Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
“Azərbaycan” xüsusi cildi (Az) (Ümumi məlumat - 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi)
    4.5. Azərbaycan 15 əsrdə

    Азярбайъан 15 ясрдя

     15 ясрин башланьыъында Ширван вя Шяки истисна олмагла Азярбайъанын демяк олар ки, бцтцн яразиси Теймуриляр дювлятинин тяркибиня дахил иди. Ширваншащ Ибращим Гызыл Орда ханы Тохтамыша (1395) вя Османлы султаны Илдырым Байазидя (1402) гаршы вурушмаларда Теймура кюмяк етмиш, бунунла да Ширванын ишьал олунмасынын гаршысыны алмыш, Ширваншащлар дювлятинин дахили мцстягиллийини горуйуб сахлайа билмишди.

     Теймурилярин щакимиййяти вя Мираншащын йцрцтдцйц уьурсуз сийасят халгын вязиййятини даща да аьырлашдырды. Йаделли аьалыьына, йерли феодалларын зцлмцня гаршы наразылыг артды. Бу заман Азярбайъанда щцруфилик щярякаты эениш йайылды. Щцруфилик щярякаты мащиййятъя ислам дини ещкамларына, Теймурилярин  аьалыьына вя йерли щакимлярин зцлмцня гаршы чеврилмишди. Теймуриляр щцруфиляр ялейщиня аьыр ъяза тядбирляри эюрцрдцляр. 1402 илдя щцруфилийин баниси, бюйцк Азярбайъан мцтяфяккири Фязлуллащ Няими юлдцрцлдц.

     Теймурун юлцмцндян (1405) сонра Азярбайъанда азадлыг щярякаты даща да эенишлянди. Йаранмыш ялверишли шяраитдян истифадя едян I Ибращим Ширванын там мцстягиллийиня наил олду, бцтцн Азярбайъаны юз щакимиййятиндя бирляшдирмяйя ъящд эюстярди. Бу мягсядля Гарабаьын чох щиссясини вя Эянъяни Ширваншащлар дювлятиня табе етди. I Ибращим Кцр сащилиндя шякили Сейди Ящмяд вя б. Азярбайъан щакимляри иля бирликдя Теймури Юмяр Мирзяни мяьлубиййятя уьратды.

     Азярбайъанын ъянуб торпаглары ися Теймурун оьлу Мираншащын табелийиндя галмагда иди. Теймурилярин сойьунчу верэи сийасяти вя гарятчилийиндян тянэя эялмиш Тябриз ящалиси Шейх Яли Гяссаб вя Гази Имамяддинин башчылыьы иля цсйана галхды вя кюмяк цчцн I Ибращимя мцраъият етди. 1406 илин майында Ширван гошунлары щеч бир мцгавимятя раст эялмядян Тябризя дахил олдулар. Беляликля, Азярбайъанын хейли щиссяси ващид дювлят щалында бирляшдирилди.

     Ширваншащ Ы Ибращимин уьуру узун чякмяди. Ъялаири Султан Ящмяд (1382– 1410) Азярбайъан гарагойунлулар тайфа бирлийинин башчысы Гара Йусифля (1410–20) бирликдя 1406 илин йайында Тябризи яля кечирмяк цчцн щцъума кечди. Буну ешидян I Ибращим Тябризи тярк едяряк эери чякилмяйя мяъбур олду. Султан Ящмяд вя Гара Йусиф Тябризи тутдулар. 1408 илин йазында Гара Йусиф Теймурилярин гошунларыны мяьлуб едяряк Азярбайъандан чыхартды. Бу дяфя Азярбайъанда щакимиййяти тякбашына яля кечирмяк цстцндя Гара Йусифля Султан Ящмяд арасында мцбаризя башланды. I Ибращим нисбятян гцввятли дцшмян щесаб етдийи Гара Йусифя гаршы Султан Ящмядля иттифага эирди. О, оьлу Кяйумярси Султан Ящмядя кюмяйя эюндярди. Лакин Гара Йусиф 1410 илин августунда Тябриз йахынлыьында Султан Ящмядя галиб эялди вя ону едам етдирди. Кцрдян ъянубдакы Азярбайъан торпагларында йени Азярбайъан дювляти – Гарагойунлу дювляти (1410–68) мейдана эялди.

     Щяля 6–7 ясрлярдя Азярбайъан халгынын тяшяккцлцндя иштирак етмиш оьуз тайфаларындан олан гарагойунлулар бу дювлятин щярби-сийаси щяйатында фяал иштирак едирдиляр. Гарагойунлу дювлятинин пайтахты Тябриз шящяри иди. Мцхтялиф вахтларда Азярбайъанын ъянубу иля йанашы Эцръцстанын бир щиссяси, Ермянистан, Кцрдцстан, Ираг вя Гярби Иран Гарагойунлу дювлятинин тяркибиндя олмушдур.

     

    Гара Йусиф бцтцн Азярбайъан торпагларыны юз щакимиййяти алтында бирляшдирмяк цчцн Ширваны да Гарагойунлу дювлятиня гатмаьа чалышырды. 1412 илин ахырларында Гарагойунлу гошунлары Кцр гыраьында Ширваншащ I Ибращим, шякили Сейди Ящмяд вя эцръц чары II Константинин бирляшмиш гцввялярини дармадаьын етдиляр. I Ибращим, оьуллары, Ширван задяэанлары вя ЫЫ Константин ясир алынды. II Константин дюйцшдя иштирак едян 300 эцръц задяэаны иля бирликдя юлдцрцлдц. Лакин бир гядяр сонра Тябриз таъир вя сяняткарлары Гара Йусифин тяляб етдийи 1200 тцмян мябляьиндя юдянъ мцгабилиндя мцхтялиф маллар вериб (сонра Ширваншащлар хязинясиндян алмаг шярти иля) I Ибращими азад етдиляр. Ширваншащ гарагойунлулардан асылылыьы гябул етди. Сонралар Гара Йусифин оьлу Исэяндярин башчылыг етдийи гарагойунлу гошунларынын Ширвана щцъумларына бахмайараг, I Хялилуллащын дюврцндя (1417–62) Ширваншащлар дювляти хейли гцввятлянди вя мцстягилляшди. Бу дюврдя Ширваншащлар дювляти иля хариъи юлкяляр арасында, о ъцмлядян, Бюйцк Москва кнйазлыьы арасында гаршылыглы ялагяляр эенишлянди. 1465 илдя Ширваншащларын елчиси Щясян бяй Москвайа эедиб III Иванла данышыглар апарды; бир ил сонра Васили Папинин башчылыг етдийи рус елчиляри Ширвана эялдиляр. 1499 илдя нювбяти Ширван елчиси Шящабяддин Москвайа эетди. Ики юлкя арасында тиъарят ялагяляри даща да эенишлянди.

     Гарагойунлу дювляти тядриъян тяняззцля уьрады. Феодал зцлмц, арамсыз мцщарибяляр халгын вязиййятинин писляшмясиня сябяб олду. Иътимаи-сийаси зиддиййятляр кяскинляшди. Гарагойунлу дювлятинин тяняззцлцнцн мцщцм сябябляриндян бири дя ири торпаг (хцсусиля сойургал) мцлкиййятинин эениш йайылмасы иди. Бу дювлятдя, ясасян, монгол ишьаллары дюврцндяки феодал торпаг мцлкиййяти формалары галса да, онлар бязи дяйишикликляря уьрады. Сойургал торпаглары эениш йайылды. Бу торпаглар Гарагойунлу ямирляриня щярби вя йа мцлки хидмят мцгабилиндя пайланырды. Сойургал сащибляри щямин торпагларда верэи топламаг, инзибати вя мящкямя щцгугларына малик идиляр. Щярби яйанлара бязян бцтюв мащаллар, йцзлярля кянд сойургал верилирди. Бу да сойургал сащиби олан ири феодаллары – йерли щакимляри эцъляндирир, мяркязи щакимиййяти зяифлядир, феодал пяракяндялийини дяринляшдирирди. Йаранмыш вязиййятдян чыхыш йолу ахтаран Ъащаншащ [1435–67] отураг феодаллара вя шящяр ящалисиня архаланараг кючяри-щярби яйанларын мцгавимятини гырмаьа вя Гарагойунлу дювлятини гцввятляндирмяйя ъящд эюстярди; Теймурилярин зяифлямясиндян истифадя едяряк Гярби вя Шярги Иранын хейли щиссясини щакимиййяти алтына алды. Теймурилярин пайтахты Щераты яля кечирди. О, ейни заманда пайтахты Дийарбякир олан вя мцряккяб тарихи шяраитдя юз мцстягиллийини сахлайа билмиш Азярбайъан Аьгойунлу щакимлийини дя арадан галдырмаьа чалышырды. Лакин Гарагойунлу дювлятинин сцгутунун гаршысыны алмаг цчцн эюстярилян бцтцн бу сяйляр истянилян нятиъяни вермяди.

     Гарагойунлу дювлятинин зяифлядийи дюврдя юлкянин сийаси щяйатында аьгойунлу тайфа иттифагынын ролу эцълянди. Гарагойунлуларла бир кюкдян олан аьгойунлулар да Азярбайъан халгынын тяшяккцлцндя иштирак етмиш оьуз тайфаларындан идиляр. Аьгойунлу Узун Щясянин сарай тарихчиси, “Китаби Дийарбякриййя” ясяринин мцяллифи Ябу Бякр Тищранинин мялуматына эюря аьгойунлулар 6 ясрин сону – 7 ясрин яввялляриндя Баш Гафгаз даьлары иля Араз чайы арасындакы яразидя йашайырдылар. Ясас гышлаглары Гарабаь, йайлаглары ися Эюйчя эюлц ятрафындакы Азярбайъан торпаглары иди. Бу тайфаларын бир гисми сонралар Кичик Асийанын шяргиндя (Шярги Анадолуда), Дийарбякирдя вя Ирагда да мяскунлашдылар.

     

     

    Дюйцшкян аьгойунлу атлылары о дюврцн щярби-сийаси щадисяляриндя йахындан иштирак едирдиляр. Онлар Османлы султаны Илдырым Байазидин мяьлуб едилмясиндя (1402) Теймура фяал кюмяк эюстярмишдиляр. Бунун мцгабилиндя Теймур Дийарбякири ирси олараг Аьгойунлулара вермишди.

     Заман кечдикъя пайтахты Дийарбякир олан Аьгойунлу тайфа бирлийи даща да гцввятлянди вя мцстягил дювлятя чеврилди. 1453 илдя ъясур сяркярдя вя мцдрик дювлят хадими Узун Щясянин щакимиййятя эялмяси иля Аьгойунлу дювляти даща да эцълянди. Узун Щясян она гаршы иттифаг баьламыш Гарагойунлу вя Османлы дювлятляриня гаршы чятин мцбаризядя Аьгойунлу дювлятинин мцстягиллийини горуйуб сахлайа билди. 1467 илдя Муш вурушмасында она гаршы щцъума кечмиш гарагойунлу Ъащаншащын щярби гцввялярини дармадаьын едяряк Гарагойунлу дювлятинин варлыьына сон гойду. 1468 ил- дя Гарагойунлу дювлятинин бцтцн яразисини яля кечирди вя пайтахты Дийарбякирдян Тябризя кючцрдц.

     Узун Щясянин Тябризи яля кечирмясиндян дярщал сонра юлкянин башынын цстцнц йени тящлцкя алды. 1468 илдя Теймури Ябу Сяид юзцнцн бцтцн щярби гцввялярини Азярбайъана йеритди. Эюркямли дипломат Сара хатунун Теймури–Аьгойунлу мцнасибятлярини динъ йолла низамламаг цчцн Ябу Сяидля апардыьы данышыглар нятиъя вермяди. Беля олдугда Узун Щясян Ябу Сяидя гаршы юзцнцн ян аьыр мягамларда тятбиг етдийи дюйцш тактикасыны сечди: рягиби юлкянин ичяриляриня бурахды вя тядриъян Хязяр сащилиня доьру сыхышдырыб Мащмудабад йахынлыьында мцщасиряйя алды. Узун Щясян Ширваншащ Фяррух Йасарла [1462–1501] иттифаг баьлайараг 1468 илдя Мащмудабад йахынлыьында Ябу Сяидин гошунларыны да дармадаьын етди. Бу вурушмада онлара Ярбябил щакими Шейх Щейдяр Сяфявинин (Узун Щясянин баъысы оьлу вя кцрякяни) гызылбаш дястяляри дя кюмяк едирди. Беляликля, Аьгойунлу щюкмдары гыса мцддят ярзиндя  ялдя етдийи парлаг гялябяляр нятиъясиндя Кцрдян ъянубдакы Азярбайъан торпаглары вя Дийарбякирдян ялавя Гярби Азярбайъаны (индики Ермянистан Республикасынын яразиси), Кцрдцстаны, Тифлис дя дахил олмагла Эцръцстанын бир щиссясини, Иранын бюйцк щиссясини вя Ирагы да Аьгойунлу дювлятиня бирляшдирди. Узун Щясян Хорасандан Аралыг дянизи сащилиндя йерляшян Гараман бяйлийиня гядяр яразиляри ящатя едян бюйцк бир империйа йаратды.

     

    Аьгойунлу дювлятинин игтисади щяйатында отураг феодаллар, шящяр ящалиси, щярби-сийаси ишляриндя ися кючяри яйанлар ясас рол ойнайырды. Аьгойунлу дювлятини игтисади вя сийаси ъящятдян мющкямляндирмяйя чалышан Узун Щясян хцсуси “Гануннамя” (“Щясян падшащын ганунлары”) щазырлатды. Щямин гануннамяйя эюря кяндлилярдян алынан верэилярин мигдары дягигляшдирилди, верэи системиндя гайда-ганун йарадылды, феодал юзбашыналыьы нисбятян азалды. Бу, обйектив олараг, кяндлилярин вязиййятинин мцяййян гядяр йцнэцлляшмясиня сябяб олду, дювлятин игтисади гцдрятини артырды.

     Мяркязляшдирилмиш гцдрятли феодал дювляти йаратмаг сийасяти йеридян Узун Щясян ири кючяри-щярби яйанларын нцфузуну арадан галдырмаьа чалышырды. Бу мягсядля о, даими низами муздлу орду йаратмаьа чалышыр, отураг ящали ичярисиндян топланмыш муздлу щярби дястялярин сайыны артырырды. Узун Щясян юз ордусуну одлу силащларла тямин етмяк цчцн Авропа юлкяляриндян артиллерийа мцтяхяссисляри вя топтюкян усталар дявят етмишди.

    Бундан башга, Узун Щясян гыса мцддят ярзиндя бир сыра ири феодалларын галаларыны алыб даьытды, онлары мяркязи щакимиййятя табе етди.

     Узун Щясянин дини сийасяти дя дювлятин мющкямляндирилмясиня йюнялмишди. Сцннилик мязщяби юлкядя рясми дин олса да, шия мязщябиндян оланлар тягиб едилмирди. О, шиялийи тяблиь едян Сяфяви шейхляри иля гощумлуг ялагяси йаратмышды. Баъысыны Шейх Ъцнейд Сяфявийя, гызы Алямшащ бяйими (Ы Шащ Исмайыл Сяфявинин анасы) ися Шейх Щейдяр Сяфявийя (баъысы оьлуна) вермишди.

