Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
“Azərbaycan” xüsusi cildi (Az) (Ümumi məlumat - 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi)
    4.8. Azərbaycan xanlıqları

                  Азярбайъан ханлыглары

     Ханлыгларын йаранмасы. Надир шащын юлцмцндян сонра Азярбайъанда мцстягиллик уьрунда щярякат эенишлянди. Щяля 17 ясрин сонундан Сяфяви щакимиййятиндян асылы олан Губа Щцсейняли ханын дюврцндя мцстягил ханлыьа чеврилди. Дярбянддя Мящяммяд Щясян бяй горчи щакимиййяти яля алды. Бакыда Мирзя Мящяммяд, Шамахыда Сяид вя Аьасы гардашлары щакимиййяти яля кечирдиляр. Шякили Щаъы Чяляби ися Шяки, Яряш вя Гябяля мащалларында мющкямлянди. Талыш бюлэясиндя Лянкяран ханлыьы, Азярбайъанын ъянуб щиссясиндя ися Тябриз, Урмийа, Ярдябил, Гарадаь, Хой, Мараьа, Маку, Сяраб вя Зянъан ханлыглары йаранды.

     Мирзя Адыэюзял бяй. “Гарабаьнамя”. Шуша галасынын бина олунмасы

    ...Пянащ хан Мялик Шащнязярля мяслящятляшди.  Онун мяслящяти вя бялядчилийи иля Шуша шящярини бина етди. Шящярин бина олунаъаьы йердя ахар су вя булаг йох иди. Сынаг цчцн бир нечя гуйу газдылар. О гуйулардан су чыхандан сонра, 1170 (1755) iлдя Шуша шящяринин бинасыны гойдулар. Шащ булаьында сакин оланлары, бир пара кянд  ящалисиля кючцрцб бурайа эятирдиляр. Щяр бир шяхся йурд вя йер вериб халгы сакин етдиляр. Сонра Пянащ  хан юз аиляси цчцн уъа имарятляр вя эениш биналар салдырды. Щцнярли усталар, сянят сащиби вя иш билян мемарлар бары, щасар, бцръ вя дивар чякдиляр. О диварларын щасары бязи йерлярдя инди дя дурур...

     

    Гарабаь бяйлярбяйилийинин яразисиндя ики ханлыг – Гарабаь вя Эянъя ханлыглары йаранды. 16 ясрин биринъи йарысындан бу бюлэяни гызылбаш гаъар тайфасынын Зийяддин оймаьынын Зийадоьлу няслинин нцмайяндяляри идаря едирдиляр. Надирин ъяза тядбирляри нятиъясиндя зийадоьлуларын щакимиййяти зяифлямишди. Надир шащын гятлиндян сонра II Шащверди хан Зийадоьлу да юз тяряфдарлары иля Эянъяйя гайыдыб, бурада мцстягил ханлыг гурду. Гарабаь торпаглары цчцн беля бир аьыр дюврдя ъаваншир тайфасындан олан Пянащяли бяй бурада щакимиййятини бяргярар едяряк, мцстягил Гарабаь ханлыьыны йаратмаьа наил олду. Гарабаь ханлыьы йарандыгдан сонра бурада мющкямляндирилмиш шящяр олмадыьындан Пянащяли хан 1748 илдя Байат галасыны инша етдирди. Лакин гала тябии манеялярсиз дцзянликдя  йерляшдийиндян етибарлы дейилди. Буна эюря дя Пянащяли хан Шащбулагда йени гала тикинтисиня башлады. Бу гала 1751 илдя щазыр олду вя ханлыьын мяркязи Шащбулаьа кючцрцлдц. Пянащяли хан сепаратчы мяликлярин мцгавимятини дя гырмалы олду. Бир нечя ил сонра ися Пянащяли хан Иранда шащ тахтына иддиачы Мящяммядщясян хан Гаъарын ханлыьа эюзлянилян щцъуму иля ялагядар, уъа сылдырымлы гайанын кянарында мющтяшям Пянащабад галасыны инша етдирди вя 1755–56 иллярдя пайтахтыны бура кючцрдц. Гала сонралар йахынлыгдакы Шушакяндин ады иля Шуша адыны алды.

     

    Пянащяли хан Кярим хан Зяндин щийляси иля Шираза эятирилди вя бурада 1763 илдя вяфат етди. Бундан сонра онун бюйцк оьлу Ибращим Хялил аьа иля кичик оьлу Мещряли бяй арасында щакимиййят уьрунда кяскин мцбаризя башлады. Бу мцбаризя Ибращим ханын гялябяси иля баша чатды.

     Азярбайъанын шимал щиссясиндя Нахчыван вя Иряван ханлыглары да йаранмышды. Иряван ханлыьы Аьры дцзянлийи, Дяряляйяз вя Эюйчя эюлц арасындакы торпагларда йерляширди. Ханлыьын ящалисинин яксяр щиссясини азярбайъанлылар тяшкил едирди. Иряван ханлыьындакы йер адларынын яксяриййятинин тцркмяншяли олмасы да азярбайъанлыларын Иряван ханлыьынын кюклц, йерли халгы олмасыны сцбут едир.

    Эцръц чары ЫЫ Иракли иряванлы Щцсейняли ханы юзцндян асылы вязиййятя салмаг, буна наил олмадыгда ися, щакимиййятини девирмяк цчцн онун гардашы Мящяммядщясян ханла сювдяляшди. 1784 илдя щяр ики гардаш цсйан етмиш Иряван ящли тяряфиндян юлдцрцлдц. Щцсейняли ханын оьлу Гуламяли хан щакимиййятя эялди.

     

    Нахчыван ханлыьынын ясасыны Надир шащын юлцмцндян сонра кянэярли тайфасынын башчысы Щейдяргулу хан гоймушду. Онун юлцмцндян сонра ханлыгда щакимиййят Щаъы хана кечди. Щаъы хан бир чох Азярбайъан ханлары кими Кярим хан Зянд тяряфиндян Шираза чаьырылыб щябс олунду. Бундан сонра Нахчыванда щакимиййят уьрунда мцбаризя башланды.

     17 ясрин сону – 18 ясрин башланьыъында Сяфяви дювлятинин даьылдыьы шяраитдя нцфузлу Талыш яйанларындан бир нечяси юзцнц мцстягил щаким елан едяряк рягибляриня гаршы мцбаризяйя башладылар. Бунлардан бири астаралы Муса хан, диэяри ися лянкяранлы Мир Аббас бяй, даща сонра гардашы Мир Язиз хан иди. Надир шащын дюврцндя Талышда ярдябилли Сейид Аббас йцксялмяйя башлады. О, Надирин щакимиййятини таныйараг оьлуну – Ъямаляддини (Гара хан) онун йанына эюндярди. Сейид Аббас (сон тядгигатлара эюря ися онун оьлу Ъямаляддин) Надирин юлцмцндян сонра юзцнц Талышын ханы елан етди. Гара хан ханлыьы тяхм. 40 ил идаря етди. Гара хан щакимиййятини мющкямляндирмяк цчцн гошуну эцъляндирди, итаят етмяйян яйанларын торпагларыны мцсадиря етди, ханлыьын мяркязини Лянкярана кючцрдц.

     Азярбайъанын шимал яразисиндя Газах, Шямшяддил, Яряш, Гябяля, Илису султанлыглары йаранмышды. Гябяля вя Яряш султанлыглары 18 ясрин 50-ъи илляриндя Шяки ханлыьындан асылы идиляр. Ясрин ахырларында султанлыглар ляьв едиляряк Шяки ханлыьынын тяркибиня гатылмышды. Илису султанлыьынын щакимляри Сяфяви шащлары тяряфиндян султан титулу иля тясдиг вя тяйин олунурдулар. Илису султанлары мцяййян дяряъядя Ъар-Балакян ъамаатлыьындан асылылыьа дцшмцшдцляр. Ъар-Балакян ъамаатлыьы Азярбайъанын шимал-гярбиндя алты иъманы – Ъар, Балакян, Тала, Мухах, Каtех вя Гахы бирляшдирирди. Хачын, Вяряндя, Дизаг, Эцлцстан (Талыш), Чилябюрд мяликликляри Гарабаь ханлыгларынын яразисиндя йерляшир вя хандан асылы идиляр.

     Ъянуб ханлыглары ичярисиндя Урмийа ханлыьы мцщцм йер тутурду. Урмийа ханлыьынын ясасыны Надир шащын ямиси оьлу Фятяли хан Яфшар гоймушду. Тябриз вя Хой ханлыгларында щакимиййят дцнбули тайфасындан олан няслин ялиндя иди. Чох да бюйцк яразиси вя ящалиси олмайан Гарадаь ханльынын баниси Гарадаь тайфаларынын башчысы Казым хан иди. Мараьа ханлыьы щяля Надирин саьлыьында бурада щаким олан Ялигулу хан Мцгяддямин ялиндя иди. Ярдябил ханлыьыны 1792 илядяк Нязяряли хан Шащсевян идаря едирди. Сонра оьлу Нясиряли тахта чыхды. Маку ханлыьыны байат тайфасындан олан Ящмяд Солтан йаратмышды. Сяраб ханлыьынын баниси шяггаги тайфасындан олан Яли хан олмушду.

     Ханлыгларарасы мцнасибятляр, Азярбайъан торпагларыны бирляшдирмяк ъящдляри. Гоншу дювлятлярля мцнасибятляр. 18 ясрин 40–50-ъи илляриндя Шимали Азярбайъанын ян эцълц ханлыгларындан бири Шяки ханлыьы иди. Надир шащын юлцмцндян сонра Щаъы Чяляби хан Тябризядяк эедиб чыхмышды. Лакин Тябриз щакими Ямираслан хан ону эери отурда билди. Гарабаь яразисини яля кечирмяйя чалышан Щаъы Чяляби бюйцк гцввя иля Пянащяли хан тяряфиндян йениъя инша едилмиш Байат галасына щцъум етди. Бу саваш тарихя “Байат мцщарибяси” ады иля дахил олмушду. Щаъы Чяляби бир айлыг мцщасиряйя бахмайараг галаны тута билмяди.

     Щаъы Чяляби бцтцн Ширвана щаким олмаг истяйирди. Буну Шякидя инша етдирдийи мясъиддя мярмяр цзяриндя йаздырдыьы йазы да тясдиг едир: “Шяки щакими, Ширван ямири Щаъы Чяляби султан Гурбан оьлу. Тарихи 1162 ил щиъри (1748/49 ил)”.

     

    Шяки ханлыьынын эетдикъя эцълянмяси вя йени яразиляр тутмаг сийасяти диэяр ханлыглары, еляъя дя гоншу Эцръцстаны наращат едир, Щаъы Чялябийя гаршы дцшмянчилийи артырырды. 1751 илдя Ъарда баш вермиш дюйцшдя о, Картли чары Теймураз вя онун оьлу Кахетийа чары ЫЫ Ираклинин гошунларыны мяьлубиййятя уьратды. Щаъы Чялябинин бу гялябясиндян горхуйа дцшян рягибляри она гаршы иттифаг йаратдылар. Гарабаьлы Пянащяли хан, нахчыванлы Щейдяргулу хан, гарадаьлы Казым хан, эянъяли Шащверди хан вя иряванлы Щцсейнгулу хан Эянъя йахынлыьындакы Гызыл Гайа адлы йеря топлашыб эцръц чарларынын гцввялярини эюзлямяйя башладылар. Лакин бюйцк гошунла бурайа эялян Иракли вя Теймураз данышыглар заманы щийля ишлядяряк 1752 ил мартын 21-дя ханлары ясир эютцрцб Тифлися йюнялдиляр. Шяки ханлыьына гаршы иттифаг йарандыьындан хябяр тутан Щаъы Чяляби щярби щазырлыг эюрдц вя Кцрцн сол сащилиндя, Минэячевир кечидиндя мювге тутду. Бурада чарларын хяйанятини ешидиб онлара гаршы ирялиляди. Щаъы Чяляби Низаминин мязары йахынлыьында баш верян дюйцшдя эцръцляря галиб эялди. О, Борчалы вя Газах мащалларыны яля кечирди вя оьлу Аьакиши бяйи бурайа щаким тяйин етди. Лакин аз сонра эцръц чары алдыьы щярби йардым щесабына Аьакиши бяйи йени тутулан торпаглардан чыхара билди. 1755 илдя Щаъы Чяляби вяфат етди. Баш верян щакимиййят чякишмяляри ханлыьы зяифлятди.

     Урмийа ханы да ятраф ханлыглары юзцня табе етмяйя чалышырды. Тябриздя баш вермиш цсйан нятиъясиндя шящяр щакими Мящяммяд хан Яфшарын гятля йетирилмясиндян истифадя едян урмийалы Фятяли хан Яфшар Тябризи тутду вя пайтахты бурайа кючцрдц. Надир шащын сабиг сяркярдяляриндян олан Азад ханын Фятяли ханын тяряфиня кечмяси Урмийа ханлыьынын эцъцнц артырды. Хой щакими Дцнбули Шащбаз хан да Фятяли ханла иттифаг баьламалы олду. Мцттяфигляр Гарадаь, Мараьа, Сяраб ханлыгларыны тутдулар. Беляликля, Ярдябил вя Маку ханлыглары истисна олмагла, бцтцн Ъянуби Азярбайъан ханлыглары бирляшдирилди.

     1752 илин ахырларында Ъянуб-Гярби Иранын хейли щиссясини юзцня табе етмиш Кярим хан Зянд бюйцк бир гошунла Азярбайъана щцъум етди. Мийаня йахынлыьында Фятяли хан Яфшар Кярим ханы мяьлубиййятя уьрадараг тягиб етди. Лакин Мящяммядщясян хан Гаъар 1757 илдя бюйцк гошунла Азярбайъана йцрцш етдийиндян Фятяли хан Азярбайъана дюнмяли олду. Мящяммядщясян хан Ярдябил, Муьан вя Талышдан кечяряк Шушаны мцщасиряйя алды. Бир ай давам едян мцщасиря нятиъя вермяди. Эилан вя Мазандаранда цсйанларын баш вермяси хябярини ешидян Мящяммядщясян хан тез эери дюндц. Тябризя эяляряк оьлу Аьа Мящяммяди орада гойду, юзц ися Урмийа шящяриня тяряф ирялиляйиб ону мцщасиряйя алды.

     Фятяли хан Урмийайа йахынлашан кими Мящяммядщясян ону гошунларынын динъялмясиня имкан вермядян дюйцшя ъялб етди. Бир нечя эцн давам едян дюйцшляр чохлу тяляфата сябяб олду. Тяряфдарлары ону тярк етдийиндян чарясиз галан Фятяли хан Мящяммядщясяндян асылылыьы гябул етди.

     

     

    Бу заман Кярим хан йени гошун топлайыб Астарабада доьру эюндярмишди. Астарабадда баш верян дюйцшдя зяндляр мяьлуб олдулар. Вязиййяти беля эюрян Кярим хан Шираза чякилиб шящярин дарвазаларыны баьлатдырды. Лакин Мящяммядщясян хан Шираза чатар-чатмаз ихтилаф баш вердийиндян Фятяли хан башда олмагла Азярбайъан ханлары ону тярк етдиляр. Тяклянян Мящяммядщясян йенидян гошун топламаг цчцн Мазандарана гайытды. Анъаг йолда бир гаъар дюйцшчцсц тяряфиндян юлдцрцлдц (1759).

    Йенидян юз мювгейини мющкямлядян Фятяли хан Яфшар 1759 илдя Эянъя вя Гарабаьа щцъум едяряк, Шуша галасыны мцщасиряйя алды. 6 айлыг мцщасирядян сонра вязиййятин чыхылмазлыьыны эюрян Пянащяли хан табе олдуьуну билдирди вя оьлу Ибращим Хялил ханы эиров вермякля галаны мцщасирядян азад етди.

     Фятяли хан 1760 илин пайызында Кярим ханын Ъянуби Азярбайъана башламыш йени щцъуму иля ялагядар ора дюндц. 1761 илин йайында Учан дцзцндя Гарачямян кянди йахынлыьындакы дюйцшдя Кярим хан мяьлуб олду. Фятяли ханын гошунлары бу гялябядян архайынлашды. Бундан истифадя едян Шыхяли хан Зянд онлара гаршы щцъума кечди. Тягиб олунан Фятяли хан Тябриздя дуруш эятиря билмяйиб Урмийа галасына чякилди. Кярим хан Фятяли хан Яфшарын бцтцн дцшмянлярини, о ъцмлядян гарабаьлы Пянащяли ханы сон щялледиъи дюйцшдя кюмяйя чаьырды. 1763 илин орталарында 9 айлыг мцщасирядян сонра Урмийа галасы сцгут етди, Фятяли хан ясир алынды. Шящяр гарят едилди, ящали кцтляви гырьынлара мяруз галды. Кярим хан Урмийа ханлыьынын идарясини Рцстям бяй Яфшара щяваля етди. Кярим хан Фятяли ханы йолда, вахтиля гардашы Исэяндярин Фятяли хан тяряфиндян юлдцрцлдцйц йердя едам етдирди.

     Кярим хан Фятяли хан цзяриндя гялябяни бирликдя гейд етмяк бящаняси иля мцттяфигляри олан ханлары да юзц иля апарыб эиров кими сахлады. Шираз “гонаглары” арасында гарабаьлы Пянащяли хан, гарадаьлы Казым хан, хойлу Шащбаз хан вя башгалары да вар иди.

     Урмийалы Фятяли хан Яфшарын мящвиндян сонра Азярбайъанын ъянуб ханлыглары ичярисиндя Хой ханлыьы йцксялмяйя башлады. Хой ханы Дцнбули Ящмяд хан Тябриздя дя мющкямлянмишди. О, Иряван, Нахчыван, Гарадаь ханлыгларыны да юзцня табе етмиш вя Гарабаь ханы иля мцттяфиг олмушду. Ящмяд хан йенидян дирчялмякдя олан Урмийа ханлыьыны да юзцндян асылы етмяйя чалышырды. О, 1783 илин пайызында Тябриз йахынлыьында урмийалы Имамгулу ханын вя онун мцттяфиги сяраблы Яли Шяггагинин гошунларыны мяьлуб етди. Хой ханлыьынын йцксялиши щакимиййят уьрунда мцбаризя иля дайанды. 1786 илдя Ящмяд ханын йахын гощумлары ону гятля йетирдиляр. Суигясдчилярдян Ъяфяргулу хан рягибляриня цстцн эяляряк щакимиййяти яля алды. Яввялляр Хой ханындан асылы олан ханлыглар мцстягиллик ялдя етдиляр.

     18 ясрин 2-ъи йарысында Азярбайъанын иътимаи-сийаси щяйатында мцщцм йер тутан Губа ханлыьы да Азярбайъан торпагларынын бирляшдирилмясиня сяй эюстярирди. Губалы Фятяли хан 1757 илдя Салйан, 1759 илдя Дярбянд, 1766 илдя Бакы, 1768 илдя Шамахы вя Ъавад ханлыгларыны Губа ханлыьына бирляшдирмяйя наил олду. Бирляшдирмя сийасятинин уьурлары ханлыьын ялверишли щярби-стратежи мювгейи, Надир шащын йцрцшляри заманы Губа торпагларынын аз зяряр чякмяси, бурада ящалинин сайынын эетдикъя артмасы вя тясяррцфатын инкишафы, нящайят, ханлыьа Фятяли хан [1758–89] кими эюркямли дювлят хадими вя сяркярдянин башчылыг етмяси иля изащ едиля биляр. Фятяли хан Шимал-Шярги Азярбайъан торпагларыны бирляшдирдикдян сонра пайтахтыны Шамахы шящяриня кючцрмяк истяйирди.

     Фятяли ханын бирляшдирмя сийасяти гоншу ханларын вя Даьыстан щакимляринин кяскин мцгавимятиня раст эялирди. 1773 ил нойабрын сону – декабрын яввялляриндя Шяки, Авар вя Гарабаьын бирляшмиш гцввяляри Фятяли хана гаршы чыхды, Шамахы зябт едилди. Лакин Фятяли хан гцввялярини сяфярбяр едяряк юз мювгелярини бярпа едя билди.

     1774 илин ийулунда Худат йахынлыьында, Эавдушан чюлцндя дюйцш баш верди. Фятяли хан мяьлубиййятя уьрады, йараланыб Салйана чякилди. Гарагайтаг щакими Ямир Щямзя Фятяли ханын юлдцрцлмяси щаггында йалан хябяри юз баъысына – Фятяли ханын арвады Тути Бикяйя эюндярди вя Дярбянд галасынын тяслимини тяляб етди. Тути Бикя она инанмайыб юзц галанын мцдафиясиня башчылыг етди.

     Фятяли хан Салйандан Дярбяндя гайытды вя Ямир Щямзянин Дярбяндя тякрар щцъумуну дяф етди. Ямир Щямзя Дярбянди мцщасиряйя алды вя 9 ай орада дайанды. Фятяли хан йардым цчцн Русийайа мцраъият етди. II Йекатерина [1762–96] 1774 ил сентйабрын 5-дя эенерал И.Ф.де Медемя алим-кяшфиййатчы С.Гмелинин юлцмцндя эцнащкар олан Ямир Щямзяни ъязаландырмаг щаггында фярман верди. Медем 1775 илин мартында Фятяли ханын мцттяфиги шамхал Муртузяли ханла бирликдя Ямир Щямзяйя гаршы йюнялди. Ямир Щямзя Дярбяндин мцщасирясиндян ял чякмяли олду. Медем Дярбяндя дахил олуб, 1775 илин ийулуна кими орада галды.

     

     

    Эавдушан дюйцшцндяки мяьлубиййятдян сонра яввялки мювгейини бярпа етмяйя чалышан губалы Фятяли хан Русийанын йардымындан истифадя етмяйя чалышырды. О, 1775 илдя Дярбянд щакими Мирзя бяй Фярщадбяйов башда олмагла рус сарайына елчилик эюндярди. Русийа щимайясини хащиш етмякля йанашы Фятяли хан юз мцстягиллийини сахламаг фикриндя иди. Юзц билаваситя Азярбайъаны зябт етмяк фикриндя олан Русийа эуйа Губа ханлыьынын Иранын тяркиб щиссяси олдуьуну вя мещрибан гоншулуг мцнасибятиня щюрмятини нязяря алыб, Фятяли ханын тяклифиня рядд ъавабы верди.

     Русийа 1781 илин ийунунда граф Войновичин команданлыьы алтында ескадраны Щяштярхандан Астарабада эюндярди. Експедисийа эери гайыдаркян 1782 илин августунда Бакы лиманына дахил олду. Фятяли ханын дипломатик сяйи нятиъясиндя эярэинлик арадан галдырылды. Ханла Войнович арасында тиъарят сазиши имзаланды.

     1783 ил ийунун 24-дя Эеорэийевскдя Эцръцстанын Русийанын щимайяси алтына кечмяси щаггында мцгавиля имзаланды. Русийадан Эцръцстана щярби гцввя йеридилмяси мягсядиля Щярби Эцръцстан йолу чякилди. Щямин илин нойабрында рус гошунлары Тифлися дахил олду.

     ЫЫ Иракли Русийанын щимайясиндя олмасындан истифадя едяряк Азярбайъанда юз тясирини йаймаьа чалышырды. Губалы Фятяли хан ися II Ираклинин Азярбайъан ханларынын дахили ишляриня гарышмасыны истямирди. Лакин Эцръцстанын Русийа щимайясиндя олмасы она гаршы зор ишлятмяйя имкан вермирди. Она эюря дя II Ираклинин тяъавцзкарлыг ниййятляринин Русийа васитясиля гаршысыны алмаьа ъящд эюстярилирди. Лакин бу, чох вахт истянилян нятиъяни вермирди.

     Фятяли хан Дярбяндин мцщасиряси ляьв олундугдан сонра бирляшдирмя сийасятини давам етдирди. О, Гарабаь ханлыьыны дипломатик йолла юзцндян асылы вязиййятя салмаьа ъящд етди. 1779 илин яввялляриндя ися Бакы ханы Мялик Мящяммяди Ибращим ханын йанына эюндярди. Лакин Ибращим хан Фятяли ханын щийлясини баша дцшяряк Мялик Мящяммяд ханы щябс етди. Азярбайъанын ики ян эцълц ханлыьы арасында мцнасибятляр кяскинляшди. Ханлыгда щакимиййят уьрунда Ибращим ханла мцбаризя апаран гардашы Мещряли бяй дя Фятяли ханын тяряфиня кечди (1785 илдя Мещряли бяй Аьасы ханын оьлу тяряфиндян юлдцрцлдц). 1780 илин яввялляриндя Фятяли хан Гарабаьа йцрцшя башлады. Лакин бу йцрцш уьурсузлугла битди. Щямин илин августунда вя 1781 илин яввялляриндя тяшкил едилмиш йцрцшляр дя файда вермяди.

     Фятяли хан Губайа гаршы мцбаризяйя галхан шамахылы Аьасы хана гаршы гошун эюндярди вя Аьасы хан Фятяли ханын щцзуруна эетмяйя мяъбур олду. 1788 илдя Кющня Шамахыда баш верян дюйцшдя мяьлуб олан Шяки ханы Мящяммядщясян хан Фятяли хандан асылы вязиййятя дцшдц. Еля щямин илин декабрында Фятяли хан Эянъяни юзцндян асылы вязиййятя салды.

     Фятяли хан Ъянуби Азярбайъан торпагларыны да яля кечирмяйя чалышырды. О, 1784 илин йазында Аразы кечди, август айында Ярдябили вя Мишкини тутду. Лакин Русийа эяляъякдя Азярбайъаны зябт етмяк ниййятиндя олдуьундан юлкянин бирляшдирилмясини истямирди, буна эюря дя II Йекатерина Фятяли ханы щядяляйяряк онун эери гайытмасыны тяляб етди. Фятяли хан эери дюндц.

    Фятяли ханла II Иракли арасында Азярбайъанын ъянуб торпагларына йцрцш щаггында 1788 илдя Шямкир йахынлыьындакы эюрцшдя ялдя едилян разылыг Фятяли ханын вяфаты иля ялагядар щяйата кечирилмямиш галды. Иракли иля эюрцшдян гайытдыьы заман Фятяли хан гыздырмайа тутулмушду. Хястялик эцн-эцндян шиддятляндийиндян Фятяли хан тез Шамахыйа, орадан да Бакыйа – баъысынын йанына эетмишди. О, 1789 ил (щиъри 1203) мартын 22- дя 54 йашында Бакыда вяфат етмиш вя Бибищейбят мясъидинин щяйятиндя дяфн едилмишди.

     Гарабаьлы Ибращимхялил хан да Азярбайъан торпагларыны бирляшдирмяйя чалышырды. О, Авар щакими Цммя ханын баъысы иля евляняряк юзцня эцълц мцттяфиг газанды. Ибращимхялил хан мцяййян дюврлярдя юз нцфузуну Нахчыван, Эянъя вя Тябриз ханлыгларына да йайа билмишди.

