дя Пиршащын мцвяффягиййятини горуйуб сахлайа билмяди.

     Бу дюврдя Пиршащын щяля 1221 илдя монголлара гаршы уьурсуз щцъумундан сонра Щиндистана гачмыш кичик гардашы Ъялаляддин Мянгбурну Харязмшащлар дювлятинин монголлар тяряфиндян мящв едилмясиндя эцнащкар сайдыьы Аббаси хялифяси ян-Насири ъязаландырмаг цчцн 1225 илдя Баьдада йцрцш етди. Хялифя гошунларыны мяьлубиййятя уьрадан Ъялаляддин щямин илин май айында Азярбайъан яразисиня сохулду. Щеч бир мцгавимят эюрмядян Мараьа шящярини, 7 эцнлцк мцгавимятдян сонра ися атабяй Юзбяйин тярк етдийи Тябриз шящярини яля кечирди. Юзбяк яввял Эянъядя, сонра ися Нахчывандакы Ялинъягалада сыьынаъаг тапды. Юлкянин идаряси фактики олараг Юзбяйин арвады, сонунъу сялъуг султаны ЫЫЫ Тоьрулун гызы Мялейкянин ялиня кечди. Юз мцлклярини горумаг хатириня о, султан Ъялаляддинля никащ баьлады. Юзбяйин юлцмц иля Азярбайъан Атабяйляри дювлятиня сон гойулду. Шямсяддин Елдянизин ювладларына табе олан яразиляр Азярбайъанда, Арранда, Ширванда вя Эцръцстанда аьалыг едян харязмшащ Ъялаляддин Мянгбурнунун ялиня кечди. Ня Ъялаляддиня хидмят етмяк истяйиндя олан Юзбяйин оьлу Гызыл Арслан Хамушун, ня дя дювлятин бязи ямиряринин “яввялки сцлаляни бярпа етмяк” (ян-Нясяви) ъящдляри щеч бир нятиъя вермяди. Ширваншащ ЫЫЫ Фярибцрздян [1225– 1243/44] Сялъугиляр цчцн илдя 50 мин динар верэи тяляб олунду.

     Ибн ял-Ясир. Ял-камил фи-т-тарих Сонра [татарлар] Рейя, Щямядана, ялЪибял  юлкясиня сохулуб Ираг сярщядляриня гядяр  эялдиляр. Сонра Азярбайъана вя Аррана  дахил олуб бир илдян аз мцддятдя юлкяляри харабайа чевириб ящалинин яксяриййятини гырдылар. Йалныз гачанлар юзлярини хилас едя билдиляр. Бу мисли эюрцнмямиш бир ящвалатдыр. Азярбайъанла Арранын ишини битириб татарлар  Ширванын Дярбяндиня тяряф эедяряк бураларын  шящярлярини зябт етдиляр... Бурадан Аллан вя  Лязэиляр юлкяляриня сохулуб, о йерлярдя йашайан мцхтялиф халглары гырыр, гарят вя талан едирдиляр. Сонра тцрклярдян сайъа ян чоху олан гыпчагларын цстцня щцъум едиб, растларына эялянлярин щамысыны гылынълардан кечирдиляр, галанлары ися мешяляря вя даьлара сыьындылар. Бцтцн бу ишляри татарлар ян гыса вахт ярзиндя, неъя дейярляр, бир сяфярин ъяряйан едян эцнляриндя эюрдцляр. Тарихчилярин дедийи кими, бцтцн дцнйаны зябт едян Исэяндяр щеч татарлар кими беля тезликля ишлярини битирмямишди.

     1226–27 иллярдя Тифлися ики йцрцш тяшкил едилди. 1227 илдя Ъялаляддинин вязири Шяряфялмцлк игта щцгугунда табелийиндя олан Бейляган вя Муьан торпагларындан ялавя ширваншащларын чайарасы Эустясби вилайятини дя тутду. Лакин бир гядяр сонра Ъялаляддин щямин вилайяти ширваншащ Ы Эяршясбин (Эуштясб) [1204–25] эцръцляр тяряфиндян эировда сахланылан оьлу Султаншаща игта кими гайтарды.