     Узун Щясянин щакимиййяти илляриндя Аьгойунлу дювляти Йахын вя Орта Шяргин ян гцдрятли дювлятляриндян бириня чеврилди. Аьгойунлу дювляти Авропа вя Асийанын бейнялхалг мцнасибятляриндя мцщцм рол ойнайырды. Венесийа Республикасы, Бюйцк Москва кнйазлыьы, Полша, Австрийа, Маъарыстан, Чехийа, Алманийа, Папалыг, Бургундийа щерсоглуьу, Неапол краллыьы, Родос, Кипр, Балкан кнйазлыглары, Гараман ямирлийи, Мисир, Щиндистан, Бюйцк Орда вя бир сыра башга юлкялярля Аьгойунлу дювляти арасында дипломатик ялагяляр йаранмышды. Тябриздя Венесийа Республикасынын даими сяфирлийи фяалиййят эюстярирди.

     Аьгойунлу дювлятинин хариъи сийаси ялагяляринин низама салынмасында Узун Щясянин анасы Сара хатунун бюйцк ролу олмушдур. Эюркямли дювлят хадими вя дипломат кими бцтцн Шяргдя мяшщур олан вя Авропада да йахшы танынан Сара хатун Узун Щясянин тапшырыьы иля Теймури щюкмдары Ябу Сяид вя Османлы султаны II Мещмедля [1451–81], щабеля Трабзон императору иля данышыглар апармышды. Аьгойунлу сарайына эялян Авропа дипломатлары юз щюкмдарларынын тапшырыьына ясасян мцтляг Сара хатунла эюрцшмяйя чалышырдылар. Азярбайъан елчиляри Неапол, Рома, Венесийа, Истанбул вя с. йерлярдя Аьгойунлу дювлятинин хариъи тиъаряти вя сийасяти иля ялагядар данышыглар апармышдылар.

     Узун Щясян Азярбайъанын бейнялхалг тиъарят ялагялярини низама салмаг цчцн фяал хариъи сийасят йеридирди. О, Гарагойунлу вя Теймури дювлятляри цзяриндя парлаг гялябялярдян сонра Османлы империйасыны да мяьлуб етмяйя чалышырды. Аьгойунлу дювляти иля Османлы империйасы арасында кяскин тиъари зиддиййятляр вар иди. Асийа иля Авропа юлкялярини ялагяляндирян мцщцм бейнялхалг тиъаряткарван йоллары Аьгойунлу дювлятинин яразисиндян кечирди. Карван йоллары говшаьында йерляшян Тябриз Асийа вя Авропа юлкяляри арасында бейнялхалг тиъарят ялагялярини тянзимляйян мцщцм игтисади мяркяз иди. Тябриз васитясиля Османлы империйасынын тиъарят мяркязляриня хам ипяк вя ипяк парчалар, ядвиййат, мцхтялиф тохуъулуг, зярэярлик мямулаты вя с. апарылырды. Аьгойунлу дювлятинин яразисиндян кечян тиъарят карванларындан чохлу эюмрцк рцсумлары алынырды. Хариъи тиъарятдян (хцсусиля Авропа юлкяляри иля ипяк тиъарятиндян) бюйцк эялир эютцрцлцрдц. Азярбайъан таъирляри Трабзон, Бурса, Щяляб, Дямяшг, Бейрут, Траблис, Конйа вя с. шящярлярдя интенсив тиъарят апарырдылар. Хариъи тиъарятдян алынан эялир Аьгойунлу дювлятинин ясас эялир мянбяйи иди. 15 ясрин 60–70-ъи илляриндя Османлы империйасы Аьгойунлу дювлятинин Авропа юлкяляри иля тиъарят ялагяляри йолунда ясас манея иди. Султан II Мещмедин эюмрцк сийасяти Азярбайъанын Гярб юлкяляри иля ипяк тиъарятиня аьыр зярбя вурурду. Азярбайъанын Авропа иля тиъарят ялагяляриндя Бурса шящяри мцщцм рол ойнайырды. Венесийа, Флоренсийа вя б. Гярб дювлятляринин Бурсада ипяк тиъаряти иля мяшьул олан чохлу тяшкилатлары вар иди. Азярбайъан Бурса вя Истанбулда инкишаф етмякдя олан тохуъулуг мцяссисялярини дя хам ипякля тямин едирди. Тякъя Тябриздян эедян щяр карван Бурсайа орта щесабла 200 тай хам ипяк апарырды. Шамахы, Эянъя вя б. шящярлярдян дя Бурсайа чохлу ипяк ихраъ олунурду. Султан II Мещмед Азярбайъан вя б. юлкялярдян эятирилян хам ипяйи юлкя дахилиндя тохутдурараг Османлы дювлятини Авропайа щазыр мящсул ихраъ едян юлкяйя чевирмяк истяйирди. Буна эюря дя о, Тцркийя яразисиндян Авропайа апарылан хам ипяк цзяриня аьыр эюмрцк рцсуму гоймушду. Азярбайъан таъирляри юз малларыны тцрк таъирляриня уъуз гиймятя сатмаьа мяъбур олурдулар. Бу да юлкянин игтисади мянафейиня аьыр зярбя вурурду.

     

    Амброъо Контарини.

    “Йол эцндялийи”. 5-ъи фясил 1475 ил октйабрын 24-дя биз айрылмаг цчцн нязярдя тутулан мянтягяйя эялиб чатдыг; чцнки мян Сивансанын (Ширваншащлар) вилайятляриндян кечиб Шамахы шящяриня эялмяк фикриндя идим. Узун Щясянин елчиси юз щюкмдарынын  щцзуруна эетмякдя иди. Онун кюмяйиля бизи Шамахынын юзцня апарыб  чыхармаьы бойнуна эютцрян бир бялядчи тцрк  тапдыгдан сонра, мян йолдашымла видалашараг,  ады чякилян Сивансанын Мидийа адланан торпаьына айаг гойдум. Бу юлкя башлыъа олараг чох эюзял вя бярякятли дцзянлик эюрцнцшцня маликдир вя Узун Щясянин вилайятляриня нисбятян  даща йахшы, даща варлыдыр.

     Аьгойунлуларла Авропа дювлятляри арасында тиъарят ялагяляри вя дипломатик мцнасибятляр Трабзон йунан дювляти васитясиля дя сахланылырды. Аьгойунлу Трабзон ялагялярини даща да мющкямляндирмяк цчцн Узун Щясян юз сяляфляри (Гутлу бяй, Гара Йулуг Осман бяй, Тур Алы бяй вя б.) кими Трабзон сарайы иля гощум олмушду. О, император IV Иоаннын [1429–58] гызы Феодора (Теодора, Дяспиня хатун) иля евлянмишди. Бунунла, Трабзон империйасы яслиндя аьгойунлулардан асылы щала дцшмцшдц. Лиман шящяри олан Трабзон аьгойунлулар цчцн Гара дянизя мцщцм чыхыш мянтягяси иди. Лакин II Мещмед 1461 ил октйабрын 26-да Трабзон империйасыны Османлы дювлятиня гатды. Бунунла Аьгойунлу дювляти Гара дянизя йеэаня чыхыш йолундан мящрум олду.

    Ябд цр-Ряшид ял-Бакуви. "Китаб тялхис ял-ясяр вя яъаиб ял-малик ял-гящщар" 5-ъи иглим. БАКУЙЯ… Ял-Хязяр дянизи цстцндя, Дярбянд вилайятляринин бириндя, Ширван йахынлыьында дашдан тикилмиш шящяр. Дяниз онун диварларыны йалайыр; дяниз бир чох гала бцрълярини басыб юртмцш, мясъидя йахынлашмышдыр. Оранын йери гайалыгдыр, евляринин чоху гайа  цзяриндя тикилмишдир. Щавасы йахшы, суйу ширин,  гайалардан гайнайан булаг суйу ися чох дадлыдыр.  Орада йыьылан тахыл мящсулу аздыр, буна эюря дя тахылын  чохуну бурайа Ширвандан эятирирляр. Янъир, нар вя цзцм бурада болдур. Баьлар шящярдян узагдыр, буна эюря шящяр ящалисинин чоху йай вахты орайа кючцр, бир мцддят орада йашайыр, сонра ися эери гайыдырлар. Вя онлар щяр ил беля едирляр. Шящярин сон дяряъя мющкямляндирилмиш  ики алынмаз даш галасы вар, онлардан бири,  бюйцйц дяниз йахынлыьындадыр. Бу татарларын ала билмядийи галадыр. О бири гала биринъидян йухарыда дайаныр,  онун йухары щиссясинин бир йаны гурьулардан атылан дашларла даьыдылмышдыр. Бурада гятран вя нефт йатаглары бяллидир; щяр эцн 200 дявя йцкцндян чох нефт чыхарылыр…

     Трабзонун ишьалындан сонра Аралыг дянизи сащилиндя олан Гараман ямирлийинин Азярбайъан таъирляри цчцн ящямиййяти даща да артды. Гараман ямирлийи, щям дя Османлы дювлятиня гаршы Аьгойунлу дювляти вя Венесийа иля иттифагда иди. Узун Щясян Венесийадан вя б. гярб юлкяляриндян одлу силащлары анъаг Гараман ямирлийи васитясиля ала билярди. Мящз буна эюря дя II Мещмед Аьгойунлу дювлятинин Гярбля ялагялярини кясмяк цчцн Трабзондан сонра Гараман яразисини яля кечирмяйя чалышырды. Бу, Аьгойунлу–Османлы мцнасибятлярини даща да кяскинляшдирди. Аьгойунлу дювляти Османлы империйасы иля мцщарибяйя чохдан щазырлашырды. Щяля 1458 илдя Узун Щясянин башчылыьы иля османлылара гаршы Аьгойунлу–Трабзон–Эцръцстан–Папалыг– Гараман иттифагы йаранмышды. 1463 ил декабрын 2-дя Венесийа сенаты османлылара гаршы аьгойунлуларла иттифага эирмяк щаггында гярар гябул етди. Венесийа дипломаты Лазаро Квирино Узун Щясянин сарайына эюндярилди. 1464 ил мартын 13-дя ися Мящяммядин башчылыг етдийи Аьгойунлу елчиляри Венесийайа эетдиляр. Ялдя олунмуш разылыьа ясасян, 1465 илин мартында Узун Щясян 60 мин атлы иля Дарданел сащилиня чыхмалы вя Венесийа донанмасынын Истанбула щцъумуна шяраит йаратмалы иди. 1465 илдя Щясян адлы диэяр Аьгойунлу елчиси Венесийайа эюндярилди. Данышыглара ясасян Венесийа вя онун Авропадакы мцттяфигляри гярбдян, Узун Щясян ися шяргдян щцъума кечиб II Мещмедин гцввялярини ики ъябщяйя парчаламалы идиляр. Лакин мцттяфиглярин планы баш тутмады. 15 ясрин 60-ъы илляринин яввялиндя аьгойунлуларын ясас мягсяди Шяргдяки рягиблярини – Гарагойунлулары вя Теймуриляри мяьлуб етмяк иди. Бу мягсядя наил олмаг цчцн Узун Щясян дипломатик маневр едяряк Османлы султанынын диггятини Венесийа иля мцщарибяйя йюнялтмяйя чалышырды. Узун Щясян истяйиня наил олуб Гарагойунлу Ъащаншащы вя Теймури Ябу Сяиди мяьлуб етдикдян сонра ясас диггяти Османлы султанына гаршы йюнялтди.

     

    Апарылан данышыглар нятиъясиндя 15 ясрин 70-ъи илляринин яввялляриндя Османлылар ялейщиня Аьгойунлу дювляти, Венесийа, Папалыг, Неапол, Маъарыстан, Алманийа, Родос, Кипр, Бургундийа вя Гараман ямирлийиндян ибарят иттифаг йарадылды. Узун Щясянин щярби планына ясасян мцттяфигляр гярбдян вя сяргдян ейни заманда щцъума кечмякля II Мещмедин гцввялярини ики ъябщяйя парчаламалы идиляр. Аьгойунлу гошунлары Аралыг дянизинин Гараман сащилиня чыхмалы, бурада Венесийа Аьгойунлулары одлу силащла тяъщиз етмяли иди. Узун Щясян щямин планы щяйата кечирмяк мягсядиля юз елчиси Мурады Венесийайа эюндярди. 1471 илин февралында Азярбайъан дипломаты Узун Щясянин мяктубуну Венесийа сенатына тягдим етди. Мяктубда II Мещмеди мяьлуб етмяк цчцн Венесийа вя б. Гярб дювлятляринин Аралыг дянизиндян, Аьгойунлу атлыларынын ися гурудан ейни заманда щцъума кечмяси тяклиф олунурду. Данышыглары баша чатдырдыгдан сонра 1471 илин сентйабрында Мурад Венесийа елчиси Катерино Зено (о, Узун Щясянин арвады Дяспиня хатунун баъысы гызы Виолантайа евлянмишди) иля бирликдя Италийаны тярк етди. Катерино Зено Узун Щясяня билдирди ки, Венесийа онун планына уйьун щярякят едяъяк, Италийадан одлу силащ вя топчулары эятирян донанма Аьгойунлу щярби гцввялярини Аралыг дянизи сащилиндя эюзляйяъякдир.

     1472 илин йазында Аьгойунлу дювляти Османлы империйасына гаршы мцщарибяйя башлады. Август айында аьгойунлулар Тогат шящярини тутдулар. Щярби ямялиййаты уьурла давам етдирян Аьгойунлу атлылары Гарамана дахил олуб Османлы гцввялярини Бурсайадяк тягиб етдиляр. Гараман аьгойунлуларын ялиня кечди. Лакин мцттяфиглярин ялбир щярякят планы йеня баш тутмады. Бу дяфя планы венесийалылар поздулар: Аьгойунлу дювлятинин щярби уьурундан истифадя едяряк ЫЫ Мещмеддян мцяййян тиъарят имтийазлары газанмаг мягсядиля Венесийа Республикасы османлыларла эизли данышыглара эирди, Аьгойунлуларла ейни заманда щцъума башламады вя вяд етдийи одлу силащлары да вахтында эюндярмяди. Бундан истифадя едян османлылар якс-щцъума кечиб, Гараманы эери гайтардылар. Аьгойунлу вя Венесийа щярби гцввяляринин Аралыг дянизи сащилиндя бирляшмяк имканы арадан галдырылды. Мцщарибянин эедишиндя цстцнлцк Османлы империйасынын ялиня кечди.