     Мирзя Адыэюзял бяй. “Гарабаьнамя”. Байат галасында баш верян щадисяляр 

    Пянащ хан Байатда 1161 илдя (1748 ил йанварын 2-дян нойабрын 22-дяк) гала, сянэяр, сыьынаг вя гярарэащ салдырды. Сонра, палчыглары кин вя щясяд  суйу иля йоьрулмуш олан Ъаваншир вя  Отузики ящалисинин црякляриндя ядавят алову шюлялянди вя бейинляринякин  щавасы щцъум етди. Онлар щямишя бу дювлятин  йох олмасы уьрунда сон дяряъя сяй вя гейрят  едирдиляр. Онлар Хямся мяликлярини дя юзляриня щяммясляк вя мцттяфиг етмишдиляр. О заман  бцтцн Ширванатда ябяди ихтийар сащиби вя щюкмран олан Щаъы Чялябийя яризяляр йаздылар. Она билдирдиляр ки, Пянащ хан бурада тахта чыхмыш, гала  вя сянэяр тикдирмишдир. Яэяр дяфиндя бир гядяр тяхир едился,  сонра онун гаршысында дурмаг мцмкцн олмайаъагдыр. Щаъы Чяляби дя бу щийляйя алданыб,  фитнякарлыьа башлады. Дярбянд, Ъар вя Балакянядяк бцтцн Ширванат гошунуну ъям етди. Сайсыз ясэяр вя щесабсыз   гошунла, там бир ъалал вя вясфяэялмяз  бир дябдябя иля эялиб Байат галасыны дюрд  бир тяряфдян мцщасиряйя алды.

     Русийа Гарабаь мяликляринин кюмяйиля бурада христиан “Албанийа” дювляти йаратмаг истяйирди. Ибращимхялил хан йцксяк дипломатик мящарят эюстяряряк дцшмян мяликляри Шушайа топлады вя бурада щябс етди. Лакин мяликляр щябсдян гачдылар вя Тифлися эяляряк, Гарабаь ханлыьына гаршы щазырланмыш гясди ЫЫ Иракли вя Эцръцстандакы рус нцмайяндяси полковник Бурнашовун кюмяйиля йериня йетирмяйя башладылар. Мцттяфигляр 1787 илин сентйабрында Эянъяйя йахынлашдылар. Лакин 1787–91 илляр Русийа Османлы мцщарибясинин башланмасы Гарабаь ханлыьына гаршы йцрцшцн дайандырылмасына сябяб олду. Беляликля, Ибращимхялил хан Гарабаь ханлыьынын бцтювлцйцнц вя мцстягиллийини сахлайа билди.

     Азярбайъан ханлыглары иля Османлы империйасы арасындакы мцнасибятляр дя хцсуси ящямиййятя малик иди. Османлы империйасы Гафгазда она гаршы йюнялмиш Русийа–Эцръцстан иттифагына гаршы мцсялман дювлятляринин иттифагыны йаратмаг истяйирди. Азярбайъан ханлыгларына елчиляр эюндярир, ханлары Русийайа гаршы мцбаризянин зярурилийиня инандырмаьа чалышырды. 1768–74 илляр Русийа–Османлы мцщарибясиндян сонра Османлы империйасы иля Азярбайъан ханлыглары арасында йахынлашма даща да эцълянди. Османлы дювляти Русийа иля мцнасибятлярин йенидян эярэинляшяъяйи тягдирдя Азярбайъан ханлыгларындан истифадя етмяк ниййятиндя иди. Ханларын бир чоху да Русийанын тяъавцзцнцн эенишляняъяйи тягдирдя Османлы империйасынын щимайясиня кечмяк ниййятиндя иди. Гарабаь, Шяки вя Губа ханлары бу мягсядля 1785 илдя Истанбула елчиляр эюндярмишдиляр.

     Ханлыгларда тясяррцфат щяйаты вя сосиал-игтисади мцнасибятляр. Дювлят идарячилийи. Ханлыгларын игтисади щяйатында ясас йери кянд тясяррцфаты тутурду. Айрыайры бюлэялярдя мцхтялиф сащяляр цзря ихтисаслашма эедирди. Гарабаь, Губа, Эянъя вя Шяки ханлыглары дянли биткиляр, Лянкяран, Шамахы ханлыглары вя Бярэцшад мащалы чялтик, Дярбянд, Губа вя Бакы ханлыглары гызылбойа, зяфяран, Шяки вя Шамахы яввялкитяк ипякчилик мяркязи иди. Баьчылыг вя бостанчылыг, демяк олар ки, бцтцн ханлыгларда йайылмышды. Эянъя, Шямкир, Хязярйаны яразиляр вя бязи башга йерлярдя якинчилик тядриъян тиъари сяъиййя алырды.

     Яввялки дюврлярдя олдуьу кими, якинчиликдя хыш вя котан ясас рол ойнайырды. Торпагларын беъярилмясиндя сцни сувармадан да истифадя олунурду. Кцр, Араз, Бярэцшад, Щякяри, Тяртяр вя б. чайлардан архлар чякилмишди. Гарабаь ханлыьында Кцряк архы, Лувар архы, Меймяня архы, Эовурарх вя с. вар иди. Суварма шябякясиндя кящризляр дя мцяййян йер тутурду.

     Кянд тясяррцфатынын диэяр ян мцщцм сащяси малдарлыг иди. Губа, Гарабаь, Ярдябил, Шамахы, Дярбянд, Салйан, Ъавад ясас малдарлыг бюлэяляри иди. Балыгчылыгла, ясасян, Хязяр дянизи вя Кцр чайы сащилляриндя йашайан ящали мяшьул олурду.

     Ханлыглар дюврцндя аграр мцнасибятляр сащясиндя ъидди дяйишикликляр баш вермяди. Дювлят (диван) вя сарай (хасс) торпаглары хан торпаглары адланмаьа башлады. Яввялки кими торпаг мцлкиййятинин формаларындан бири мцлк иди. Мцяййян хидмятляря эюря верилян шярти торпаг мцлкиййяти формасы – тийул эениш йайылмышды. Хан тийул веряркян, ону тялигя адлы сянядля рясмиляшдирирди. Нахчыван ханлыьында тийул нисбятян аз йайылмышды. Тийул тядриъян ирси характер алыр, онун мцлкя чеврилмяси баш верирди. Яввялки заманларда олдуьу кими, мцсялман мясъидляриня вя диэяр дини идаряляря мяхсус вягф торпаглары мювъуд иди. Торпагла бярабяр евляр, дцканлар, карвансаралар да вягф ола билярди. Вягф хан хязиняси хейриня верэи вя мцкялляфиййятлярдян азад иди. Кянд иъмасы – ъамаат торпаглары да мювъуд иди. Лакин тез-тез иъма торпагларынын зорла тутулмасы щаллары баш вердийиндян, онларын сащяси эетдикъя азалырды.

     Ханлыгларын йаранмасы онларын мяркязиня чеврилмиш шящярлярдя сяняткарлыьын вя тиъарятин инкишафына сябяб олду. 18 ясрин 1-ъи йарысында даьыдылмыш шящярляр бярпа едилмяйя вя щятта йени шящярляр салынмаьа башлады. Шящярлярин ящалиси о гядяр дя чох дейилди. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя Шамахыда 5–10 мин, Бакыда 4–5 мин, Шякидя 6 мин, Шуша вя Дярбянддя щяр бириндя 10 мин няфярядяк ящали йашайырды.

     Азярбайъанда кянд тясяррцфаты иля йанашы сяняткарлыгда да йцксялиш щисс олунурду. Ири сяняткар емалатханалары, ясасян, шящярлярдя йерляширди. Азярбайъанда тохуъулуг сяняти эениш йайылмышды.

    Бурада тохунан халчалар дцнйа базарында чох йцксяк гиймятляндирилирди. Шамахы вя Шяки шящярляриндя ипяк парча тохуъулуьу цстцнлцк тяшкил едирди. Шяки тикмяляри дя эениш йайылмышды. Метал емалы сащясиндя Лащыъ кянди бюйцк шющрят газанмышды. Бурада хянъяр, гылынъ вя чахмаглы силащлар, щятта кичик топлар – зумбярякляр щазырланырды. Шящярлярдя гызыл вя эцмцшдян зярэярлик мямулатлары дцзялдилирди.

     Гарабаь, Эянъя, Шамахы, Дярбянд, Ъавад кими малдарлыг бюлэяляриндя дяри емалы инкишаф етмишди. Сяняткарлыг емалатханаларында йящяр, башмаг, айаггабы, чарыг вя б. мящсуллар истещсал олунурду. Бакыда бойагчылыг, Тябриз вя Ярдябилдя йун вя ипяк парчалар, зярэярлик мямулатлары истещсалы инкишаф етмишди.

     Тиъарятин инкишафында мцяййян дяйишикликляр юзцнц эюстярирди. Ханлыгларарасы тиъарят ялагяляри эенишлянирди, лакин щялялик цмуммилли дахили базарын йаранмасы цчцн обйектив шяртляр йетишмямишди.

    Яввялляр олдуьу кими, Иран, Тцркийя, Русийа вя б. юлкялярля тиъарят апарылырды. 18 ясрин 2-ъи йарысында Азярбайъан ханлыгларынын юзцнямяхсус пул системи формалашмаьа башламышды. Ханлыгларын мяркязи шящярляриндя йарадылмыш зярбханаларда йалныз мис вя эцмцш пуллар кясилирди. Иран, рус, щолланд вя щинд пулларындан да истифадя едилирди.

     

     

    Ханлыгларда идарячилик ирси иди. Хан гейри-мящдуд щакимиййятя малик иди. Бир сыра ханлыгларда, о ъцмлядян Шяки, Шамахы, Губа вя Гарабаьда ханын йанында мяшвярятчи рол ойнайан диван вя йа шура фяалиййят эюстярирди. Диван мцщцм дювлят вязифялярини тутан шяхслярдян ибарят иди.

     Сарай мямурлары ичярисиндя вязир биринъи мювге тутурду. Сарайда вязирдян башга сяркяряли (малиййя ишляриня бахан), ешикаьасы (тясяррцфаты идаря едян), ямирахур (баш мещтяр), сандыгдар аьасы (хязинядар), анбардар аьасы вя диэяр вязифяляр дя мювъуд иди. Ханлыгда верэи топланмасына хцсуси фикир верилирди. Бу ишя наиб, йасавул, кяндхуда вя хцсуси олараг хан тяряфиндян тяйин олунан сяркярляр бахырдылар. Натурал верэилярин йыьылмасы иля дарьалар мяшьул олурдулар. Ханлыгларда ханын ямрляринин иърасына да дарьалар нязарят едирди. Ханлыгда гошун, ясасян, маафлар вя елатлардан тяшкил олунурду. Мцщарибяляр заманы гошунун сайы артырылырды. Дюйцшчцлярин силащландырылмасы вя хяръи ящалинин щесабына юдянилирди.

     Ханлыглар инзибати ъящятдян мащаллара бюлцнцрдц. Иряван ханлыьында 14, Шяки ханлыьында 8, Эянъя ханлыьында 5, Гарабаь ханлыьында 21, Губа ханлыьында 10, Нахчыван ханлыьында 5, Урмийа ханлыьында 14 мащал вар иди. Мащаллар юз нювбясиндя кяндляря бюлцнцрдц.

     Мащаллары ири торпаг сащибляриндян тяйин олунан мащал бяйляри вя йа наибляр идаря едирди. Бу вязифя ирси олса да, щяр дяфя хан тяряфиндян тясдиг едилирди. Кяндляр йцзбашы вя йа кяндхуда, шящярляр ися наиб, кялянтяр, йахуд галабяйи тяряфиндян идаря олунурду. Ханлыгда мямурларын мяваъиби хязиня цчцн топланан верэидян юдянилирди.

     Ханлыгларда цч нюв мящкямя  диван, шярият вя яснаф мящкямяляри вар иди. Онларын арасында башлыъа йери шярият мящкямяси тутурду. Бунунла йанашы ханын да бу сащядя мцстясна щцгугу вар иди. Бязян щаким функсийаларыны мащал бяйляри дя йериня йетирирдиляр.

     Азярбайъанда мцстягил ханлыгларын йаранмасы сосиал-зцмря гурулушунда да якс олунурду. Формалашмагда олан щаким зцмрянин башында хан дурурду. Хандан сонракы йерляри султан вя мяликляр тутурду. Бу титуллар ирси кечирди, лакин щяр бир щалда хан тяряфиндян тясдиг едилирди. Султанлар вя мяликляр эениш мящкямя вя инзибати щцгугларына малик идиляр.

     Али силкин ясас щиссясини бяйляр тяшкил едирди. Бу тябягя ирси вя мцяййян хидмятляр мцгабилиндя бяй адыны аланлардан ибарят иди. Вахтиля Иран шащларындан бяйлик титулу аланлар даща варлы вя нцфузлу идиляр. Онлар кяндлиляр цзяриндя инзибати щакимиййятя малик олмагла, щямчинин хана да хидмят едирдиляр. Бюйцк сийаси гцввя олан бяйляр хан щакимиййятинин ясасыны тяшкил едирдиляр.

     Газах, Шямшяддил вя Борчалыда кяндлярин идарясиня щцгугу оланлар аьа адланырды. Онлар да бяйляря верилян щцгуглара малик идиляр.

     Рущаниляр хцсуси зцмря тяшкил едирдиляр. Онлар верэи вя мцкялляфиййятлярдян азад идиляр. Али рущаниляр вягфлярин вя дини юдянълярин (зякат, хцмс вя с.) щесабына доланырдылар. Ашаьы рцтбяли рцщаниляр ися рцщаниликля йанашы, кянд тясяррцфаты вя башга ишлярля дя мяшьул олурдулар.

     Хцсуси имтийазлы тябягя – маафлар мювъуд идиляр. Онлар ханлыгда полис функсийасыны йериня йетирир, гошунун ясасыны тяшкил едирдиляр. Хан маафлара торпаг сащяляри баьышлайыр, онлары верэи вя мцкялляфиййятлярдян азад едирди. Адятян маафлыг ирсян кечирди.

     

    Ъямиййятин ашаьы зцмрясини кяндлиляр тяшкил едирди. Кяндлиляр щцгуги вя мцлки вязиййятляриня эюря ряиййят, рянъбяр, елат вя башгаларына бюлцнцрдц.

     Ряиййят кянд иъмасынын хана вя йа бяйляря, мяликляря, султанлара, аьалара мяхсус торпагларда йерляшмяляриндян асылы олараг хан (хязиня) вя сащибкар ряиййятиня бюлцнцрдц. Верэилярин мигдарынын дягиг мцяййян едилмямяси онларын топланмасы заманы ъидди юзбашыналыглара эятириб чыхарырды ки, бу да ряиййятин вязиййятини аьырлашдырырды.

     Рянъбяр юзцнцн торпаьы олмайан вя бяйин тясяррцфатында ишляйян кяндлиляря дейилирди. Онлара мящсулун, адятян, 1/3 щиссяси чатырды. Лянкяран ханлыьында беля кяндлиляри якяр адландырырдылар.

     Гарабаь, Шамахы, Ярдябил вя б. ханлыгларда малдарлыгла мяшьул олуб, йарымкючяри щяйат сцрян ящали елат адланырды. Елат ханын вя йа сащибкарын сцрцсцнц отарыр вя башга мцкялляфиййятляр йериня йетирир, пешкяш шяклиндя верэиляр верирди. Елатлар хан гошунунун ясас щиссясини тяшкил етдийиндян онларын верэи йцкц ряиййятляря нисбятян йцнэцл иди.

     Ъямиййятин сосиал-зцмря гурулушунда таъирляр, сяняткарлар вя шящяр йохсуллары да мцяййян йер тутурду.

     Кяндлилярин вя шящяр йохсулларынын аьыр вязиййяти бязян онлары щакимиййятя гаршы мцбаризяйя галдырырды. Бу мцбаризя мцхтялиф формаларда тязащцр едирди. Кяндлиляр етираз яламяти олараг чох заман юз йашайыш йерлярини тярк едиб эедир, бязи щалларда ися силаща ял атмалы олурдулар. Бцтювлцкдя, ханлыглар дюврц цчцн эениш синфи мцбаризя сяъиййяви дейилди. Бу, бир тяряфдян, йаделли ясарятдян хилас олмуш халгын верэи йцкцнцн нисбятян йцнэцлляшмяси иля, диэяр тяряфдян ися юлкянин ханлыглара парчаланмасы нятиъясиндя халг кцтляляринин бирляшмясинин чятинлийи иля баьлы иди.

     Ханлыглар дюврцндя мядяниййят. 18 ясрдя Азярбайъанын сийаси щяйатында ъяряйан едян щадисяляр, сосиал-игтисади сащядяки чятинликляр мядяниййятин инкишафыны мцяййян дяряъядя лянэится дя, бунунла беля ханлыгларын йаранмасы иля Шуша, Шяки, Губа вя б. шящярляр мцщцм мядяниййят мяркязляриня чеврилдиляр. Ханлыгларын мейдана эялмяси иля идаряетмя системиндя савадлы адамлара ещтийаъын артмасы мяктяб вя мядрясялярин бярпасыны зярури етди. Бу, маарифин мцяййян инкишафына сябяб олду.

     

     

    18 ясрдя Азярбайъан елминдя дя ирялиляйишляр мцшащидя олунурду. 18 ясрин 1-ъи йарысында Азярбайъан (тцрк) дилиндя йазылмыш “Ханедан-е Сяфяви” трактатында Сяфяви дювлятинин тяшяккцлцндян бящс олунурду. Ябдцрряззаг бяй Дцнбули “Мяасир-е султаниййя” (“Султан абидяляри”) кими мяшщур ясяриндя Азярбайъанда вя Иранда 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялиндя баш верян щадисяляри тясвир едирди.

     Мяшщур ъоьрафийашцнас алим Щаъы Зейналабдин Ширвани (1780–1837/38) 40 ил ярзиндя дцнйанын бир сыра юлкяляриня сяйащят етмиш вя гиймятли ясярляр йазмышдыр.

      Ханлыглар дюврцндя Азярбайъан йазылы ядябиййатында йени реалист мейилляр эцълянирди. Бу мейилляр Ариф Тябризи, Ариф Ширвани, Аьа Мясищ Ширвани вя башга шаирлярин йарадыъылыьында юзцнц эюстярирди. Молла Вяли Видади (1709–1809) вя узун мцддят Гарабаь ханынын вязири олмуш Молла Пянащ Вагифин (1717–97) йарадыъылыьы бу дювр ядябиййатынын зирвяси иди.

     18 ясрин яввялляриндя йашамыш Нишат Ширвани, Шакир Ширвани, Мящъур Ширвани вя б. йазылы ядябиййат янянялярини давам етдирирдиляр. Бу дювр шифащи халг поезийасынын ян эюркямли нцмайяндяляриндян бири Хястя Гасым иди.

     18 ясрдя, аз да олса, диггятялайиг мемарлыг абидяляри йарадылмышдыр. Бунлардан 1760 илдя Иряванда тикилмиш Эюй Мясъид, 1762 илдя Шякидя инша едилмиш Шяки хан сарайы дюврцн ян мяшщур абидяляридир. Азярбайъанын ъянуб ханлыгларында да бир сыра мемарлыг абидяляри инша едилмишди.

     Яд.: Я л и й е в Ф. М. ХВЫЫЫ ясрин икинъи йарысында Шимали Азярбайъан шящярляри. Б., 1960; А б д у л л а е в Г. Азербайджан в ХВЫЫЫ веке и его взаимоотношения с Россией. Б., 1965; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 3, Б., 1999; М у с т а ф а з а д я Т. Т. ХВЫЫЫ йцзиллик–ХЫХ йцзиллийин яввялляриндя Османлы–Азярбайъан мцнасибятляри. Б., 2002; Б а б а е в Э л ь г ю н . Из истории Гянджинского ханства. Б., 2003; М у с т а ф а з а д я Т. Т. Губа ханлыьы. Б., 2005.

    Тофиг Мустафазадя

    Азярбайъан 18 ясрин сонлары – 19 ясрин 20-ъи илляриндя. 1783 ил Эеорэийевск мцгавилясиндян сонра ЫЫ Иракли гарабаьлы Ибращимхялил ханы Эянъядян сыхышдырмаьа чалышырды. Бунун яксиня олараг, Ибращимхялил хан эцръц чарынын нцмайяндяляринин Эянъядян говулмасына наил олду. Явязиндя ЫЫ Иракли Русийанын щаким даиряляри иля бирликдя Гарабаьын христиан мяликлярини хана гаршы гызышдырмаьа башлады. Губалы Фятяли ханын юлцмцндян (1789) сонра Ибращимхялил хан ЫЫ Иракли иля мцнасибятлярини низамлайа билди.

    1787 илдя щакимиййятя эялян Ъавад хан мцстягил сийасят йеридяряк, Эянъя ханлыьынын Эцръцстандан номинал асылылыьына сон гойду.

    18 ясрин сонларына доьру Иранда Аьа Мящяммяд ханын башчылыьы иля мяркязляшдирилмиш дювлят йарадылды. О, Кярим хан Зяндин юлцмцндян (1779) сонра Тещрана эяляряк, бурада гошун йаратмаьа башлады вя мцяййян мцддятдян сонра Иранын фактики щакиминя чеврилди.

     90-ъы иллярин яввялляриндя Иранда мювгелярини мющкямляндирян Аьа Мящяммяд хан Азярбайъанын ъянуб ханлыгларыны табе етмяйя башлады. Садыг хан Шяггаги истисна олмагла, башга ханлар Аьа Мящяммяд хандан асылылыьы гябул етдиляр. Садыг ханын дайаьы олан Сяраб дармадаьын едилди. Сярабдан сонра Гарадаь, Хой табе олду. Урмийа яля кечирилди. Беляликля, ъянуб ханлыглары табе едилди. Лакин Лянкяран ханлыьынын ишьалы планы баш тутмады.

     Гаъарын щцъуму яряфясиндя Азярбайъанын шималында чох мцряккяб сийаси вязиййят мювъуд иди. Шимал-Шярги Азярбайъан торпагларыны бирляшдирян Губа ханлыьынын парчаланмасы нятиъясиндя ханлыглар арасында щяръярълик даща да артмышды. Бу дюврдя Азярбайъанын шималында щярби ъящятдян ян эцълц гурума чеврилмиш Гарабаь ханлыьынын башчысы Ибращим хан йаранмыш вязиййятдян истифадя едяряк, Эянъя торпагларыны юзцня табе етмяйя чалышырды. Губалы Шейхяли хан вя шякили Мящяммядщясян хан шамахылы Мустафа ханла ядавят апарырдылар. Шейхяли хан щям дя Бакы ханы иля чякиширди.

     

    Аьа Мящяммяд хан Гаъарын эцълянмяси вя Азярбайъанын шимал ханлыгларынын мцстягиллийини тящдид етмяси иля Гаъара дцшмян мювгедя олан ханлар даща фяал хариъи сийасят йеритмяйя башладылар.

     Гарабаь ханы Ибращимхялил хан вя Иряван ханы Мящяммяд хан Османлы империйасы иля дипломатик ялагяляр сахлайырдылар. Лакин обйектив чятинликляр цзцндян Османлы империйасы беля бир мягамда онлара йардым етмякдян чякинирди.

     Азярбайъан ханлары Аьа Мящяммяд ханын тяъавцзцндян горунмаг цчцн  маневр едяряк Русийа иля ялагяляри фяаллашдырмаьа мяъбур идиляр. ЫЫ Йекатерина щюкумяти Азярбайъан ханлыглары иля Эеорэийевск трактатына (1783) охшар сянядляр имзаламаг истяйирди. Лакин ханларда Русийайа етибар олмадыьындан, онлар беля бир мцгавилядян имтина етдиляр.

     Аьа Мящяммяд хан да щярби ямялиййатлара щазырлашмагла йанашы, дипломатик аддымлар да атырды. О, Османлы империйасы иля данышыглар апарырды. Гаъарын Ъянуби Гафгаза щцъумуну разылыгла гаршыламыш султан Шярги Эцръцстаны яля кечиряъяйи тягдирдя ону Иран шащы кими таныйаъаьыны билдирмишди. Аьа Мящяммяд хан Гаъар щямчинин Инэилтяря вя Франсанын кюмяйиня архаланмаьа чалышырды. 18 ясрин сонларында Русийанын эцълянмясиндян наращат олан Инэилтяря вя Франса Шяргдя Иран–Русийа вя Османлы–Русийа зиддиййятляринин кяскинляшмясиня, Османлы империйасы иля Иранын Русийайа гаршы бирэя чыхышынын тяшкилиня ъящд эюстярирдиляр.

     Русийа Иран вя Ъянуби Гафгаздакы щадисяляри диггятля изляйир, Гафгаздакы мювгелярини мющкямляндирмяк цчцн тядбирляр эюрцрдц. 1787–91 илляр Русийа–Османлы мцщарибяси Русийаны Ирана гаршы бир гядяр ещтийатлы давранмаьа мяъбур едирди. Йассы сцлщц (1791) баьландыгдан сонра Русийанын ял-голу ачылды. Гафгаздакы рус гошунларынын баш команданына бцтцн ханларын Русийанын али щакимиййятиня гябул олунаъаглары барядя мялумат верилмишди.

     Аьа Мящяммяд хан яввялъя динъ йолла Шимали Азярбайъан ханларыны табе етмяк истяди, бу баш тутмадыгда ися иримигйаслы щцъума щазырлашды. Бу мягсядля о, Ибращимхялил хана гиймятли бяхшишляр етди, Ибращимхялил хан да ямиси оьлу Ябдцлсямяд бяйи эиров кими Гаъарын йанына эюндярди. Аз сонра Ябдцлсямяд бяй юлдцрцлдц вя Аьа Мящяммяд хан онун йериня башга эиров истядикдя, Ибращимхялил хан имтина етди.

     Аьа Мящяммяд хан рядд ъавабы алдыгдан сонра бир нечя мин няфярлик дястяни Гарабаь вя Иряван цзяриня эюндярди. Щямин дястя Гарабаь вя Картли Кахетийа чарлыьынын бирляшмиш гцввяляри тяряфиндян мяьлуб едилди. Лянкяран ханлыьы щцъума мяруз галса да, табе олмады.

     1795 илдя Аьа Мящяммяд хан гяти щцъума кечди. Щямин илин йайында онун 80 (бязи гайнаглара эюря 85) минлик гошуну Ярдябили тутду. Бундан сонра орду цч щиссяйя бюлцндц. Биринъи дястя Муьан дцзц вя Ширвандан кечиб Даьыстана зярбя вурмалы, икинъи дястя Иряван ханлыьыны табе етмяли, цчцнъц дястя ися Гарабаь вя Эцръцстана щцъум етмяли иди. Цчцнъц дястяйя Аьа Мящяммядин юзц башчылыг едирди. Ибращимхялил хан Аьа Мящяммяд хана мане олмаг цчцн Худафярин кюрпцсцнц даьытмаьы ямр етди. Буну эюрян Аьа Мящяммяд цзян кюрпцляр щазырладараг, Араз чайыны кечди вя Шуша галасына тяряф щярякят етди. Биринъи ики дястя дя Аьа Мящяммяд ханын гцввяляри иля бирляшди.

     

    1795 ил ийунун ахырларында Шуша мцщасиряйя алынды, аз сонра Аьа Мящяммяд Ибращимхялил ханы йола эятирмяк цчцн данышыглара башлады. Ибращимхялил ханла Гаъарын елчиси Пиргулу хан арасында апарылан данышыглар щеч бир нятиъя вермядийиндян, 33 эцнлцк мцщасирядян сонра 1795 ил августун яввялляриндя Аьа Мящяммяд хан Эцръцстана йола дцшдц.

     Шушадан Аьдама эялян Аьа Мящяммяд Гаъара эянъяли Ъавад хан, шякили Мящяммядщясян хан, Ибращим ханын дцшмянляри Мялик Мяълум вя Абовун дястяляри дя гошулдулар. Августун 20-дя Аьдамдан чыхан гошун Тифлися доьру ирялиляди.

     Сийаси бющран кечирян Картли-Кахетийа чарлыьы Тифлисин мцдафиясини тяшкил едя билмяди. Бундан истифадя едян Аьа Мящяммяд хан 1795 ил сентйабрын 12-дя Тифлися дахил олду вя шящяри даьытды. Сяккиз эцн орада галдыгдан сонра ордунун тяъщизат вязиййятини, Шимали Гафгаздан рус гошунларынын щцъум тящлцкясини, Надирин нявяси Шащрух Мирзянин Хорасанда гийам галдырдыьыны нязяря алараг, Аьа Мящяммяд хан Эянъяйя чякилди.