     Бцтцн Азярбайъаны (Ширвандан башга) тутмуш Ъялаляддиня гаршы баш верян чыхышларын тез бир заманда йатырылмасы юлкянин мцлк сащибляринин султана итаят эюстярмяси иля нятиъялянди. Онун уьурларыны юзляри цчцн тящлцкя щесаб едян Кичик Асийанын, Шамын вя Шимали Месопотамийанын бцтцн кичик ханяданлары Ъялаляддиня гаршы иттифаг йаратдылар. 1230 ил августун 10-да Ярзинъан йахынлыьында, Йясся-Ъямян даьы йанында баш верян ясас дюйцшдя харязмшащ ордусу дармадаьын едилди. Хилатда сыьынаъаг тапан Ъялаляддин, гошунунун галыглары иля Азярбайъана гайытды. Бу мяьлубиййят монголларын Азярбайъана йени щцъумуна сябяб олду. Ъялаляддин монголлара гаршы иттифаг йарада билмяди. Азярбайъанын бир чох бюлэяляриндя, хцсусиля, Эянъядя вя башга йерлярдя юзбашыналыглар тюрядян Харязм дястяляриня гаршы гийамлар баш верди. Эянъядяки цсйана Бяндяр адлы шяхс башчылыг едирди. Гийамы динъ йолла йатырмаг ъящдляри нятиъя вермяди. Шящяря дахил олан вя гийамы амансызлыгла йатыран султан, Бяндяри вя 30 силащдашыны едам етдирди.

     Ибн ял-Ясир. Ял-камил фи-т-тарих Шамахынын ишини битирдикдян сонра Дярбянд кечидини ашмаг истядиляр, лакин буну баъармадылар. Беля олдугда,  татарлар Ширван Дярбяндинин сащиби Ширваншащын йанына адамларыны  эюндяриб ондан хащиш етдиляр ки, о, сцлщ баьламаг цчцн юз нцмайяндясини эюндярсин.  Ширваншащ да он няфяр юз яйанларындан эюндярди. Татарлар онлардан бирини юлдцрдцляр вя галанларына дедиляр: "Яэяр сиз Дярбянддян кечмяк йолуну бизя эюстярсяниз, сизя аман веряъяйик, якс тягдирдя сизи дя бу адам кими юлдцряъяйик". Саь галанлар татарлара дедиляр: "Бура Дярбянддир вя ялбяття,  бурайа щеч бир йол йохдур. Лакин бурада кечмяйя йарайан вя башга йерлярдян асан олан ъыьыр вар". Татарлар бу адамларын  ардынъа йола дцшцб Дярбянди кечиб йолларыны давам етдирдиляр.

     Аз сонра, гоншу щакимлярдян кюмяк эюзлямяйин ябяс олдуьуну баша дцшян султан Эянъяни тярк етди. Монголларын мцщасирясиндян чыхан Ъялаляддин 1230 илин августунда Мяййафаригин яйалятинин Ейнбяр кянди йахынлыьында кцрдляр тяряфиндян гятля йетирилди. Онун кющня рягиби Хилат щакими ял-Мялик ял-Яшряфинин узагэюрянликля сюйлядийи, Ъялаляддин Мянгбурнунун “мящви татарларын ислам торпагларына эирмяси демякдир. Инди бизимля йяъуъ-мяъуълар (йяни, монголлар) арасында дивар ола биляъяк Харязмшащ кимиси йохдур” сюзляри тезликля тясдиглянди. Монголлар бцтцн ятраф йерляри яля кечирдиляр. Азярбайъанда монгол щюкмранлыьы дюврц башланды.

     Иътимаи-игтисади щяйат вя мядяниййят. 11–12 ясрлярдя юлкянин тясяррцфат щяйатына вя игтисадиййатына мцяййян зяряр йется дя, цмуми игтисади инкишаф давам етмякдя иди. Хилафятин щакимиййятинин  зяифлядийи иллярдя йерли феодал дювлятляринин тяшяккцл тапмасы, Сялъуг йцрцшляри дюврцндя кючяри оьуз тайфаларынын Азярбайъана юз мал-гара вя гойун сцрцляри иля эялмяси, бунун нятиъяси олараг, хцсусиля шящярлярин ят, йаь, сцд мящсуллары, йун вя гошгу щейванлары иля тямин олунмасы юлкянин тясяррцфат щяйатынын тядриъян дирчялмясиня, ящалинин йашайыш сявиййясинин нисбятян йцксялмясиня сябяб олду. Сялъуг йцрцшляри иля ялагядар Азярбайъанда кючяри тясяррцфатын пайы артса да, ящалинин яксяриййятини малдарлыгла йанашы якинчиликля дя мяшьул олан кяндлиляр тяшкил едирди. Ъоьрафи вя тарихи шяраитя эюря, Азярбайъанда малдарлыьын кючяри йайлаг-гышлаг вя йарымкючяри формалары мювъуд иди. Малдарларын аран йерлярдя дя гяти мцяййянляшдирилмиш гышлаглары, даьларда ися йайлаглары варды.