     

     

    Мцттяфиглярин Аралыг дянизи сащилиндя бирляшмяк планыны позмаьа мцвяффяг олан Султан II Мещмед Тцркийянин бцтцн щярби гцввялярини Аьгойунлу дювляти цзяриня йюнялтмяк гярарына эялди. Аьгойунлу дювляти аьыр вязиййят гаршысында галды. Узун Щясян Гярб дювлятлярини Авропадан Османлы дювлятиня гаршы ъябщя ачмаьа тящрик етмяк цчцн дипломатик фяаллыьы даща да артырды. Апарылан данышыглар нятиъясиндя Венесийайа эюндярилмиш Аьгойунлу дипломатлары Щаъы Мящяммяд вя Исщагын тякиди иля 1473 ил йанварын 2-дя Венесийа сенаты, нящайят, Аьгойунлу дювлятиня мцхтялиф одлу силащ вя щярби лявазимат, топчулар вя топтюкян усталар вя с. эюндярмяйи гярара алды. Разылыьа ясасян, Венесийа щярби-дяниз гцввяляринин команданы Узун Щясянин сярянъамы иля щярякят етмяли иди. 1473 ил мартын 29-да Аьгойунлулар цчцн силащ эятирян дюрд Венесийа эямиси Кипря чатды. Лакин бу заман Гараман артыг османлылар тяряфиндян алынмышды. Венесийа донанмасы Гараман сащиллярини атяшя тутду. Венесийа сяфири Иосафат Барбаро вя Венесийа щярби-дяниз гцввяляринин команданы адмирал Пйетро Мочениго Узун Щясяня эцълц донанма иля Гараман сащилляриня эялдиклярини билдирдиляр. Пйетро Мочениго бирэя ямялиййат цчцн Аьгойунлулары Аралыг дянизи сащилиня дявят едир вя эюстярирди ки, Венесийа щюкумяти она Узун Щясянин ямри иля щярякят етмяк барядя эюстяриш вермишдир. Мцттяфиглярин планларындан йахшы хябярдар олан II Мещмед аьгойунлулары габагламаг цчцн Ярзинъан истигамятиндя щцъума кечди. 1473 ил августун 1-дя Малатйада, Фярат чайы сащилиндя аьгойунлуларла Османлы гошунлары арасында шиддятли вурушма олду. Узун Щясянин дцзэцн дюйцш тактикасы нятиъясиндя Османлы ордусунун зярбя гцввяси мящв едилди. Вязиййятин аьырлыьыны эюрян II Мещмед Узун Щясяня барышыг тяклиф етди. Аьгойунлу щюкмдарындан рядд ъавабы алан II Мещмед эери чякилмяйя мяъбур олду. 1473 ил августун 11-дя Аьгойунлу сцвариляри Ярзинъанла Ярзурум арасында – Цчаьызлы дярясиндя Османлы ордусунун йолуну кясдиляр. Чох чятинликля щярби гцввялярини ялверишсиз мювгедян дцзя чыхара билян II Мещмед Отлугбели (Тяръан) вурушмасында аьгойунлулара аьыр зярбя вурду. Лакин щярби ямялиййаты давам етдирмякдян ещтийатланараг Истанбула дюндц.

     Аьгойунлуларын Отлугбели мяьлубиййятинин ясас сябяби османлыларын одлу силащларла силащланмыш эцълц ордуйа малик олмасы иди. Сийаси вя игтисади ъящятдян Аьгойунлу дювлятиндян чох гцввятли олан Османлы империйасы йахшы тялим эюрмцш, зянэин дюйцш тяърцбяси кечмиш, щярби техникасы олан низами ордуйа, о ъцмлядян чохсайлы пийада гошунлара малик иди. Ики гардаш тцрк дювляти арасында бу ганлы савашын баш вермясиндя Венесийа Республикасы вя башга Гярб дювлятляринин йеритдикляри икицзлц сийасят дя мцщцм рол ойнады. Защирдя аьгойунлуларла иттифагда олан Венесийа щюкумяти эизлиндя Узун Щясянин гялябяляриндян истифадя едяряк османлылардан тиъарят имтийазлары ялдя етмяйя чалышырды. Араларында кяскин зиддиййятляр олан диэяр Авропа юлкяляри османлыларла мцщарибяйя гатылмадылар. Буна эюря дя II Мещмед Авропа ъябщясиндя щярби ямялиййатлары дайандырыб бцтцн гцввялярини Аьгойунлу дювлятиня гаршы йюнялтди.

     Османлы дювляти иля мцщарибядя мяьлубиййят Аьгойунлу дювлятинин сцгутуну сцрятляндирди. Мцщарибяляр нятиъясиндя игтисади тяняззцл кечирян Аьгойунлу дювлятиндя вар-йохдан чыхмыш кяндли вя сяняткарларын наразылыьы артды. Отлугбели мяьлубиййятиндян сонра ири феодаллар йенидян мяркязи щакимиййятя табе олмагдан бойун гачырмаьа башладылар. 1474 илин майында Ширазда Узун Щясянин оьлу Уьурлу Мящяммяд гийам етди. Узун Щясянин Шираза эетмясиндян истифадя едян бир груп ири феодал она архадан зярбя вурмаьа, Тябризи яля кечирмяйя чалышды. Узун Щясян юмрцнцн сонунадяк феодал юзбашыналыьыны арадан галдырмагла мяшьул олду. Султан Йагуб дюврцндя [1478–90] дя Османлы империйасына гаршы мцбаризя давам етдирилди. 1480 илдя аьгойунлулар Османлы гошунларыны аьыр мяьлубиййятя уьратдылар. Султан Йагубун юлцмцндян сонра Аьгойунлу тахты цстцндя мцбаризя даща да шиддятлянди. Ящалинин аьгойунлулара гаршы цмуми наразылыьындан истифадя едян вя юзлярини Аьгойунлу тахт-таъынын гануни варисляри сайан Ярдябил шейхляри – Сяфявиляр щакимиййяти яля кечирмяк цчцн фяал мцбаризяйя башладылар. Мягсядляриня наил олмаг цчцн онлар сцннилийя гаршы мцхалифятдя олан шияликдян истифадя едирдиляр. Юлкянин щярби-сийаси щяйатында Сяфявилярин ролу эетдикъя артыр, шиялийин тясир даиряси эенишлянирди.

     

     

     

    15 ясрдя Азярбайъан яразисиндя олан мцстягил феодал щакимлийиндян бири дя Шяки иди. Шяки щакимляри Азярбайъанын Тифлися гядяр узаныб эедян шималгярб торпагларыны хариъи басгынлардан уьурла горуйур, башга Азярбайъан феодал щакимляри иля бирликдя юлкянин яразисиндя баш верян мцщцм щярби-сийаси щадисялярдя, йаделлиляря гаршы мцбаризядя фяал иштирак едирдиляр.

     

    14 ясрин сону–15 ясрин яввялляриндя баш верян мцщарибяляр, бцтцн 15 яср бойу Йахын вя Орта Шяргдя ара вермяйян щярби-сийаси тоггушмаларын бюйцк щиссясинин Азярбайъан яразисиня кечмяси, Гарагойунлу вя Аьгойунлу дювлятляринин апардыглары арамсыз мцщарибяляр, феодал ара чякишмяляри юлкянин игтисадиййатына аьыр тясир эюстярди; мящсулдар гцввяляр даьылды, бейнялхалг тиъарят ялагяляри зяифляди. Юлкянин ъянуб вилайятляри игтисади даьынтыйа даща чох мяруз галды. Кянд тясяррцфатынын инкишаф сявиййяси хцсусиля ашаьы иди. Азярбайъанын игтисади щяйатында хам ипяк, ипяк парча тиъаряти мцщцм рол ойнайырды. Хариъи юлкяляря ипяк ихраъы Азярбайъанын бейнялхалг мцнасибятлярдяки ролуну артырмышды. Азярбайъан ипяйи дювлятлярарасы мцнасибятляря дя мцяййян тясир эюстярирди (мяс., Азярбайъан ипяйи цстцндя рягабят 1463–79 илляр Венесийа–Тцркийя мцщарибясинин ясас сябябляриндян бири иди). Юлкянин ъянуб вилайятляриня нисбятян хариъи басгынлара аз мяруз галан Ширван игтисади ъящятдян нисбятян ирялидя иди. Бу дюврдя Шамахы, Тябриз, Бакы, Шяки, Нахчыван, Мараьа, Ярдябил, Дярбянд вя с. шящярляр, яввялки кими, йеня мцщцм сяняткарлыг вя тиъарят мяркязляри иди.

     

    15 ясрдя ана дилиндя поезийа хцсусиля инкишаф етди. Нясими, Гасым Январ, Кишвяри, Щамиди, Щябиби вя б. эюркямли Азярбайъан сяняткарлары Йахын вя Орта Шярг юлкяляриндя дя танынырдылар. Гарагойунлу щюкмдары Ъащаншащ “Щягиги” тяхяллцсц иля шеирляр йазмыш, Аьгойунлу Султан Йагубун сарайында шеир мяълиси фяалиййят эюстярмишди. Аьгойунлу Узун Щясянин сарайында елми мяълис дя йарадылмышдыр; о, щяфтядя бир дяфя Тябриз алимлярини сарайа топлайыб елми мцбащисяляр ачыр, юзц дя бу мцбащисялярдя фяал иштирак едирди. Щюкмдара мяхсус китабханада 58 алим ишляйирди. Бу заман Аьгойунлу сарайында Ябу Бякр Тищрани, Мащмудъан Гази Мясищуддин, Ъялаляддин Дяввани, Яли Гушчу кими алимляр фяалиййят эюстярирдиляр. Щярби сяфярлярдя гошунун дюйцшкянлик рущуну йцксялтмяк цчцн щюкмдары мцшайият едян “Ящли-тяряб” (“Шадлыг ящли”) адлы сазандалар дястясиня 98 ашыг дахил иди.

     Бакыда Ширваншащлар сарайы, Тябриздя Эюй мясъид, Гейсяриййя юртцлц базары, Нясриййя мядряся-мясъид комплекси, “Щяшт бещишт” вя бир чох башга мемарлыг абидяляри 15 ясрдя инша едилмишди. Арамсыз вя узун сцрян мцщарибяляр заманы доьма йурддан айры дцшмцш Азярбайъан сяняткарлары Йахын вя Орта Шярг юлкяляриндя (Щерат, Мяшщяд, Сямяргянд вя с. шящярлярдя) надир мемарлыг абидяляринин уъалдылмасында иштирак етмишдиляр.

     Яд.: И б р а щ и м о в Ъ. М. Гарагойунлу дювляти. Б., 1948; И б р а г и м о в Дж. М. Феодальные государства на территории Азербайджана в XV веке. Б., 1962; Ф я р з я л и б я й л и Ш. Ф. Азярбайъан XV–XVI ясрлярдя. Б., 1983; А ш у р б е й л и С. Б. Государство Ширваншахов (VI–XVI вв.). Б., 1983; М а х м у д о в Я . М. Взаимоотношения государств Аккоюнлу и Сефевидов с западноевропейскими странами. Б., 1991; Ф я р з я л и б я й л и Ш. Ф. Азярбайъан вя Османлы империйасы (XV–XVI ясрляр). Б., 1994; М а щ м у д о в Й. М. Азярбайъан дипломатийасы. Аьгойунлу вя Сяфяви дювлятляринин Авропа юлкяляри иля ялагяляри (XV–XVII йцзилликляр) Б., 1996; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 3, Б., 1999.

    Йагуб Мащмудов

     

     

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
Ümumi məlumat – 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi
    4.5. Azərbaycan 15 əsrdə

    Азярбайъан 15 ясрдя

     15 ясрин башланьыъында Ширван вя Шяки истисна олмагла Азярбайъанын демяк олар ки, бцтцн яразиси Теймуриляр дювлятинин тяркибиня дахил иди. Ширваншащ Ибращим Гызыл Орда ханы Тохтамыша (1395) вя Османлы султаны Илдырым Байазидя (1402) гаршы вурушмаларда Теймура кюмяк етмиш, бунунла да Ширванын ишьал олунмасынын гаршысыны алмыш, Ширваншащлар дювлятинин дахили мцстягиллийини горуйуб сахлайа билмишди.

     Теймурилярин щакимиййяти вя Мираншащын йцрцтдцйц уьурсуз сийасят халгын вязиййятини даща да аьырлашдырды. Йаделли аьалыьына, йерли феодалларын зцлмцня гаршы наразылыг артды. Бу заман Азярбайъанда щцруфилик щярякаты эениш йайылды. Щцруфилик щярякаты мащиййятъя ислам дини ещкамларына, Теймурилярин  аьалыьына вя йерли щакимлярин зцлмцня гаршы чеврилмишди. Теймуриляр щцруфиляр ялейщиня аьыр ъяза тядбирляри эюрцрдцляр. 1402 илдя щцруфилийин баниси, бюйцк Азярбайъан мцтяфяккири Фязлуллащ Няими юлдцрцлдц.

     Теймурун юлцмцндян (1405) сонра Азярбайъанда азадлыг щярякаты даща да эенишлянди. Йаранмыш ялверишли шяраитдян истифадя едян I Ибращим Ширванын там мцстягиллийиня наил олду, бцтцн Азярбайъаны юз щакимиййятиндя бирляшдирмяйя ъящд эюстярди. Бу мягсядля Гарабаьын чох щиссясини вя Эянъяни Ширваншащлар дювлятиня табе етди. I Ибращим Кцр сащилиндя шякили Сейди Ящмяд вя б. Азярбайъан щакимляри иля бирликдя Теймури Юмяр Мирзяни мяьлубиййятя уьратды.

     Азярбайъанын ъянуб торпаглары ися Теймурун оьлу Мираншащын табелийиндя галмагда иди. Теймурилярин сойьунчу верэи сийасяти вя гарятчилийиндян тянэя эялмиш Тябриз ящалиси Шейх Яли Гяссаб вя Гази Имамяддинин башчылыьы иля цсйана галхды вя кюмяк цчцн I Ибращимя мцраъият етди. 1406 илин майында Ширван гошунлары щеч бир мцгавимятя раст эялмядян Тябризя дахил олдулар. Беляликля, Азярбайъанын хейли щиссяси ващид дювлят щалында бирляшдирилди.

     Ширваншащ Ы Ибращимин уьуру узун чякмяди. Ъялаири Султан Ящмяд (1382– 1410) Азярбайъан гарагойунлулар тайфа бирлийинин башчысы Гара Йусифля (1410–20) бирликдя 1406 илин йайында Тябризи яля кечирмяк цчцн щцъума кечди. Буну ешидян I Ибращим Тябризи тярк едяряк эери чякилмяйя мяъбур олду. Султан Ящмяд вя Гара Йусиф Тябризи тутдулар. 1408 илин йазында Гара Йусиф Теймурилярин гошунларыны мяьлуб едяряк Азярбайъандан чыхартды. Бу дяфя Азярбайъанда щакимиййяти тякбашына яля кечирмяк цстцндя Гара Йусифля Султан Ящмяд арасында мцбаризя башланды. I Ибращим нисбятян гцввятли дцшмян щесаб етдийи Гара Йусифя гаршы Султан Ящмядля иттифага эирди. О, оьлу Кяйумярси Султан Ящмядя кюмяйя эюндярди. Лакин Гара Йусиф 1410 илин августунда Тябриз йахынлыьында Султан Ящмядя галиб эялди вя ону едам етдирди. Кцрдян ъянубдакы Азярбайъан торпагларында йени Азярбайъан дювляти – Гарагойунлу дювляти (1410–68) мейдана эялди.

     Щяля 6–7 ясрлярдя Азярбайъан халгынын тяшяккцлцндя иштирак етмиш оьуз тайфаларындан олан гарагойунлулар бу дювлятин щярби-сийаси щяйатында фяал иштирак едирдиляр. Гарагойунлу дювлятинин пайтахты Тябриз шящяри иди. Мцхтялиф вахтларда Азярбайъанын ъянубу иля йанашы Эцръцстанын бир щиссяси, Ермянистан, Кцрдцстан, Ираг вя Гярби Иран Гарагойунлу дювлятинин тяркибиндя олмушдур.