     Аьа Мящяммяд хан Гаъарын гошунлары нойабрда Муьанда ъямляшди. О, Шушаны зябт етмяк мягсядиля Мустафа хан Дявялинин башчылыьы иля дястя эюндярди. Шякили Мящяммядщясян хан да юз дястяси иля Аьа Мящяммядин гошуну иля бирляшди. Иран гошунларынын бир дястяси Мустафа хан Дявялинин башчылыьы иля Шамахы ханлыьы цзяриня йериди. Шамахылы Мустафа хан Фит даьына чякиляряк 1796 илин февралына гядяр орада галды. Бирляшмиш гцввяляр Йени Шамахыйа дахил олуб, ону даьытдылар. Мустафа ханы мцщасиряйя аларкян гардашы Сялимин юзцнц Шякидя хан елан едяъяйи хябярини ешидян Мящяммядщясян хан тяъили эери гайытды. Бу арада Аьа Мящяммяд ханын сяркярдяси Мустафа хан Дявялинин зцлмцня таб эятирмяйян ящали ону гятля йетирди.

     Мящяммядщясян хан йенидян Аьа Мящяммяд ханын йанына дюняркян, йерли ящалинин, авар щакими Цммя ханын вя Ибращимхялил ханын кюмяйиндян истифадя едян Сялим 1795 илин декабрында юзцнц Шяки ханы елан етди вя Аьа Мящяммядин тягибиндян йаха гуртармаг цчцн “Эялясян-Эюрясян” галасына кючдц. Беляликля, Аьа Мящяммяд хан Гаъарын Шимали Азярбайъана йцрцшц уьурсуз олду. Эянъя ханлыьы истисна олмагла, ханлыгларын она табе едилмяси баш тутмады.

    Русийанын Шимали Азярбайъаны ишьал етмяк ъящдинин боша чыхмасы, Аьа Мящяммяд хан Гаъарын Тифлиси алыб даьытмасы Эцръцстаны мцдафия етмяйи ющдясиня эютцрмцш Русийанын нцфузуна бюйцк зярбя иди.

     ЫЫ Йекатерина Русийанын Шяргля баьлы сийасятини щяйата кечирмяк мягсядиля 1795 ил 16 нойабр тарихли фярманы иля Эцръцстанын, щабеля Ширван вя Бакынын “мцдафияси” барядя эюстяриш верди. Яслиндя мцдафия пярдяси алтында Шимали Азярбайъанын зябт едилмяси нязярдя тутулурду. 1795 ил нойабрын икинъи йарысында Русийа Эцръцстана щярби гцввя эюндярди. 1796 илин яввялляриндя эцръцлярин вя Ибращимхялил ханын бирляшмиш гцввяляри Эянъяни мцщасиряйя алды. Ъавад хан баъ вермякля шящяри даьынтыдан хилас етди.

     Рус команданлыьы Дярбянди яля кечирмяк цчцн эенерал-майор Савелйевин башчылыьы иля щярби гцввя эюндярди. Савелйев 1796 ил февралын 15-дя Дярбяндя чатды, лакин бурада эцълц мцгавимятя раст эялди. Губалы Шейхяли хан сарайындакы руспяряст гцввялярин ирадясиня ряьмян Дярбяндя эяляряк Табасаран газысы, Газыгумух вя Бакы ханларынын кюмяйиля шящярин мцдафиясини тяшкил етди.

     Онлара кюмяк етмякдян имтина едян Аьа Мящяммяд хан Гаъар ясас гцввяляри иля бирэя Ирана гайытды

     Зубовун йцрцшцня бюйцк ящямиййят верян ЫЫ Йекатерина мащиййят етибариля Ы Пйотрун манифестиня (1722) охшар сяняд щазырлады.

     

     Зубовун Гызылйар (Гызлар) йахынлыьындакы дцшярэясиндя ермяниляр дя вар иди. Онлардан бири – руслар тяряфиндян реэионда бялядчи кими истифадя олунан архийепископ И.А.Аргутински Ъянуби Гафгаз христианларыны, хцсусиля Гарабаь мяликлярини Русийа тяряфиня чякмяк мягсядиля онлара мяктубла мцраъият етди. О, мяктубунда бурада христиан дювляти йаратмаьын зярурилийиндян сюз ачырды.

     Зубов кифайят гядяр гцввя топладыгдан сонра апрелин 15-дя йола дцшдц вя Дярбянд ятрафында Савелйевин гцввяляри иля бирляшди. Майын яввялляриндя дцшмян Дярбяндя йахынлашды вя щийля ишлядяряк, шящяри зябт етди. Шящярин яля кечирилмясиндя мцдафиядяки чятинликлярля йанашы, ермянилярин сатгынлыьы да бюйцк рол ойнамышды.

     Шейхяли хан Зубовун щцзуруна эятирилди вя граф, императричя адындан онун баьышланаъаьыны вяд етди. Сонрадан Шейхяли хан щакимиййятдян кянар едилди вя онун бюйцк баъысы Пяриъя ханым Дярбяндя щаким тяйин олунду.

     Дярбянд зябт едилдикдян сонра рус гошунлары ъянуба ирялиляди. Ийунун 6-да Губа тутулду. Мцгавимятин файдасызлыьыны эюрян бакылы Щцсейнгулу хан ийунун 13-дя Бакы галасынын ачарыны Зубова тягдим етди. Эенерал-майор Рахмановун башчылыьы иля 3 пийада баталйону, 2 сцвари ескадрону вя 3 сящра топу Бакыйа эюндярилди. Рус гошунлары Бакыдан Шамахыйа доьру ирялилядиляр. Шейхяли хан гачды.

     

     

    Рус гошунлары яввялъя Гурдбулаг йахынлыьында, сонра Пирсаатда дцшярэя салдылар. Шимали Азярбайъан ханлары вя бязи Даьыстан щакимляри рус тяъавцзцня гаршы иттифаг йаратдылар. Зубова гаршы суи-гясд тяшкил олунду. Русийайа гачмыш вя Зубовун дцшярэясиндя олан Нуряли хана графы гятля йетирмяк тапшырылды. Тясадцф нятиъясиндя гясдин цстц ачылды. Нуряли хан щябс едиляряк Щяштярхана сцрэцн олунду. Лакин рус ишьалчыларына гаршы мцбаризя давам едирди. Бу мцбаризянин башчысы Шейхяли хан иди. О, шамахылы Мустафа хан, шякили Сялим хан вя Даьыстанын бязи щакимляри иля ялагя йаратмышды. Шейхяли хан Газыгумух ханы иля бирляшяряк сентйабрын сонунда Губа  ханлыьынын Алпан кянди йахынлыьында 500 няфярлик рус щярби дястясиня аьыр зярбя вурду.

     1796 ил октйабр айынын яввялляриндя Зубовун кюмяйиня кнйаз Сисиановун башчылыг етдийи йени щярби гцввя эялди. Октйабрын 21-дя эенерал Римски-Корсаковун башчылыг етдийи дястя Эянъяйя доьру йола дцшду. Эянъя тутулду. Рус команданлыьы тядриъян щярби ямялиййатлары Ъянуби Азярбайъана кечирмяк вя Аьа Мящяммяд хан Гаъара зярбя ендирмяк ниййятиндя иди.

     1796 илин нойабрында ЫЫ Йекатеринанын вяфаты вязиййяти дяйишди. Чар Ы Павел [1796–1801] Шимали Азярбайъандан рус гошунуну чыхармаг ямрини верди вя бу иш 1797 илин йазынадяк давам етди. Беляликля, Русийанын Азярбайъаны зябт етмяк цчцн эюстярдийи нювбяти ъящд дя нятиъясиз галды.

     Рус гошунлары Азярбайъан щцдудларыны тярк етдикдян сонра Аьа Мящяммяд хан Гаъар 1796 илдя юзцнц шащ елан етди. 1797 илин йазында Аьа Мящяммяд йенидян Шушайа щцъум етди. Аълыг вя хястяликлярин шиддятлянмяси иля шящяри мцдафия етмяйин мцмкцнсцзлцйцнц баша дцшян Ибращимхялил хан Шушаны тярк едяряк, юз аиляси иля бирликдя Ъар-Балакяня эетди.

     Ибращимхялил ханын Шушаны тярк етмясиндян хябяр тутан Аьа Мящяммяд шащ галанын мцдафиячиляриня мяктуб эюндяриб тяслим олмаларыны тяклиф етди. Мцгавимяти давам етдирмяйин ябяс олдуьуну эюрян шушалылар Аьа Мящяммяд шащ Гаъара шящярин аьсаггалларындан бири Щаъы Бабякля беля ъаваб эюндярдиляр: яэяр шащ 1795 илдяки мцгавимятя эюря онлары баьышлайарса, шушалылар галанын дарвазасыны ачарлар.

     Аьа Мящяммяд шащ Щаъы Бабякля шушалылара хябяр эюндярир ки, тяслим олсалар, онлара тохунмайаъаглар. Якс тягдирдя, “гала алындыгдан сонра, бцтцн кишиляр гырылаъаг, гадынлар сярбазлара вериляъяк, шящяр ися Кирман вя Тифлис кими даьыдылаъагдыр”.

     Шушалылар шаща инаныб гала дарвазаларыны ачдылар, Аьа Мящяммяд шащ ися вердийи вяди позараг, шящяри талан етмяк ямрини верди.

    Шушайа дахил олдугдан сонра Аьа Мящяммяд шащ бцтцн Шимали Азярбайъан ханларынын йанына эялмясини, йа да ян язиз адамларындан эиров эюндярилмясини ямр етди. Лакин ханлар шащын биринъи чаьырышына дярщал ъаваб вермядиляр. Бакылы Щцсейнгулу хан щятта ики “дявятдян” сонра беля Шушайа эетмяди. Беля олдугда, шащын гошунла эюндярдийи гасид “ханы эцъля щябс етди вя ону юзцнцн щюкмдарына чатдырды”. Руслары “гябул” етдийиня эюря Щцсейнгулу хан зиндана салынды.

     Мустафа хан гачдыгдан сонра Шамахыда юзцнц хан елан едян Гасым шаща табелийини билдирди. Лакин о, тезликля Мустафа хан тяряфиндян деврилди. Шяки ханы юзц шащын щцзуруна эетмяди, елчиляр васитясиля табелийини билдирди.

     Аьа Мящяммядин биринъи йцрцшц за-маны она кюмяк етмиш эянъяли Ъавад хан кечмиш хидмятляриня архайын олараг, шащын йанына эялди. Шащ ону да 1796 илдя рус гошунларына мцгавимят эюстярмядийиня эюря щябс етди.

     Чох кечмямиш Шушада Аьа Мящяммяд шаща гаршы суи-гясд тяшкил едилди вя о юлдцрцлдц (1797). “Батман Гылынъ” лягяби иля танынан Ибращимхялил ханын гардашы оьлу Мящяммяд бяй шащын башыны Ибращимхялил хана эюндярди. Аьа Мящяммяд шащын гятлиндян сонра Иранда щакимиййятя эялмиш онун гардашы оьлу Фятяли шащ [1797–1834] юз мювгейини мющкямляндирмякля мяшьул олдуьундан, мцяййян мцддят Шимали Азярбайъана гаршы щярби гцввя тятбиг етмяди.

     Лакин Шимали Азярбайъан ханлыглары бу ъцр ялверишли шяраитдян гцввяляри бирляшдирмяк цчцн истифадя етмяк явязиня, бир-бириня гаршы йенидян ара мцщарибяляриня башладылар.

     Шимали Азярбайъанын Русийа тяряфиндян ишьалынын башланмасы. Аьа Мящяммяд шащ Гаъар гятля йетирилдикдян сонра Ибращим ханын гардашы оьлу Мящяммяд бяй Шушада щакимиййяти яля кечирди. Аз 

    сонра Ибращимхялил хан йахын адамлары иля бирликдя Шушайа гайытды. Мящяммяд бяй шякили Мящяммядщясян ханын йанына гачды. Лакин Мящяммядщясян хан ону тутду вя шамахылы Мустафа хана верди. О ися Мящяммяд бяйи юлдцрдц. Беляликля, Мустафа хан Шяки ханы Сялим ханы Шякидян говуб онун гардашы кор Мящяммядщясян ханы щакимиййятя эятирдийиня, щям дя Мящяммяд бяйи гятля йетирдийиня эюря Гарабаь ханынын дцшмяниня чеврилди. Мящяммядщясян хан вя Ъавад хан да яввялки дцшмянчилийи давам етдирирдиляр.

     

    Бакы ханлыьында Щцсейнгулу хан вя ЫЫ Мирзя Мящяммяд хан арасында эедян мцбаризя ханлыьын бюлцшдцрцлмяси иля нятиъялянди.

     Тябриз вя Хой ханлыгларыны идаря едян Ъяфяргулу хан Дцнбули Сяраба щцъум едяряк ораны виран гойду. О, дцшмяни Садыг ханла бирляшиб шаща гаршы чыхды. Лакин Садыг хан орада юлдцрцлдц.

    Шащын оьлу Аббас Мирзя Ъяфяргулу ханы мяьлуб едяряк Макуйа, орадан да Тцркийя сярщядиня говду.

     Губалы Шейхяли хан, шамахылы Мустафа хан вя Лянкяран ханлыьынын щакими Мир Мустафа хан арасында да зиддиййятляр кяскинляшди. Шейхяли хан Салйаны тутду, лакин ораны тярк етдикдя Мир Мустафа хан Салйаны яля кечирди.

     Ханлыгларын апардыьы мцщарибяляр ящалини динъ ямякдян айырыр, игтисадиййата аьыр зярбя вурурду. 1799 илдя Ширванда баш вермиш таун хястялийи кцтляви инсан тяляфаты иля нятиъялянмишди. Ара мцщарибяляри, аьыр сосиалгтисади вязиййят юлкяни тагятдян салыр, онун хариъи тяъавцз обйектиня чеврилмясиня шяраит йарадырды.

     18 ясрин сону–19 ясрин яввялляриндя бейнялхалг шяраит дя Азярбайъан цчцн чох ялверишсиз олду. Ы Павелин щакимиййятинин ахырынъы илляриндя Русийа–Инэилтяря мцнасибятляринин кяскинляшмяси зямининдя Русийа–Франса йахынлашмасы башланмышды. Ы Павелин 1801 илдя юлдцрцлмяси иля Русийа–Инэилтяря мцнасибятляри низама салынды. Русийа–Инэилтяря йахынлашмасы инэилислярин Ирандакы сийасятинин зяифлямясиня сябяб олду. Бундан истифадя едян Франса Иранда цстцнлцйя наил олду.

     Беля бир зиддиййятли вя гейри-сабит бейнялхалг шяраитдя Ъянуби Гафгаз, о ъцмлядян Азярбайъан бейнялхалг мцнасибятлярдя мцщцм йер тутурду. Бу, Азярбайъанын мцщцм стратежи мювгейи вя башга амиллярля баьлы иди.

     Азярбайъан ханлыглары юз щакимиййятлярини горуйуб сахламаг цчцн юлкяйя эюз дикмиш Русийа, Иран, Османлы дювляти, Инэилтяря вя Франса арасында маневр едирдиляр. Бу дюврдя Азярбайъан цчцн ясас тящлцкя шималда Русийа иди.

     Иранда щакимиййятя кечмиш Фятяли шащын башлыъа гайьысы мяркязи щакимиййяти мющкямляндирмяк иди вя щялялик Шимали Азярбайъан ханлары иля динъ мцнасибятляр йаратмаьа чалышырды. Османлы дювляти дя зяиф олдуьундан бу дюврдя ишьалчы сийасят йеритмирди.

     1801 ил сентйабрын 12-дя рус чары Ы Александр Шярги Эцръцстанын Русийайа бирляшдирилмяси щаггында манифест вя фярман верди. Картли-Кахетийа чарлыьындан вассал асылылыьында олан Азярбайъан торпаглары – Газах, Борчалы вя Шямшяддил султанлыглары да Русийайа бирляшдирилди. Багратионлар сцлаляси щакимиййятдян узаглашдырылды, Картли-Кахетийа чарлыьы ляьв едилди, Тифлис губернийасы йарадылды. 1803–04 иллярдя Мингрелийа вя Гурийа, щямчинин Имеретийа Русийанын щимайясиня кечди. Беляликля, Русийа Ъянуби Гафгазы яля кечирмяк цчцн ялверишли стратежи мювге ялдя етди.

     1802 ил сентйабрын 11-дя П.Д.Сисиановун Гафгаза баш командан тяйин едилмяси иля Русийанын Азярбайъаны ишьал планынын щяйата кечирилмяси сцрятлянди. Сисиановун бу вязифяйя тяйин едилмяси тясадцфи дейилди. Юзцндян разы, щям дя гяддар бир щярбчи олан эцръц ясилли Сисианов В.Зубовун йцрцшцндя (1796–97) иштирак етмиш, Бакы галасынын коменданты олмушду.

     Ы Александрын тапшырыьы иля Сисианов 1802 илин декабрында Эеорэийевскдя ханларла данышыглара башлады. Эюрцшя Губа, Дярбянд, Лянкяран ханлары вя Даьыстанын бязи щакимляри эялмишдиляр. Декабрын 26-да имзаланмыш мцгавиляйя эюря, онлар ара мцщарибяляри апармамалы, ортайа чыхан мцбащисяляри динъ йолла щялл етмяли идиляр. Иранын щцъум едяъяйи тягдирдя она гаршы бирэя чыхыш етмяк айрыъа гейд олунмушду. Мцгавилядя тиъарятин инкишаф етдирилмясиндян, дянизчиликля баьлы мясялялярдян вя с. Бящс олунурду.

     

     

    1803 илдя Бакы ханлыьы иля дя беля бир мцгавиля имзаланды.

     Эеорэийевск мцгавиляси баьландыьы вахтдан ящямиййятсиз бир сянядя чеврилди, чцнки мцгавиляйя гошулан Шимали Азярбайъан ханлыглары Иранын дейил, мящз Русийанын тяъавцзцня мяруз галдылар.

     Русийа Шярги Эцръцстанда мющкямлянян кими Шимали Азярбайъан торпагларынын ишьалына башлады. Илк зярбя щярбистратежи ящямиййятли Ъар-Балакяня ендирилди. Ъар-Балакян рус гошунларынын Азярбайъанын ичяриляриня доьру ирялилямясиндя манея олуб, Иран вя Османлы дювлятинин Русийайа гаршы мцбаризясиндя мцщцм рол ойнайырды. Шярги Эцръцстанда щакимиййятинин итирилмясини истямяйян вя Русийайа гаршы мцбаризяни давам етдирян эцръц шащзадяси Александр да Ъарда иди.

     Сисиановун эюстяриши иля эенерал Гулйаков 8 топ, 1500 пийада, 200 казак вя 4500 эцръц милисиндян ибарят бир гцввя иля 1803 ил мартын 2-дя Ъар-Балакяня щцъум етди. Мартын 8-дя Балакян тутулду вя даьыдылды. Ултиматум алан Ъар мартын 29-да тяслим олду. Апрелин 12-дя Тифлисдя Русийа иля Ъар-Балакян арасында “Андлы ющдялик” имзаланды. Ъамаат 220 пуд барама вермяли, Тифлися эировлар эюндярмяли вя яразисиндя рус гошунларыны йерляшдирмяли иди. Ъар-Балакянин тутулмасы Азярбайъанын сонракы ишьалыны нисбятян асанлашдырды.

     Русийа мцяййян едилмиш бараманы вахтында ала билмядийиндян Сисианов 1804 илин яввялиндя Гулйакову 2500 няфярлик гцввя иля йенидян Ъар-Балакяня эюндярди. Сакинлярин тярк етдийи Ъар тутулду. Гулйаков тягибляря башлады, лакин 1804 ил йанварын 15-дя ъарлылар тяряфиндян юлдцрцлдц. Сисианов Ъар-Балакян ъамааты иля йенидян барышыг баьламалы олду.

     

    Сисиановун щярби-стратежи планында мцщцм йери Эянъя тяшкил едирди. Бу шящяри тутмаг цчцн ермянилярдян дя истифадя етмяк нязярдя тутулурду. Онлара “Русийанын мцдафияси цчцн” айаьа галхмаг барядя мцраъият едилмишди. Яввялъя динъ йолла Эянъяни яля кечирмяйя ъящд эюстярян Сисианов Ъавад хана щядяляйиъи мяктублар йазараг, галанын тяслим олунмасыны тяляб етди.

     Ъавад хан Сисианова лайигли ъаваб эюндярди: “О ки галды шящярин тящвил верилмясиня, хам хяйалдан ял чяк. Эянъяйя йалныз мейитимин цстцндян кечиб эиря билярсян. Билдин? Мян юляндян сонра. Юзэя ъцр йох”.

     Беля олдугда рус гошунлары щцъума кечди. Гошунун тяркибиндя 11 топу олан 6 пийада баталйону, 3 ескадрон вя 200дян чох казак вар иди. Илк дюйцш Эянъянин ики верстлийиндяки Гуругобу адлы йердя баш верди. Ъавад хан ъидди мцгавимят эюстярди, лакин Эянъя галасына чякилмяли олду.

     

    1804 ил йанварын 2-дян 3-ня кечян эеъя дцшмян ики дястяйя бюлцняряк галайа щцъума кечди. Бир дястя эенерал С.А.Портнйакинин башчылыьы иля Гарабаь гапысы, диэяр дястя ися Тифлис гапысы тяряфдян щямля едирди. Ъавад ханын ясас гцввяляри ики дяфя Портнйакинин щцъумуну дяф едя билди, йалныз цчцнъц щямлядя дцшмянляр шящяря дахил олдулар. Руслар ясас гцлляни тутдугдан сонра дюйцш даща да шиддятлянди. Мцдафиячилярин юн сырасында олан Ъавад хан йараландыьына бахмайараг, сон няфясинядяк ялиндя гылынъ дцшмянля дюйцшдц. Ъавад ханын оьлу Щцсейнгулу аьа да дюйцшдя щялак олду. Вурушма Эянъянин кцчяляриндя давам етди. Эянъя дюйцшцндя 1500-дян чох адам щялак олду.

     Эянъя зябт едилдикдян сонра галанын мцдафиячиляри арасында олан Ъавад ханын арвады Бяйимханым яринин вя оьлунун мейитляринин дюйцш мейданындан сарайа эятирилмясиня наил олду. Ханын ъяназяси олан отаьа эирян Сисианову Бяйимханым юлдцрмяйя ъящд етмишди.

     Ъавад хан вя онун оьлу Шащ Аббас мясъидинин щяйятиндя дяфн едилдиляр.

     Эянъянин ишьалы Русийа цчцн чох ящямиййятли иди. Азярбайъанын диэяр ханлыгларынын талейи дя артыг щялл олунмушду. Чар щюкумяти Эянъя ханлыьы цзяриндя чятинликля газандыьы гялябяни йцксяк гиймятляндиряряк бу мцнасибятля хцсуси медал тясис етмишди. Эянъя ханлыьы ляьв едилди, шящяр чарича Йелизавета Алексейевнанын шяряфиня Йелизаветпол адландырылды. Эянъя сюзцнц дилиня эятирянляр ъяримя олунурдулар.

     1804–13 илляр Русийа–Иран мцщарибяси. Эцлцстан мцгавиляси. Эянъянин ишьалы вя рус гошунларынын эетдикъя Азярбайъанын ичяриляриня доьру щярякят етмяси Ъянуби Гафгаза иддиа едян Иранын кяскин мцгавимятиня раст эялди. Бейнялхалг шяраит Иранын Русийайа гаршы чыхмасы цчцн ялверишли иди.

     1804 илин майында шащ щюкумяти рус гошунларынын Ъянуби Гафгаздан чыхарылмасыны тяляб етди. Русийа бу тялябя рядд ъавабы верди вя 1804 ил ийунун 16-да ики дювлят арасында мцщарибя башланды.

     Иран гошунларына шащын оьлу Аббас Мирзя башчылыг едирди. 1804 ил йайын яввялляриндя рус гошунлары Иряван ханлыьына доьру щярякят етди. Ийул айы ярзиндя тяряфляр арасында цч дюйцш олду, рус гошуну Иряван галасыны тута билмяйиб эери чякилди.

     

    Ейни заманда, Русийа Азярбайъан ханларыны юзцня табе етмяк ишини сцрятляндирди. Сисианов гарабаьлы Ибращимхялил хана тязйиги эцъляндирди. Ики эцълц дювлятин арасында галан Ибращимхялил хан вязиййятдян чыхыш йолуну бунлардан ян эцълцсцнцн – Русийанын али щакимиййятини гябул етмякдя эюрдц.

     1805 ил майын 14-дя Сисиановун Эянъя йахынлыьындакы Кцрякчай дцшярэясиндя Гарабаь ханлыьы иля Русийа арасында 11 маддядян ибарят мцгавиля баьланды. Гарабаь ханы Русийа чарынын вассалы олмаьа разылыг верир, мцстягил хариъи сийасят щцгугундан имтина едир, чар хязинясиня щяр ил 8 мин червон вермяйи ющдясиня эютцрцрдц. Ханлыг дахили идаряетмядя мцстягиллийини сахлайырды. Иран гошунларындан ханлыьы мцдафия етмяк цчцн майор Лисаневичин башчылыг етдийи рус щярби дястяси Шушада йерляшдирилди.

     "Андлы ющдялик". (Кцрякчай мцгавиляси). 5-ъи маддя И.Я.-и Шушалы вя Гарабаьлы Ибращим ханын юлкяси цзяриндя юзцнцн али йеэаня  щакимиййятинин танынмасыны разылыгла  гябул едяряк, юзцнцн вя варисляринин  адындан сюз верир: 1) щямин юлкянин  халгларыны бюйцк Русийа империйасынын сакинляриндян аз да олса айырмайараг юз тябяяляри сайаъагдыр.  2) Ибращим хан зати-алиляринин вя онун  оъаьындан олан варислярин вя архасынын  Гарабаь ханлыьы цзяриндя щакимиййяти  Дяйишилмяз сахланылаъагдыр.  3) Дахили идаряетмя иля баьлы щакимиййят  ишляри, мящкямя вя диванхана ишляри, бунунла  йанашы юлкядян йыьылан эялир зати-алиляринин (ханын)  сялащиййятиндя галаъагдыр. 4) Затиалиляринин  вя онун сцлалясинин, еляъя дя онун юлкясинин  горунмасы цчцн Шуша галасына 500 няфярлик  Русийа гошуну гярарэащ вя баш забитляри иля, [щабеля] топларла бирликдя йеридиляъяк, ъидди мцдафия цчцн ися Эцръцстан Баш щакими шяраит вя ещтийаъа эюря бу дястяни эцъляндиряъяк вя зати-алиляринин  юлкясини бцтцн Русийа империйасына мяхсус  олан бир юлкя кими щярби гцввя иля мцдафия  едяъякдир.

     1805 ил майын 21-дя шякили Сялим ханла да тяхминян ейни мязмунда мцгавиля баьланды. Лакин Гарабаь ханлыьындан фяргли олараг, Шяки ханлыьы чар хязинясиня илдя 7 мин червон вермяли иди; рус гошунларынын йерляшмяси цчцн бурада айрыъа гала тикмяк нязярдя тутулурду.