     10–12 ясрлярдя Азярбайъан Шяргин ян инкишаф етмиш якинчилик юлкяляриндян бири иди. Мювъуд торпаг мцлкиййяти формалары – дивани (султан, дювлят), таъ вя йа хасс, игта, вягф, мцлк, ъамаат (иъма) яввялки дюврлярдя олдуьундан чох фярглянмирди. Сялъугилярин табелийиндя олан башга йерлярдя олдуьу кими, Азярбайъанда да бу дюврдя игта мцлкиййяти формасы цстцнлцк тяшкил едирди. Лакин яряб ишьалындан сонракы дюврдя феодал мцлкиййят формаларынын инкишафы иля ялагядар игта мцлкиййят формасынын да мязмуну дяйишди. Сялъуг щакимиййяти илляриндя игтанын хцсусиля гошун башчыларына хидмят щаггы кими пайланмасы эениш вцсят алды.

    Атабяйляр дюврцндя дя игта мцлкляринин хидмят щаггы кими ямирляр вя мямлцкляр арасында бюлцшдцрцлмяси щаггында фярманлар верилмишди. Лакин дювлят торпагларынын игта кими пайланмасы феодал пяракяндялийи цчцн иътимаи-игтисади зямин йарадыр, мяркязи щакимиййятин зяифлямясиня сябяб олурду.

     Сялъуг йцрцшляри нятиъясиндя бязи шящярлярин даьылмасы, кючяри тясяррцфатын эенишлянмяси Азярбайъанда шящяр щяйатынын цмуми инкишаф мейлинин гаршысыны ала билмяди. Шящярлярин сащясинин артмасы иля йанашы, онларын сосиал-игтисади структурунда да мцяййян дяйишикликляр баш верди. Мящз бу дюврдя шящяр щяйатынын мяркязи гяти олараг шящристандан тиъарят-сяняткарлыг уъгарларына – рабадлара кечди. Шящярлярин эюркями дяйишди.

     

     

     

    Мющкям вя уъа диварларла ящатя олунмуш ичгала – кущяндиз (вя йа нарынгала) яввялки кими йеня дя шящярин ян мющкямляндирилмиш щиссясиндя иди. Кущяндизин ятрафында кющня шящяр мящялляляринин ъямляшдийи шящристан йерляширди. Адятян, о да диварларла ящатя едилирди. Бу дюврдя, демяк олар, бцтцн Азярбайъан шящярляри мцдафия гурьулары системиня малик иди. 12–13 ясрин яввялляриндя Азярбайъанда йетмишядяк ири, орта вя кичик шящярляр варды. 9–10 ясрляря нисбятян шящярлярин цмуми сайы хейли азалса да, бу щеч дя шящяр щяйатынын тяняззцлц демяк дейилди. Яксиня, шящярляр йени, даща йцксяк инкишаф пиллясиня галхдылар. Эянъя, Тябриз, Нахчыван, Бакы, Дярбянд, Мараьа, Ярдябил, Шамахы, Бейляган бу дюврцн ири тиъарят-сяняткарлыг мяркязляри иди. Эянъя, Тябриз вя Шамахынын 100 мин няфярдян чох, Нахчыванын тягр. 80–100 мин, Бейляганын тягр. 40 мин ящалиси варды. Бу дюврдя Шяргин ян ири тиъарят-сяняткарлыг мяркязляриндян олан Эянъя юз яввялки ящямиййятини итирмиш Бярдяни хейли архада гоймушду. 12 ясрин 20–30-ъу илляриндя баш верян зялзяляляр, эцръцлярин даьыдыъы басгын вя гарятляри Эянъяни инкишафдан гоймамыш, шящяр йенидян бярпа едиляряк, яввялки язямятини эери гайтармышды.