     

    Гара Йусиф бцтцн Азярбайъан торпагларыны юз щакимиййяти алтында бирляшдирмяк цчцн Ширваны да Гарагойунлу дювлятиня гатмаьа чалышырды. 1412 илин ахырларында Гарагойунлу гошунлары Кцр гыраьында Ширваншащ I Ибращим, шякили Сейди Ящмяд вя эцръц чары II Константинин бирляшмиш гцввялярини дармадаьын етдиляр. I Ибращим, оьуллары, Ширван задяэанлары вя ЫЫ Константин ясир алынды. II Константин дюйцшдя иштирак едян 300 эцръц задяэаны иля бирликдя юлдцрцлдц. Лакин бир гядяр сонра Тябриз таъир вя сяняткарлары Гара Йусифин тяляб етдийи 1200 тцмян мябляьиндя юдянъ мцгабилиндя мцхтялиф маллар вериб (сонра Ширваншащлар хязинясиндян алмаг шярти иля) I Ибращими азад етдиляр. Ширваншащ гарагойунлулардан асылылыьы гябул етди. Сонралар Гара Йусифин оьлу Исэяндярин башчылыг етдийи гарагойунлу гошунларынын Ширвана щцъумларына бахмайараг, I Хялилуллащын дюврцндя (1417–62) Ширваншащлар дювляти хейли гцввятлянди вя мцстягилляшди. Бу дюврдя Ширваншащлар дювляти иля хариъи юлкяляр арасында, о ъцмлядян, Бюйцк Москва кнйазлыьы арасында гаршылыглы ялагяляр эенишлянди. 1465 илдя Ширваншащларын елчиси Щясян бяй Москвайа эедиб III Иванла данышыглар апарды; бир ил сонра Васили Папинин башчылыг етдийи рус елчиляри Ширвана эялдиляр. 1499 илдя нювбяти Ширван елчиси Шящабяддин Москвайа эетди. Ики юлкя арасында тиъарят ялагяляри даща да эенишлянди.

     Гарагойунлу дювляти тядриъян тяняззцля уьрады. Феодал зцлмц, арамсыз мцщарибяляр халгын вязиййятинин писляшмясиня сябяб олду. Иътимаи-сийаси зиддиййятляр кяскинляшди. Гарагойунлу дювлятинин тяняззцлцнцн мцщцм сябябляриндян бири дя ири торпаг (хцсусиля сойургал) мцлкиййятинин эениш йайылмасы иди. Бу дювлятдя, ясасян, монгол ишьаллары дюврцндяки феодал торпаг мцлкиййяти формалары галса да, онлар бязи дяйишикликляря уьрады. Сойургал торпаглары эениш йайылды. Бу торпаглар Гарагойунлу ямирляриня щярби вя йа мцлки хидмят мцгабилиндя пайланырды. Сойургал сащибляри щямин торпагларда верэи топламаг, инзибати вя мящкямя щцгугларына малик идиляр. Щярби яйанлара бязян бцтюв мащаллар, йцзлярля кянд сойургал верилирди. Бу да сойургал сащиби олан ири феодаллары – йерли щакимляри эцъляндирир, мяркязи щакимиййяти зяифлядир, феодал пяракяндялийини дяринляшдирирди. Йаранмыш вязиййятдян чыхыш йолу ахтаран Ъащаншащ [1435–67] отураг феодаллара вя шящяр ящалисиня архаланараг кючяри-щярби яйанларын мцгавимятини гырмаьа вя Гарагойунлу дювлятини гцввятляндирмяйя ъящд эюстярди; Теймурилярин зяифлямясиндян истифадя едяряк Гярби вя Шярги Иранын хейли щиссясини щакимиййяти алтына алды. Теймурилярин пайтахты Щераты яля кечирди. О, ейни заманда пайтахты Дийарбякир олан вя мцряккяб тарихи шяраитдя юз мцстягиллийини сахлайа билмиш Азярбайъан Аьгойунлу щакимлийини дя арадан галдырмаьа чалышырды. Лакин Гарагойунлу дювлятинин сцгутунун гаршысыны алмаг цчцн эюстярилян бцтцн бу сяйляр истянилян нятиъяни вермяди.

     Гарагойунлу дювлятинин зяифлядийи дюврдя юлкянин сийаси щяйатында аьгойунлу тайфа иттифагынын ролу эцълянди. Гарагойунлуларла бир кюкдян олан аьгойунлулар да Азярбайъан халгынын тяшяккцлцндя иштирак етмиш оьуз тайфаларындан идиляр. Аьгойунлу Узун Щясянин сарай тарихчиси, “Китаби Дийарбякриййя” ясяринин мцяллифи Ябу Бякр Тищранинин мялуматына эюря аьгойунлулар 6 ясрин сону – 7 ясрин яввялляриндя Баш Гафгаз даьлары иля Араз чайы арасындакы яразидя йашайырдылар. Ясас гышлаглары Гарабаь, йайлаглары ися Эюйчя эюлц ятрафындакы Азярбайъан торпаглары иди. Бу тайфаларын бир гисми сонралар Кичик Асийанын шяргиндя (Шярги Анадолуда), Дийарбякирдя вя Ирагда да мяскунлашдылар.

     

     

    Дюйцшкян аьгойунлу атлылары о дюврцн щярби-сийаси щадисяляриндя йахындан иштирак едирдиляр. Онлар Османлы султаны Илдырым Байазидин мяьлуб едилмясиндя (1402) Теймура фяал кюмяк эюстярмишдиляр. Бунун мцгабилиндя Теймур Дийарбякири ирси олараг Аьгойунлулара вермишди.

     Заман кечдикъя пайтахты Дийарбякир олан Аьгойунлу тайфа бирлийи даща да гцввятлянди вя мцстягил дювлятя чеврилди. 1453 илдя ъясур сяркярдя вя мцдрик дювлят хадими Узун Щясянин щакимиййятя эялмяси иля Аьгойунлу дювляти даща да эцълянди. Узун Щясян она гаршы иттифаг баьламыш Гарагойунлу вя Османлы дювлятляриня гаршы чятин мцбаризядя Аьгойунлу дювлятинин мцстягиллийини горуйуб сахлайа билди. 1467 илдя Муш вурушмасында она гаршы щцъума кечмиш гарагойунлу Ъащаншащын щярби гцввялярини дармадаьын едяряк Гарагойунлу дювлятинин варлыьына сон гойду. 1468 ил- дя Гарагойунлу дювлятинин бцтцн яразисини яля кечирди вя пайтахты Дийарбякирдян Тябризя кючцрдц.

     Узун Щясянин Тябризи яля кечирмясиндян дярщал сонра юлкянин башынын цстцнц йени тящлцкя алды. 1468 илдя Теймури Ябу Сяид юзцнцн бцтцн щярби гцввялярини Азярбайъана йеритди. Эюркямли дипломат Сара хатунун Теймури–Аьгойунлу мцнасибятлярини динъ йолла низамламаг цчцн Ябу Сяидля апардыьы данышыглар нятиъя вермяди. Беля олдугда Узун Щясян Ябу Сяидя гаршы юзцнцн ян аьыр мягамларда тятбиг етдийи дюйцш тактикасыны сечди: рягиби юлкянин ичяриляриня бурахды вя тядриъян Хязяр сащилиня доьру сыхышдырыб Мащмудабад йахынлыьында мцщасиряйя алды. Узун Щясян Ширваншащ Фяррух Йасарла [1462–1501] иттифаг баьлайараг 1468 илдя Мащмудабад йахынлыьында Ябу Сяидин гошунларыны да дармадаьын етди. Бу вурушмада онлара Ярбябил щакими Шейх Щейдяр Сяфявинин (Узун Щясянин баъысы оьлу вя кцрякяни) гызылбаш дястяляри дя кюмяк едирди. Беляликля, Аьгойунлу щюкмдары гыса мцддят ярзиндя  ялдя етдийи парлаг гялябяляр нятиъясиндя Кцрдян ъянубдакы Азярбайъан торпаглары вя Дийарбякирдян ялавя Гярби Азярбайъаны (индики Ермянистан Республикасынын яразиси), Кцрдцстаны, Тифлис дя дахил олмагла Эцръцстанын бир щиссясини, Иранын бюйцк щиссясини вя Ирагы да Аьгойунлу дювлятиня бирляшдирди. Узун Щясян Хорасандан Аралыг дянизи сащилиндя йерляшян Гараман бяйлийиня гядяр яразиляри ящатя едян бюйцк бир империйа йаратды.

     

    Аьгойунлу дювлятинин игтисади щяйатында отураг феодаллар, шящяр ящалиси, щярби-сийаси ишляриндя ися кючяри яйанлар ясас рол ойнайырды. Аьгойунлу дювлятини игтисади вя сийаси ъящятдян мющкямляндирмяйя чалышан Узун Щясян хцсуси “Гануннамя” (“Щясян падшащын ганунлары”) щазырлатды. Щямин гануннамяйя эюря кяндлилярдян алынан верэилярин мигдары дягигляшдирилди, верэи системиндя гайда-ганун йарадылды, феодал юзбашыналыьы нисбятян азалды. Бу, обйектив олараг, кяндлилярин вязиййятинин мцяййян гядяр йцнэцлляшмясиня сябяб олду, дювлятин игтисади гцдрятини артырды.

     Мяркязляшдирилмиш гцдрятли феодал дювляти йаратмаг сийасяти йеридян Узун Щясян ири кючяри-щярби яйанларын нцфузуну арадан галдырмаьа чалышырды. Бу мягсядля о, даими низами муздлу орду йаратмаьа чалышыр, отураг ящали ичярисиндян топланмыш муздлу щярби дястялярин сайыны артырырды. Узун Щясян юз ордусуну одлу силащларла тямин етмяк цчцн Авропа юлкяляриндян артиллерийа мцтяхяссисляри вя топтюкян усталар дявят етмишди.

    Бундан башга, Узун Щясян гыса мцддят ярзиндя бир сыра ири феодалларын галаларыны алыб даьытды, онлары мяркязи щакимиййятя табе етди.

     Узун Щясянин дини сийасяти дя дювлятин мющкямляндирилмясиня йюнялмишди. Сцннилик мязщяби юлкядя рясми дин олса да, шия мязщябиндян оланлар тягиб едилмирди. О, шиялийи тяблиь едян Сяфяви шейхляри иля гощумлуг ялагяси йаратмышды. Баъысыны Шейх Ъцнейд Сяфявийя, гызы Алямшащ бяйими (Ы Шащ Исмайыл Сяфявинин анасы) ися Шейх Щейдяр Сяфявийя (баъысы оьлуна) вермишди.

     Узун Щясянин щакимиййяти илляриндя Аьгойунлу дювляти Йахын вя Орта Шяргин ян гцдрятли дювлятляриндян бириня чеврилди. Аьгойунлу дювляти Авропа вя Асийанын бейнялхалг мцнасибятляриндя мцщцм рол ойнайырды. Венесийа Республикасы, Бюйцк Москва кнйазлыьы, Полша, Австрийа, Маъарыстан, Чехийа, Алманийа, Папалыг, Бургундийа щерсоглуьу, Неапол краллыьы, Родос, Кипр, Балкан кнйазлыглары, Гараман ямирлийи, Мисир, Щиндистан, Бюйцк Орда вя бир сыра башга юлкялярля Аьгойунлу дювляти арасында дипломатик ялагяляр йаранмышды. Тябриздя Венесийа Республикасынын даими сяфирлийи фяалиййят эюстярирди.

     Аьгойунлу дювлятинин хариъи сийаси ялагяляринин низама салынмасында Узун Щясянин анасы Сара хатунун бюйцк ролу олмушдур. Эюркямли дювлят хадими вя дипломат кими бцтцн Шяргдя мяшщур олан вя Авропада да йахшы танынан Сара хатун Узун Щясянин тапшырыьы иля Теймури щюкмдары Ябу Сяид вя Османлы султаны II Мещмедля [1451–81], щабеля Трабзон императору иля данышыглар апармышды. Аьгойунлу сарайына эялян Авропа дипломатлары юз щюкмдарларынын тапшырыьына ясасян мцтляг Сара хатунла эюрцшмяйя чалышырдылар. Азярбайъан елчиляри Неапол, Рома, Венесийа, Истанбул вя с. йерлярдя Аьгойунлу дювлятинин хариъи тиъаряти вя сийасяти иля ялагядар данышыглар апармышдылар.

     Узун Щясян Азярбайъанын бейнялхалг тиъарят ялагялярини низама салмаг цчцн фяал хариъи сийасят йеридирди. О, Гарагойунлу вя Теймури дювлятляри цзяриндя парлаг гялябялярдян сонра Османлы империйасыны да мяьлуб етмяйя чалышырды. Аьгойунлу дювляти иля Османлы империйасы арасында кяскин тиъари зиддиййятляр вар иди. Асийа иля Авропа юлкялярини ялагяляндирян мцщцм бейнялхалг тиъаряткарван йоллары Аьгойунлу дювлятинин яразисиндян кечирди. Карван йоллары говшаьында йерляшян Тябриз Асийа вя Авропа юлкяляри арасында бейнялхалг тиъарят ялагялярини тянзимляйян мцщцм игтисади мяркяз иди. Тябриз васитясиля Османлы империйасынын тиъарят мяркязляриня хам ипяк вя ипяк парчалар, ядвиййат, мцхтялиф тохуъулуг, зярэярлик мямулаты вя с. апарылырды. Аьгойунлу дювлятинин яразисиндян кечян тиъарят карванларындан чохлу эюмрцк рцсумлары алынырды. Хариъи тиъарятдян (хцсусиля Авропа юлкяляри иля ипяк тиъарятиндян) бюйцк эялир эютцрцлцрдц. Азярбайъан таъирляри Трабзон, Бурса, Щяляб, Дямяшг, Бейрут, Траблис, Конйа вя с. шящярлярдя интенсив тиъарят апарырдылар. Хариъи тиъарятдян алынан эялир Аьгойунлу дювлятинин ясас эялир мянбяйи иди. 15 ясрин 60–70-ъи илляриндя Османлы империйасы Аьгойунлу дювлятинин Авропа юлкяляри иля тиъарят ялагяляри йолунда ясас манея иди. Султан II Мещмедин эюмрцк сийасяти Азярбайъанын Гярб юлкяляри иля ипяк тиъарятиня аьыр зярбя вурурду. Азярбайъанын Авропа иля тиъарят ялагяляриндя Бурса шящяри мцщцм рол ойнайырды. Венесийа, Флоренсийа вя б. Гярб дювлятляринин Бурсада ипяк тиъаряти иля мяшьул олан чохлу тяшкилатлары вар иди. Азярбайъан Бурса вя Истанбулда инкишаф етмякдя олан тохуъулуг мцяссисялярини дя хам ипякля тямин едирди. Тякъя Тябриздян эедян щяр карван Бурсайа орта щесабла 200 тай хам ипяк апарырды. Шамахы, Эянъя вя б. шящярлярдян дя Бурсайа чохлу ипяк ихраъ олунурду. Султан II Мещмед Азярбайъан вя б. юлкялярдян эятирилян хам ипяйи юлкя дахилиндя тохутдурараг Османлы дювлятини Авропайа щазыр мящсул ихраъ едян юлкяйя чевирмяк истяйирди. Буна эюря дя о, Тцркийя яразисиндян Авропайа апарылан хам ипяк цзяриня аьыр эюмрцк рцсуму гоймушду. Азярбайъан таъирляри юз малларыны тцрк таъирляриня уъуз гиймятя сатмаьа мяъбур олурдулар. Бу да юлкянин игтисади мянафейиня аьыр зярбя вурурду.

     

    Амброъо Контарини.