     Гарабаьла мцгавиля Русийанын Азярбайъандакы стратежи мювгейини мющкямляндирирди. Буна эюря дя Иран ясас щцъумуну Гарабаьа тяряф йюнялтди. Ийунун 11-дя Ъябрайыл йахынлыьында, ийунун 21-дя ися Ясэяран йахынлыьында дюйцш баш верди. Рус дястяляриня полковник П.Корйаэин башчылыг едирди. Онун дястяляри мцщасиряйя дцшдц вя Корйаэин Эянъяйя гачмагла ъаныны гуртарды. Ийунун 8-дя Иран гошуну Ясэяраны алды.

     1805 ил декабрын 27-дя Шамахы ханы Мустафа хан да мцгавиля баьламаьа мяъбур едилди. О, илдя 8 мин червон вермяли, Ширвандан кечян карванларын тящлцкясизлийини тямин етмяли иди. Ъавадда рус щярби мянтягясинин йарадылмасы нязярдя тутулурду. Шамахы ханлыьынын Русийайа гатылмасы Бакы ханлыьынын ишьалыны асанлашдырды.

     1805 илин яввялляриндя Эиланы тутмаг цчцн эюндярилмиш рус донанмасы эери гайыдаркян Бакыны тутмалы иди. Августун 12-дя рус гошуну Бакыйа йахынлашды. Галаны тяслим етмяк тяклифиня рядд ъавабы алындыгдан сонра гала атяшя тутулду. Августун 22-дя шящяр мцщасиряйя алынды, анъаг Урмийа вя Губадан Бакы ханлыьына кюмяк эялмяси горхусу рус гошунуну Сары адасына чякилмяйя мяъбур етди. Бакылы Щцсейнгулу ханла данышыглар апармаьа эялян Сисианов 1806 ил февралын 8-дя гятля йетирилди.

     Сисиановун юлцмцндян сонра онун гошунлары да Сары адасына апарылды. Ъянуби Гафгазда вязиййят эярэинляшди.

     1806 илин йайында 20 минлик Иран ордусунун Аббас Мирзянин башчылыьы иля Шушайа щцъуму нятиъя вермядийиндян, фцрсят Шушадакы рус гарнизонунун ряиси майор Лисаневичин ялиня кечди. О, эюрцнмямиш гяддарлыгла Ибращимхялил ханы аиля цзвляри иля бирликдя гятля йетирди.

     Тезликля рус ордусу юз мювгейини мющкямляндирди. Ханашин ашырымында Иран гошунлары мяьлубиййятя уьрадылды. 1806 илин ийулунда рус гошунлары Дярбянди, октйабрын 3-дя ися Бакыны зябт етдиляр. Щцсейнгулу хан аиляси иля бирликдя Гарабаьа, орадан да Ирана гачды. Аз сонра Губа ханлыьы да яля кечирилди. Дярбянд вя Губа яввялъя Тярки шамхалынын щакимиййятиня верилди, сонра ися яйалятя чеврилди. Беляликля, 1806 иля кими Шимали

    Азярбайъанын бюйцк щиссяси Русийанын щакимиййяти алтына кечди.

     Русийанын Азярбайъандакы ишьалчылыг сийасяти юлкядя азадлыг щярякатына сябяб олду. Губалы Шейхяли хан чаризмя гаршы хцсусиля фяал мцбаризя апарырды. Шяки ханы Сялим хан да Шякидяки рус гарнизонуну мящв етди (Ибращим ханын арвады олан Сялим ханын баъысы яри иля бирликдя гятля йетирилмишди). Лакин 1806 илин октйабрында Шяки йахынлыьындакы дюйцшдя Сялим ханын гцввяляри дармадаьын едилди, рус гошуну щцъумла шящяри алды. Ханлыьы идаря етмяк цчцн йерли бяйлярдян ибарят мцвяггяти идаря йарадылды. 1806 илдя ЪарБалакян цсйаны да амансызлыгла йатырылды.

     Гафгаздакы рус гошунларынын йени баш команданы эенерал Гудович йерли идаря системиндя мцяййян дяйишикликляр етмяйя мяъбур олду. Бу, Сисиановун руслашдырма сийасятиндян фярглянирди. Мяс., Ъяфяргулу хан Хойлу Шяки ханлыьынын щакими тяйин едилди. Хойдан Шякийя кючцрцлмцш ящали йени салынмыш Йеникянд, Ъяфярабад вя башга кяндлярдя мяскунлашдылар.

    Русийа–Иран ъябщясиндя дюйцшляр давам едирди. Иряваны тутмаг рус гошуну цчцн башлыъа вязифя кими галырды. 1808 илин пайызында Иряван шящяри мцщасиряйя алынды. Гудович эенерал Неболсиня Нахчываны тутмаьы щяваля етди. Октйабрын сонунда Нахчыван тутулду. Лакин рус гошуну Иряванда уьурсузлуьа дцчар олуб Нахчываны да тярк етди. 1808 ил кампанийасынын мцвяффягиййятсизлийиня эюря эенерал Гудовичи эенерал Тормосов явязляди.

     

    1809 ил августун орталарында Аббас Мирзя Аразы кечяряк, Эянъя йахынлыьындакы Аьбулаьа йахынлашды, лакин Эянъяни тута билмяйиб Ирявана чякилди. Бу заман Ясэяранда йенидян сцлщ щаггында данышыглар башланды. Лакин Лянкяран ханлыьынын кимя верилмяси барядя мцбащисядя разылыг ялдя едилмядийиндян, данышыглара ара верилди. 1809 илин сентйабрында Иран гошунлары бу ханлыьа сохулду вя Лянкяраны даьытды.

     1810 илин августунда Иран вя Османлы дювляти арасында Русийайа гаршы щярби иттифаг баьланса да, бунун Ирана реал кюмяйи олмады. Иран сцлщ данышыгларына башламаьы гярара алды.

     

    1812 илин апрелиндя эенерал Тормосову явяз едян Ртишшев статус-кво ясасында Иранла мцгавиля баьламаг щаггында эюстяриш алды. Лакин бу дяфя дя данышыглар баш тутмады.

     1812 илин йайында Наполеонун Русийайа щцъумундан истифадя едян Иран хейли фяаллашды. Аббас Мирзя 20 минлик орду иля Худафяриндян кечяряк Шащбулаьа гядяр ирялиляди. Лакин эенерал П.С.Котлйаревски ону эери отуртду. 1812 ил октйабрын 18-дя Асландцз дюйцшцндя Аббас Мирзянин гцввяляри мяьлубиййятя уьрады. 1813 ил йанварын 1-дя Лянкяран рус гошуну тяряфиндян алынды.

     Иран Русийа иля данышыглара башлады. 1813 ил октйабрын 12-дя Эцлцстанда (Гарабаь) мцгавиля имзаланды. Мцгавиляйя эюря, Нахчыван вя Иряван ханлыгларындан башга бцтцн Шимали Азярбайъан торпаглары Русийанын щакимиййяти алтына кечди, Русийа Хязяр дянизиндя там щюкмранлыьа наил олду.

     Шимали Азярбайъанда Русийанын ишьал режиминин гурулмасы. Русийа Азярбайъан торпагларыны яля кечирдикъя, ишьал режимини мющкямляндирир, щярби-стратежи мягсядляря хидмят едян идарячилик системи йарадырды.

     Илк вахтлар Азярбайъанын гярб торпаглары Шярги Эцръцстанын идаря системиня дахил едилди. 1801 ил 12 сентйабр тарихли Ясаснамяйя эюря, али щярби вя мцлки идаряетмя Гафгаздакы рус гошунларынын баш команданына мяхсус иди. 1801 илин майында Али Эцръц щюкумяти йарадылды. Бу щюкумят Азярбайъан торпаглары щесабына яразисинин эенишляндирилмясиня ъящд эюстярирди.

     1804 илдя Эянъя ханлыьы ишьал едилдикдян сонра бурада ханлыьын йериндя йарадылмыш Йелизаветпол гязасы Эцръцстанын тяркибиня гатылды. Гязаны комендант идаря едирди. Бакы вя Губа ханлыглары да ляьв едиляряк яйалятя чеврилдиляр.

     1819 илин ийулунда шякили Исмайыл ханын юлцмцндян сонра Шяки ханлыьы ляьв едилди. Эенерал А.П.Йермоловун Шамахы, Гарабаь вя Лянкяран ханларына гаршы тяхрибатлары Мустафа ханын, Мещдигулу ханын вя Мир Щясян ханын хариъя гачмалары иля нятиъялянди. 1820 илдя Шамахы, 1822 илдя Гарабаь, 1826 илдя ися Лянкяран ханлыглары ляьв едиляряк яйалятя чеврилдиляр вя яйалятляр даирядя бирляшдирилдиляр. Шяки, Шамахы, Гарабаь вя Талыш яйалятляри мяркязи Шушада йерляшян вя “Мцсялман даиряси” адландырылан щярби даиряйя, Бакы вя Губа яйалятляри ися мяркязи Дярбянддя йерляшян Даьыстан щярби даирясиня дахил идиляр.

     Эцлцстан мцгавиляси баьландыгдан сонра чаризмин Азярбайъан ханлыгларыны ляьв етмяк сийасяти йерли халгын дювлятчилик янянясиня сон гоймаг, Азярбайъанын Русийа империйасынын тяркиб щиссясиня чеврилмясини сцрятляндирмяк мягсядини эцдцрдц.

     Даиряляря щярби даиря ряисляри, яйалятляря комендантлар башчылыг едирдиляр. Комендантларын щцгуг вя сялащиййятляринин дягиг мцяййян едилмямяси онларын юзбашыналыьына шяраит йарадырды. Яйалятляри идаря едян, демяк олар ки, гейри-мящдуд сялащиййятли комендантлар йалныз юлцм ъязасы вермяк щцгугуна малик дейилдиляр. Комендант цсули-идаряси дахили идарячиликдя ханлыг системинин ясасларыны сахлайырды. Комендантлар торпаг сащиблярини мцлкиййят щцгугундан мящрум едир, онлара садиг оланлара ися торпаг сащяляри баьышлайырдылар. Бу, али силкин нцмайяндялярини чаризмдян асылы вязиййятдя сахламаьа кюмяк едирди.

     

    Русийа ишьал етдийи торпагларда сосиал-игтисади сащядя дя мювгейини мющкямляндирирди. Метрополийанын ещтийаъларыны юдямякдян ютрц мцщарибя нятиъясиндя виран едилмиш тясяррцфат бярпа олунурду. Бу мягсядля щяйата кечирилян илк тядбирлярдян бири йашайыш йерляриндян дидярэин дцшмцш ящалинин эери гайтарылмасы олду. 1812 илин нойабрында Йелизаветпол даирясиня 2 мин сакин гайтарылмышды.

    Мцщарибядян сонракы цч ил ярзиндя Гарабаь ханлыьына мин аиля гайытмышды.

     Шимали Азярбайъандакы рус ордусуну ярзаг вя сурсатла тямин етмяк мягсядиля тахыл уъуз гиймятя алыныр вя йа мцсадиря едилирди.

     Русийа сянайесинин ещтийаъларыны юдямяк цчцн ипякчилийя хцсуси диггят йетирилирди. Русийайа ипяк апарылмасы илбяил артырды: 1822 илдя Шяки яйалятиндян Русийайа 1,8 мин пуд, 1827 илдя ися 8 мин пуд хам ипяк апарылмышды.

     Нефт гуйулары, дуз мядянляри вя балыг вятяэяляри хязинянин ихтийарына кечмишди. Щямин сащяляр мцяййян щагг мцгабилиндя варлы адамлара иъаряйя (мцгаитяйя) верилирди. Зяйлик кяндиндяки (Эянъя йахынлыьында) зяй йатаглары да иъаряйя верилмишди.

     Чаризмин Азярбайъандакы тиъарятэюмрцк сийасяти дя мцстямлякячи мащиййят дашыйырды. 1821 илин октйабр айындан Шимали Азярбайъан вя Эцръцстана эятирилян хариъи маллара 5 фаизли эюмрцк рцсуму тятбиг едилирди. Ханлыглар дюврцндяки дахили ращдар вя эюмрцк йыьмалары галмагда давам едирди.

     Русийанын Азярбайъанда йеритдийи мцстямлякячилик сийасятинин христиан яйалятляриня нисбятян даща аьыр олмасы йерли щаким зцмряйя мцнасибятдя дя юзцнц эюстярирди. Беля ки, эцръц задяэанлары рус задяэанлары иля бярабяр щцгуглара малик олдуглары щалда, али мцсялман зцмрясиня беля щцгуг верилмирди.

     1826–28 илляр Русийа–Иран мцщарибяси. Тцркмянчай мцгавиляси. Русийа ясас Авропа дювлятляри иля бирликдя Наполеоnу мяьлуб етдикдян сонра Османлы дювляти вя Ирана гаршы ишьалчылыг сийасятини эцъляндирди. 19 ясрин 20-ъи илляриндя дцнйа сийасятиндя Русийанын ясас рягиби олан Инэилтярянин, щямчинин Османлы дювляти вя Иранын якс сийасяти фяаллашды.

     Инэилтяря Ираны Русийайа гаршы гоймаьа чалышырды. 1814 илдя Инэилтяря иля Иран арасында Тещран мцгавиляси баьландыгдан сонра Инэилтярянин Иранда мювгейи мющкямлянди. Иран силащлы гцввяляриндя инэилис забитляринин ролу артды.

     1813 илдян сонракы дюврдя Русийа–Иран мцнасибятляри эярэин олараг галырды. Иран мяьлубиййятля разылашмыр, Русийа ися йени торпаглар яля кечирмяк цчцн мцщарибяни давам етдирмяк истяйирди. 1825 ил декабрын 14-дя Санкт-Петербургдакы цсйан щаггында хябяр Тещрана чатдыгда шащ щюкумяти буну ялверишли мягам щесаб едяряк мцщарибяйя башламаьы гярара алды. 1826 илин ийулунда Иран гошунларынын щцъуму иля икинъи Русийа–Иран мцщарибяси башланды.

     

    Иранын башлыъа мягсяди Тифлиси тутмаг вя рус гошунларыны Ъянуби Гафгаздан сыхышдырыб чыхармаг иди. Русларын ися башлыъа зярбяси Тябризя йюнялдилмишди. Мцщарибянин башланьыъы рус гошуну цчцн уьурсуз олду. Иран гошунлары сярщяд бойу дюйцшлярдя руслары эери чякилмяйя мяъбур етдиляр. Аббас Мирзянин 60 минлик гошуну Шушайа йахынлашды вя ийулун 26-да галаны мцщасиряйя алды. Гошунун бир щиссяси ися Эянъя истигамятиндя ирялиляди. Шушанын мцдафиясиня гала гарнизонунун ряиси полковник Реут башчылыг едирди. Галайа едилян щямляляр нятиъя вермирди.

     

     

    Иран гошунлары Шимали Азярбайъана дахил олан кими юлкяни Русийа ялейщиня цсйан дальасы бцрцдц. Бу, чаризмин мцстямлякячи сийасятиня гаршы халг кцтляляринин нифрятинин нятиъяси иди. Эянъялиляр 1804 ил дящшятлярини унуда билмирдиляр. 1826 ил ийулун 28-ня кечян эеъя Эянъядя цсйан башланды вя шящярдяки рус щярби дястяси мящв едилди. Ъавад ханын оьлу Уьурлу хан Эянъяйя дахил олду.

     Лянкяран ханлыьында йерляшян Хязяр дяниз баталйонунун командири Илйушинин юзбашыналыгларына ъаваб олараг бир гядяр яввял Ирана гачмыш Мир Щясян ханын гайытмасы иля Лянкяранда да руслар ялейщиня цсйан баш верди.

     Бакы ханлыьында да щяйяъанлар башламышды. Лакин рус гошунлары мющкям гала диварларына архаланараг кечмиш Бакы ханы Щцсейнгулу ханын щцъумларыны дяф едя билдиляр. Шящярдя щяйяъанлар йатырылды.

     Шамахыда, Губада, Шякидя вя диэяр йерлярдя дя цсйанлар баш верирди. Русийанын Ялащиддя Гафгаз корпусунун мцщарибядя иштирак етмяси халг цсйанларынын гялябясиня шяраит йарадырды.

     Ъянуби Гафгаздакы рус гошунлары йени гцввяляр щесабына мющкямляндирилди. А.П.Йермолову Гафгазда И.Ф.Паскевич явяз етди. Аббас Мирзя даьыныг рус гошунларыны мящв етмяк явязиня, Шушанын мцщасирясини давам етдирирди. Фцрсятдян истифадя едян рус команданлыьы гцввялярини бирляшдиряряк стратежи тяшяббцсц яля алды вя якс-щцъума кечди.

     1826 ил сентйабрын 3-дя Шямкир дюйцшц олду. Иран гошуну мяьлубиййятя уьрайыб 2 мин няфярядяк адам итирди. Рус гошуну сентйабрын 4-дя Эянъяни тутду. Аббас Мирзя 48 эцнлцк мцщасирядян сонра Шушаны тярк едяряк Эянъяйя доьру щярякят етди. 1826 ил сентйабрын 13-дя Эянъя йахынлыьында Аббас Мирзянин гцввяляри иля русларын ясас гцввяляри арасында бюйцк дюйцш олду. Русларын галиб эялдийи бу дюйцш мцщарибянин эедишиня щялледиъи тясир эюстярди вя бу дюйцшдян сонра Иран гошунлары юзляриня эяля билмядиляр. Бу гялябя Азярбайъандакы цсйанчыларын вязиййятини аьырлашдырды. Эенерал А.П.Йермолов цсйанларын йатырылмасында фяал иштирак едирди. Щярби ъяза дястяляри цсйанлары гяддарлыгла йатырдылар.

     1827 илин яввялляриндя Иран гошунлары, Лянкяран ханлыьы истисна олмагла, Шимали Азярбайъан торпагларыны тярк етдиляр. 1827 ил апрелин 20-дя Худафярин кюрпцсц русларын ялиня кечди. Русларын ясас гцввяляри апрелин 23-дя Иряваны мцщасиряйя алды. Ики айлыг уьурсуз мцщасирядян сонра руслар зярбяни Нахчывана йюнялтдиляр. Ийулун 26-да Нахчыван алынды. Рус гошуну бюйцк стратежи ящямиййяти олан Аббасабад галасына щцъум етди. Аббас Мирзя 16 минлик гошунла бу галанын кюмяйиня эялди. Лакин ийулун 5-дя гала тяслим олду. Августун 13-дя Алаэюз даьынын ятякляриндя баш вермиш дюйцшлярдя дя рус гошуну галиб эялди. Сентйабрын 20-дя Сярдарабад тяслим олду вя айын 26-да йенидян Иряван галасынын мцщасиряси башлады.

     Рус гошунлары Аразы кечяряк Ъянуби Азярбайъана дахил олдулар. Октйабрын 2-дя Мярянди, октйабрын 13-дя Тябризи алдылар. Иран тяряфи сцлщ данышыгларына башлады. Лакин илк данышыглар нятиъя вермяди. Рус гошунлары щцъум ямялиййатларыны давам етдирирдиляр. 1828 илин йанварында Ящяр, Урмийа, февралын 8-дя Ярдябил ишьал олунду. Рус гошунларынын Иранын ичяриляриня доьру ирялилямяси сцлщ мцгавилясинин баьланмасыны сцрятляндирди. Февралын 9-дан 10-на кечян эеъя Тябризин йахынлыьындакы Тцркмянчай кяндиндя сцлщ мцгавиляси баьланды.

     16 маддядян ибарят Тцркмянчай мцгавилясинин щазырланмасында А.С. Грибойедов мцщцм рол ойнамышды. Ермянилярин кючцрцлмясинин тяшяббцсчцсц дя о иди.

     Эцлцстан мцгавилясинин яксяр шяртляри Тцркмянчай мцгавилясиндя сахланылды. Мцгавиля Иряван вя Нахчыван ханлыгларынын Русийайа кечдийини тясдиг етди, сярщядляри мцяййянляшдирди. Иранын цзяриня 20 милйон эцмцш манат мябляьиндя тязминат гойулду. Йалныз Русийа Хязяр дянизиндя щярби донанма сахламаг щцгугу газанды. Мцгавилянин 15-ъи маддясиня эюря Иранда вя Ъянуби Азярбайъанда йашайан ермянилярин русларын ишьал етдикляри Шимали Азярбайъан яразиляриня кючцрцлмясиня иъазя верилди.

     Беляликля, Азярбайъан Русийа вя Иран арасында бюлцшдцрцлдц: Шимал Русийанын, Ъянуб ися Иранын ялиня кечди.

     Шимали Азярбайъанын Русийайа илщагы Русийа–Османлы мцщарибяси нятиъясиндя баьланмыш Ядирня мцгавиляси (1829) иля дя тясбит олунду.

     Яд.: А б д у л л а е в Г. Азербайджан в XVIII веке и его взаимоотношения с Россией. Б., 1965; М у с т а ф а е в Дж. Северные ханства ханство. Б., 2000; М у с т а ф а з а д я Т. Т. ХВЫЫЫ йцзиллик – ХЫХ йцзиллийин яввялляриндя Османлы–Азярбайъан мцнасибятляри. Б., 2002;  Бaб а е в Э л ь г ю н . Из истории Гянджинского ханства. Б., 2003; М а м е д о в а Г. О походе В. Зубова в Азербайджан (1796 г.). Б., 2003.

    Эювщяр Мяммядова

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
Ümumi məlumat – 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi
    4.8. Azərbaycan xanlıqları

                  Азярбайъан ханлыглары

     Ханлыгларын йаранмасы. Надир шащын юлцмцндян сонра Азярбайъанда мцстягиллик уьрунда щярякат эенишлянди. Щяля 17 ясрин сонундан Сяфяви щакимиййятиндян асылы олан Губа Щцсейняли ханын дюврцндя мцстягил ханлыьа чеврилди. Дярбянддя Мящяммяд Щясян бяй горчи щакимиййяти яля алды. Бакыда Мирзя Мящяммяд, Шамахыда Сяид вя Аьасы гардашлары щакимиййяти яля кечирдиляр. Шякили Щаъы Чяляби ися Шяки, Яряш вя Гябяля мащалларында мющкямлянди. Талыш бюлэясиндя Лянкяран ханлыьы, Азярбайъанын ъянуб щиссясиндя ися Тябриз, Урмийа, Ярдябил, Гарадаь, Хой, Мараьа, Маку, Сяраб вя Зянъан ханлыглары йаранды.

     Мирзя Адыэюзял бяй. “Гарабаьнамя”. Шуша галасынын бина олунмасы

    ...Пянащ хан Мялик Шащнязярля мяслящятляшди.  Онун мяслящяти вя бялядчилийи иля Шуша шящярини бина етди. Шящярин бина олунаъаьы йердя ахар су вя булаг йох иди. Сынаг цчцн бир нечя гуйу газдылар. О гуйулардан су чыхандан сонра, 1170 (1755) iлдя Шуша шящяринин бинасыны гойдулар. Шащ булаьында сакин оланлары, бир пара кянд  ящалисиля кючцрцб бурайа эятирдиляр. Щяр бир шяхся йурд вя йер вериб халгы сакин етдиляр. Сонра Пянащ  хан юз аиляси цчцн уъа имарятляр вя эениш биналар салдырды. Щцнярли усталар, сянят сащиби вя иш билян мемарлар бары, щасар, бцръ вя дивар чякдиляр. О диварларын щасары бязи йерлярдя инди дя дурур...

     

    Гарабаь бяйлярбяйилийинин яразисиндя ики ханлыг – Гарабаь вя Эянъя ханлыглары йаранды. 16 ясрин биринъи йарысындан бу бюлэяни гызылбаш гаъар тайфасынын Зийяддин оймаьынын Зийадоьлу няслинин нцмайяндяляри идаря едирдиляр. Надирин ъяза тядбирляри нятиъясиндя зийадоьлуларын щакимиййяти зяифлямишди. Надир шащын гятлиндян сонра II Шащверди хан Зийадоьлу да юз тяряфдарлары иля Эянъяйя гайыдыб, бурада мцстягил ханлыг гурду. Гарабаь торпаглары цчцн беля бир аьыр дюврдя ъаваншир тайфасындан олан Пянащяли бяй бурада щакимиййятини бяргярар едяряк, мцстягил Гарабаь ханлыьыны йаратмаьа наил олду. Гарабаь ханлыьы йарандыгдан сонра бурада мющкямляндирилмиш шящяр олмадыьындан Пянащяли хан 1748 илдя Байат галасыны инша етдирди. Лакин гала тябии манеялярсиз дцзянликдя  йерляшдийиндян етибарлы дейилди. Буна эюря дя Пянащяли хан Шащбулагда йени гала тикинтисиня башлады. Бу гала 1751 илдя щазыр олду вя ханлыьын мяркязи Шащбулаьа кючцрцлдц. Пянащяли хан сепаратчы мяликлярин мцгавимятини дя гырмалы олду. Бир нечя ил сонра ися Пянащяли хан Иранда шащ тахтына иддиачы Мящяммядщясян хан Гаъарын ханлыьа эюзлянилян щцъуму иля ялагядар, уъа сылдырымлы гайанын кянарында мющтяшям Пянащабад галасыны инша етдирди вя 1755–56 иллярдя пайтахтыны бура кючцрдц. Гала сонралар йахынлыгдакы Шушакяндин ады иля Шуша адыны алды.

     

    Пянащяли хан Кярим хан Зяндин щийляси иля Шираза эятирилди вя бурада 1763 илдя вяфат етди. Бундан сонра онун бюйцк оьлу Ибращим Хялил аьа иля кичик оьлу Мещряли бяй арасында щакимиййят уьрунда кяскин мцбаризя башлады. Бу мцбаризя Ибращим ханын гялябяси иля баша чатды.

     Азярбайъанын шимал щиссясиндя Нахчыван вя Иряван ханлыглары да йаранмышды. Иряван ханлыьы Аьры дцзянлийи, Дяряляйяз вя Эюйчя эюлц арасындакы торпагларда йерляширди. Ханлыьын ящалисинин яксяр щиссясини азярбайъанлылар тяшкил едирди. Иряван ханлыьындакы йер адларынын яксяриййятинин тцркмяншяли олмасы да азярбайъанлыларын Иряван ханлыьынын кюклц, йерли халгы олмасыны сцбут едир.

    Эцръц чары ЫЫ Иракли иряванлы Щцсейняли ханы юзцндян асылы вязиййятя салмаг, буна наил олмадыгда ися, щакимиййятини девирмяк цчцн онун гардашы Мящяммядщясян ханла сювдяляшди. 1784 илдя щяр ики гардаш цсйан етмиш Иряван ящли тяряфиндян юлдцрцлдц. Щцсейняли ханын оьлу Гуламяли хан щакимиййятя эялди.

     

    Нахчыван ханлыьынын ясасыны Надир шащын юлцмцндян сонра кянэярли тайфасынын башчысы Щейдяргулу хан гоймушду. Онун юлцмцндян сонра ханлыгда щакимиййят Щаъы хана кечди. Щаъы хан бир чох Азярбайъан ханлары кими Кярим хан Зянд тяряфиндян Шираза чаьырылыб щябс олунду. Бундан сонра Нахчыванда щакимиййят уьрунда мцбаризя башланды.

     17 ясрин сону – 18 ясрин башланьыъында Сяфяви дювлятинин даьылдыьы шяраитдя нцфузлу Талыш яйанларындан бир нечяси юзцнц мцстягил щаким елан едяряк рягибляриня гаршы мцбаризяйя башладылар. Бунлардан бири астаралы Муса хан, диэяри ися лянкяранлы Мир Аббас бяй, даща сонра гардашы Мир Язиз хан иди. Надир шащын дюврцндя Талышда ярдябилли Сейид Аббас йцксялмяйя башлады. О, Надирин щакимиййятини таныйараг оьлуну – Ъямаляддини (Гара хан) онун йанына эюндярди. Сейид Аббас (сон тядгигатлара эюря ися онун оьлу Ъямаляддин) Надирин юлцмцндян сонра юзцнц Талышын ханы елан етди. Гара хан ханлыьы тяхм. 40 ил идаря етди. Гара хан щакимиййятини мющкямляндирмяк цчцн гошуну эцъляндирди, итаят етмяйян яйанларын торпагларыны мцсадиря етди, ханлыьын мяркязини Лянкярана кючцрдц.