     О дюврцн ян мцщцм шящярляриндян олан Тябриз 1042 илдя баш вермиш зялзялядян бюйцк зийан чякся дя, чох кечмядян йенидян бярпа олунду, Ряввадилярин, хцсусиля Елдянизлярин дюврцндя эюзял, эур шящяря чеврилди. Мянбяляр Елдянизлярин ясас шящяри Нахчываны да бюйцк вя абад шящяр кими тягдим едирляр. Бакы бу дюврцн илк чаьларында кичик шящяр олса да, артыг 12 ясрдя, хцсусиля Ширваншащларын игамятэащы бура кючцрцляндян сонра, мцдафия гурьулары иля мющкямляндирилмиш гала-шящяря чеврилмишди.

     

     

    Сяняткарлыг вя тиъарят мяркязляри олан ири шящярляриндян фяргли олараг Азярбайъанын кичик шящярляри яввялляр олдуьу кими йарымаграр характер дашыйырдылар. Беля шящярлярин [Мийаня, Халхал, Каьазкунан (Хуняъ), Ящяр, Сяраб, Унар, Ъябряван, Шиз, Ушнущ, Дящщярряган, Бярзянъ, Шямкир, Шяки вя с.] чохунун игтисадиййатында баьчылыг вя малдарлыг мцщцм йер тутурду. Шящярлярин вя шящяр сяняткарлыьынын инкишафы, ямтяя-пул мцнасибятляринин кянд тясяррцфатына эениш сурятдя дахил олмасы вя нящайят, щяля еркян орта ясрлярдян ъошгун фяалиййят эюстярян эениш тиъарят-карван йоллары шябякясинин мювъудлуьу 11 ясрин сону – 12 ясрдя Азярбайъанын тиъарят-игтисади ялагяляринин эенишлянмяси цчцн ялверишли шяраит йаратды. Бакы, Эянъя, Нахчыван, Шамахы, Бярдя, Дярбянд, Шабран вя диэяр Азярбайъан шящярляри яразисиндя тапылмыш йерли вя кянарда зярб едилмиш гызыл вя хцсусиля мис сиккяляр, бу шящярлярин 11–12 ясрлярдя инкишаф етмиш ялагяляриндян хябяр верир. Азярбайъан таъирляри дахили вя хариъи базарлара нефт, памбыг, ипяк, дуз, мейвя, балыг, бойаг, ядвиййат вя с. эюндярир, Бюйцк Ипяк йолу вя онун шахяляри васитясиля Шярг вя Гярбля тиъарят ялагяляри сахлайырдылар.

     Беляликля, монголларагядярки Азярбайъанын игтисади вязиййяти мящсулдар гцввялярин артмасы, тиъарятин вя мал-пул мцнасибятляринин эенишлянмяси иля сяъиййялянир. Бу просес щяля давам етмякдя олан эцмцш чатышмазлыьы шяраитиндя эедирди. Тядиййя (юдяниш) васитяси кими эцмцш мисля явяз олунмушду. Гызыл пул зярб етмяк ихтийары йалныз Бюйцк Сялъуги султанларына мяхсус иди. Бу дюврдя дахили базарда Азярбайъан дяфиняляриндя ашкар едилмиш Бизанс гызыл пуллары да ишлядилирди. Азярбайъан шящярляринин зярбханаларында йерли феодал дювлятлярин (Саъиляр, Ряввадиляр, Салариляр, Шяддадиляр вя б.) башчылары, о ъцмлядян, Ширваншащлар вя Елдянизляр юз пулларыны кясдирирдиляр.