    “Йол эцндялийи”. 5-ъи фясил 1475 ил октйабрын 24-дя биз айрылмаг цчцн нязярдя тутулан мянтягяйя эялиб чатдыг; чцнки мян Сивансанын (Ширваншащлар) вилайятляриндян кечиб Шамахы шящяриня эялмяк фикриндя идим. Узун Щясянин елчиси юз щюкмдарынын  щцзуруна эетмякдя иди. Онун кюмяйиля бизи Шамахынын юзцня апарыб  чыхармаьы бойнуна эютцрян бир бялядчи тцрк  тапдыгдан сонра, мян йолдашымла видалашараг,  ады чякилян Сивансанын Мидийа адланан торпаьына айаг гойдум. Бу юлкя башлыъа олараг чох эюзял вя бярякятли дцзянлик эюрцнцшцня маликдир вя Узун Щясянин вилайятляриня нисбятян  даща йахшы, даща варлыдыр.

     Аьгойунлуларла Авропа дювлятляри арасында тиъарят ялагяляри вя дипломатик мцнасибятляр Трабзон йунан дювляти васитясиля дя сахланылырды. Аьгойунлу Трабзон ялагялярини даща да мющкямляндирмяк цчцн Узун Щясян юз сяляфляри (Гутлу бяй, Гара Йулуг Осман бяй, Тур Алы бяй вя б.) кими Трабзон сарайы иля гощум олмушду. О, император IV Иоаннын [1429–58] гызы Феодора (Теодора, Дяспиня хатун) иля евлянмишди. Бунунла, Трабзон империйасы яслиндя аьгойунлулардан асылы щала дцшмцшдц. Лиман шящяри олан Трабзон аьгойунлулар цчцн Гара дянизя мцщцм чыхыш мянтягяси иди. Лакин II Мещмед 1461 ил октйабрын 26-да Трабзон империйасыны Османлы дювлятиня гатды. Бунунла Аьгойунлу дювляти Гара дянизя йеэаня чыхыш йолундан мящрум олду.

    Ябд цр-Ряшид ял-Бакуви. "Китаб тялхис ял-ясяр вя яъаиб ял-малик ял-гящщар" 5-ъи иглим. БАКУЙЯ… Ял-Хязяр дянизи цстцндя, Дярбянд вилайятляринин бириндя, Ширван йахынлыьында дашдан тикилмиш шящяр. Дяниз онун диварларыны йалайыр; дяниз бир чох гала бцрълярини басыб юртмцш, мясъидя йахынлашмышдыр. Оранын йери гайалыгдыр, евляринин чоху гайа  цзяриндя тикилмишдир. Щавасы йахшы, суйу ширин,  гайалардан гайнайан булаг суйу ися чох дадлыдыр.  Орада йыьылан тахыл мящсулу аздыр, буна эюря дя тахылын  чохуну бурайа Ширвандан эятирирляр. Янъир, нар вя цзцм бурада болдур. Баьлар шящярдян узагдыр, буна эюря шящяр ящалисинин чоху йай вахты орайа кючцр, бир мцддят орада йашайыр, сонра ися эери гайыдырлар. Вя онлар щяр ил беля едирляр. Шящярин сон дяряъя мющкямляндирилмиш  ики алынмаз даш галасы вар, онлардан бири,  бюйцйц дяниз йахынлыьындадыр. Бу татарларын ала билмядийи галадыр. О бири гала биринъидян йухарыда дайаныр,  онун йухары щиссясинин бир йаны гурьулардан атылан дашларла даьыдылмышдыр. Бурада гятран вя нефт йатаглары бяллидир; щяр эцн 200 дявя йцкцндян чох нефт чыхарылыр…

     Трабзонун ишьалындан сонра Аралыг дянизи сащилиндя олан Гараман ямирлийинин Азярбайъан таъирляри цчцн ящямиййяти даща да артды. Гараман ямирлийи, щям дя Османлы дювлятиня гаршы Аьгойунлу дювляти вя Венесийа иля иттифагда иди. Узун Щясян Венесийадан вя б. гярб юлкяляриндян одлу силащлары анъаг Гараман ямирлийи васитясиля ала билярди. Мящз буна эюря дя II Мещмед Аьгойунлу дювлятинин Гярбля ялагялярини кясмяк цчцн Трабзондан сонра Гараман яразисини яля кечирмяйя чалышырды. Бу, Аьгойунлу–Османлы мцнасибятлярини даща да кяскинляшдирди. Аьгойунлу дювляти Османлы империйасы иля мцщарибяйя чохдан щазырлашырды. Щяля 1458 илдя Узун Щясянин башчылыьы иля османлылара гаршы Аьгойунлу–Трабзон–Эцръцстан–Папалыг– Гараман иттифагы йаранмышды. 1463 ил декабрын 2-дя Венесийа сенаты османлылара гаршы аьгойунлуларла иттифага эирмяк щаггында гярар гябул етди. Венесийа дипломаты Лазаро Квирино Узун Щясянин сарайына эюндярилди. 1464 ил мартын 13-дя ися Мящяммядин башчылыг етдийи Аьгойунлу елчиляри Венесийайа эетдиляр. Ялдя олунмуш разылыьа ясасян, 1465 илин мартында Узун Щясян 60 мин атлы иля Дарданел сащилиня чыхмалы вя Венесийа донанмасынын Истанбула щцъумуна шяраит йаратмалы иди. 1465 илдя Щясян адлы диэяр Аьгойунлу елчиси Венесийайа эюндярилди. Данышыглара ясасян Венесийа вя онун Авропадакы мцттяфигляри гярбдян, Узун Щясян ися шяргдян щцъума кечиб II Мещмедин гцввялярини ики ъябщяйя парчаламалы идиляр. Лакин мцттяфиглярин планы баш тутмады. 15 ясрин 60-ъы илляринин яввялиндя аьгойунлуларын ясас мягсяди Шяргдяки рягиблярини – Гарагойунлулары вя Теймуриляри мяьлуб етмяк иди. Бу мягсядя наил олмаг цчцн Узун Щясян дипломатик маневр едяряк Османлы султанынын диггятини Венесийа иля мцщарибяйя йюнялтмяйя чалышырды. Узун Щясян истяйиня наил олуб Гарагойунлу Ъащаншащы вя Теймури Ябу Сяиди мяьлуб етдикдян сонра ясас диггяти Османлы султанына гаршы йюнялтди.

     

    Апарылан данышыглар нятиъясиндя 15 ясрин 70-ъи илляринин яввялляриндя Османлылар ялейщиня Аьгойунлу дювляти, Венесийа, Папалыг, Неапол, Маъарыстан, Алманийа, Родос, Кипр, Бургундийа вя Гараман ямирлийиндян ибарят иттифаг йарадылды. Узун Щясянин щярби планына ясасян мцттяфигляр гярбдян вя сяргдян ейни заманда щцъума кечмякля II Мещмедин гцввялярини ики ъябщяйя парчаламалы идиляр. Аьгойунлу гошунлары Аралыг дянизинин Гараман сащилиня чыхмалы, бурада Венесийа Аьгойунлулары одлу силащла тяъщиз етмяли иди. Узун Щясян щямин планы щяйата кечирмяк мягсядиля юз елчиси Мурады Венесийайа эюндярди. 1471 илин февралында Азярбайъан дипломаты Узун Щясянин мяктубуну Венесийа сенатына тягдим етди. Мяктубда II Мещмеди мяьлуб етмяк цчцн Венесийа вя б. Гярб дювлятляринин Аралыг дянизиндян, Аьгойунлу атлыларынын ися гурудан ейни заманда щцъума кечмяси тяклиф олунурду. Данышыглары баша чатдырдыгдан сонра 1471 илин сентйабрында Мурад Венесийа елчиси Катерино Зено (о, Узун Щясянин арвады Дяспиня хатунун баъысы гызы Виолантайа евлянмишди) иля бирликдя Италийаны тярк етди. Катерино Зено Узун Щясяня билдирди ки, Венесийа онун планына уйьун щярякят едяъяк, Италийадан одлу силащ вя топчулары эятирян донанма Аьгойунлу щярби гцввялярини Аралыг дянизи сащилиндя эюзляйяъякдир.

     1472 илин йазында Аьгойунлу дювляти Османлы империйасына гаршы мцщарибяйя башлады. Август айында аьгойунлулар Тогат шящярини тутдулар. Щярби ямялиййаты уьурла давам етдирян Аьгойунлу атлылары Гарамана дахил олуб Османлы гцввялярини Бурсайадяк тягиб етдиляр. Гараман аьгойунлуларын ялиня кечди. Лакин мцттяфиглярин ялбир щярякят планы йеня баш тутмады. Бу дяфя планы венесийалылар поздулар: Аьгойунлу дювлятинин щярби уьурундан истифадя едяряк ЫЫ Мещмеддян мцяййян тиъарят имтийазлары газанмаг мягсядиля Венесийа Республикасы османлыларла эизли данышыглара эирди, Аьгойунлуларла ейни заманда щцъума башламады вя вяд етдийи одлу силащлары да вахтында эюндярмяди. Бундан истифадя едян османлылар якс-щцъума кечиб, Гараманы эери гайтардылар. Аьгойунлу вя Венесийа щярби гцввяляринин Аралыг дянизи сащилиндя бирляшмяк имканы арадан галдырылды. Мцщарибянин эедишиндя цстцнлцк Османлы империйасынын ялиня кечди.

     

     

    Мцттяфиглярин Аралыг дянизи сащилиндя бирляшмяк планыны позмаьа мцвяффяг олан Султан II Мещмед Тцркийянин бцтцн щярби гцввялярини Аьгойунлу дювляти цзяриня йюнялтмяк гярарына эялди. Аьгойунлу дювляти аьыр вязиййят гаршысында галды. Узун Щясян Гярб дювлятлярини Авропадан Османлы дювлятиня гаршы ъябщя ачмаьа тящрик етмяк цчцн дипломатик фяаллыьы даща да артырды. Апарылан данышыглар нятиъясиндя Венесийайа эюндярилмиш Аьгойунлу дипломатлары Щаъы Мящяммяд вя Исщагын тякиди иля 1473 ил йанварын 2-дя Венесийа сенаты, нящайят, Аьгойунлу дювлятиня мцхтялиф одлу силащ вя щярби лявазимат, топчулар вя топтюкян усталар вя с. эюндярмяйи гярара алды. Разылыьа ясасян, Венесийа щярби-дяниз гцввяляринин команданы Узун Щясянин сярянъамы иля щярякят етмяли иди. 1473 ил мартын 29-да Аьгойунлулар цчцн силащ эятирян дюрд Венесийа эямиси Кипря чатды. Лакин бу заман Гараман артыг османлылар тяряфиндян алынмышды. Венесийа донанмасы Гараман сащиллярини атяшя тутду. Венесийа сяфири Иосафат Барбаро вя Венесийа щярби-дяниз гцввяляринин команданы адмирал Пйетро Мочениго Узун Щясяня эцълц донанма иля Гараман сащилляриня эялдиклярини билдирдиляр. Пйетро Мочениго бирэя ямялиййат цчцн Аьгойунлулары Аралыг дянизи сащилиня дявят едир вя эюстярирди ки, Венесийа щюкумяти она Узун Щясянин ямри иля щярякят етмяк барядя эюстяриш вермишдир. Мцттяфиглярин планларындан йахшы хябярдар олан II Мещмед аьгойунлулары габагламаг цчцн Ярзинъан истигамятиндя щцъума кечди. 1473 ил августун 1-дя Малатйада, Фярат чайы сащилиндя аьгойунлуларла Османлы гошунлары арасында шиддятли вурушма олду. Узун Щясянин дцзэцн дюйцш тактикасы нятиъясиндя Османлы ордусунун зярбя гцввяси мящв едилди. Вязиййятин аьырлыьыны эюрян II Мещмед Узун Щясяня барышыг тяклиф етди. Аьгойунлу щюкмдарындан рядд ъавабы алан II Мещмед эери чякилмяйя мяъбур олду. 1473 ил августун 11-дя Аьгойунлу сцвариляри Ярзинъанла Ярзурум арасында – Цчаьызлы дярясиндя Османлы ордусунун йолуну кясдиляр. Чох чятинликля щярби гцввялярини ялверишсиз мювгедян дцзя чыхара билян II Мещмед Отлугбели (Тяръан) вурушмасында аьгойунлулара аьыр зярбя вурду. Лакин щярби ямялиййаты давам етдирмякдян ещтийатланараг Истанбула дюндц.

     Аьгойунлуларын Отлугбели мяьлубиййятинин ясас сябяби османлыларын одлу силащларла силащланмыш эцълц ордуйа малик олмасы иди. Сийаси вя игтисади ъящятдян Аьгойунлу дювлятиндян чох гцввятли олан Османлы империйасы йахшы тялим эюрмцш, зянэин дюйцш тяърцбяси кечмиш, щярби техникасы олан низами ордуйа, о ъцмлядян чохсайлы пийада гошунлара малик иди. Ики гардаш тцрк дювляти арасында бу ганлы савашын баш вермясиндя Венесийа Республикасы вя башга Гярб дювлятляринин йеритдикляри икицзлц сийасят дя мцщцм рол ойнады. Защирдя аьгойунлуларла иттифагда олан Венесийа щюкумяти эизлиндя Узун Щясянин гялябяляриндян истифадя едяряк османлылардан тиъарят имтийазлары ялдя етмяйя чалышырды. Араларында кяскин зиддиййятляр олан диэяр Авропа юлкяляри османлыларла мцщарибяйя гатылмадылар. Буна эюря дя II Мещмед Авропа ъябщясиндя щярби ямялиййатлары дайандырыб бцтцн гцввялярини Аьгойунлу дювлятиня гаршы йюнялтди.

     Османлы дювляти иля мцщарибядя мяьлубиййят Аьгойунлу дювлятинин сцгутуну сцрятляндирди. Мцщарибяляр нятиъясиндя игтисади тяняззцл кечирян Аьгойунлу дювлятиндя вар-йохдан чыхмыш кяндли вя сяняткарларын наразылыьы артды. Отлугбели мяьлубиййятиндян сонра ири феодаллар йенидян мяркязи щакимиййятя табе олмагдан бойун гачырмаьа башладылар. 1474 илин майында Ширазда Узун Щясянин оьлу Уьурлу Мящяммяд гийам етди. Узун Щясянин Шираза эетмясиндян истифадя едян бир груп ири феодал она архадан зярбя вурмаьа, Тябризи яля кечирмяйя чалышды. Узун Щясян юмрцнцн сонунадяк феодал юзбашыналыьыны арадан галдырмагла мяшьул олду. Султан Йагуб дюврцндя [1478–90] дя Османлы империйасына гаршы мцбаризя давам етдирилди. 1480 илдя аьгойунлулар Османлы гошунларыны аьыр мяьлубиййятя уьратдылар. Султан Йагубун юлцмцндян сонра Аьгойунлу тахты цстцндя мцбаризя даща да шиддятлянди. Ящалинин аьгойунлулара гаршы цмуми наразылыьындан истифадя едян вя юзлярини Аьгойунлу тахт-таъынын гануни варисляри сайан Ярдябил шейхляри – Сяфявиляр щакимиййяти яля кечирмяк цчцн фяал мцбаризяйя башладылар. Мягсядляриня наил олмаг цчцн онлар сцннилийя гаршы мцхалифятдя олан шияликдян истифадя едирдиляр. Юлкянин щярби-сийаси щяйатында Сяфявилярин ролу эетдикъя артыр, шиялийин тясир даиряси эенишлянирди.