     Азярбайъанын шимал яразисиндя Газах, Шямшяддил, Яряш, Гябяля, Илису султанлыглары йаранмышды. Гябяля вя Яряш султанлыглары 18 ясрин 50-ъи илляриндя Шяки ханлыьындан асылы идиляр. Ясрин ахырларында султанлыглар ляьв едиляряк Шяки ханлыьынын тяркибиня гатылмышды. Илису султанлыьынын щакимляри Сяфяви шащлары тяряфиндян султан титулу иля тясдиг вя тяйин олунурдулар. Илису султанлары мцяййян дяряъядя Ъар-Балакян ъамаатлыьындан асылылыьа дцшмцшдцляр. Ъар-Балакян ъамаатлыьы Азярбайъанын шимал-гярбиндя алты иъманы – Ъар, Балакян, Тала, Мухах, Каtех вя Гахы бирляшдирирди. Хачын, Вяряндя, Дизаг, Эцлцстан (Талыш), Чилябюрд мяликликляри Гарабаь ханлыгларынын яразисиндя йерляшир вя хандан асылы идиляр.

     Ъянуб ханлыглары ичярисиндя Урмийа ханлыьы мцщцм йер тутурду. Урмийа ханлыьынын ясасыны Надир шащын ямиси оьлу Фятяли хан Яфшар гоймушду. Тябриз вя Хой ханлыгларында щакимиййят дцнбули тайфасындан олан няслин ялиндя иди. Чох да бюйцк яразиси вя ящалиси олмайан Гарадаь ханльынын баниси Гарадаь тайфаларынын башчысы Казым хан иди. Мараьа ханлыьы щяля Надирин саьлыьында бурада щаким олан Ялигулу хан Мцгяддямин ялиндя иди. Ярдябил ханлыьыны 1792 илядяк Нязяряли хан Шащсевян идаря едирди. Сонра оьлу Нясиряли тахта чыхды. Маку ханлыьыны байат тайфасындан олан Ящмяд Солтан йаратмышды. Сяраб ханлыьынын баниси шяггаги тайфасындан олан Яли хан олмушду.

     Ханлыгларарасы мцнасибятляр, Азярбайъан торпагларыны бирляшдирмяк ъящдляри. Гоншу дювлятлярля мцнасибятляр. 18 ясрин 40–50-ъи илляриндя Шимали Азярбайъанын ян эцълц ханлыгларындан бири Шяки ханлыьы иди. Надир шащын юлцмцндян сонра Щаъы Чяляби хан Тябризядяк эедиб чыхмышды. Лакин Тябриз щакими Ямираслан хан ону эери отурда билди. Гарабаь яразисини яля кечирмяйя чалышан Щаъы Чяляби бюйцк гцввя иля Пянащяли хан тяряфиндян йениъя инша едилмиш Байат галасына щцъум етди. Бу саваш тарихя “Байат мцщарибяси” ады иля дахил олмушду. Щаъы Чяляби бир айлыг мцщасиряйя бахмайараг галаны тута билмяди.

     Щаъы Чяляби бцтцн Ширвана щаким олмаг истяйирди. Буну Шякидя инша етдирдийи мясъиддя мярмяр цзяриндя йаздырдыьы йазы да тясдиг едир: “Шяки щакими, Ширван ямири Щаъы Чяляби султан Гурбан оьлу. Тарихи 1162 ил щиъри (1748/49 ил)”.

     

    Шяки ханлыьынын эетдикъя эцълянмяси вя йени яразиляр тутмаг сийасяти диэяр ханлыглары, еляъя дя гоншу Эцръцстаны наращат едир, Щаъы Чялябийя гаршы дцшмянчилийи артырырды. 1751 илдя Ъарда баш вермиш дюйцшдя о, Картли чары Теймураз вя онун оьлу Кахетийа чары ЫЫ Ираклинин гошунларыны мяьлубиййятя уьратды. Щаъы Чялябинин бу гялябясиндян горхуйа дцшян рягибляри она гаршы иттифаг йаратдылар. Гарабаьлы Пянащяли хан, нахчыванлы Щейдяргулу хан, гарадаьлы Казым хан, эянъяли Шащверди хан вя иряванлы Щцсейнгулу хан Эянъя йахынлыьындакы Гызыл Гайа адлы йеря топлашыб эцръц чарларынын гцввялярини эюзлямяйя башладылар. Лакин бюйцк гошунла бурайа эялян Иракли вя Теймураз данышыглар заманы щийля ишлядяряк 1752 ил мартын 21-дя ханлары ясир эютцрцб Тифлися йюнялдиляр. Шяки ханлыьына гаршы иттифаг йарандыьындан хябяр тутан Щаъы Чяляби щярби щазырлыг эюрдц вя Кцрцн сол сащилиндя, Минэячевир кечидиндя мювге тутду. Бурада чарларын хяйанятини ешидиб онлара гаршы ирялиляди. Щаъы Чяляби Низаминин мязары йахынлыьында баш верян дюйцшдя эцръцляря галиб эялди. О, Борчалы вя Газах мащалларыны яля кечирди вя оьлу Аьакиши бяйи бурайа щаким тяйин етди. Лакин аз сонра эцръц чары алдыьы щярби йардым щесабына Аьакиши бяйи йени тутулан торпаглардан чыхара билди. 1755 илдя Щаъы Чяляби вяфат етди. Баш верян щакимиййят чякишмяляри ханлыьы зяифлятди.

     Урмийа ханы да ятраф ханлыглары юзцня табе етмяйя чалышырды. Тябриздя баш вермиш цсйан нятиъясиндя шящяр щакими Мящяммяд хан Яфшарын гятля йетирилмясиндян истифадя едян урмийалы Фятяли хан Яфшар Тябризи тутду вя пайтахты бурайа кючцрдц. Надир шащын сабиг сяркярдяляриндян олан Азад ханын Фятяли ханын тяряфиня кечмяси Урмийа ханлыьынын эцъцнц артырды. Хой щакими Дцнбули Шащбаз хан да Фятяли ханла иттифаг баьламалы олду. Мцттяфигляр Гарадаь, Мараьа, Сяраб ханлыгларыны тутдулар. Беляликля, Ярдябил вя Маку ханлыглары истисна олмагла, бцтцн Ъянуби Азярбайъан ханлыглары бирляшдирилди.

     1752 илин ахырларында Ъянуб-Гярби Иранын хейли щиссясини юзцня табе етмиш Кярим хан Зянд бюйцк бир гошунла Азярбайъана щцъум етди. Мийаня йахынлыьында Фятяли хан Яфшар Кярим ханы мяьлубиййятя уьрадараг тягиб етди. Лакин Мящяммядщясян хан Гаъар 1757 илдя бюйцк гошунла Азярбайъана йцрцш етдийиндян Фятяли хан Азярбайъана дюнмяли олду. Мящяммядщясян хан Ярдябил, Муьан вя Талышдан кечяряк Шушаны мцщасиряйя алды. Бир ай давам едян мцщасиря нятиъя вермяди. Эилан вя Мазандаранда цсйанларын баш вермяси хябярини ешидян Мящяммядщясян хан тез эери дюндц. Тябризя эяляряк оьлу Аьа Мящяммяди орада гойду, юзц ися Урмийа шящяриня тяряф ирялиляйиб ону мцщасиряйя алды.

     Фятяли хан Урмийайа йахынлашан кими Мящяммядщясян ону гошунларынын динъялмясиня имкан вермядян дюйцшя ъялб етди. Бир нечя эцн давам едян дюйцшляр чохлу тяляфата сябяб олду. Тяряфдарлары ону тярк етдийиндян чарясиз галан Фятяли хан Мящяммядщясяндян асылылыьы гябул етди.

     

     

    Бу заман Кярим хан йени гошун топлайыб Астарабада доьру эюндярмишди. Астарабадда баш верян дюйцшдя зяндляр мяьлуб олдулар. Вязиййяти беля эюрян Кярим хан Шираза чякилиб шящярин дарвазаларыны баьлатдырды. Лакин Мящяммядщясян хан Шираза чатар-чатмаз ихтилаф баш вердийиндян Фятяли хан башда олмагла Азярбайъан ханлары ону тярк етдиляр. Тяклянян Мящяммядщясян йенидян гошун топламаг цчцн Мазандарана гайытды. Анъаг йолда бир гаъар дюйцшчцсц тяряфиндян юлдцрцлдц (1759).

    Йенидян юз мювгейини мющкямлядян Фятяли хан Яфшар 1759 илдя Эянъя вя Гарабаьа щцъум едяряк, Шуша галасыны мцщасиряйя алды. 6 айлыг мцщасирядян сонра вязиййятин чыхылмазлыьыны эюрян Пянащяли хан табе олдуьуну билдирди вя оьлу Ибращим Хялил ханы эиров вермякля галаны мцщасирядян азад етди.

     Фятяли хан 1760 илин пайызында Кярим ханын Ъянуби Азярбайъана башламыш йени щцъуму иля ялагядар ора дюндц. 1761 илин йайында Учан дцзцндя Гарачямян кянди йахынлыьындакы дюйцшдя Кярим хан мяьлуб олду. Фятяли ханын гошунлары бу гялябядян архайынлашды. Бундан истифадя едян Шыхяли хан Зянд онлара гаршы щцъума кечди. Тягиб олунан Фятяли хан Тябриздя дуруш эятиря билмяйиб Урмийа галасына чякилди. Кярим хан Фятяли хан Яфшарын бцтцн дцшмянлярини, о ъцмлядян гарабаьлы Пянащяли ханы сон щялледиъи дюйцшдя кюмяйя чаьырды. 1763 илин орталарында 9 айлыг мцщасирядян сонра Урмийа галасы сцгут етди, Фятяли хан ясир алынды. Шящяр гарят едилди, ящали кцтляви гырьынлара мяруз галды. Кярим хан Урмийа ханлыьынын идарясини Рцстям бяй Яфшара щяваля етди. Кярим хан Фятяли ханы йолда, вахтиля гардашы Исэяндярин Фятяли хан тяряфиндян юлдцрцлдцйц йердя едам етдирди.

     Кярим хан Фятяли хан цзяриндя гялябяни бирликдя гейд етмяк бящаняси иля мцттяфигляри олан ханлары да юзц иля апарыб эиров кими сахлады. Шираз “гонаглары” арасында гарабаьлы Пянащяли хан, гарадаьлы Казым хан, хойлу Шащбаз хан вя башгалары да вар иди.

     Урмийалы Фятяли хан Яфшарын мящвиндян сонра Азярбайъанын ъянуб ханлыглары ичярисиндя Хой ханлыьы йцксялмяйя башлады. Хой ханы Дцнбули Ящмяд хан Тябриздя дя мющкямлянмишди. О, Иряван, Нахчыван, Гарадаь ханлыгларыны да юзцня табе етмиш вя Гарабаь ханы иля мцттяфиг олмушду. Ящмяд хан йенидян дирчялмякдя олан Урмийа ханлыьыны да юзцндян асылы етмяйя чалышырды. О, 1783 илин пайызында Тябриз йахынлыьында урмийалы Имамгулу ханын вя онун мцттяфиги сяраблы Яли Шяггагинин гошунларыны мяьлуб етди. Хой ханлыьынын йцксялиши щакимиййят уьрунда мцбаризя иля дайанды. 1786 илдя Ящмяд ханын йахын гощумлары ону гятля йетирдиляр. Суигясдчилярдян Ъяфяргулу хан рягибляриня цстцн эяляряк щакимиййяти яля алды. Яввялляр Хой ханындан асылы олан ханлыглар мцстягиллик ялдя етдиляр.

     18 ясрин 2-ъи йарысында Азярбайъанын иътимаи-сийаси щяйатында мцщцм йер тутан Губа ханлыьы да Азярбайъан торпагларынын бирляшдирилмясиня сяй эюстярирди. Губалы Фятяли хан 1757 илдя Салйан, 1759 илдя Дярбянд, 1766 илдя Бакы, 1768 илдя Шамахы вя Ъавад ханлыгларыны Губа ханлыьына бирляшдирмяйя наил олду. Бирляшдирмя сийасятинин уьурлары ханлыьын ялверишли щярби-стратежи мювгейи, Надир шащын йцрцшляри заманы Губа торпагларынын аз зяряр чякмяси, бурада ящалинин сайынын эетдикъя артмасы вя тясяррцфатын инкишафы, нящайят, ханлыьа Фятяли хан [1758–89] кими эюркямли дювлят хадими вя сяркярдянин башчылыг етмяси иля изащ едиля биляр. Фятяли хан Шимал-Шярги Азярбайъан торпагларыны бирляшдирдикдян сонра пайтахтыны Шамахы шящяриня кючцрмяк истяйирди.

     Фятяли ханын бирляшдирмя сийасяти гоншу ханларын вя Даьыстан щакимляринин кяскин мцгавимятиня раст эялирди. 1773 ил нойабрын сону – декабрын яввялляриндя Шяки, Авар вя Гарабаьын бирляшмиш гцввяляри Фятяли хана гаршы чыхды, Шамахы зябт едилди. Лакин Фятяли хан гцввялярини сяфярбяр едяряк юз мювгелярини бярпа едя билди.

     1774 илин ийулунда Худат йахынлыьында, Эавдушан чюлцндя дюйцш баш верди. Фятяли хан мяьлубиййятя уьрады, йараланыб Салйана чякилди. Гарагайтаг щакими Ямир Щямзя Фятяли ханын юлдцрцлмяси щаггында йалан хябяри юз баъысына – Фятяли ханын арвады Тути Бикяйя эюндярди вя Дярбянд галасынын тяслимини тяляб етди. Тути Бикя она инанмайыб юзц галанын мцдафиясиня башчылыг етди.

     Фятяли хан Салйандан Дярбяндя гайытды вя Ямир Щямзянин Дярбяндя тякрар щцъумуну дяф етди. Ямир Щямзя Дярбянди мцщасиряйя алды вя 9 ай орада дайанды. Фятяли хан йардым цчцн Русийайа мцраъият етди. II Йекатерина [1762–96] 1774 ил сентйабрын 5-дя эенерал И.Ф.де Медемя алим-кяшфиййатчы С.Гмелинин юлцмцндя эцнащкар олан Ямир Щямзяни ъязаландырмаг щаггында фярман верди. Медем 1775 илин мартында Фятяли ханын мцттяфиги шамхал Муртузяли ханла бирликдя Ямир Щямзяйя гаршы йюнялди. Ямир Щямзя Дярбяндин мцщасирясиндян ял чякмяли олду. Медем Дярбяндя дахил олуб, 1775 илин ийулуна кими орада галды.

     

     

    Эавдушан дюйцшцндяки мяьлубиййятдян сонра яввялки мювгейини бярпа етмяйя чалышан губалы Фятяли хан Русийанын йардымындан истифадя етмяйя чалышырды. О, 1775 илдя Дярбянд щакими Мирзя бяй Фярщадбяйов башда олмагла рус сарайына елчилик эюндярди. Русийа щимайясини хащиш етмякля йанашы Фятяли хан юз мцстягиллийини сахламаг фикриндя иди. Юзц билаваситя Азярбайъаны зябт етмяк фикриндя олан Русийа эуйа Губа ханлыьынын Иранын тяркиб щиссяси олдуьуну вя мещрибан гоншулуг мцнасибятиня щюрмятини нязяря алыб, Фятяли ханын тяклифиня рядд ъавабы верди.

     Русийа 1781 илин ийунунда граф Войновичин команданлыьы алтында ескадраны Щяштярхандан Астарабада эюндярди. Експедисийа эери гайыдаркян 1782 илин августунда Бакы лиманына дахил олду. Фятяли ханын дипломатик сяйи нятиъясиндя эярэинлик арадан галдырылды. Ханла Войнович арасында тиъарят сазиши имзаланды.

     1783 ил ийунун 24-дя Эеорэийевскдя Эцръцстанын Русийанын щимайяси алтына кечмяси щаггында мцгавиля имзаланды. Русийадан Эцръцстана щярби гцввя йеридилмяси мягсядиля Щярби Эцръцстан йолу чякилди. Щямин илин нойабрында рус гошунлары Тифлися дахил олду.

     ЫЫ Иракли Русийанын щимайясиндя олмасындан истифадя едяряк Азярбайъанда юз тясирини йаймаьа чалышырды. Губалы Фятяли хан ися II Ираклинин Азярбайъан ханларынын дахили ишляриня гарышмасыны истямирди. Лакин Эцръцстанын Русийа щимайясиндя олмасы она гаршы зор ишлятмяйя имкан вермирди. Она эюря дя II Ираклинин тяъавцзкарлыг ниййятляринин Русийа васитясиля гаршысыны алмаьа ъящд эюстярилирди. Лакин бу, чох вахт истянилян нятиъяни вермирди.

     Фятяли хан Дярбяндин мцщасиряси ляьв олундугдан сонра бирляшдирмя сийасятини давам етдирди. О, Гарабаь ханлыьыны дипломатик йолла юзцндян асылы вязиййятя салмаьа ъящд етди. 1779 илин яввялляриндя ися Бакы ханы Мялик Мящяммяди Ибращим ханын йанына эюндярди. Лакин Ибращим хан Фятяли ханын щийлясини баша дцшяряк Мялик Мящяммяд ханы щябс етди. Азярбайъанын ики ян эцълц ханлыьы арасында мцнасибятляр кяскинляшди. Ханлыгда щакимиййят уьрунда Ибращим ханла мцбаризя апаран гардашы Мещряли бяй дя Фятяли ханын тяряфиня кечди (1785 илдя Мещряли бяй Аьасы ханын оьлу тяряфиндян юлдцрцлдц). 1780 илин яввялляриндя Фятяли хан Гарабаьа йцрцшя башлады. Лакин бу йцрцш уьурсузлугла битди. Щямин илин августунда вя 1781 илин яввялляриндя тяшкил едилмиш йцрцшляр дя файда вермяди.

     Фятяли хан Губайа гаршы мцбаризяйя галхан шамахылы Аьасы хана гаршы гошун эюндярди вя Аьасы хан Фятяли ханын щцзуруна эетмяйя мяъбур олду. 1788 илдя Кющня Шамахыда баш верян дюйцшдя мяьлуб олан Шяки ханы Мящяммядщясян хан Фятяли хандан асылы вязиййятя дцшдц. Еля щямин илин декабрында Фятяли хан Эянъяни юзцндян асылы вязиййятя салды.

     Фятяли хан Ъянуби Азярбайъан торпагларыны да яля кечирмяйя чалышырды. О, 1784 илин йазында Аразы кечди, август айында Ярдябили вя Мишкини тутду. Лакин Русийа эяляъякдя Азярбайъаны зябт етмяк ниййятиндя олдуьундан юлкянин бирляшдирилмясини истямирди, буна эюря дя II Йекатерина Фятяли ханы щядяляйяряк онун эери гайытмасыны тяляб етди. Фятяли хан эери дюндц.

    Фятяли ханла II Иракли арасында Азярбайъанын ъянуб торпагларына йцрцш щаггында 1788 илдя Шямкир йахынлыьындакы эюрцшдя ялдя едилян разылыг Фятяли ханын вяфаты иля ялагядар щяйата кечирилмямиш галды. Иракли иля эюрцшдян гайытдыьы заман Фятяли хан гыздырмайа тутулмушду. Хястялик эцн-эцндян шиддятляндийиндян Фятяли хан тез Шамахыйа, орадан да Бакыйа – баъысынын йанына эетмишди. О, 1789 ил (щиъри 1203) мартын 22- дя 54 йашында Бакыда вяфат етмиш вя Бибищейбят мясъидинин щяйятиндя дяфн едилмишди.

     Гарабаьлы Ибращимхялил хан да Азярбайъан торпагларыны бирляшдирмяйя чалышырды. О, Авар щакими Цммя ханын баъысы иля евляняряк юзцня эцълц мцттяфиг газанды. Ибращимхялил хан мцяййян дюврлярдя юз нцфузуну Нахчыван, Эянъя вя Тябриз ханлыгларына да йайа билмишди.

     Мирзя Адыэюзял бяй. “Гарабаьнамя”. Байат галасында баш верян щадисяляр 

    Пянащ хан Байатда 1161 илдя (1748 ил йанварын 2-дян нойабрын 22-дяк) гала, сянэяр, сыьынаг вя гярарэащ салдырды. Сонра, палчыглары кин вя щясяд  суйу иля йоьрулмуш олан Ъаваншир вя  Отузики ящалисинин црякляриндя ядавят алову шюлялянди вя бейинляринякин  щавасы щцъум етди. Онлар щямишя бу дювлятин  йох олмасы уьрунда сон дяряъя сяй вя гейрят  едирдиляр. Онлар Хямся мяликлярини дя юзляриня щяммясляк вя мцттяфиг етмишдиляр. О заман  бцтцн Ширванатда ябяди ихтийар сащиби вя щюкмран олан Щаъы Чялябийя яризяляр йаздылар. Она билдирдиляр ки, Пянащ хан бурада тахта чыхмыш, гала  вя сянэяр тикдирмишдир. Яэяр дяфиндя бир гядяр тяхир едился,  сонра онун гаршысында дурмаг мцмкцн олмайаъагдыр. Щаъы Чяляби дя бу щийляйя алданыб,  фитнякарлыьа башлады. Дярбянд, Ъар вя Балакянядяк бцтцн Ширванат гошунуну ъям етди. Сайсыз ясэяр вя щесабсыз   гошунла, там бир ъалал вя вясфяэялмяз  бир дябдябя иля эялиб Байат галасыны дюрд  бир тяряфдян мцщасиряйя алды.

     Русийа Гарабаь мяликляринин кюмяйиля бурада христиан “Албанийа” дювляти йаратмаг истяйирди. Ибращимхялил хан йцксяк дипломатик мящарят эюстяряряк дцшмян мяликляри Шушайа топлады вя бурада щябс етди. Лакин мяликляр щябсдян гачдылар вя Тифлися эяляряк, Гарабаь ханлыьына гаршы щазырланмыш гясди ЫЫ Иракли вя Эцръцстандакы рус нцмайяндяси полковник Бурнашовун кюмяйиля йериня йетирмяйя башладылар. Мцттяфигляр 1787 илин сентйабрында Эянъяйя йахынлашдылар. Лакин 1787–91 илляр Русийа Османлы мцщарибясинин башланмасы Гарабаь ханлыьына гаршы йцрцшцн дайандырылмасына сябяб олду. Беляликля, Ибращимхялил хан Гарабаь ханлыьынын бцтювлцйцнц вя мцстягиллийини сахлайа билди.

     Азярбайъан ханлыглары иля Османлы империйасы арасындакы мцнасибятляр дя хцсуси ящямиййятя малик иди. Османлы империйасы Гафгазда она гаршы йюнялмиш Русийа–Эцръцстан иттифагына гаршы мцсялман дювлятляринин иттифагыны йаратмаг истяйирди. Азярбайъан ханлыгларына елчиляр эюндярир, ханлары Русийайа гаршы мцбаризянин зярурилийиня инандырмаьа чалышырды. 1768–74 илляр Русийа–Османлы мцщарибясиндян сонра Османлы империйасы иля Азярбайъан ханлыглары арасында йахынлашма даща да эцълянди. Османлы дювляти Русийа иля мцнасибятлярин йенидян эярэинляшяъяйи тягдирдя Азярбайъан ханлыгларындан истифадя етмяк ниййятиндя иди. Ханларын бир чоху да Русийанын тяъавцзцнцн эенишляняъяйи тягдирдя Османлы империйасынын щимайясиня кечмяк ниййятиндя иди. Гарабаь, Шяки вя Губа ханлары бу мягсядля 1785 илдя Истанбула елчиляр эюндярмишдиляр.

     Ханлыгларда тясяррцфат щяйаты вя сосиал-игтисади мцнасибятляр. Дювлят идарячилийи. Ханлыгларын игтисади щяйатында ясас йери кянд тясяррцфаты тутурду. Айрыайры бюлэялярдя мцхтялиф сащяляр цзря ихтисаслашма эедирди. Гарабаь, Губа, Эянъя вя Шяки ханлыглары дянли биткиляр, Лянкяран, Шамахы ханлыглары вя Бярэцшад мащалы чялтик, Дярбянд, Губа вя Бакы ханлыглары гызылбойа, зяфяран, Шяки вя Шамахы яввялкитяк ипякчилик мяркязи иди. Баьчылыг вя бостанчылыг, демяк олар ки, бцтцн ханлыгларда йайылмышды. Эянъя, Шямкир, Хязярйаны яразиляр вя бязи башга йерлярдя якинчилик тядриъян тиъари сяъиййя алырды.

     Яввялки дюврлярдя олдуьу кими, якинчиликдя хыш вя котан ясас рол ойнайырды. Торпагларын беъярилмясиндя сцни сувармадан да истифадя олунурду. Кцр, Араз, Бярэцшад, Щякяри, Тяртяр вя б. чайлардан архлар чякилмишди. Гарабаь ханлыьында Кцряк архы, Лувар архы, Меймяня архы, Эовурарх вя с. вар иди. Суварма шябякясиндя кящризляр дя мцяййян йер тутурду.

     Кянд тясяррцфатынын диэяр ян мцщцм сащяси малдарлыг иди. Губа, Гарабаь, Ярдябил, Шамахы, Дярбянд, Салйан, Ъавад ясас малдарлыг бюлэяляри иди. Балыгчылыгла, ясасян, Хязяр дянизи вя Кцр чайы сащилляриндя йашайан ящали мяшьул олурду.

     Ханлыглар дюврцндя аграр мцнасибятляр сащясиндя ъидди дяйишикликляр баш вермяди. Дювлят (диван) вя сарай (хасс) торпаглары хан торпаглары адланмаьа башлады. Яввялки кими торпаг мцлкиййятинин формаларындан бири мцлк иди. Мцяййян хидмятляря эюря верилян шярти торпаг мцлкиййяти формасы – тийул эениш йайылмышды. Хан тийул веряркян, ону тялигя адлы сянядля рясмиляшдирирди. Нахчыван ханлыьында тийул нисбятян аз йайылмышды. Тийул тядриъян ирси характер алыр, онун мцлкя чеврилмяси баш верирди. Яввялки заманларда олдуьу кими, мцсялман мясъидляриня вя диэяр дини идаряляря мяхсус вягф торпаглары мювъуд иди. Торпагла бярабяр евляр, дцканлар, карвансаралар да вягф ола билярди. Вягф хан хязиняси хейриня верэи вя мцкялляфиййятлярдян азад иди. Кянд иъмасы – ъамаат торпаглары да мювъуд иди. Лакин тез-тез иъма торпагларынын зорла тутулмасы щаллары баш вердийиндян, онларын сащяси эетдикъя азалырды.

     Ханлыгларын йаранмасы онларын мяркязиня чеврилмиш шящярлярдя сяняткарлыьын вя тиъарятин инкишафына сябяб олду. 18 ясрин 1-ъи йарысында даьыдылмыш шящярляр бярпа едилмяйя вя щятта йени шящярляр салынмаьа башлады. Шящярлярин ящалиси о гядяр дя чох дейилди. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя Шамахыда 5–10 мин, Бакыда 4–5 мин, Шякидя 6 мин, Шуша вя Дярбянддя щяр бириндя 10 мин няфярядяк ящали йашайырды.