     11–12 ясрлярин верэи системи яввялки дюврлярин гайда-ганунларынын чохуну мцщафизя етмишди. Мянбялярдяки мялумата эюря, сялъуг ишьалындан сонра кянд щяйатынын артыг сабитляшмиш игтисади системиндя мцщцм дяйишиклик баш вермяди. Верэиляр хцсуси “верэи дяфтярляри” цзря алынырды. Ясас верэи нювляриндян олан торпаг верэиси – хяраъ яввялки кими натура вя йа пулла, гейри-мцсялманлардан алынан ъан верэиси – ъизйя ися пулла юдянилирди. Ушр (онда бир) верэиси хасс вя игта торпагларынын мцсялман сащибляриндян алынырды. Щагг (щцгуг) верэиси (щаггидивани) диванын хейриня юдянилирди. Отлаглардан истифадя едян кючярилярдян алынан верэи щцгуги-мяраи адланырды. Мал яс-силащ вя аляф (улуфа) верэиляри щярби ещтийаълары юдямяк цчцн нязярдя тутулурду. Бу вя башга (нузул, мяунят, мянял, гисмят, дяраиб, тяййарат, нан-паря вя с.) верэи нювлярини юдямякля йанашы, ящали ейни заманда, мцхтялиф аьыр мцкялляфиййятляри (йоллар, кюрпцляр салмаг, гошуна гуллуг етмяк, тикинтилярдя ишлямяк вя с.) дя йериня йетирмяли иди.

     

     

    Арды-арасы кясилмяйян мцщарибяляр, аълыг, хястялик, бащалыг истяр шящяр, истярся дя кянд ящалисини ялдян салмыш, юлкянин айры-айры йерляриндя (Бейляганда, Хойда, Ярдябилдя, Мараьада вя с.) цсйан вя чыхышлара сябяб олмушду. Мцбаризя ящвали-рущиййяси щяля 8 ясрдян йаранмыш, бир ясрдян сонра Азярбайъанда да эениш йайылмыш, тядриъян ортабаб вя йохсул шящярлилярин идеолоэийасына чевриляряк, щаким идеолоэийайа мцхалиф гцввя шяклини алмыш исламын суфилик ъяряйанында юзцнц даща чох эюстярирди. Суфилийин философ Шищабяддин Сцщрявярди (1154–91) кими иътимаи бярабярлик идейасыны тяблиь едян нцмайяндяляри щягиги хошбяхтлийя “ишыглар аляминдя” йетишиляъяйиня цмид бясляйяряк, “халга лайигли адам башчылыг етмялидир, сийасят онун ялиндя оларса, заман ишыглы олар” идейасыны иряли сцрцрдцляр. Бу кими фикирляря эюря онлар тягибя мяруз галыр, щятта Сцщрявярдинин юзц кими едам да едилирдиляр.

     Щяняфи мязщябиня мянсуб сцнни олан илк сялъуг султанлары шиялийин даща эениш йайылдыьы Иран вя Азярбайъанда яняняви олараг шия мцсялманлара, хцсусиля, онун ифрат голларынын ардыъылларына (исмаилилиляря вя б.) гаршы ъяза тядбирляри эюрцрдцляр. Лакин артыг Алп Арсланын дюврцндя бу сийасят дяйишди. Сцнни-шия чякишмясинин уьурсузлуьуну, онун сийаси мащиййятини йахшы баша дцшян Алп Арслан мцнагишяни арадан галдырмаг мягсядиля шиялярин мцгяддяс мяканы олан Мяшщяди дя зийарят едяряк, гярязсиз мювгедя дурдуьуну сцбут етмяйя чалышды.

     Сялъуг йцрцшц заманы оьузларын, 12 ясрин 2-ъи йарысында ися гыпчагларын Азярбайъана ахыны эцълянди. Бу тайфалар чох чякмядян Азярбайъан яразисиндя йашайан вя артыг бир-бириня говушмуш онларла тцрк тайфасы иля гайнайыб гарышдылар. Сялъугилярин щюкмранлыьы щеч дя тцрк дилини Азярбайъан ядяби дилиня чевирмяди. 