     

     

     

    15 ясрдя Азярбайъан яразисиндя олан мцстягил феодал щакимлийиндян бири дя Шяки иди. Шяки щакимляри Азярбайъанын Тифлися гядяр узаныб эедян шималгярб торпагларыны хариъи басгынлардан уьурла горуйур, башга Азярбайъан феодал щакимляри иля бирликдя юлкянин яразисиндя баш верян мцщцм щярби-сийаси щадисялярдя, йаделлиляря гаршы мцбаризядя фяал иштирак едирдиляр.

     

    14 ясрин сону–15 ясрин яввялляриндя баш верян мцщарибяляр, бцтцн 15 яср бойу Йахын вя Орта Шяргдя ара вермяйян щярби-сийаси тоггушмаларын бюйцк щиссясинин Азярбайъан яразисиня кечмяси, Гарагойунлу вя Аьгойунлу дювлятляринин апардыглары арамсыз мцщарибяляр, феодал ара чякишмяляри юлкянин игтисадиййатына аьыр тясир эюстярди; мящсулдар гцввяляр даьылды, бейнялхалг тиъарят ялагяляри зяифляди. Юлкянин ъянуб вилайятляри игтисади даьынтыйа даща чох мяруз галды. Кянд тясяррцфатынын инкишаф сявиййяси хцсусиля ашаьы иди. Азярбайъанын игтисади щяйатында хам ипяк, ипяк парча тиъаряти мцщцм рол ойнайырды. Хариъи юлкяляря ипяк ихраъы Азярбайъанын бейнялхалг мцнасибятлярдяки ролуну артырмышды. Азярбайъан ипяйи дювлятлярарасы мцнасибятляря дя мцяййян тясир эюстярирди (мяс., Азярбайъан ипяйи цстцндя рягабят 1463–79 илляр Венесийа–Тцркийя мцщарибясинин ясас сябябляриндян бири иди). Юлкянин ъянуб вилайятляриня нисбятян хариъи басгынлара аз мяруз галан Ширван игтисади ъящятдян нисбятян ирялидя иди. Бу дюврдя Шамахы, Тябриз, Бакы, Шяки, Нахчыван, Мараьа, Ярдябил, Дярбянд вя с. шящярляр, яввялки кими, йеня мцщцм сяняткарлыг вя тиъарят мяркязляри иди.

     

    15 ясрдя ана дилиндя поезийа хцсусиля инкишаф етди. Нясими, Гасым Январ, Кишвяри, Щамиди, Щябиби вя б. эюркямли Азярбайъан сяняткарлары Йахын вя Орта Шярг юлкяляриндя дя танынырдылар. Гарагойунлу щюкмдары Ъащаншащ “Щягиги” тяхяллцсц иля шеирляр йазмыш, Аьгойунлу Султан Йагубун сарайында шеир мяълиси фяалиййят эюстярмишди. Аьгойунлу Узун Щясянин сарайында елми мяълис дя йарадылмышдыр; о, щяфтядя бир дяфя Тябриз алимлярини сарайа топлайыб елми мцбащисяляр ачыр, юзц дя бу мцбащисялярдя фяал иштирак едирди. Щюкмдара мяхсус китабханада 58 алим ишляйирди. Бу заман Аьгойунлу сарайында Ябу Бякр Тищрани, Мащмудъан Гази Мясищуддин, Ъялаляддин Дяввани, Яли Гушчу кими алимляр фяалиййят эюстярирдиляр. Щярби сяфярлярдя гошунун дюйцшкянлик рущуну йцксялтмяк цчцн щюкмдары мцшайият едян “Ящли-тяряб” (“Шадлыг ящли”) адлы сазандалар дястясиня 98 ашыг дахил иди.

     Бакыда Ширваншащлар сарайы, Тябриздя Эюй мясъид, Гейсяриййя юртцлц базары, Нясриййя мядряся-мясъид комплекси, “Щяшт бещишт” вя бир чох башга мемарлыг абидяляри 15 ясрдя инша едилмишди. Арамсыз вя узун сцрян мцщарибяляр заманы доьма йурддан айры дцшмцш Азярбайъан сяняткарлары Йахын вя Орта Шярг юлкяляриндя (Щерат, Мяшщяд, Сямяргянд вя с. шящярлярдя) надир мемарлыг абидяляринин уъалдылмасында иштирак етмишдиляр.

     Яд.: И б р а щ и м о в Ъ. М. Гарагойунлу дювляти. Б., 1948; И б р а г и м о в Дж. М. Феодальные государства на территории Азербайджана в XV веке. Б., 1962; Ф я р з я л и б я й л и Ш. Ф. Азярбайъан XV–XVI ясрлярдя. Б., 1983; А ш у р б е й л и С. Б. Государство Ширваншахов (VI–XVI вв.). Б., 1983; М а х м у д о в Я . М. Взаимоотношения государств Аккоюнлу и Сефевидов с западноевропейскими странами. Б., 1991; Ф я р з я л и б я й л и Ш. Ф. Азярбайъан вя Османлы империйасы (XV–XVI ясрляр). Б., 1994; М а щ м у д о в Й. М. Азярбайъан дипломатийасы. Аьгойунлу вя Сяфяви дювлятляринин Авропа юлкяляри иля ялагяляри (XV–XVII йцзилликляр) Б., 1996; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 3, Б., 1999.

    Йагуб Мащмудов

     

     

    4.5. Azərbaycan 15 əsrdə

    Азярбайъан 15 ясрдя

     15 ясрин башланьыъында Ширван вя Шяки истисна олмагла Азярбайъанын демяк олар ки, бцтцн яразиси Теймуриляр дювлятинин тяркибиня дахил иди. Ширваншащ Ибращим Гызыл Орда ханы Тохтамыша (1395) вя Османлы султаны Илдырым Байазидя (1402) гаршы вурушмаларда Теймура кюмяк етмиш, бунунла да Ширванын ишьал олунмасынын гаршысыны алмыш, Ширваншащлар дювлятинин дахили мцстягиллийини горуйуб сахлайа билмишди.

     Теймурилярин щакимиййяти вя Мираншащын йцрцтдцйц уьурсуз сийасят халгын вязиййятини даща да аьырлашдырды. Йаделли аьалыьына, йерли феодалларын зцлмцня гаршы наразылыг артды. Бу заман Азярбайъанда щцруфилик щярякаты эениш йайылды. Щцруфилик щярякаты мащиййятъя ислам дини ещкамларына, Теймурилярин  аьалыьына вя йерли щакимлярин зцлмцня гаршы чеврилмишди. Теймуриляр щцруфиляр ялейщиня аьыр ъяза тядбирляри эюрцрдцляр. 1402 илдя щцруфилийин баниси, бюйцк Азярбайъан мцтяфяккири Фязлуллащ Няими юлдцрцлдц.

     Теймурун юлцмцндян (1405) сонра Азярбайъанда азадлыг щярякаты даща да эенишлянди. Йаранмыш ялверишли шяраитдян истифадя едян I Ибращим Ширванын там мцстягиллийиня наил олду, бцтцн Азярбайъаны юз щакимиййятиндя бирляшдирмяйя ъящд эюстярди. Бу мягсядля Гарабаьын чох щиссясини вя Эянъяни Ширваншащлар дювлятиня табе етди. I Ибращим Кцр сащилиндя шякили Сейди Ящмяд вя б. Азярбайъан щакимляри иля бирликдя Теймури Юмяр Мирзяни мяьлубиййятя уьратды.

     Азярбайъанын ъянуб торпаглары ися Теймурун оьлу Мираншащын табелийиндя галмагда иди. Теймурилярин сойьунчу верэи сийасяти вя гарятчилийиндян тянэя эялмиш Тябриз ящалиси Шейх Яли Гяссаб вя Гази Имамяддинин башчылыьы иля цсйана галхды вя кюмяк цчцн I Ибращимя мцраъият етди. 1406 илин майында Ширван гошунлары щеч бир мцгавимятя раст эялмядян Тябризя дахил олдулар. Беляликля, Азярбайъанын хейли щиссяси ващид дювлят щалында бирляшдирилди.

     Ширваншащ Ы Ибращимин уьуру узун чякмяди. Ъялаири Султан Ящмяд (1382– 1410) Азярбайъан гарагойунлулар тайфа бирлийинин башчысы Гара Йусифля (1410–20) бирликдя 1406 илин йайында Тябризи яля кечирмяк цчцн щцъума кечди. Буну ешидян I Ибращим Тябризи тярк едяряк эери чякилмяйя мяъбур олду. Султан Ящмяд вя Гара Йусиф Тябризи тутдулар. 1408 илин йазында Гара Йусиф Теймурилярин гошунларыны мяьлуб едяряк Азярбайъандан чыхартды. Бу дяфя Азярбайъанда щакимиййяти тякбашына яля кечирмяк цстцндя Гара Йусифля Султан Ящмяд арасында мцбаризя башланды. I Ибращим нисбятян гцввятли дцшмян щесаб етдийи Гара Йусифя гаршы Султан Ящмядля иттифага эирди. О, оьлу Кяйумярси Султан Ящмядя кюмяйя эюндярди. Лакин Гара Йусиф 1410 илин августунда Тябриз йахынлыьында Султан Ящмядя галиб эялди вя ону едам етдирди. Кцрдян ъянубдакы Азярбайъан торпагларында йени Азярбайъан дювляти – Гарагойунлу дювляти (1410–68) мейдана эялди.

     Щяля 6–7 ясрлярдя Азярбайъан халгынын тяшяккцлцндя иштирак етмиш оьуз тайфаларындан олан гарагойунлулар бу дювлятин щярби-сийаси щяйатында фяал иштирак едирдиляр. Гарагойунлу дювлятинин пайтахты Тябриз шящяри иди. Мцхтялиф вахтларда Азярбайъанын ъянубу иля йанашы Эцръцстанын бир щиссяси, Ермянистан, Кцрдцстан, Ираг вя Гярби Иран Гарагойунлу дювлятинин тяркибиндя олмушдур.

     

    Гара Йусиф бцтцн Азярбайъан торпагларыны юз щакимиййяти алтында бирляшдирмяк цчцн Ширваны да Гарагойунлу дювлятиня гатмаьа чалышырды. 1412 илин ахырларында Гарагойунлу гошунлары Кцр гыраьында Ширваншащ I Ибращим, шякили Сейди Ящмяд вя эцръц чары II Константинин бирляшмиш гцввялярини дармадаьын етдиляр. I Ибращим, оьуллары, Ширван задяэанлары вя ЫЫ Константин ясир алынды. II Константин дюйцшдя иштирак едян 300 эцръц задяэаны иля бирликдя юлдцрцлдц. Лакин бир гядяр сонра Тябриз таъир вя сяняткарлары Гара Йусифин тяляб етдийи 1200 тцмян мябляьиндя юдянъ мцгабилиндя мцхтялиф маллар вериб (сонра Ширваншащлар хязинясиндян алмаг шярти иля) I Ибращими азад етдиляр. Ширваншащ гарагойунлулардан асылылыьы гябул етди. Сонралар Гара Йусифин оьлу Исэяндярин башчылыг етдийи гарагойунлу гошунларынын Ширвана щцъумларына бахмайараг, I Хялилуллащын дюврцндя (1417–62) Ширваншащлар дювляти хейли гцввятлянди вя мцстягилляшди. Бу дюврдя Ширваншащлар дювляти иля хариъи юлкяляр арасында, о ъцмлядян, Бюйцк Москва кнйазлыьы арасында гаршылыглы ялагяляр эенишлянди. 1465 илдя Ширваншащларын елчиси Щясян бяй Москвайа эедиб III Иванла данышыглар апарды; бир ил сонра Васили Папинин башчылыг етдийи рус елчиляри Ширвана эялдиляр. 1499 илдя нювбяти Ширван елчиси Шящабяддин Москвайа эетди. Ики юлкя арасында тиъарят ялагяляри даща да эенишлянди.

     Гарагойунлу дювляти тядриъян тяняззцля уьрады. Феодал зцлмц, арамсыз мцщарибяляр халгын вязиййятинин писляшмясиня сябяб олду. Иътимаи-сийаси зиддиййятляр кяскинляшди. Гарагойунлу дювлятинин тяняззцлцнцн мцщцм сябябляриндян бири дя ири торпаг (хцсусиля сойургал) мцлкиййятинин эениш йайылмасы иди. Бу дювлятдя, ясасян, монгол ишьаллары дюврцндяки феодал торпаг мцлкиййяти формалары галса да, онлар бязи дяйишикликляря уьрады. Сойургал торпаглары эениш йайылды. Бу торпаглар Гарагойунлу ямирляриня щярби вя йа мцлки хидмят мцгабилиндя пайланырды. Сойургал сащибляри щямин торпагларда верэи топламаг, инзибати вя мящкямя щцгугларына малик идиляр. Щярби яйанлара бязян бцтюв мащаллар, йцзлярля кянд сойургал верилирди. Бу да сойургал сащиби олан ири феодаллары – йерли щакимляри эцъляндирир, мяркязи щакимиййяти зяифлядир, феодал пяракяндялийини дяринляшдирирди. Йаранмыш вязиййятдян чыхыш йолу ахтаран Ъащаншащ [1435–67] отураг феодаллара вя шящяр ящалисиня архаланараг кючяри-щярби яйанларын мцгавимятини гырмаьа вя Гарагойунлу дювлятини гцввятляндирмяйя ъящд эюстярди; Теймурилярин зяифлямясиндян истифадя едяряк Гярби вя Шярги Иранын хейли щиссясини щакимиййяти алтына алды. Теймурилярин пайтахты Щераты яля кечирди. О, ейни заманда пайтахты Дийарбякир олан вя мцряккяб тарихи шяраитдя юз мцстягиллийини сахлайа билмиш Азярбайъан Аьгойунлу щакимлийини дя арадан галдырмаьа чалышырды. Лакин Гарагойунлу дювлятинин сцгутунун гаршысыны алмаг цчцн эюстярилян бцтцн бу сяйляр истянилян нятиъяни вермяди.

     Гарагойунлу дювлятинин зяифлядийи дюврдя юлкянин сийаси щяйатында аьгойунлу тайфа иттифагынын ролу эцълянди. Гарагойунлуларла бир кюкдян олан аьгойунлулар да Азярбайъан халгынын тяшяккцлцндя иштирак етмиш оьуз тайфаларындан идиляр. Аьгойунлу Узун Щясянин сарай тарихчиси, “Китаби Дийарбякриййя” ясяринин мцяллифи Ябу Бякр Тищранинин мялуматына эюря аьгойунлулар 6 ясрин сону – 7 ясрин яввялляриндя Баш Гафгаз даьлары иля Араз чайы арасындакы яразидя йашайырдылар. Ясас гышлаглары Гарабаь, йайлаглары ися Эюйчя эюлц ятрафындакы Азярбайъан торпаглары иди. Бу тайфаларын бир гисми сонралар Кичик Асийанын шяргиндя (Шярги Анадолуда), Дийарбякирдя вя Ирагда да мяскунлашдылар.

     

     

    Дюйцшкян аьгойунлу атлылары о дюврцн щярби-сийаси щадисяляриндя йахындан иштирак едирдиляр. Онлар Османлы султаны Илдырым Байазидин мяьлуб едилмясиндя (1402) Теймура фяал кюмяк эюстярмишдиляр. Бунун мцгабилиндя Теймур Дийарбякири ирси олараг Аьгойунлулара вермишди.