     Азярбайъанда кянд тясяррцфаты иля йанашы сяняткарлыгда да йцксялиш щисс олунурду. Ири сяняткар емалатханалары, ясасян, шящярлярдя йерляширди. Азярбайъанда тохуъулуг сяняти эениш йайылмышды.

    Бурада тохунан халчалар дцнйа базарында чох йцксяк гиймятляндирилирди. Шамахы вя Шяки шящярляриндя ипяк парча тохуъулуьу цстцнлцк тяшкил едирди. Шяки тикмяляри дя эениш йайылмышды. Метал емалы сащясиндя Лащыъ кянди бюйцк шющрят газанмышды. Бурада хянъяр, гылынъ вя чахмаглы силащлар, щятта кичик топлар – зумбярякляр щазырланырды. Шящярлярдя гызыл вя эцмцшдян зярэярлик мямулатлары дцзялдилирди.

     Гарабаь, Эянъя, Шамахы, Дярбянд, Ъавад кими малдарлыг бюлэяляриндя дяри емалы инкишаф етмишди. Сяняткарлыг емалатханаларында йящяр, башмаг, айаггабы, чарыг вя б. мящсуллар истещсал олунурду. Бакыда бойагчылыг, Тябриз вя Ярдябилдя йун вя ипяк парчалар, зярэярлик мямулатлары истещсалы инкишаф етмишди.

     Тиъарятин инкишафында мцяййян дяйишикликляр юзцнц эюстярирди. Ханлыгларарасы тиъарят ялагяляри эенишлянирди, лакин щялялик цмуммилли дахили базарын йаранмасы цчцн обйектив шяртляр йетишмямишди.

    Яввялляр олдуьу кими, Иран, Тцркийя, Русийа вя б. юлкялярля тиъарят апарылырды. 18 ясрин 2-ъи йарысында Азярбайъан ханлыгларынын юзцнямяхсус пул системи формалашмаьа башламышды. Ханлыгларын мяркязи шящярляриндя йарадылмыш зярбханаларда йалныз мис вя эцмцш пуллар кясилирди. Иран, рус, щолланд вя щинд пулларындан да истифадя едилирди.

     

     

    Ханлыгларда идарячилик ирси иди. Хан гейри-мящдуд щакимиййятя малик иди. Бир сыра ханлыгларда, о ъцмлядян Шяки, Шамахы, Губа вя Гарабаьда ханын йанында мяшвярятчи рол ойнайан диван вя йа шура фяалиййят эюстярирди. Диван мцщцм дювлят вязифялярини тутан шяхслярдян ибарят иди.

     Сарай мямурлары ичярисиндя вязир биринъи мювге тутурду. Сарайда вязирдян башга сяркяряли (малиййя ишляриня бахан), ешикаьасы (тясяррцфаты идаря едян), ямирахур (баш мещтяр), сандыгдар аьасы (хязинядар), анбардар аьасы вя диэяр вязифяляр дя мювъуд иди. Ханлыгда верэи топланмасына хцсуси фикир верилирди. Бу ишя наиб, йасавул, кяндхуда вя хцсуси олараг хан тяряфиндян тяйин олунан сяркярляр бахырдылар. Натурал верэилярин йыьылмасы иля дарьалар мяшьул олурдулар. Ханлыгларда ханын ямрляринин иърасына да дарьалар нязарят едирди. Ханлыгда гошун, ясасян, маафлар вя елатлардан тяшкил олунурду. Мцщарибяляр заманы гошунун сайы артырылырды. Дюйцшчцлярин силащландырылмасы вя хяръи ящалинин щесабына юдянилирди.

     Ханлыглар инзибати ъящятдян мащаллара бюлцнцрдц. Иряван ханлыьында 14, Шяки ханлыьында 8, Эянъя ханлыьында 5, Гарабаь ханлыьында 21, Губа ханлыьында 10, Нахчыван ханлыьында 5, Урмийа ханлыьында 14 мащал вар иди. Мащаллар юз нювбясиндя кяндляря бюлцнцрдц.

     Мащаллары ири торпаг сащибляриндян тяйин олунан мащал бяйляри вя йа наибляр идаря едирди. Бу вязифя ирси олса да, щяр дяфя хан тяряфиндян тясдиг едилирди. Кяндляр йцзбашы вя йа кяндхуда, шящярляр ися наиб, кялянтяр, йахуд галабяйи тяряфиндян идаря олунурду. Ханлыгда мямурларын мяваъиби хязиня цчцн топланан верэидян юдянилирди.

     Ханлыгларда цч нюв мящкямя  диван, шярият вя яснаф мящкямяляри вар иди. Онларын арасында башлыъа йери шярият мящкямяси тутурду. Бунунла йанашы ханын да бу сащядя мцстясна щцгугу вар иди. Бязян щаким функсийаларыны мащал бяйляри дя йериня йетирирдиляр.

     Азярбайъанда мцстягил ханлыгларын йаранмасы сосиал-зцмря гурулушунда да якс олунурду. Формалашмагда олан щаким зцмрянин башында хан дурурду. Хандан сонракы йерляри султан вя мяликляр тутурду. Бу титуллар ирси кечирди, лакин щяр бир щалда хан тяряфиндян тясдиг едилирди. Султанлар вя мяликляр эениш мящкямя вя инзибати щцгугларына малик идиляр.

     Али силкин ясас щиссясини бяйляр тяшкил едирди. Бу тябягя ирси вя мцяййян хидмятляр мцгабилиндя бяй адыны аланлардан ибарят иди. Вахтиля Иран шащларындан бяйлик титулу аланлар даща варлы вя нцфузлу идиляр. Онлар кяндлиляр цзяриндя инзибати щакимиййятя малик олмагла, щямчинин хана да хидмят едирдиляр. Бюйцк сийаси гцввя олан бяйляр хан щакимиййятинин ясасыны тяшкил едирдиляр.

     Газах, Шямшяддил вя Борчалыда кяндлярин идарясиня щцгугу оланлар аьа адланырды. Онлар да бяйляря верилян щцгуглара малик идиляр.

     Рущаниляр хцсуси зцмря тяшкил едирдиляр. Онлар верэи вя мцкялляфиййятлярдян азад идиляр. Али рущаниляр вягфлярин вя дини юдянълярин (зякат, хцмс вя с.) щесабына доланырдылар. Ашаьы рцтбяли рцщаниляр ися рцщаниликля йанашы, кянд тясяррцфаты вя башга ишлярля дя мяшьул олурдулар.

     Хцсуси имтийазлы тябягя – маафлар мювъуд идиляр. Онлар ханлыгда полис функсийасыны йериня йетирир, гошунун ясасыны тяшкил едирдиляр. Хан маафлара торпаг сащяляри баьышлайыр, онлары верэи вя мцкялляфиййятлярдян азад едирди. Адятян маафлыг ирсян кечирди.

     

    Ъямиййятин ашаьы зцмрясини кяндлиляр тяшкил едирди. Кяндлиляр щцгуги вя мцлки вязиййятляриня эюря ряиййят, рянъбяр, елат вя башгаларына бюлцнцрдц.

     Ряиййят кянд иъмасынын хана вя йа бяйляря, мяликляря, султанлара, аьалара мяхсус торпагларда йерляшмяляриндян асылы олараг хан (хязиня) вя сащибкар ряиййятиня бюлцнцрдц. Верэилярин мигдарынын дягиг мцяййян едилмямяси онларын топланмасы заманы ъидди юзбашыналыглара эятириб чыхарырды ки, бу да ряиййятин вязиййятини аьырлашдырырды.

     Рянъбяр юзцнцн торпаьы олмайан вя бяйин тясяррцфатында ишляйян кяндлиляря дейилирди. Онлара мящсулун, адятян, 1/3 щиссяси чатырды. Лянкяран ханлыьында беля кяндлиляри якяр адландырырдылар.

     Гарабаь, Шамахы, Ярдябил вя б. ханлыгларда малдарлыгла мяшьул олуб, йарымкючяри щяйат сцрян ящали елат адланырды. Елат ханын вя йа сащибкарын сцрцсцнц отарыр вя башга мцкялляфиййятляр йериня йетирир, пешкяш шяклиндя верэиляр верирди. Елатлар хан гошунунун ясас щиссясини тяшкил етдийиндян онларын верэи йцкц ряиййятляря нисбятян йцнэцл иди.

     Ъямиййятин сосиал-зцмря гурулушунда таъирляр, сяняткарлар вя шящяр йохсуллары да мцяййян йер тутурду.

     Кяндлилярин вя шящяр йохсулларынын аьыр вязиййяти бязян онлары щакимиййятя гаршы мцбаризяйя галдырырды. Бу мцбаризя мцхтялиф формаларда тязащцр едирди. Кяндлиляр етираз яламяти олараг чох заман юз йашайыш йерлярини тярк едиб эедир, бязи щалларда ися силаща ял атмалы олурдулар. Бцтювлцкдя, ханлыглар дюврц цчцн эениш синфи мцбаризя сяъиййяви дейилди. Бу, бир тяряфдян, йаделли ясарятдян хилас олмуш халгын верэи йцкцнцн нисбятян йцнэцлляшмяси иля, диэяр тяряфдян ися юлкянин ханлыглара парчаланмасы нятиъясиндя халг кцтляляринин бирляшмясинин чятинлийи иля баьлы иди.

     Ханлыглар дюврцндя мядяниййят. 18 ясрдя Азярбайъанын сийаси щяйатында ъяряйан едян щадисяляр, сосиал-игтисади сащядяки чятинликляр мядяниййятин инкишафыны мцяййян дяряъядя лянэится дя, бунунла беля ханлыгларын йаранмасы иля Шуша, Шяки, Губа вя б. шящярляр мцщцм мядяниййят мяркязляриня чеврилдиляр. Ханлыгларын мейдана эялмяси иля идаряетмя системиндя савадлы адамлара ещтийаъын артмасы мяктяб вя мядрясялярин бярпасыны зярури етди. Бу, маарифин мцяййян инкишафына сябяб олду.

     

     

    18 ясрдя Азярбайъан елминдя дя ирялиляйишляр мцшащидя олунурду. 18 ясрин 1-ъи йарысында Азярбайъан (тцрк) дилиндя йазылмыш “Ханедан-е Сяфяви” трактатында Сяфяви дювлятинин тяшяккцлцндян бящс олунурду. Ябдцрряззаг бяй Дцнбули “Мяасир-е султаниййя” (“Султан абидяляри”) кими мяшщур ясяриндя Азярбайъанда вя Иранда 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялиндя баш верян щадисяляри тясвир едирди.

     Мяшщур ъоьрафийашцнас алим Щаъы Зейналабдин Ширвани (1780–1837/38) 40 ил ярзиндя дцнйанын бир сыра юлкяляриня сяйащят етмиш вя гиймятли ясярляр йазмышдыр.

      Ханлыглар дюврцндя Азярбайъан йазылы ядябиййатында йени реалист мейилляр эцълянирди. Бу мейилляр Ариф Тябризи, Ариф Ширвани, Аьа Мясищ Ширвани вя башга шаирлярин йарадыъылыьында юзцнц эюстярирди. Молла Вяли Видади (1709–1809) вя узун мцддят Гарабаь ханынын вязири олмуш Молла Пянащ Вагифин (1717–97) йарадыъылыьы бу дювр ядябиййатынын зирвяси иди.

     18 ясрин яввялляриндя йашамыш Нишат Ширвани, Шакир Ширвани, Мящъур Ширвани вя б. йазылы ядябиййат янянялярини давам етдирирдиляр. Бу дювр шифащи халг поезийасынын ян эюркямли нцмайяндяляриндян бири Хястя Гасым иди.

     18 ясрдя, аз да олса, диггятялайиг мемарлыг абидяляри йарадылмышдыр. Бунлардан 1760 илдя Иряванда тикилмиш Эюй Мясъид, 1762 илдя Шякидя инша едилмиш Шяки хан сарайы дюврцн ян мяшщур абидяляридир. Азярбайъанын ъянуб ханлыгларында да бир сыра мемарлыг абидяляри инша едилмишди.

     Яд.: Я л и й е в Ф. М. ХВЫЫЫ ясрин икинъи йарысында Шимали Азярбайъан шящярляри. Б., 1960; А б д у л л а е в Г. Азербайджан в ХВЫЫЫ веке и его взаимоотношения с Россией. Б., 1965; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 3, Б., 1999; М у с т а ф а з а д я Т. Т. ХВЫЫЫ йцзиллик–ХЫХ йцзиллийин яввялляриндя Османлы–Азярбайъан мцнасибятляри. Б., 2002; Б а б а е в Э л ь г ю н . Из истории Гянджинского ханства. Б., 2003; М у с т а ф а з а д я Т. Т. Губа ханлыьы. Б., 2005.

    Тофиг Мустафазадя

    Азярбайъан 18 ясрин сонлары – 19 ясрин 20-ъи илляриндя. 1783 ил Эеорэийевск мцгавилясиндян сонра ЫЫ Иракли гарабаьлы Ибращимхялил ханы Эянъядян сыхышдырмаьа чалышырды. Бунун яксиня олараг, Ибращимхялил хан эцръц чарынын нцмайяндяляринин Эянъядян говулмасына наил олду. Явязиндя ЫЫ Иракли Русийанын щаким даиряляри иля бирликдя Гарабаьын христиан мяликлярини хана гаршы гызышдырмаьа башлады. Губалы Фятяли ханын юлцмцндян (1789) сонра Ибращимхялил хан ЫЫ Иракли иля мцнасибятлярини низамлайа билди.

    1787 илдя щакимиййятя эялян Ъавад хан мцстягил сийасят йеридяряк, Эянъя ханлыьынын Эцръцстандан номинал асылылыьына сон гойду.

    18 ясрин сонларына доьру Иранда Аьа Мящяммяд ханын башчылыьы иля мяркязляшдирилмиш дювлят йарадылды. О, Кярим хан Зяндин юлцмцндян (1779) сонра Тещрана эяляряк, бурада гошун йаратмаьа башлады вя мцяййян мцддятдян сонра Иранын фактики щакиминя чеврилди.

     90-ъы иллярин яввялляриндя Иранда мювгелярини мющкямляндирян Аьа Мящяммяд хан Азярбайъанын ъянуб ханлыгларыны табе етмяйя башлады. Садыг хан Шяггаги истисна олмагла, башга ханлар Аьа Мящяммяд хандан асылылыьы гябул етдиляр. Садыг ханын дайаьы олан Сяраб дармадаьын едилди. Сярабдан сонра Гарадаь, Хой табе олду. Урмийа яля кечирилди. Беляликля, ъянуб ханлыглары табе едилди. Лакин Лянкяран ханлыьынын ишьалы планы баш тутмады.

     Гаъарын щцъуму яряфясиндя Азярбайъанын шималында чох мцряккяб сийаси вязиййят мювъуд иди. Шимал-Шярги Азярбайъан торпагларыны бирляшдирян Губа ханлыьынын парчаланмасы нятиъясиндя ханлыглар арасында щяръярълик даща да артмышды. Бу дюврдя Азярбайъанын шималында щярби ъящятдян ян эцълц гурума чеврилмиш Гарабаь ханлыьынын башчысы Ибращим хан йаранмыш вязиййятдян истифадя едяряк, Эянъя торпагларыны юзцня табе етмяйя чалышырды. Губалы Шейхяли хан вя шякили Мящяммядщясян хан шамахылы Мустафа ханла ядавят апарырдылар. Шейхяли хан щям дя Бакы ханы иля чякиширди.

     

    Аьа Мящяммяд хан Гаъарын эцълянмяси вя Азярбайъанын шимал ханлыгларынын мцстягиллийини тящдид етмяси иля Гаъара дцшмян мювгедя олан ханлар даща фяал хариъи сийасят йеритмяйя башладылар.

     Гарабаь ханы Ибращимхялил хан вя Иряван ханы Мящяммяд хан Османлы империйасы иля дипломатик ялагяляр сахлайырдылар. Лакин обйектив чятинликляр цзцндян Османлы империйасы беля бир мягамда онлара йардым етмякдян чякинирди.

     Азярбайъан ханлары Аьа Мящяммяд ханын тяъавцзцндян горунмаг цчцн  маневр едяряк Русийа иля ялагяляри фяаллашдырмаьа мяъбур идиляр. ЫЫ Йекатерина щюкумяти Азярбайъан ханлыглары иля Эеорэийевск трактатына (1783) охшар сянядляр имзаламаг истяйирди. Лакин ханларда Русийайа етибар олмадыьындан, онлар беля бир мцгавилядян имтина етдиляр.

     Аьа Мящяммяд хан да щярби ямялиййатлара щазырлашмагла йанашы, дипломатик аддымлар да атырды. О, Османлы империйасы иля данышыглар апарырды. Гаъарын Ъянуби Гафгаза щцъумуну разылыгла гаршыламыш султан Шярги Эцръцстаны яля кечиряъяйи тягдирдя ону Иран шащы кими таныйаъаьыны билдирмишди. Аьа Мящяммяд хан Гаъар щямчинин Инэилтяря вя Франсанын кюмяйиня архаланмаьа чалышырды. 18 ясрин сонларында Русийанын эцълянмясиндян наращат олан Инэилтяря вя Франса Шяргдя Иран–Русийа вя Османлы–Русийа зиддиййятляринин кяскинляшмясиня, Османлы империйасы иля Иранын Русийайа гаршы бирэя чыхышынын тяшкилиня ъящд эюстярирдиляр.

     Русийа Иран вя Ъянуби Гафгаздакы щадисяляри диггятля изляйир, Гафгаздакы мювгелярини мющкямляндирмяк цчцн тядбирляр эюрцрдц. 1787–91 илляр Русийа–Османлы мцщарибяси Русийаны Ирана гаршы бир гядяр ещтийатлы давранмаьа мяъбур едирди. Йассы сцлщц (1791) баьландыгдан сонра Русийанын ял-голу ачылды. Гафгаздакы рус гошунларынын баш команданына бцтцн ханларын Русийанын али щакимиййятиня гябул олунаъаглары барядя мялумат верилмишди.

     Аьа Мящяммяд хан яввялъя динъ йолла Шимали Азярбайъан ханларыны табе етмяк истяди, бу баш тутмадыгда ися иримигйаслы щцъума щазырлашды. Бу мягсядля о, Ибращимхялил хана гиймятли бяхшишляр етди, Ибращимхялил хан да ямиси оьлу Ябдцлсямяд бяйи эиров кими Гаъарын йанына эюндярди. Аз сонра Ябдцлсямяд бяй юлдцрцлдц вя Аьа Мящяммяд хан онун йериня башга эиров истядикдя, Ибращимхялил хан имтина етди.

     Аьа Мящяммяд хан рядд ъавабы алдыгдан сонра бир нечя мин няфярлик дястяни Гарабаь вя Иряван цзяриня эюндярди. Щямин дястя Гарабаь вя Картли Кахетийа чарлыьынын бирляшмиш гцввяляри тяряфиндян мяьлуб едилди. Лянкяран ханлыьы щцъума мяруз галса да, табе олмады.

     1795 илдя Аьа Мящяммяд хан гяти щцъума кечди. Щямин илин йайында онун 80 (бязи гайнаглара эюря 85) минлик гошуну Ярдябили тутду. Бундан сонра орду цч щиссяйя бюлцндц. Биринъи дястя Муьан дцзц вя Ширвандан кечиб Даьыстана зярбя вурмалы, икинъи дястя Иряван ханлыьыны табе етмяли, цчцнъц дястя ися Гарабаь вя Эцръцстана щцъум етмяли иди. Цчцнъц дястяйя Аьа Мящяммядин юзц башчылыг едирди. Ибращимхялил хан Аьа Мящяммяд хана мане олмаг цчцн Худафярин кюрпцсцнц даьытмаьы ямр етди. Буну эюрян Аьа Мящяммяд цзян кюрпцляр щазырладараг, Араз чайыны кечди вя Шуша галасына тяряф щярякят етди. Биринъи ики дястя дя Аьа Мящяммяд ханын гцввяляри иля бирляшди.

     

    1795 ил ийунун ахырларында Шуша мцщасиряйя алынды, аз сонра Аьа Мящяммяд Ибращимхялил ханы йола эятирмяк цчцн данышыглара башлады. Ибращимхялил ханла Гаъарын елчиси Пиргулу хан арасында апарылан данышыглар щеч бир нятиъя вермядийиндян, 33 эцнлцк мцщасирядян сонра 1795 ил августун яввялляриндя Аьа Мящяммяд хан Эцръцстана йола дцшдц.

     Шушадан Аьдама эялян Аьа Мящяммяд Гаъара эянъяли Ъавад хан, шякили Мящяммядщясян хан, Ибращим ханын дцшмянляри Мялик Мяълум вя Абовун дястяляри дя гошулдулар. Августун 20-дя Аьдамдан чыхан гошун Тифлися доьру ирялиляди.

     Сийаси бющран кечирян Картли-Кахетийа чарлыьы Тифлисин мцдафиясини тяшкил едя билмяди. Бундан истифадя едян Аьа Мящяммяд хан 1795 ил сентйабрын 12-дя Тифлися дахил олду вя шящяри даьытды. Сяккиз эцн орада галдыгдан сонра ордунун тяъщизат вязиййятини, Шимали Гафгаздан рус гошунларынын щцъум тящлцкясини, Надирин нявяси Шащрух Мирзянин Хорасанда гийам галдырдыьыны нязяря алараг, Аьа Мящяммяд хан Эянъяйя чякилди.

     Аьа Мящяммяд хан Гаъарын гошунлары нойабрда Муьанда ъямляшди. О, Шушаны зябт етмяк мягсядиля Мустафа хан Дявялинин башчылыьы иля дястя эюндярди. Шякили Мящяммядщясян хан да юз дястяси иля Аьа Мящяммядин гошуну иля бирляшди. Иран гошунларынын бир дястяси Мустафа хан Дявялинин башчылыьы иля Шамахы ханлыьы цзяриня йериди. Шамахылы Мустафа хан Фит даьына чякиляряк 1796 илин февралына гядяр орада галды. Бирляшмиш гцввяляр Йени Шамахыйа дахил олуб, ону даьытдылар. Мустафа ханы мцщасиряйя аларкян гардашы Сялимин юзцнц Шякидя хан елан едяъяйи хябярини ешидян Мящяммядщясян хан тяъили эери гайытды. Бу арада Аьа Мящяммяд ханын сяркярдяси Мустафа хан Дявялинин зцлмцня таб эятирмяйян ящали ону гятля йетирди.

     Мящяммядщясян хан йенидян Аьа Мящяммяд ханын йанына дюняркян, йерли ящалинин, авар щакими Цммя ханын вя Ибращимхялил ханын кюмяйиндян истифадя едян Сялим 1795 илин декабрында юзцнц Шяки ханы елан етди вя Аьа Мящяммядин тягибиндян йаха гуртармаг цчцн “Эялясян-Эюрясян” галасына кючдц. Беляликля, Аьа Мящяммяд хан Гаъарын Шимали Азярбайъана йцрцшц уьурсуз олду. Эянъя ханлыьы истисна олмагла, ханлыгларын она табе едилмяси баш тутмады.

    Русийанын Шимали Азярбайъаны ишьал етмяк ъящдинин боша чыхмасы, Аьа Мящяммяд хан Гаъарын Тифлиси алыб даьытмасы Эцръцстаны мцдафия етмяйи ющдясиня эютцрмцш Русийанын нцфузуна бюйцк зярбя иди.

     ЫЫ Йекатерина Русийанын Шяргля баьлы сийасятини щяйата кечирмяк мягсядиля 1795 ил 16 нойабр тарихли фярманы иля Эцръцстанын, щабеля Ширван вя Бакынын “мцдафияси” барядя эюстяриш верди. Яслиндя мцдафия пярдяси алтында Шимали Азярбайъанын зябт едилмяси нязярдя тутулурду. 1795 ил нойабрын икинъи йарысында Русийа Эцръцстана щярби гцввя эюндярди. 1796 илин яввялляриндя эцръцлярин вя Ибращимхялил ханын бирляшмиш гцввяляри Эянъяни мцщасиряйя алды. Ъавад хан баъ вермякля шящяри даьынтыдан хилас етди.

     Рус команданлыьы Дярбянди яля кечирмяк цчцн эенерал-майор Савелйевин башчылыьы иля щярби гцввя эюндярди. Савелйев 1796 ил февралын 15-дя Дярбяндя чатды, лакин бурада эцълц мцгавимятя раст эялди. Губалы Шейхяли хан сарайындакы руспяряст гцввялярин ирадясиня ряьмян Дярбяндя эяляряк Табасаран газысы, Газыгумух вя Бакы ханларынын кюмяйиля шящярин мцдафиясини тяшкил етди.

     Онлара кюмяк етмякдян имтина едян Аьа Мящяммяд хан Гаъар ясас гцввяляри иля бирэя Ирана гайытды

     Зубовун йцрцшцня бюйцк ящямиййят верян ЫЫ Йекатерина мащиййят етибариля Ы Пйотрун манифестиня (1722) охшар сяняд щазырлады.

     

     Зубовун Гызылйар (Гызлар) йахынлыьындакы дцшярэясиндя ермяниляр дя вар иди. Онлардан бири – руслар тяряфиндян реэионда бялядчи кими истифадя олунан архийепископ И.А.Аргутински Ъянуби Гафгаз христианларыны, хцсусиля Гарабаь мяликлярини Русийа тяряфиня чякмяк мягсядиля онлара мяктубла мцраъият етди. О, мяктубунда бурада христиан дювляти йаратмаьын зярурилийиндян сюз ачырды.

     Зубов кифайят гядяр гцввя топладыгдан сонра апрелин 15-дя йола дцшдц вя Дярбянд ятрафында Савелйевин гцввяляри иля бирляшди. Майын яввялляриндя дцшмян Дярбяндя йахынлашды вя щийля ишлядяряк, шящяри зябт етди. Шящярин яля кечирилмясиндя мцдафиядяки чятинликлярля йанашы, ермянилярин сатгынлыьы да бюйцк рол ойнамышды.

     Шейхяли хан Зубовун щцзуруна эятирилди вя граф, императричя адындан онун баьышланаъаьыны вяд етди. Сонрадан Шейхяли хан щакимиййятдян кянар едилди вя онун бюйцк баъысы Пяриъя ханым Дярбяндя щаким тяйин олунду.

     Дярбянд зябт едилдикдян сонра рус гошунлары ъянуба ирялиляди. Ийунун 6-да Губа тутулду. Мцгавимятин файдасызлыьыны эюрян бакылы Щцсейнгулу хан ийунун 13-дя Бакы галасынын ачарыны Зубова тягдим етди. Эенерал-майор Рахмановун башчылыьы иля 3 пийада баталйону, 2 сцвари ескадрону вя 3 сящра топу Бакыйа эюндярилди. Рус гошунлары Бакыдан Шамахыйа доьру ирялилядиляр. Шейхяли хан гачды.

     

     

    Рус гошунлары яввялъя Гурдбулаг йахынлыьында, сонра Пирсаатда дцшярэя салдылар. Шимали Азярбайъан ханлары вя бязи Даьыстан щакимляри рус тяъавцзцня гаршы иттифаг йаратдылар. Зубова гаршы суи-гясд тяшкил олунду. Русийайа гачмыш вя Зубовун дцшярэясиндя олан Нуряли хана графы гятля йетирмяк тапшырылды. Тясадцф нятиъясиндя гясдин цстц ачылды. Нуряли хан щябс едиляряк Щяштярхана сцрэцн олунду. Лакин рус ишьалчыларына гаршы мцбаризя давам едирди. Бу мцбаризянин башчысы Шейхяли хан иди. О, шамахылы Мустафа хан, шякили Сялим хан вя Даьыстанын бязи щакимляри иля ялагя йаратмышды. Шейхяли хан Газыгумух ханы иля бирляшяряк сентйабрын сонунда Губа  ханлыьынын Алпан кянди йахынлыьында 500 няфярлик рус щярби дястясиня аьыр зярбя вурду.