    Вахтиля Сасанилярин табелийиндя олан яразилярдя, о ъцмлядян, Азярбайъанын бир сыра бюлэяляриндя дя эениш вцсят тапмыш “шуубилик” (“халгчылыг”) мейилляринин тясириля эцнц-эцндян артан иранчылыг идейалары (яряблярягядярки “ядалятли” ъямиййятин бярпасы) фарс дилиня алудячилийи дя артырмышды. Фарс дилиня цстцнлцк верян Сялъуги щюкмдарларынын, еляъя дя Атабяйлярин, Ширваншащларын сарайларында рясми цнсиййят йалныз фарс дилиндя иди, карэцзарлыг да бу дилдя апарылырды. 12 ясрдя Хагани, Низами кими дащиляр мящз буна эюря фарс дилиндя йазырдылар. Бунунла бирэя мянбялярин мялуматы Азярбайъан тцрк дилиндя дя ясярлярин олдуьуну тясдиг едир. 12 ясрдя интибащ дюврцнц кечирян Азярбайъан поетик мяктяби юзцнцн Яфзяляддин Хагани, Низами Эянъяви, Ябцл Цла Эянъяви, Фяляки Ширвани, Мцъиряддин Бейлягани, Мящсяти Эянъяви вя б. сяняткарлары иля мяшщур иди.

     11–12 ясрлярдя мядяниййят вя инъясянят сащясиндя йени цслуб вя ъящятляр мейдана чыхмышды. Шярти олараг сялъуг инъясяняти адландырылан бу “йени инъясянят” сонралар бцтцн мцсялман инъясяняти цчцн характерик олмуш бир чох ъящятляри доьурду; Азярбайъанын ян бюйцк игтисади, сийаси вя мядяни мяркязляри олан Бакы, Эянъя, Нахчыван, Шамахы, Тябриз, Мараьа, Бейляган, Урмийа вя башга шящярляриндя мцхтялиф сяъиййяли мющтяшям абидяляр инша едилди. Орта ясрляр Азярбайъан мемарлыьынын сонракы инкишафыны мцяййянляшдирян Ширван–Абшерон, Нахчыван, Тябриз вя Арран мемарлыг мяктябляри дя еля бу иллярдя тяшяккцл тапды. Беля абидялярдян олан Бакынын, Шамахынын, Бейляганын, Эянъянин, Тябризин, Мараьанын мцдафия диварлары, Абшеронун (Бакы, Мярдякан, Нардаран, Рамана вя с.) галалары, мясъид, мядряся вя ханяэащлар (Ичяришящярдя Сыныггала минаряси, Пир Щцсейн ханяэащы вя с.), мягбяряляр (Мюминя хатун, Йусиф ибн Кусейир вя б.), кюрпцляр (Худафярин, Ъуьа вя с.) юзцнямяхсус цслублары иля фярглянирди.

     11–12 ясрлярдя Азярбайъан халгы дцнйа мядяниййяти хязинясиня юз ясярляри иля елмин сонракы инкишафында мцщцм рол ойнамыш бир сыра эюркямли алим-ядябиййатчы, философ, щцгугшцнас, тябиб, тарихчи, рийазиййатчы, астроном, ъоьрафийачы (Фяридяддин Ширвани, Кафияддин Юмяр ибн Осман, Мащмуд Хоъа, Ъялаляддин Тябиб, Мцщзяляддин Тябризи, Фяхряддин янНахчывани, Фяхряддин ибн Мусанна ятТябризи, Хятиб Тябризи, Ябцлфязл Щцбейш ят-Тифлиси, Мхитар Гош вя б.) вермишдир. Мянбяляр Азярбайъан алимляринин Йахын вя Орта Шярг мцсялман мядяниййятинин инкишафында явязедилмяз хидмятлярини эюстярир.

     Яд.: А ш у р б е й л и С. В. Очерк истории средневекового Баку. Б., 1964; В я л и х а н л ы Н а и л я. ЫХ–ХЫЫ яср яряб ъоьрафийашцнас-сяййащлары Азярбайъан щаггында. Б., 1974; Ш я р и ф л и М. Х. ЫХ ясрин икинъи йарысы – ХЫ ясрлярдя Азярбайъан феодал дювлятляри. Б., 1978; А ш у р б е й л и С. В. Государство Ширваншахов (ВЫ–ХВЫ вв.). Б., 1983; Б ц н й а д о в З и й а. Азярбайъан Атабяйляри дювляти (1136–1225). Б., 1985; Б ц н - й а д о в З и й а. Азярбайъан ВЫЫ–ЫХ ясрлярдя. Б., 1989; В я л и х а н л ы Н а и л я. Яряб Хилафяти вя Азярбайъан. Б., 1993; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 2, Б., 1998.

    Наиля Вялиханлы