     Заман кечдикъя пайтахты Дийарбякир олан Аьгойунлу тайфа бирлийи даща да гцввятлянди вя мцстягил дювлятя чеврилди. 1453 илдя ъясур сяркярдя вя мцдрик дювлят хадими Узун Щясянин щакимиййятя эялмяси иля Аьгойунлу дювляти даща да эцълянди. Узун Щясян она гаршы иттифаг баьламыш Гарагойунлу вя Османлы дювлятляриня гаршы чятин мцбаризядя Аьгойунлу дювлятинин мцстягиллийини горуйуб сахлайа билди. 1467 илдя Муш вурушмасында она гаршы щцъума кечмиш гарагойунлу Ъащаншащын щярби гцввялярини дармадаьын едяряк Гарагойунлу дювлятинин варлыьына сон гойду. 1468 ил- дя Гарагойунлу дювлятинин бцтцн яразисини яля кечирди вя пайтахты Дийарбякирдян Тябризя кючцрдц.

     Узун Щясянин Тябризи яля кечирмясиндян дярщал сонра юлкянин башынын цстцнц йени тящлцкя алды. 1468 илдя Теймури Ябу Сяид юзцнцн бцтцн щярби гцввялярини Азярбайъана йеритди. Эюркямли дипломат Сара хатунун Теймури–Аьгойунлу мцнасибятлярини динъ йолла низамламаг цчцн Ябу Сяидля апардыьы данышыглар нятиъя вермяди. Беля олдугда Узун Щясян Ябу Сяидя гаршы юзцнцн ян аьыр мягамларда тятбиг етдийи дюйцш тактикасыны сечди: рягиби юлкянин ичяриляриня бурахды вя тядриъян Хязяр сащилиня доьру сыхышдырыб Мащмудабад йахынлыьында мцщасиряйя алды. Узун Щясян Ширваншащ Фяррух Йасарла [1462–1501] иттифаг баьлайараг 1468 илдя Мащмудабад йахынлыьында Ябу Сяидин гошунларыны да дармадаьын етди. Бу вурушмада онлара Ярбябил щакими Шейх Щейдяр Сяфявинин (Узун Щясянин баъысы оьлу вя кцрякяни) гызылбаш дястяляри дя кюмяк едирди. Беляликля, Аьгойунлу щюкмдары гыса мцддят ярзиндя  ялдя етдийи парлаг гялябяляр нятиъясиндя Кцрдян ъянубдакы Азярбайъан торпаглары вя Дийарбякирдян ялавя Гярби Азярбайъаны (индики Ермянистан Республикасынын яразиси), Кцрдцстаны, Тифлис дя дахил олмагла Эцръцстанын бир щиссясини, Иранын бюйцк щиссясини вя Ирагы да Аьгойунлу дювлятиня бирляшдирди. Узун Щясян Хорасандан Аралыг дянизи сащилиндя йерляшян Гараман бяйлийиня гядяр яразиляри ящатя едян бюйцк бир империйа йаратды.

     

    Аьгойунлу дювлятинин игтисади щяйатында отураг феодаллар, шящяр ящалиси, щярби-сийаси ишляриндя ися кючяри яйанлар ясас рол ойнайырды. Аьгойунлу дювлятини игтисади вя сийаси ъящятдян мющкямляндирмяйя чалышан Узун Щясян хцсуси “Гануннамя” (“Щясян падшащын ганунлары”) щазырлатды. Щямин гануннамяйя эюря кяндлилярдян алынан верэилярин мигдары дягигляшдирилди, верэи системиндя гайда-ганун йарадылды, феодал юзбашыналыьы нисбятян азалды. Бу, обйектив олараг, кяндлилярин вязиййятинин мцяййян гядяр йцнэцлляшмясиня сябяб олду, дювлятин игтисади гцдрятини артырды.

     Мяркязляшдирилмиш гцдрятли феодал дювляти йаратмаг сийасяти йеридян Узун Щясян ири кючяри-щярби яйанларын нцфузуну арадан галдырмаьа чалышырды. Бу мягсядля о, даими низами муздлу орду йаратмаьа чалышыр, отураг ящали ичярисиндян топланмыш муздлу щярби дястялярин сайыны артырырды. Узун Щясян юз ордусуну одлу силащларла тямин етмяк цчцн Авропа юлкяляриндян артиллерийа мцтяхяссисляри вя топтюкян усталар дявят етмишди.

    Бундан башга, Узун Щясян гыса мцддят ярзиндя бир сыра ири феодалларын галаларыны алыб даьытды, онлары мяркязи щакимиййятя табе етди.

     Узун Щясянин дини сийасяти дя дювлятин мющкямляндирилмясиня йюнялмишди. Сцннилик мязщяби юлкядя рясми дин олса да, шия мязщябиндян оланлар тягиб едилмирди. О, шиялийи тяблиь едян Сяфяви шейхляри иля гощумлуг ялагяси йаратмышды. Баъысыны Шейх Ъцнейд Сяфявийя, гызы Алямшащ бяйими (Ы Шащ Исмайыл Сяфявинин анасы) ися Шейх Щейдяр Сяфявийя (баъысы оьлуна) вермишди.

     Узун Щясянин щакимиййяти илляриндя Аьгойунлу дювляти Йахын вя Орта Шяргин ян гцдрятли дювлятляриндян бириня чеврилди. Аьгойунлу дювляти Авропа вя Асийанын бейнялхалг мцнасибятляриндя мцщцм рол ойнайырды. Венесийа Республикасы, Бюйцк Москва кнйазлыьы, Полша, Австрийа, Маъарыстан, Чехийа, Алманийа, Папалыг, Бургундийа щерсоглуьу, Неапол краллыьы, Родос, Кипр, Балкан кнйазлыглары, Гараман ямирлийи, Мисир, Щиндистан, Бюйцк Орда вя бир сыра башга юлкялярля Аьгойунлу дювляти арасында дипломатик ялагяляр йаранмышды. Тябриздя Венесийа Республикасынын даими сяфирлийи фяалиййят эюстярирди.

     Аьгойунлу дювлятинин хариъи сийаси ялагяляринин низама салынмасында Узун Щясянин анасы Сара хатунун бюйцк ролу олмушдур. Эюркямли дювлят хадими вя дипломат кими бцтцн Шяргдя мяшщур олан вя Авропада да йахшы танынан Сара хатун Узун Щясянин тапшырыьы иля Теймури щюкмдары Ябу Сяид вя Османлы султаны II Мещмедля [1451–81], щабеля Трабзон императору иля данышыглар апармышды. Аьгойунлу сарайына эялян Авропа дипломатлары юз щюкмдарларынын тапшырыьына ясасян мцтляг Сара хатунла эюрцшмяйя чалышырдылар. Азярбайъан елчиляри Неапол, Рома, Венесийа, Истанбул вя с. йерлярдя Аьгойунлу дювлятинин хариъи тиъаряти вя сийасяти иля ялагядар данышыглар апармышдылар.

     Узун Щясян Азярбайъанын бейнялхалг тиъарят ялагялярини низама салмаг цчцн фяал хариъи сийасят йеридирди. О, Гарагойунлу вя Теймури дювлятляри цзяриндя парлаг гялябялярдян сонра Османлы империйасыны да мяьлуб етмяйя чалышырды. Аьгойунлу дювляти иля Османлы империйасы арасында кяскин тиъари зиддиййятляр вар иди. Асийа иля Авропа юлкялярини ялагяляндирян мцщцм бейнялхалг тиъаряткарван йоллары Аьгойунлу дювлятинин яразисиндян кечирди. Карван йоллары говшаьында йерляшян Тябриз Асийа вя Авропа юлкяляри арасында бейнялхалг тиъарят ялагялярини тянзимляйян мцщцм игтисади мяркяз иди. Тябриз васитясиля Османлы империйасынын тиъарят мяркязляриня хам ипяк вя ипяк парчалар, ядвиййат, мцхтялиф тохуъулуг, зярэярлик мямулаты вя с. апарылырды. Аьгойунлу дювлятинин яразисиндян кечян тиъарят карванларындан чохлу эюмрцк рцсумлары алынырды. Хариъи тиъарятдян (хцсусиля Авропа юлкяляри иля ипяк тиъарятиндян) бюйцк эялир эютцрцлцрдц. Азярбайъан таъирляри Трабзон, Бурса, Щяляб, Дямяшг, Бейрут, Траблис, Конйа вя с. шящярлярдя интенсив тиъарят апарырдылар. Хариъи тиъарятдян алынан эялир Аьгойунлу дювлятинин ясас эялир мянбяйи иди. 15 ясрин 60–70-ъи илляриндя Османлы империйасы Аьгойунлу дювлятинин Авропа юлкяляри иля тиъарят ялагяляри йолунда ясас манея иди. Султан II Мещмедин эюмрцк сийасяти Азярбайъанын Гярб юлкяляри иля ипяк тиъарятиня аьыр зярбя вурурду. Азярбайъанын Авропа иля тиъарят ялагяляриндя Бурса шящяри мцщцм рол ойнайырды. Венесийа, Флоренсийа вя б. Гярб дювлятляринин Бурсада ипяк тиъаряти иля мяшьул олан чохлу тяшкилатлары вар иди. Азярбайъан Бурса вя Истанбулда инкишаф етмякдя олан тохуъулуг мцяссисялярини дя хам ипякля тямин едирди. Тякъя Тябриздян эедян щяр карван Бурсайа орта щесабла 200 тай хам ипяк апарырды. Шамахы, Эянъя вя б. шящярлярдян дя Бурсайа чохлу ипяк ихраъ олунурду. Султан II Мещмед Азярбайъан вя б. юлкялярдян эятирилян хам ипяйи юлкя дахилиндя тохутдурараг Османлы дювлятини Авропайа щазыр мящсул ихраъ едян юлкяйя чевирмяк истяйирди. Буна эюря дя о, Тцркийя яразисиндян Авропайа апарылан хам ипяк цзяриня аьыр эюмрцк рцсуму гоймушду. Азярбайъан таъирляри юз малларыны тцрк таъирляриня уъуз гиймятя сатмаьа мяъбур олурдулар. Бу да юлкянин игтисади мянафейиня аьыр зярбя вурурду.

     

    Амброъо Контарини.

    “Йол эцндялийи”. 5-ъи фясил 1475 ил октйабрын 24-дя биз айрылмаг цчцн нязярдя тутулан мянтягяйя эялиб чатдыг; чцнки мян Сивансанын (Ширваншащлар) вилайятляриндян кечиб Шамахы шящяриня эялмяк фикриндя идим. Узун Щясянин елчиси юз щюкмдарынын  щцзуруна эетмякдя иди. Онун кюмяйиля бизи Шамахынын юзцня апарыб  чыхармаьы бойнуна эютцрян бир бялядчи тцрк  тапдыгдан сонра, мян йолдашымла видалашараг,  ады чякилян Сивансанын Мидийа адланан торпаьына айаг гойдум. Бу юлкя башлыъа олараг чох эюзял вя бярякятли дцзянлик эюрцнцшцня маликдир вя Узун Щясянин вилайятляриня нисбятян  даща йахшы, даща варлыдыр.

     Аьгойунлуларла Авропа дювлятляри арасында тиъарят ялагяляри вя дипломатик мцнасибятляр Трабзон йунан дювляти васитясиля дя сахланылырды. Аьгойунлу Трабзон ялагялярини даща да мющкямляндирмяк цчцн Узун Щясян юз сяляфляри (Гутлу бяй, Гара Йулуг Осман бяй, Тур Алы бяй вя б.) кими Трабзон сарайы иля гощум олмушду. О, император IV Иоаннын [1429–58] гызы Феодора (Теодора, Дяспиня хатун) иля евлянмишди. Бунунла, Трабзон империйасы яслиндя аьгойунлулардан асылы щала дцшмцшдц. Лиман шящяри олан Трабзон аьгойунлулар цчцн Гара дянизя мцщцм чыхыш мянтягяси иди. Лакин II Мещмед 1461 ил октйабрын 26-да Трабзон империйасыны Османлы дювлятиня гатды. Бунунла Аьгойунлу дювляти Гара дянизя йеэаня чыхыш йолундан мящрум олду.

    Ябд цр-Ряшид ял-Бакуви. "Китаб тялхис ял-ясяр вя яъаиб ял-малик ял-гящщар" 5-ъи иглим. БАКУЙЯ… Ял-Хязяр дянизи цстцндя, Дярбянд вилайятляринин бириндя, Ширван йахынлыьында дашдан тикилмиш шящяр. Дяниз онун диварларыны йалайыр; дяниз бир чох гала бцрълярини басыб юртмцш, мясъидя йахынлашмышдыр. Оранын йери гайалыгдыр, евляринин чоху гайа  цзяриндя тикилмишдир. Щавасы йахшы, суйу ширин,  гайалардан гайнайан булаг суйу ися чох дадлыдыр.  Орада йыьылан тахыл мящсулу аздыр, буна эюря дя тахылын  чохуну бурайа Ширвандан эятирирляр. Янъир, нар вя цзцм бурада болдур. Баьлар шящярдян узагдыр, буна эюря шящяр ящалисинин чоху йай вахты орайа кючцр, бир мцддят орада йашайыр, сонра ися эери гайыдырлар. Вя онлар щяр ил беля едирляр. Шящярин сон дяряъя мющкямляндирилмиш  ики алынмаз даш галасы вар, онлардан бири,  бюйцйц дяниз йахынлыьындадыр. Бу татарларын ала билмядийи галадыр. О бири гала биринъидян йухарыда дайаныр,  онун йухары щиссясинин бир йаны гурьулардан атылан дашларла даьыдылмышдыр. Бурада гятран вя нефт йатаглары бяллидир; щяр эцн 200 дявя йцкцндян чох нефт чыхарылыр…

     Трабзонун ишьалындан сонра Аралыг дянизи сащилиндя олан Гараман ямирлийинин Азярбайъан таъирляри цчцн ящямиййяти даща да артды. Гараман ямирлийи, щям дя Османлы дювлятиня гаршы Аьгойунлу дювляти вя Венесийа иля иттифагда иди. Узун Щясян Венесийадан вя б. гярб юлкяляриндян одлу силащлары анъаг Гараман ямирлийи васитясиля ала билярди. Мящз буна эюря дя II Мещмед Аьгойунлу дювлятинин Гярбля ялагялярини кясмяк цчцн Трабзондан сонра Гараман яразисини яля кечирмяйя чалышырды. Бу, Аьгойунлу–Османлы мцнасибятлярини даща да кяскинляшдирди. Аьгойунлу дювляти Османлы империйасы иля мцщарибяйя чохдан щазырлашырды. Щяля 1458 илдя Узун Щясянин башчылыьы иля османлылара гаршы Аьгойунлу–Трабзон–Эцръцстан–Папалыг– Гараман иттифагы йаранмышды. 1463 ил декабрын 2-дя Венесийа сенаты османлылара гаршы аьгойунлуларла иттифага эирмяк щаггында гярар гябул етди. Венесийа дипломаты Лазаро Квирино Узун Щясянин сарайына эюндярилди. 1464 ил мартын 13-дя ися Мящяммядин башчылыг етдийи Аьгойунлу елчиляри Венесийайа эетдиляр. Ялдя олунмуш разылыьа ясасян, 1465 илин мартында Узун Щясян 60 мин атлы иля Дарданел сащилиня чыхмалы вя Венесийа донанмасынын Истанбула щцъумуна шяраит йаратмалы иди. 1465 илдя Щясян адлы диэяр Аьгойунлу елчиси Венесийайа эюндярилди. Данышыглара ясасян Венесийа вя онун Авропадакы мцттяфигляри гярбдян, Узун Щясян ися шяргдян щцъума кечиб II Мещмедин гцввялярини ики ъябщяйя парчаламалы идиляр. Лакин мцттяфиглярин планы баш тутмады. 15 ясрин 60-ъы илляринин яввялиндя аьгойунлуларын ясас мягсяди Шяргдяки рягиблярини – Гарагойунлулары вя Теймуриляри мяьлуб етмяк иди. Бу мягсядя наил олмаг цчцн Узун Щясян дипломатик маневр едяряк Османлы султанынын диггятини Венесийа иля мцщарибяйя йюнялтмяйя чалышырды. Узун Щясян истяйиня наил олуб Гарагойунлу Ъащаншащы вя Теймури Ябу Сяиди мяьлуб етдикдян сонра ясас диггяти Османлы султанына гаршы йюнялтди.