     1796 ил октйабр айынын яввялляриндя Зубовун кюмяйиня кнйаз Сисиановун башчылыг етдийи йени щярби гцввя эялди. Октйабрын 21-дя эенерал Римски-Корсаковун башчылыг етдийи дястя Эянъяйя доьру йола дцшду. Эянъя тутулду. Рус команданлыьы тядриъян щярби ямялиййатлары Ъянуби Азярбайъана кечирмяк вя Аьа Мящяммяд хан Гаъара зярбя ендирмяк ниййятиндя иди.

     1796 илин нойабрында ЫЫ Йекатеринанын вяфаты вязиййяти дяйишди. Чар Ы Павел [1796–1801] Шимали Азярбайъандан рус гошунуну чыхармаг ямрини верди вя бу иш 1797 илин йазынадяк давам етди. Беляликля, Русийанын Азярбайъаны зябт етмяк цчцн эюстярдийи нювбяти ъящд дя нятиъясиз галды.

     Рус гошунлары Азярбайъан щцдудларыны тярк етдикдян сонра Аьа Мящяммяд хан Гаъар 1796 илдя юзцнц шащ елан етди. 1797 илин йазында Аьа Мящяммяд йенидян Шушайа щцъум етди. Аълыг вя хястяликлярин шиддятлянмяси иля шящяри мцдафия етмяйин мцмкцнсцзлцйцнц баша дцшян Ибращимхялил хан Шушаны тярк едяряк, юз аиляси иля бирликдя Ъар-Балакяня эетди.

     Ибращимхялил ханын Шушаны тярк етмясиндян хябяр тутан Аьа Мящяммяд шащ галанын мцдафиячиляриня мяктуб эюндяриб тяслим олмаларыны тяклиф етди. Мцгавимяти давам етдирмяйин ябяс олдуьуну эюрян шушалылар Аьа Мящяммяд шащ Гаъара шящярин аьсаггалларындан бири Щаъы Бабякля беля ъаваб эюндярдиляр: яэяр шащ 1795 илдяки мцгавимятя эюря онлары баьышлайарса, шушалылар галанын дарвазасыны ачарлар.

     Аьа Мящяммяд шащ Щаъы Бабякля шушалылара хябяр эюндярир ки, тяслим олсалар, онлара тохунмайаъаглар. Якс тягдирдя, “гала алындыгдан сонра, бцтцн кишиляр гырылаъаг, гадынлар сярбазлара вериляъяк, шящяр ися Кирман вя Тифлис кими даьыдылаъагдыр”.

     Шушалылар шаща инаныб гала дарвазаларыны ачдылар, Аьа Мящяммяд шащ ися вердийи вяди позараг, шящяри талан етмяк ямрини верди.

    Шушайа дахил олдугдан сонра Аьа Мящяммяд шащ бцтцн Шимали Азярбайъан ханларынын йанына эялмясини, йа да ян язиз адамларындан эиров эюндярилмясини ямр етди. Лакин ханлар шащын биринъи чаьырышына дярщал ъаваб вермядиляр. Бакылы Щцсейнгулу хан щятта ики “дявятдян” сонра беля Шушайа эетмяди. Беля олдугда, шащын гошунла эюндярдийи гасид “ханы эцъля щябс етди вя ону юзцнцн щюкмдарына чатдырды”. Руслары “гябул” етдийиня эюря Щцсейнгулу хан зиндана салынды.

     Мустафа хан гачдыгдан сонра Шамахыда юзцнц хан елан едян Гасым шаща табелийини билдирди. Лакин о, тезликля Мустафа хан тяряфиндян деврилди. Шяки ханы юзц шащын щцзуруна эетмяди, елчиляр васитясиля табелийини билдирди.

     Аьа Мящяммядин биринъи йцрцшц за-маны она кюмяк етмиш эянъяли Ъавад хан кечмиш хидмятляриня архайын олараг, шащын йанына эялди. Шащ ону да 1796 илдя рус гошунларына мцгавимят эюстярмядийиня эюря щябс етди.

     Чох кечмямиш Шушада Аьа Мящяммяд шаща гаршы суи-гясд тяшкил едилди вя о юлдцрцлдц (1797). “Батман Гылынъ” лягяби иля танынан Ибращимхялил ханын гардашы оьлу Мящяммяд бяй шащын башыны Ибращимхялил хана эюндярди. Аьа Мящяммяд шащын гятлиндян сонра Иранда щакимиййятя эялмиш онун гардашы оьлу Фятяли шащ [1797–1834] юз мювгейини мющкямляндирмякля мяшьул олдуьундан, мцяййян мцддят Шимали Азярбайъана гаршы щярби гцввя тятбиг етмяди.

     Лакин Шимали Азярбайъан ханлыглары бу ъцр ялверишли шяраитдян гцввяляри бирляшдирмяк цчцн истифадя етмяк явязиня, бир-бириня гаршы йенидян ара мцщарибяляриня башладылар.

     Шимали Азярбайъанын Русийа тяряфиндян ишьалынын башланмасы. Аьа Мящяммяд шащ Гаъар гятля йетирилдикдян сонра Ибращим ханын гардашы оьлу Мящяммяд бяй Шушада щакимиййяти яля кечирди. Аз 

    сонра Ибращимхялил хан йахын адамлары иля бирликдя Шушайа гайытды. Мящяммяд бяй шякили Мящяммядщясян ханын йанына гачды. Лакин Мящяммядщясян хан ону тутду вя шамахылы Мустафа хана верди. О ися Мящяммяд бяйи юлдцрдц. Беляликля, Мустафа хан Шяки ханы Сялим ханы Шякидян говуб онун гардашы кор Мящяммядщясян ханы щакимиййятя эятирдийиня, щям дя Мящяммяд бяйи гятля йетирдийиня эюря Гарабаь ханынын дцшмяниня чеврилди. Мящяммядщясян хан вя Ъавад хан да яввялки дцшмянчилийи давам етдирирдиляр.

     

    Бакы ханлыьында Щцсейнгулу хан вя ЫЫ Мирзя Мящяммяд хан арасында эедян мцбаризя ханлыьын бюлцшдцрцлмяси иля нятиъялянди.

     Тябриз вя Хой ханлыгларыны идаря едян Ъяфяргулу хан Дцнбули Сяраба щцъум едяряк ораны виран гойду. О, дцшмяни Садыг ханла бирляшиб шаща гаршы чыхды. Лакин Садыг хан орада юлдцрцлдц.

    Шащын оьлу Аббас Мирзя Ъяфяргулу ханы мяьлуб едяряк Макуйа, орадан да Тцркийя сярщядиня говду.

     Губалы Шейхяли хан, шамахылы Мустафа хан вя Лянкяран ханлыьынын щакими Мир Мустафа хан арасында да зиддиййятляр кяскинляшди. Шейхяли хан Салйаны тутду, лакин ораны тярк етдикдя Мир Мустафа хан Салйаны яля кечирди.

     Ханлыгларын апардыьы мцщарибяляр ящалини динъ ямякдян айырыр, игтисадиййата аьыр зярбя вурурду. 1799 илдя Ширванда баш вермиш таун хястялийи кцтляви инсан тяляфаты иля нятиъялянмишди. Ара мцщарибяляри, аьыр сосиалгтисади вязиййят юлкяни тагятдян салыр, онун хариъи тяъавцз обйектиня чеврилмясиня шяраит йарадырды.

     18 ясрин сону–19 ясрин яввялляриндя бейнялхалг шяраит дя Азярбайъан цчцн чох ялверишсиз олду. Ы Павелин щакимиййятинин ахырынъы илляриндя Русийа–Инэилтяря мцнасибятляринин кяскинляшмяси зямининдя Русийа–Франса йахынлашмасы башланмышды. Ы Павелин 1801 илдя юлдцрцлмяси иля Русийа–Инэилтяря мцнасибятляри низама салынды. Русийа–Инэилтяря йахынлашмасы инэилислярин Ирандакы сийасятинин зяифлямясиня сябяб олду. Бундан истифадя едян Франса Иранда цстцнлцйя наил олду.

     Беля бир зиддиййятли вя гейри-сабит бейнялхалг шяраитдя Ъянуби Гафгаз, о ъцмлядян Азярбайъан бейнялхалг мцнасибятлярдя мцщцм йер тутурду. Бу, Азярбайъанын мцщцм стратежи мювгейи вя башга амиллярля баьлы иди.

     Азярбайъан ханлыглары юз щакимиййятлярини горуйуб сахламаг цчцн юлкяйя эюз дикмиш Русийа, Иран, Османлы дювляти, Инэилтяря вя Франса арасында маневр едирдиляр. Бу дюврдя Азярбайъан цчцн ясас тящлцкя шималда Русийа иди.

     Иранда щакимиййятя кечмиш Фятяли шащын башлыъа гайьысы мяркязи щакимиййяти мющкямляндирмяк иди вя щялялик Шимали Азярбайъан ханлары иля динъ мцнасибятляр йаратмаьа чалышырды. Османлы дювляти дя зяиф олдуьундан бу дюврдя ишьалчы сийасят йеритмирди.

     1801 ил сентйабрын 12-дя рус чары Ы Александр Шярги Эцръцстанын Русийайа бирляшдирилмяси щаггында манифест вя фярман верди. Картли-Кахетийа чарлыьындан вассал асылылыьында олан Азярбайъан торпаглары – Газах, Борчалы вя Шямшяддил султанлыглары да Русийайа бирляшдирилди. Багратионлар сцлаляси щакимиййятдян узаглашдырылды, Картли-Кахетийа чарлыьы ляьв едилди, Тифлис губернийасы йарадылды. 1803–04 иллярдя Мингрелийа вя Гурийа, щямчинин Имеретийа Русийанын щимайясиня кечди. Беляликля, Русийа Ъянуби Гафгазы яля кечирмяк цчцн ялверишли стратежи мювге ялдя етди.

     1802 ил сентйабрын 11-дя П.Д.Сисиановун Гафгаза баш командан тяйин едилмяси иля Русийанын Азярбайъаны ишьал планынын щяйата кечирилмяси сцрятлянди. Сисиановун бу вязифяйя тяйин едилмяси тясадцфи дейилди. Юзцндян разы, щям дя гяддар бир щярбчи олан эцръц ясилли Сисианов В.Зубовун йцрцшцндя (1796–97) иштирак етмиш, Бакы галасынын коменданты олмушду.

     Ы Александрын тапшырыьы иля Сисианов 1802 илин декабрында Эеорэийевскдя ханларла данышыглара башлады. Эюрцшя Губа, Дярбянд, Лянкяран ханлары вя Даьыстанын бязи щакимляри эялмишдиляр. Декабрын 26-да имзаланмыш мцгавиляйя эюря, онлар ара мцщарибяляри апармамалы, ортайа чыхан мцбащисяляри динъ йолла щялл етмяли идиляр. Иранын щцъум едяъяйи тягдирдя она гаршы бирэя чыхыш етмяк айрыъа гейд олунмушду. Мцгавилядя тиъарятин инкишаф етдирилмясиндян, дянизчиликля баьлы мясялялярдян вя с. Бящс олунурду.

     

     

    1803 илдя Бакы ханлыьы иля дя беля бир мцгавиля имзаланды.

     Эеорэийевск мцгавиляси баьландыьы вахтдан ящямиййятсиз бир сянядя чеврилди, чцнки мцгавиляйя гошулан Шимали Азярбайъан ханлыглары Иранын дейил, мящз Русийанын тяъавцзцня мяруз галдылар.

     Русийа Шярги Эцръцстанда мющкямлянян кими Шимали Азярбайъан торпагларынын ишьалына башлады. Илк зярбя щярбистратежи ящямиййятли Ъар-Балакяня ендирилди. Ъар-Балакян рус гошунларынын Азярбайъанын ичяриляриня доьру ирялилямясиндя манея олуб, Иран вя Османлы дювлятинин Русийайа гаршы мцбаризясиндя мцщцм рол ойнайырды. Шярги Эцръцстанда щакимиййятинин итирилмясини истямяйян вя Русийайа гаршы мцбаризяни давам етдирян эцръц шащзадяси Александр да Ъарда иди.

     Сисиановун эюстяриши иля эенерал Гулйаков 8 топ, 1500 пийада, 200 казак вя 4500 эцръц милисиндян ибарят бир гцввя иля 1803 ил мартын 2-дя Ъар-Балакяня щцъум етди. Мартын 8-дя Балакян тутулду вя даьыдылды. Ултиматум алан Ъар мартын 29-да тяслим олду. Апрелин 12-дя Тифлисдя Русийа иля Ъар-Балакян арасында “Андлы ющдялик” имзаланды. Ъамаат 220 пуд барама вермяли, Тифлися эировлар эюндярмяли вя яразисиндя рус гошунларыны йерляшдирмяли иди. Ъар-Балакянин тутулмасы Азярбайъанын сонракы ишьалыны нисбятян асанлашдырды.

     Русийа мцяййян едилмиш бараманы вахтында ала билмядийиндян Сисианов 1804 илин яввялиндя Гулйакову 2500 няфярлик гцввя иля йенидян Ъар-Балакяня эюндярди. Сакинлярин тярк етдийи Ъар тутулду. Гулйаков тягибляря башлады, лакин 1804 ил йанварын 15-дя ъарлылар тяряфиндян юлдцрцлдц. Сисианов Ъар-Балакян ъамааты иля йенидян барышыг баьламалы олду.

     

    Сисиановун щярби-стратежи планында мцщцм йери Эянъя тяшкил едирди. Бу шящяри тутмаг цчцн ермянилярдян дя истифадя етмяк нязярдя тутулурду. Онлара “Русийанын мцдафияси цчцн” айаьа галхмаг барядя мцраъият едилмишди. Яввялъя динъ йолла Эянъяни яля кечирмяйя ъящд эюстярян Сисианов Ъавад хана щядяляйиъи мяктублар йазараг, галанын тяслим олунмасыны тяляб етди.

     Ъавад хан Сисианова лайигли ъаваб эюндярди: “О ки галды шящярин тящвил верилмясиня, хам хяйалдан ял чяк. Эянъяйя йалныз мейитимин цстцндян кечиб эиря билярсян. Билдин? Мян юляндян сонра. Юзэя ъцр йох”.

     Беля олдугда рус гошунлары щцъума кечди. Гошунун тяркибиндя 11 топу олан 6 пийада баталйону, 3 ескадрон вя 200дян чох казак вар иди. Илк дюйцш Эянъянин ики верстлийиндяки Гуругобу адлы йердя баш верди. Ъавад хан ъидди мцгавимят эюстярди, лакин Эянъя галасына чякилмяли олду.

     

    1804 ил йанварын 2-дян 3-ня кечян эеъя дцшмян ики дястяйя бюлцняряк галайа щцъума кечди. Бир дястя эенерал С.А.Портнйакинин башчылыьы иля Гарабаь гапысы, диэяр дястя ися Тифлис гапысы тяряфдян щямля едирди. Ъавад ханын ясас гцввяляри ики дяфя Портнйакинин щцъумуну дяф едя билди, йалныз цчцнъц щямлядя дцшмянляр шящяря дахил олдулар. Руслар ясас гцлляни тутдугдан сонра дюйцш даща да шиддятлянди. Мцдафиячилярин юн сырасында олан Ъавад хан йараландыьына бахмайараг, сон няфясинядяк ялиндя гылынъ дцшмянля дюйцшдц. Ъавад ханын оьлу Щцсейнгулу аьа да дюйцшдя щялак олду. Вурушма Эянъянин кцчяляриндя давам етди. Эянъя дюйцшцндя 1500-дян чох адам щялак олду.

     Эянъя зябт едилдикдян сонра галанын мцдафиячиляри арасында олан Ъавад ханын арвады Бяйимханым яринин вя оьлунун мейитляринин дюйцш мейданындан сарайа эятирилмясиня наил олду. Ханын ъяназяси олан отаьа эирян Сисианову Бяйимханым юлдцрмяйя ъящд етмишди.

     Ъавад хан вя онун оьлу Шащ Аббас мясъидинин щяйятиндя дяфн едилдиляр.

     Эянъянин ишьалы Русийа цчцн чох ящямиййятли иди. Азярбайъанын диэяр ханлыгларынын талейи дя артыг щялл олунмушду. Чар щюкумяти Эянъя ханлыьы цзяриндя чятинликля газандыьы гялябяни йцксяк гиймятляндиряряк бу мцнасибятля хцсуси медал тясис етмишди. Эянъя ханлыьы ляьв едилди, шящяр чарича Йелизавета Алексейевнанын шяряфиня Йелизаветпол адландырылды. Эянъя сюзцнц дилиня эятирянляр ъяримя олунурдулар.

     1804–13 илляр Русийа–Иран мцщарибяси. Эцлцстан мцгавиляси. Эянъянин ишьалы вя рус гошунларынын эетдикъя Азярбайъанын ичяриляриня доьру щярякят етмяси Ъянуби Гафгаза иддиа едян Иранын кяскин мцгавимятиня раст эялди. Бейнялхалг шяраит Иранын Русийайа гаршы чыхмасы цчцн ялверишли иди.

     1804 илин майында шащ щюкумяти рус гошунларынын Ъянуби Гафгаздан чыхарылмасыны тяляб етди. Русийа бу тялябя рядд ъавабы верди вя 1804 ил ийунун 16-да ики дювлят арасында мцщарибя башланды.

     Иран гошунларына шащын оьлу Аббас Мирзя башчылыг едирди. 1804 ил йайын яввялляриндя рус гошунлары Иряван ханлыьына доьру щярякят етди. Ийул айы ярзиндя тяряфляр арасында цч дюйцш олду, рус гошуну Иряван галасыны тута билмяйиб эери чякилди.

     

    Ейни заманда, Русийа Азярбайъан ханларыны юзцня табе етмяк ишини сцрятляндирди. Сисианов гарабаьлы Ибращимхялил хана тязйиги эцъляндирди. Ики эцълц дювлятин арасында галан Ибращимхялил хан вязиййятдян чыхыш йолуну бунлардан ян эцълцсцнцн – Русийанын али щакимиййятини гябул етмякдя эюрдц.

     1805 ил майын 14-дя Сисиановун Эянъя йахынлыьындакы Кцрякчай дцшярэясиндя Гарабаь ханлыьы иля Русийа арасында 11 маддядян ибарят мцгавиля баьланды. Гарабаь ханы Русийа чарынын вассалы олмаьа разылыг верир, мцстягил хариъи сийасят щцгугундан имтина едир, чар хязинясиня щяр ил 8 мин червон вермяйи ющдясиня эютцрцрдц. Ханлыг дахили идаряетмядя мцстягиллийини сахлайырды. Иран гошунларындан ханлыьы мцдафия етмяк цчцн майор Лисаневичин башчылыг етдийи рус щярби дястяси Шушада йерляшдирилди.

     "Андлы ющдялик". (Кцрякчай мцгавиляси). 5-ъи маддя И.Я.-и Шушалы вя Гарабаьлы Ибращим ханын юлкяси цзяриндя юзцнцн али йеэаня  щакимиййятинин танынмасыны разылыгла  гябул едяряк, юзцнцн вя варисляринин  адындан сюз верир: 1) щямин юлкянин  халгларыны бюйцк Русийа империйасынын сакинляриндян аз да олса айырмайараг юз тябяяляри сайаъагдыр.  2) Ибращим хан зати-алиляринин вя онун  оъаьындан олан варислярин вя архасынын  Гарабаь ханлыьы цзяриндя щакимиййяти  Дяйишилмяз сахланылаъагдыр.  3) Дахили идаряетмя иля баьлы щакимиййят  ишляри, мящкямя вя диванхана ишляри, бунунла  йанашы юлкядян йыьылан эялир зати-алиляринин (ханын)  сялащиййятиндя галаъагдыр. 4) Затиалиляринин  вя онун сцлалясинин, еляъя дя онун юлкясинин  горунмасы цчцн Шуша галасына 500 няфярлик  Русийа гошуну гярарэащ вя баш забитляри иля, [щабеля] топларла бирликдя йеридиляъяк, ъидди мцдафия цчцн ися Эцръцстан Баш щакими шяраит вя ещтийаъа эюря бу дястяни эцъляндиряъяк вя зати-алиляринин  юлкясини бцтцн Русийа империйасына мяхсус  олан бир юлкя кими щярби гцввя иля мцдафия  едяъякдир.

     1805 ил майын 21-дя шякили Сялим ханла да тяхминян ейни мязмунда мцгавиля баьланды. Лакин Гарабаь ханлыьындан фяргли олараг, Шяки ханлыьы чар хязинясиня илдя 7 мин червон вермяли иди; рус гошунларынын йерляшмяси цчцн бурада айрыъа гала тикмяк нязярдя тутулурду.

     Гарабаьла мцгавиля Русийанын Азярбайъандакы стратежи мювгейини мющкямляндирирди. Буна эюря дя Иран ясас щцъумуну Гарабаьа тяряф йюнялтди. Ийунун 11-дя Ъябрайыл йахынлыьында, ийунун 21-дя ися Ясэяран йахынлыьында дюйцш баш верди. Рус дястяляриня полковник П.Корйаэин башчылыг едирди. Онун дястяляри мцщасиряйя дцшдц вя Корйаэин Эянъяйя гачмагла ъаныны гуртарды. Ийунун 8-дя Иран гошуну Ясэяраны алды.

     1805 ил декабрын 27-дя Шамахы ханы Мустафа хан да мцгавиля баьламаьа мяъбур едилди. О, илдя 8 мин червон вермяли, Ширвандан кечян карванларын тящлцкясизлийини тямин етмяли иди. Ъавадда рус щярби мянтягясинин йарадылмасы нязярдя тутулурду. Шамахы ханлыьынын Русийайа гатылмасы Бакы ханлыьынын ишьалыны асанлашдырды.

     1805 илин яввялляриндя Эиланы тутмаг цчцн эюндярилмиш рус донанмасы эери гайыдаркян Бакыны тутмалы иди. Августун 12-дя рус гошуну Бакыйа йахынлашды. Галаны тяслим етмяк тяклифиня рядд ъавабы алындыгдан сонра гала атяшя тутулду. Августун 22-дя шящяр мцщасиряйя алынды, анъаг Урмийа вя Губадан Бакы ханлыьына кюмяк эялмяси горхусу рус гошунуну Сары адасына чякилмяйя мяъбур етди. Бакылы Щцсейнгулу ханла данышыглар апармаьа эялян Сисианов 1806 ил февралын 8-дя гятля йетирилди.

     Сисиановун юлцмцндян сонра онун гошунлары да Сары адасына апарылды. Ъянуби Гафгазда вязиййят эярэинляшди.

     1806 илин йайында 20 минлик Иран ордусунун Аббас Мирзянин башчылыьы иля Шушайа щцъуму нятиъя вермядийиндян, фцрсят Шушадакы рус гарнизонунун ряиси майор Лисаневичин ялиня кечди. О, эюрцнмямиш гяддарлыгла Ибращимхялил ханы аиля цзвляри иля бирликдя гятля йетирди.

     Тезликля рус ордусу юз мювгейини мющкямляндирди. Ханашин ашырымында Иран гошунлары мяьлубиййятя уьрадылды. 1806 илин ийулунда рус гошунлары Дярбянди, октйабрын 3-дя ися Бакыны зябт етдиляр. Щцсейнгулу хан аиляси иля бирликдя Гарабаьа, орадан да Ирана гачды. Аз сонра Губа ханлыьы да яля кечирилди. Дярбянд вя Губа яввялъя Тярки шамхалынын щакимиййятиня верилди, сонра ися яйалятя чеврилди. Беляликля, 1806 иля кими Шимали

    Азярбайъанын бюйцк щиссяси Русийанын щакимиййяти алтына кечди.

     Русийанын Азярбайъандакы ишьалчылыг сийасяти юлкядя азадлыг щярякатына сябяб олду. Губалы Шейхяли хан чаризмя гаршы хцсусиля фяал мцбаризя апарырды. Шяки ханы Сялим хан да Шякидяки рус гарнизонуну мящв етди (Ибращим ханын арвады олан Сялим ханын баъысы яри иля бирликдя гятля йетирилмишди). Лакин 1806 илин октйабрында Шяки йахынлыьындакы дюйцшдя Сялим ханын гцввяляри дармадаьын едилди, рус гошуну щцъумла шящяри алды. Ханлыьы идаря етмяк цчцн йерли бяйлярдян ибарят мцвяггяти идаря йарадылды. 1806 илдя ЪарБалакян цсйаны да амансызлыгла йатырылды.

     Гафгаздакы рус гошунларынын йени баш команданы эенерал Гудович йерли идаря системиндя мцяййян дяйишикликляр етмяйя мяъбур олду. Бу, Сисиановун руслашдырма сийасятиндян фярглянирди. Мяс., Ъяфяргулу хан Хойлу Шяки ханлыьынын щакими тяйин едилди. Хойдан Шякийя кючцрцлмцш ящали йени салынмыш Йеникянд, Ъяфярабад вя башга кяндлярдя мяскунлашдылар.

    Русийа–Иран ъябщясиндя дюйцшляр давам едирди. Иряваны тутмаг рус гошуну цчцн башлыъа вязифя кими галырды. 1808 илин пайызында Иряван шящяри мцщасиряйя алынды. Гудович эенерал Неболсиня Нахчываны тутмаьы щяваля етди. Октйабрын сонунда Нахчыван тутулду. Лакин рус гошуну Иряванда уьурсузлуьа дцчар олуб Нахчываны да тярк етди. 1808 ил кампанийасынын мцвяффягиййятсизлийиня эюря эенерал Гудовичи эенерал Тормосов явязляди.

     

    1809 ил августун орталарында Аббас Мирзя Аразы кечяряк, Эянъя йахынлыьындакы Аьбулаьа йахынлашды, лакин Эянъяни тута билмяйиб Ирявана чякилди. Бу заман Ясэяранда йенидян сцлщ щаггында данышыглар башланды. Лакин Лянкяран ханлыьынын кимя верилмяси барядя мцбащисядя разылыг ялдя едилмядийиндян, данышыглара ара верилди. 1809 илин сентйабрында Иран гошунлары бу ханлыьа сохулду вя Лянкяраны даьытды.

     1810 илин августунда Иран вя Османлы дювляти арасында Русийайа гаршы щярби иттифаг баьланса да, бунун Ирана реал кюмяйи олмады. Иран сцлщ данышыгларына башламаьы гярара алды.

     

    1812 илин апрелиндя эенерал Тормосову явяз едян Ртишшев статус-кво ясасында Иранла мцгавиля баьламаг щаггында эюстяриш алды. Лакин бу дяфя дя данышыглар баш тутмады.

     1812 илин йайында Наполеонун Русийайа щцъумундан истифадя едян Иран хейли фяаллашды. Аббас Мирзя 20 минлик орду иля Худафяриндян кечяряк Шащбулаьа гядяр ирялиляди. Лакин эенерал П.С.Котлйаревски ону эери отуртду. 1812 ил октйабрын 18-дя Асландцз дюйцшцндя Аббас Мирзянин гцввяляри мяьлубиййятя уьрады. 1813 ил йанварын 1-дя Лянкяран рус гошуну тяряфиндян алынды.

     Иран Русийа иля данышыглара башлады. 1813 ил октйабрын 12-дя Эцлцстанда (Гарабаь) мцгавиля имзаланды. Мцгавиляйя эюря, Нахчыван вя Иряван ханлыгларындан башга бцтцн Шимали Азярбайъан торпаглары Русийанын щакимиййяти алтына кечди, Русийа Хязяр дянизиндя там щюкмранлыьа наил олду.