     

    Апарылан данышыглар нятиъясиндя 15 ясрин 70-ъи илляринин яввялляриндя Османлылар ялейщиня Аьгойунлу дювляти, Венесийа, Папалыг, Неапол, Маъарыстан, Алманийа, Родос, Кипр, Бургундийа вя Гараман ямирлийиндян ибарят иттифаг йарадылды. Узун Щясянин щярби планына ясасян мцттяфигляр гярбдян вя сяргдян ейни заманда щцъума кечмякля II Мещмедин гцввялярини ики ъябщяйя парчаламалы идиляр. Аьгойунлу гошунлары Аралыг дянизинин Гараман сащилиня чыхмалы, бурада Венесийа Аьгойунлулары одлу силащла тяъщиз етмяли иди. Узун Щясян щямин планы щяйата кечирмяк мягсядиля юз елчиси Мурады Венесийайа эюндярди. 1471 илин февралында Азярбайъан дипломаты Узун Щясянин мяктубуну Венесийа сенатына тягдим етди. Мяктубда II Мещмеди мяьлуб етмяк цчцн Венесийа вя б. Гярб дювлятляринин Аралыг дянизиндян, Аьгойунлу атлыларынын ися гурудан ейни заманда щцъума кечмяси тяклиф олунурду. Данышыглары баша чатдырдыгдан сонра 1471 илин сентйабрында Мурад Венесийа елчиси Катерино Зено (о, Узун Щясянин арвады Дяспиня хатунун баъысы гызы Виолантайа евлянмишди) иля бирликдя Италийаны тярк етди. Катерино Зено Узун Щясяня билдирди ки, Венесийа онун планына уйьун щярякят едяъяк, Италийадан одлу силащ вя топчулары эятирян донанма Аьгойунлу щярби гцввялярини Аралыг дянизи сащилиндя эюзляйяъякдир.

     1472 илин йазында Аьгойунлу дювляти Османлы империйасына гаршы мцщарибяйя башлады. Август айында аьгойунлулар Тогат шящярини тутдулар. Щярби ямялиййаты уьурла давам етдирян Аьгойунлу атлылары Гарамана дахил олуб Османлы гцввялярини Бурсайадяк тягиб етдиляр. Гараман аьгойунлуларын ялиня кечди. Лакин мцттяфиглярин ялбир щярякят планы йеня баш тутмады. Бу дяфя планы венесийалылар поздулар: Аьгойунлу дювлятинин щярби уьурундан истифадя едяряк ЫЫ Мещмеддян мцяййян тиъарят имтийазлары газанмаг мягсядиля Венесийа Республикасы османлыларла эизли данышыглара эирди, Аьгойунлуларла ейни заманда щцъума башламады вя вяд етдийи одлу силащлары да вахтында эюндярмяди. Бундан истифадя едян османлылар якс-щцъума кечиб, Гараманы эери гайтардылар. Аьгойунлу вя Венесийа щярби гцввяляринин Аралыг дянизи сащилиндя бирляшмяк имканы арадан галдырылды. Мцщарибянин эедишиндя цстцнлцк Османлы империйасынын ялиня кечди.

     

     

    Мцттяфиглярин Аралыг дянизи сащилиндя бирляшмяк планыны позмаьа мцвяффяг олан Султан II Мещмед Тцркийянин бцтцн щярби гцввялярини Аьгойунлу дювляти цзяриня йюнялтмяк гярарына эялди. Аьгойунлу дювляти аьыр вязиййят гаршысында галды. Узун Щясян Гярб дювлятлярини Авропадан Османлы дювлятиня гаршы ъябщя ачмаьа тящрик етмяк цчцн дипломатик фяаллыьы даща да артырды. Апарылан данышыглар нятиъясиндя Венесийайа эюндярилмиш Аьгойунлу дипломатлары Щаъы Мящяммяд вя Исщагын тякиди иля 1473 ил йанварын 2-дя Венесийа сенаты, нящайят, Аьгойунлу дювлятиня мцхтялиф одлу силащ вя щярби лявазимат, топчулар вя топтюкян усталар вя с. эюндярмяйи гярара алды. Разылыьа ясасян, Венесийа щярби-дяниз гцввяляринин команданы Узун Щясянин сярянъамы иля щярякят етмяли иди. 1473 ил мартын 29-да Аьгойунлулар цчцн силащ эятирян дюрд Венесийа эямиси Кипря чатды. Лакин бу заман Гараман артыг османлылар тяряфиндян алынмышды. Венесийа донанмасы Гараман сащиллярини атяшя тутду. Венесийа сяфири Иосафат Барбаро вя Венесийа щярби-дяниз гцввяляринин команданы адмирал Пйетро Мочениго Узун Щясяня эцълц донанма иля Гараман сащилляриня эялдиклярини билдирдиляр. Пйетро Мочениго бирэя ямялиййат цчцн Аьгойунлулары Аралыг дянизи сащилиня дявят едир вя эюстярирди ки, Венесийа щюкумяти она Узун Щясянин ямри иля щярякят етмяк барядя эюстяриш вермишдир. Мцттяфиглярин планларындан йахшы хябярдар олан II Мещмед аьгойунлулары габагламаг цчцн Ярзинъан истигамятиндя щцъума кечди. 1473 ил августун 1-дя Малатйада, Фярат чайы сащилиндя аьгойунлуларла Османлы гошунлары арасында шиддятли вурушма олду. Узун Щясянин дцзэцн дюйцш тактикасы нятиъясиндя Османлы ордусунун зярбя гцввяси мящв едилди. Вязиййятин аьырлыьыны эюрян II Мещмед Узун Щясяня барышыг тяклиф етди. Аьгойунлу щюкмдарындан рядд ъавабы алан II Мещмед эери чякилмяйя мяъбур олду. 1473 ил августун 11-дя Аьгойунлу сцвариляри Ярзинъанла Ярзурум арасында – Цчаьызлы дярясиндя Османлы ордусунун йолуну кясдиляр. Чох чятинликля щярби гцввялярини ялверишсиз мювгедян дцзя чыхара билян II Мещмед Отлугбели (Тяръан) вурушмасында аьгойунлулара аьыр зярбя вурду. Лакин щярби ямялиййаты давам етдирмякдян ещтийатланараг Истанбула дюндц.

     Аьгойунлуларын Отлугбели мяьлубиййятинин ясас сябяби османлыларын одлу силащларла силащланмыш эцълц ордуйа малик олмасы иди. Сийаси вя игтисади ъящятдян Аьгойунлу дювлятиндян чох гцввятли олан Османлы империйасы йахшы тялим эюрмцш, зянэин дюйцш тяърцбяси кечмиш, щярби техникасы олан низами ордуйа, о ъцмлядян чохсайлы пийада гошунлара малик иди. Ики гардаш тцрк дювляти арасында бу ганлы савашын баш вермясиндя Венесийа Республикасы вя башга Гярб дювлятляринин йеритдикляри икицзлц сийасят дя мцщцм рол ойнады. Защирдя аьгойунлуларла иттифагда олан Венесийа щюкумяти эизлиндя Узун Щясянин гялябяляриндян истифадя едяряк османлылардан тиъарят имтийазлары ялдя етмяйя чалышырды. Араларында кяскин зиддиййятляр олан диэяр Авропа юлкяляри османлыларла мцщарибяйя гатылмадылар. Буна эюря дя II Мещмед Авропа ъябщясиндя щярби ямялиййатлары дайандырыб бцтцн гцввялярини Аьгойунлу дювлятиня гаршы йюнялтди.

     Османлы дювляти иля мцщарибядя мяьлубиййят Аьгойунлу дювлятинин сцгутуну сцрятляндирди. Мцщарибяляр нятиъясиндя игтисади тяняззцл кечирян Аьгойунлу дювлятиндя вар-йохдан чыхмыш кяндли вя сяняткарларын наразылыьы артды. Отлугбели мяьлубиййятиндян сонра ири феодаллар йенидян мяркязи щакимиййятя табе олмагдан бойун гачырмаьа башладылар. 1474 илин майында Ширазда Узун Щясянин оьлу Уьурлу Мящяммяд гийам етди. Узун Щясянин Шираза эетмясиндян истифадя едян бир груп ири феодал она архадан зярбя вурмаьа, Тябризи яля кечирмяйя чалышды. Узун Щясян юмрцнцн сонунадяк феодал юзбашыналыьыны арадан галдырмагла мяшьул олду. Султан Йагуб дюврцндя [1478–90] дя Османлы империйасына гаршы мцбаризя давам етдирилди. 1480 илдя аьгойунлулар Османлы гошунларыны аьыр мяьлубиййятя уьратдылар. Султан Йагубун юлцмцндян сонра Аьгойунлу тахты цстцндя мцбаризя даща да шиддятлянди. Ящалинин аьгойунлулара гаршы цмуми наразылыьындан истифадя едян вя юзлярини Аьгойунлу тахт-таъынын гануни варисляри сайан Ярдябил шейхляри – Сяфявиляр щакимиййяти яля кечирмяк цчцн фяал мцбаризяйя башладылар. Мягсядляриня наил олмаг цчцн онлар сцннилийя гаршы мцхалифятдя олан шияликдян истифадя едирдиляр. Юлкянин щярби-сийаси щяйатында Сяфявилярин ролу эетдикъя артыр, шиялийин тясир даиряси эенишлянирди.

     

     

     

    15 ясрдя Азярбайъан яразисиндя олан мцстягил феодал щакимлийиндян бири дя Шяки иди. Шяки щакимляри Азярбайъанын Тифлися гядяр узаныб эедян шималгярб торпагларыны хариъи басгынлардан уьурла горуйур, башга Азярбайъан феодал щакимляри иля бирликдя юлкянин яразисиндя баш верян мцщцм щярби-сийаси щадисялярдя, йаделлиляря гаршы мцбаризядя фяал иштирак едирдиляр.

     

    14 ясрин сону–15 ясрин яввялляриндя баш верян мцщарибяляр, бцтцн 15 яср бойу Йахын вя Орта Шяргдя ара вермяйян щярби-сийаси тоггушмаларын бюйцк щиссясинин Азярбайъан яразисиня кечмяси, Гарагойунлу вя Аьгойунлу дювлятляринин апардыглары арамсыз мцщарибяляр, феодал ара чякишмяляри юлкянин игтисадиййатына аьыр тясир эюстярди; мящсулдар гцввяляр даьылды, бейнялхалг тиъарят ялагяляри зяифляди. Юлкянин ъянуб вилайятляри игтисади даьынтыйа даща чох мяруз галды. Кянд тясяррцфатынын инкишаф сявиййяси хцсусиля ашаьы иди. Азярбайъанын игтисади щяйатында хам ипяк, ипяк парча тиъаряти мцщцм рол ойнайырды. Хариъи юлкяляря ипяк ихраъы Азярбайъанын бейнялхалг мцнасибятлярдяки ролуну артырмышды. Азярбайъан ипяйи дювлятлярарасы мцнасибятляря дя мцяййян тясир эюстярирди (мяс., Азярбайъан ипяйи цстцндя рягабят 1463–79 илляр Венесийа–Тцркийя мцщарибясинин ясас сябябляриндян бири иди). Юлкянин ъянуб вилайятляриня нисбятян хариъи басгынлара аз мяруз галан Ширван игтисади ъящятдян нисбятян ирялидя иди. Бу дюврдя Шамахы, Тябриз, Бакы, Шяки, Нахчыван, Мараьа, Ярдябил, Дярбянд вя с. шящярляр, яввялки кими, йеня мцщцм сяняткарлыг вя тиъарят мяркязляри иди.

     

    15 ясрдя ана дилиндя поезийа хцсусиля инкишаф етди. Нясими, Гасым Январ, Кишвяри, Щамиди, Щябиби вя б. эюркямли Азярбайъан сяняткарлары Йахын вя Орта Шярг юлкяляриндя дя танынырдылар. Гарагойунлу щюкмдары Ъащаншащ “Щягиги” тяхяллцсц иля шеирляр йазмыш, Аьгойунлу Султан Йагубун сарайында шеир мяълиси фяалиййят эюстярмишди. Аьгойунлу Узун Щясянин сарайында елми мяълис дя йарадылмышдыр; о, щяфтядя бир дяфя Тябриз алимлярини сарайа топлайыб елми мцбащисяляр ачыр, юзц дя бу мцбащисялярдя фяал иштирак едирди. Щюкмдара мяхсус китабханада 58 алим ишляйирди. Бу заман Аьгойунлу сарайында Ябу Бякр Тищрани, Мащмудъан Гази Мясищуддин, Ъялаляддин Дяввани, Яли Гушчу кими алимляр фяалиййят эюстярирдиляр. Щярби сяфярлярдя гошунун дюйцшкянлик рущуну йцксялтмяк цчцн щюкмдары мцшайият едян “Ящли-тяряб” (“Шадлыг ящли”) адлы сазандалар дястясиня 98 ашыг дахил иди.

     Бакыда Ширваншащлар сарайы, Тябриздя Эюй мясъид, Гейсяриййя юртцлц базары, Нясриййя мядряся-мясъид комплекси, “Щяшт бещишт” вя бир чох башга мемарлыг абидяляри 15 ясрдя инша едилмишди. Арамсыз вя узун сцрян мцщарибяляр заманы доьма йурддан айры дцшмцш Азярбайъан сяняткарлары Йахын вя Орта Шярг юлкяляриндя (Щерат, Мяшщяд, Сямяргянд вя с. шящярлярдя) надир мемарлыг абидяляринин уъалдылмасында иштирак етмишдиляр.

     Яд.: И б р а щ и м о в Ъ. М. Гарагойунлу дювляти. Б., 1948; И б р а г и м о в Дж. М. Феодальные государства на территории Азербайджана в XV веке. Б., 1962; Ф я р з я л и б я й л и Ш. Ф. Азярбайъан XV–XVI ясрлярдя. Б., 1983; А ш у р б е й л и С. Б. Государство Ширваншахов (VI–XVI вв.). Б., 1983; М а х м у д о в Я . М. Взаимоотношения государств Аккоюнлу и Сефевидов с западноевропейскими странами. Б., 1991; Ф я р з я л и б я й л и Ш. Ф. Азярбайъан вя Османлы империйасы (XV–XVI ясрляр). Б., 1994; М а щ м у д о в Й. М. Азярбайъан дипломатийасы. Аьгойунлу вя Сяфяви дювлятляринин Авропа юлкяляри иля ялагяляри (XV–XVII йцзилликляр) Б., 1996; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 3, Б., 1999.

    Йагуб Мащмудов