     Шимали Азярбайъанда Русийанын ишьал режиминин гурулмасы. Русийа Азярбайъан торпагларыны яля кечирдикъя, ишьал режимини мющкямляндирир, щярби-стратежи мягсядляря хидмят едян идарячилик системи йарадырды.

     Илк вахтлар Азярбайъанын гярб торпаглары Шярги Эцръцстанын идаря системиня дахил едилди. 1801 ил 12 сентйабр тарихли Ясаснамяйя эюря, али щярби вя мцлки идаряетмя Гафгаздакы рус гошунларынын баш команданына мяхсус иди. 1801 илин майында Али Эцръц щюкумяти йарадылды. Бу щюкумят Азярбайъан торпаглары щесабына яразисинин эенишляндирилмясиня ъящд эюстярирди.

     1804 илдя Эянъя ханлыьы ишьал едилдикдян сонра бурада ханлыьын йериндя йарадылмыш Йелизаветпол гязасы Эцръцстанын тяркибиня гатылды. Гязаны комендант идаря едирди. Бакы вя Губа ханлыглары да ляьв едиляряк яйалятя чеврилдиляр.

     1819 илин ийулунда шякили Исмайыл ханын юлцмцндян сонра Шяки ханлыьы ляьв едилди. Эенерал А.П.Йермоловун Шамахы, Гарабаь вя Лянкяран ханларына гаршы тяхрибатлары Мустафа ханын, Мещдигулу ханын вя Мир Щясян ханын хариъя гачмалары иля нятиъялянди. 1820 илдя Шамахы, 1822 илдя Гарабаь, 1826 илдя ися Лянкяран ханлыглары ляьв едиляряк яйалятя чеврилдиляр вя яйалятляр даирядя бирляшдирилдиляр. Шяки, Шамахы, Гарабаь вя Талыш яйалятляри мяркязи Шушада йерляшян вя “Мцсялман даиряси” адландырылан щярби даиряйя, Бакы вя Губа яйалятляри ися мяркязи Дярбянддя йерляшян Даьыстан щярби даирясиня дахил идиляр.

     Эцлцстан мцгавиляси баьландыгдан сонра чаризмин Азярбайъан ханлыгларыны ляьв етмяк сийасяти йерли халгын дювлятчилик янянясиня сон гоймаг, Азярбайъанын Русийа империйасынын тяркиб щиссясиня чеврилмясини сцрятляндирмяк мягсядини эцдцрдц.

     Даиряляря щярби даиря ряисляри, яйалятляря комендантлар башчылыг едирдиляр. Комендантларын щцгуг вя сялащиййятляринин дягиг мцяййян едилмямяси онларын юзбашыналыьына шяраит йарадырды. Яйалятляри идаря едян, демяк олар ки, гейри-мящдуд сялащиййятли комендантлар йалныз юлцм ъязасы вермяк щцгугуна малик дейилдиляр. Комендант цсули-идаряси дахили идарячиликдя ханлыг системинин ясасларыны сахлайырды. Комендантлар торпаг сащиблярини мцлкиййят щцгугундан мящрум едир, онлара садиг оланлара ися торпаг сащяляри баьышлайырдылар. Бу, али силкин нцмайяндялярини чаризмдян асылы вязиййятдя сахламаьа кюмяк едирди.

     

    Русийа ишьал етдийи торпагларда сосиал-игтисади сащядя дя мювгейини мющкямляндирирди. Метрополийанын ещтийаъларыны юдямякдян ютрц мцщарибя нятиъясиндя виран едилмиш тясяррцфат бярпа олунурду. Бу мягсядля щяйата кечирилян илк тядбирлярдян бири йашайыш йерляриндян дидярэин дцшмцш ящалинин эери гайтарылмасы олду. 1812 илин нойабрында Йелизаветпол даирясиня 2 мин сакин гайтарылмышды.

    Мцщарибядян сонракы цч ил ярзиндя Гарабаь ханлыьына мин аиля гайытмышды.

     Шимали Азярбайъандакы рус ордусуну ярзаг вя сурсатла тямин етмяк мягсядиля тахыл уъуз гиймятя алыныр вя йа мцсадиря едилирди.

     Русийа сянайесинин ещтийаъларыны юдямяк цчцн ипякчилийя хцсуси диггят йетирилирди. Русийайа ипяк апарылмасы илбяил артырды: 1822 илдя Шяки яйалятиндян Русийайа 1,8 мин пуд, 1827 илдя ися 8 мин пуд хам ипяк апарылмышды.

     Нефт гуйулары, дуз мядянляри вя балыг вятяэяляри хязинянин ихтийарына кечмишди. Щямин сащяляр мцяййян щагг мцгабилиндя варлы адамлара иъаряйя (мцгаитяйя) верилирди. Зяйлик кяндиндяки (Эянъя йахынлыьында) зяй йатаглары да иъаряйя верилмишди.

     Чаризмин Азярбайъандакы тиъарятэюмрцк сийасяти дя мцстямлякячи мащиййят дашыйырды. 1821 илин октйабр айындан Шимали Азярбайъан вя Эцръцстана эятирилян хариъи маллара 5 фаизли эюмрцк рцсуму тятбиг едилирди. Ханлыглар дюврцндяки дахили ращдар вя эюмрцк йыьмалары галмагда давам едирди.

     Русийанын Азярбайъанда йеритдийи мцстямлякячилик сийасятинин христиан яйалятляриня нисбятян даща аьыр олмасы йерли щаким зцмряйя мцнасибятдя дя юзцнц эюстярирди. Беля ки, эцръц задяэанлары рус задяэанлары иля бярабяр щцгуглара малик олдуглары щалда, али мцсялман зцмрясиня беля щцгуг верилмирди.

     1826–28 илляр Русийа–Иран мцщарибяси. Тцркмянчай мцгавиляси. Русийа ясас Авропа дювлятляри иля бирликдя Наполеоnу мяьлуб етдикдян сонра Османлы дювляти вя Ирана гаршы ишьалчылыг сийасятини эцъляндирди. 19 ясрин 20-ъи илляриндя дцнйа сийасятиндя Русийанын ясас рягиби олан Инэилтярянин, щямчинин Османлы дювляти вя Иранын якс сийасяти фяаллашды.

     Инэилтяря Ираны Русийайа гаршы гоймаьа чалышырды. 1814 илдя Инэилтяря иля Иран арасында Тещран мцгавиляси баьландыгдан сонра Инэилтярянин Иранда мювгейи мющкямлянди. Иран силащлы гцввяляриндя инэилис забитляринин ролу артды.

     1813 илдян сонракы дюврдя Русийа–Иран мцнасибятляри эярэин олараг галырды. Иран мяьлубиййятля разылашмыр, Русийа ися йени торпаглар яля кечирмяк цчцн мцщарибяни давам етдирмяк истяйирди. 1825 ил декабрын 14-дя Санкт-Петербургдакы цсйан щаггында хябяр Тещрана чатдыгда шащ щюкумяти буну ялверишли мягам щесаб едяряк мцщарибяйя башламаьы гярара алды. 1826 илин ийулунда Иран гошунларынын щцъуму иля икинъи Русийа–Иран мцщарибяси башланды.

     

    Иранын башлыъа мягсяди Тифлиси тутмаг вя рус гошунларыны Ъянуби Гафгаздан сыхышдырыб чыхармаг иди. Русларын ися башлыъа зярбяси Тябризя йюнялдилмишди. Мцщарибянин башланьыъы рус гошуну цчцн уьурсуз олду. Иран гошунлары сярщяд бойу дюйцшлярдя руслары эери чякилмяйя мяъбур етдиляр. Аббас Мирзянин 60 минлик гошуну Шушайа йахынлашды вя ийулун 26-да галаны мцщасиряйя алды. Гошунун бир щиссяси ися Эянъя истигамятиндя ирялиляди. Шушанын мцдафиясиня гала гарнизонунун ряиси полковник Реут башчылыг едирди. Галайа едилян щямляляр нятиъя вермирди.

     

     

    Иран гошунлары Шимали Азярбайъана дахил олан кими юлкяни Русийа ялейщиня цсйан дальасы бцрцдц. Бу, чаризмин мцстямлякячи сийасятиня гаршы халг кцтляляринин нифрятинин нятиъяси иди. Эянъялиляр 1804 ил дящшятлярини унуда билмирдиляр. 1826 ил ийулун 28-ня кечян эеъя Эянъядя цсйан башланды вя шящярдяки рус щярби дястяси мящв едилди. Ъавад ханын оьлу Уьурлу хан Эянъяйя дахил олду.

     Лянкяран ханлыьында йерляшян Хязяр дяниз баталйонунун командири Илйушинин юзбашыналыгларына ъаваб олараг бир гядяр яввял Ирана гачмыш Мир Щясян ханын гайытмасы иля Лянкяранда да руслар ялейщиня цсйан баш верди.

     Бакы ханлыьында да щяйяъанлар башламышды. Лакин рус гошунлары мющкям гала диварларына архаланараг кечмиш Бакы ханы Щцсейнгулу ханын щцъумларыны дяф едя билдиляр. Шящярдя щяйяъанлар йатырылды.

     Шамахыда, Губада, Шякидя вя диэяр йерлярдя дя цсйанлар баш верирди. Русийанын Ялащиддя Гафгаз корпусунун мцщарибядя иштирак етмяси халг цсйанларынын гялябясиня шяраит йарадырды.

     Ъянуби Гафгаздакы рус гошунлары йени гцввяляр щесабына мющкямляндирилди. А.П.Йермолову Гафгазда И.Ф.Паскевич явяз етди. Аббас Мирзя даьыныг рус гошунларыны мящв етмяк явязиня, Шушанын мцщасирясини давам етдирирди. Фцрсятдян истифадя едян рус команданлыьы гцввялярини бирляшдиряряк стратежи тяшяббцсц яля алды вя якс-щцъума кечди.

     1826 ил сентйабрын 3-дя Шямкир дюйцшц олду. Иран гошуну мяьлубиййятя уьрайыб 2 мин няфярядяк адам итирди. Рус гошуну сентйабрын 4-дя Эянъяни тутду. Аббас Мирзя 48 эцнлцк мцщасирядян сонра Шушаны тярк едяряк Эянъяйя доьру щярякят етди. 1826 ил сентйабрын 13-дя Эянъя йахынлыьында Аббас Мирзянин гцввяляри иля русларын ясас гцввяляри арасында бюйцк дюйцш олду. Русларын галиб эялдийи бу дюйцш мцщарибянин эедишиня щялледиъи тясир эюстярди вя бу дюйцшдян сонра Иран гошунлары юзляриня эяля билмядиляр. Бу гялябя Азярбайъандакы цсйанчыларын вязиййятини аьырлашдырды. Эенерал А.П.Йермолов цсйанларын йатырылмасында фяал иштирак едирди. Щярби ъяза дястяляри цсйанлары гяддарлыгла йатырдылар.

     1827 илин яввялляриндя Иран гошунлары, Лянкяран ханлыьы истисна олмагла, Шимали Азярбайъан торпагларыны тярк етдиляр. 1827 ил апрелин 20-дя Худафярин кюрпцсц русларын ялиня кечди. Русларын ясас гцввяляри апрелин 23-дя Иряваны мцщасиряйя алды. Ики айлыг уьурсуз мцщасирядян сонра руслар зярбяни Нахчывана йюнялтдиляр. Ийулун 26-да Нахчыван алынды. Рус гошуну бюйцк стратежи ящямиййяти олан Аббасабад галасына щцъум етди. Аббас Мирзя 16 минлик гошунла бу галанын кюмяйиня эялди. Лакин ийулун 5-дя гала тяслим олду. Августун 13-дя Алаэюз даьынын ятякляриндя баш вермиш дюйцшлярдя дя рус гошуну галиб эялди. Сентйабрын 20-дя Сярдарабад тяслим олду вя айын 26-да йенидян Иряван галасынын мцщасиряси башлады.

     Рус гошунлары Аразы кечяряк Ъянуби Азярбайъана дахил олдулар. Октйабрын 2-дя Мярянди, октйабрын 13-дя Тябризи алдылар. Иран тяряфи сцлщ данышыгларына башлады. Лакин илк данышыглар нятиъя вермяди. Рус гошунлары щцъум ямялиййатларыны давам етдирирдиляр. 1828 илин йанварында Ящяр, Урмийа, февралын 8-дя Ярдябил ишьал олунду. Рус гошунларынын Иранын ичяриляриня доьру ирялилямяси сцлщ мцгавилясинин баьланмасыны сцрятляндирди. Февралын 9-дан 10-на кечян эеъя Тябризин йахынлыьындакы Тцркмянчай кяндиндя сцлщ мцгавиляси баьланды.

     16 маддядян ибарят Тцркмянчай мцгавилясинин щазырланмасында А.С. Грибойедов мцщцм рол ойнамышды. Ермянилярин кючцрцлмясинин тяшяббцсчцсц дя о иди.

     Эцлцстан мцгавилясинин яксяр шяртляри Тцркмянчай мцгавилясиндя сахланылды. Мцгавиля Иряван вя Нахчыван ханлыгларынын Русийайа кечдийини тясдиг етди, сярщядляри мцяййянляшдирди. Иранын цзяриня 20 милйон эцмцш манат мябляьиндя тязминат гойулду. Йалныз Русийа Хязяр дянизиндя щярби донанма сахламаг щцгугу газанды. Мцгавилянин 15-ъи маддясиня эюря Иранда вя Ъянуби Азярбайъанда йашайан ермянилярин русларын ишьал етдикляри Шимали Азярбайъан яразиляриня кючцрцлмясиня иъазя верилди.

     Беляликля, Азярбайъан Русийа вя Иран арасында бюлцшдцрцлдц: Шимал Русийанын, Ъянуб ися Иранын ялиня кечди.

     Шимали Азярбайъанын Русийайа илщагы Русийа–Османлы мцщарибяси нятиъясиндя баьланмыш Ядирня мцгавиляси (1829) иля дя тясбит олунду.

     Яд.: А б д у л л а е в Г. Азербайджан в XVIII веке и его взаимоотношения с Россией. Б., 1965; М у с т а ф а е в Дж. Северные ханства ханство. Б., 2000; М у с т а ф а з а д я Т. Т. ХВЫЫЫ йцзиллик – ХЫХ йцзиллийин яввялляриндя Османлы–Азярбайъан мцнасибятляри. Б., 2002;  Бaб а е в Э л ь г ю н . Из истории Гянджинского ханства. Б., 2003; М а м е д о в а Г. О походе В. Зубова в Азербайджан (1796 г.). Б., 2003.

    Эювщяр Мяммядова

    4.8. Azərbaycan xanlıqları

                  Азярбайъан ханлыглары

     Ханлыгларын йаранмасы. Надир шащын юлцмцндян сонра Азярбайъанда мцстягиллик уьрунда щярякат эенишлянди. Щяля 17 ясрин сонундан Сяфяви щакимиййятиндян асылы олан Губа Щцсейняли ханын дюврцндя мцстягил ханлыьа чеврилди. Дярбянддя Мящяммяд Щясян бяй горчи щакимиййяти яля алды. Бакыда Мирзя Мящяммяд, Шамахыда Сяид вя Аьасы гардашлары щакимиййяти яля кечирдиляр. Шякили Щаъы Чяляби ися Шяки, Яряш вя Гябяля мащалларында мющкямлянди. Талыш бюлэясиндя Лянкяран ханлыьы, Азярбайъанын ъянуб щиссясиндя ися Тябриз, Урмийа, Ярдябил, Гарадаь, Хой, Мараьа, Маку, Сяраб вя Зянъан ханлыглары йаранды.

     Мирзя Адыэюзял бяй. “Гарабаьнамя”. Шуша галасынын бина олунмасы

    ...Пянащ хан Мялик Шащнязярля мяслящятляшди.  Онун мяслящяти вя бялядчилийи иля Шуша шящярини бина етди. Шящярин бина олунаъаьы йердя ахар су вя булаг йох иди. Сынаг цчцн бир нечя гуйу газдылар. О гуйулардан су чыхандан сонра, 1170 (1755) iлдя Шуша шящяринин бинасыны гойдулар. Шащ булаьында сакин оланлары, бир пара кянд  ящалисиля кючцрцб бурайа эятирдиляр. Щяр бир шяхся йурд вя йер вериб халгы сакин етдиляр. Сонра Пянащ  хан юз аиляси цчцн уъа имарятляр вя эениш биналар салдырды. Щцнярли усталар, сянят сащиби вя иш билян мемарлар бары, щасар, бцръ вя дивар чякдиляр. О диварларын щасары бязи йерлярдя инди дя дурур...

     

    Гарабаь бяйлярбяйилийинин яразисиндя ики ханлыг – Гарабаь вя Эянъя ханлыглары йаранды. 16 ясрин биринъи йарысындан бу бюлэяни гызылбаш гаъар тайфасынын Зийяддин оймаьынын Зийадоьлу няслинин нцмайяндяляри идаря едирдиляр. Надирин ъяза тядбирляри нятиъясиндя зийадоьлуларын щакимиййяти зяифлямишди. Надир шащын гятлиндян сонра II Шащверди хан Зийадоьлу да юз тяряфдарлары иля Эянъяйя гайыдыб, бурада мцстягил ханлыг гурду. Гарабаь торпаглары цчцн беля бир аьыр дюврдя ъаваншир тайфасындан олан Пянащяли бяй бурада щакимиййятини бяргярар едяряк, мцстягил Гарабаь ханлыьыны йаратмаьа наил олду. Гарабаь ханлыьы йарандыгдан сонра бурада мющкямляндирилмиш шящяр олмадыьындан Пянащяли хан 1748 илдя Байат галасыны инша етдирди. Лакин гала тябии манеялярсиз дцзянликдя  йерляшдийиндян етибарлы дейилди. Буна эюря дя Пянащяли хан Шащбулагда йени гала тикинтисиня башлады. Бу гала 1751 илдя щазыр олду вя ханлыьын мяркязи Шащбулаьа кючцрцлдц. Пянащяли хан сепаратчы мяликлярин мцгавимятини дя гырмалы олду. Бир нечя ил сонра ися Пянащяли хан Иранда шащ тахтына иддиачы Мящяммядщясян хан Гаъарын ханлыьа эюзлянилян щцъуму иля ялагядар, уъа сылдырымлы гайанын кянарында мющтяшям Пянащабад галасыны инша етдирди вя 1755–56 иллярдя пайтахтыны бура кючцрдц. Гала сонралар йахынлыгдакы Шушакяндин ады иля Шуша адыны алды.

     

    Пянащяли хан Кярим хан Зяндин щийляси иля Шираза эятирилди вя бурада 1763 илдя вяфат етди. Бундан сонра онун бюйцк оьлу Ибращим Хялил аьа иля кичик оьлу Мещряли бяй арасында щакимиййят уьрунда кяскин мцбаризя башлады. Бу мцбаризя Ибращим ханын гялябяси иля баша чатды.

     Азярбайъанын шимал щиссясиндя Нахчыван вя Иряван ханлыглары да йаранмышды. Иряван ханлыьы Аьры дцзянлийи, Дяряляйяз вя Эюйчя эюлц арасындакы торпагларда йерляширди. Ханлыьын ящалисинин яксяр щиссясини азярбайъанлылар тяшкил едирди. Иряван ханлыьындакы йер адларынын яксяриййятинин тцркмяншяли олмасы да азярбайъанлыларын Иряван ханлыьынын кюклц, йерли халгы олмасыны сцбут едир.

    Эцръц чары ЫЫ Иракли иряванлы Щцсейняли ханы юзцндян асылы вязиййятя салмаг, буна наил олмадыгда ися, щакимиййятини девирмяк цчцн онун гардашы Мящяммядщясян ханла сювдяляшди. 1784 илдя щяр ики гардаш цсйан етмиш Иряван ящли тяряфиндян юлдцрцлдц. Щцсейняли ханын оьлу Гуламяли хан щакимиййятя эялди.

     

    Нахчыван ханлыьынын ясасыны Надир шащын юлцмцндян сонра кянэярли тайфасынын башчысы Щейдяргулу хан гоймушду. Онун юлцмцндян сонра ханлыгда щакимиййят Щаъы хана кечди. Щаъы хан бир чох Азярбайъан ханлары кими Кярим хан Зянд тяряфиндян Шираза чаьырылыб щябс олунду. Бундан сонра Нахчыванда щакимиййят уьрунда мцбаризя башланды.

     17 ясрин сону – 18 ясрин башланьыъында Сяфяви дювлятинин даьылдыьы шяраитдя нцфузлу Талыш яйанларындан бир нечяси юзцнц мцстягил щаким елан едяряк рягибляриня гаршы мцбаризяйя башладылар. Бунлардан бири астаралы Муса хан, диэяри ися лянкяранлы Мир Аббас бяй, даща сонра гардашы Мир Язиз хан иди. Надир шащын дюврцндя Талышда ярдябилли Сейид Аббас йцксялмяйя башлады. О, Надирин щакимиййятини таныйараг оьлуну – Ъямаляддини (Гара хан) онун йанына эюндярди. Сейид Аббас (сон тядгигатлара эюря ися онун оьлу Ъямаляддин) Надирин юлцмцндян сонра юзцнц Талышын ханы елан етди. Гара хан ханлыьы тяхм. 40 ил идаря етди. Гара хан щакимиййятини мющкямляндирмяк цчцн гошуну эцъляндирди, итаят етмяйян яйанларын торпагларыны мцсадиря етди, ханлыьын мяркязини Лянкярана кючцрдц.

     Азярбайъанын шимал яразисиндя Газах, Шямшяддил, Яряш, Гябяля, Илису султанлыглары йаранмышды. Гябяля вя Яряш султанлыглары 18 ясрин 50-ъи илляриндя Шяки ханлыьындан асылы идиляр. Ясрин ахырларында султанлыглар ляьв едиляряк Шяки ханлыьынын тяркибиня гатылмышды. Илису султанлыьынын щакимляри Сяфяви шащлары тяряфиндян султан титулу иля тясдиг вя тяйин олунурдулар. Илису султанлары мцяййян дяряъядя Ъар-Балакян ъамаатлыьындан асылылыьа дцшмцшдцляр. Ъар-Балакян ъамаатлыьы Азярбайъанын шимал-гярбиндя алты иъманы – Ъар, Балакян, Тала, Мухах, Каtех вя Гахы бирляшдирирди. Хачын, Вяряндя, Дизаг, Эцлцстан (Талыш), Чилябюрд мяликликляри Гарабаь ханлыгларынын яразисиндя йерляшир вя хандан асылы идиляр.

     Ъянуб ханлыглары ичярисиндя Урмийа ханлыьы мцщцм йер тутурду. Урмийа ханлыьынын ясасыны Надир шащын ямиси оьлу Фятяли хан Яфшар гоймушду. Тябриз вя Хой ханлыгларында щакимиййят дцнбули тайфасындан олан няслин ялиндя иди. Чох да бюйцк яразиси вя ящалиси олмайан Гарадаь ханльынын баниси Гарадаь тайфаларынын башчысы Казым хан иди. Мараьа ханлыьы щяля Надирин саьлыьында бурада щаким олан Ялигулу хан Мцгяддямин ялиндя иди. Ярдябил ханлыьыны 1792 илядяк Нязяряли хан Шащсевян идаря едирди. Сонра оьлу Нясиряли тахта чыхды. Маку ханлыьыны байат тайфасындан олан Ящмяд Солтан йаратмышды. Сяраб ханлыьынын баниси шяггаги тайфасындан олан Яли хан олмушду.

     Ханлыгларарасы мцнасибятляр, Азярбайъан торпагларыны бирляшдирмяк ъящдляри. Гоншу дювлятлярля мцнасибятляр. 18 ясрин 40–50-ъи илляриндя Шимали Азярбайъанын ян эцълц ханлыгларындан бири Шяки ханлыьы иди. Надир шащын юлцмцндян сонра Щаъы Чяляби хан Тябризядяк эедиб чыхмышды. Лакин Тябриз щакими Ямираслан хан ону эери отурда билди. Гарабаь яразисини яля кечирмяйя чалышан Щаъы Чяляби бюйцк гцввя иля Пянащяли хан тяряфиндян йениъя инша едилмиш Байат галасына щцъум етди. Бу саваш тарихя “Байат мцщарибяси” ады иля дахил олмушду. Щаъы Чяляби бир айлыг мцщасиряйя бахмайараг галаны тута билмяди.

     Щаъы Чяляби бцтцн Ширвана щаким олмаг истяйирди. Буну Шякидя инша етдирдийи мясъиддя мярмяр цзяриндя йаздырдыьы йазы да тясдиг едир: “Шяки щакими, Ширван ямири Щаъы Чяляби султан Гурбан оьлу. Тарихи 1162 ил щиъри (1748/49 ил)”.

     

    Шяки ханлыьынын эетдикъя эцълянмяси вя йени яразиляр тутмаг сийасяти диэяр ханлыглары, еляъя дя гоншу Эцръцстаны наращат едир, Щаъы Чялябийя гаршы дцшмянчилийи артырырды. 1751 илдя Ъарда баш вермиш дюйцшдя о, Картли чары Теймураз вя онун оьлу Кахетийа чары ЫЫ Ираклинин гошунларыны мяьлубиййятя уьратды. Щаъы Чялябинин бу гялябясиндян горхуйа дцшян рягибляри она гаршы иттифаг йаратдылар. Гарабаьлы Пянащяли хан, нахчыванлы Щейдяргулу хан, гарадаьлы Казым хан, эянъяли Шащверди хан вя иряванлы Щцсейнгулу хан Эянъя йахынлыьындакы Гызыл Гайа адлы йеря топлашыб эцръц чарларынын гцввялярини эюзлямяйя башладылар. Лакин бюйцк гошунла бурайа эялян Иракли вя Теймураз данышыглар заманы щийля ишлядяряк 1752 ил мартын 21-дя ханлары ясир эютцрцб Тифлися йюнялдиляр. Шяки ханлыьына гаршы иттифаг йарандыьындан хябяр тутан Щаъы Чяляби щярби щазырлыг эюрдц вя Кцрцн сол сащилиндя, Минэячевир кечидиндя мювге тутду. Бурада чарларын хяйанятини ешидиб онлара гаршы ирялиляди. Щаъы Чяляби Низаминин мязары йахынлыьында баш верян дюйцшдя эцръцляря галиб эялди. О, Борчалы вя Газах мащалларыны яля кечирди вя оьлу Аьакиши бяйи бурайа щаким тяйин етди. Лакин аз сонра эцръц чары алдыьы щярби йардым щесабына Аьакиши бяйи йени тутулан торпаглардан чыхара билди. 1755 илдя Щаъы Чяляби вяфат етди. Баш верян щакимиййят чякишмяляри ханлыьы зяифлятди.

     Урмийа ханы да ятраф ханлыглары юзцня табе етмяйя чалышырды. Тябриздя баш вермиш цсйан нятиъясиндя шящяр щакими Мящяммяд хан Яфшарын гятля йетирилмясиндян истифадя едян урмийалы Фятяли хан Яфшар Тябризи тутду вя пайтахты бурайа кючцрдц. Надир шащын сабиг сяркярдяляриндян олан Азад ханын Фятяли ханын тяряфиня кечмяси Урмийа ханлыьынын эцъцнц артырды. Хой щакими Дцнбули Шащбаз хан да Фятяли ханла иттифаг баьламалы олду. Мцттяфигляр Гарадаь, Мараьа, Сяраб ханлыгларыны тутдулар. Беляликля, Ярдябил вя Маку ханлыглары истисна олмагла, бцтцн Ъянуби Азярбайъан ханлыглары бирляшдирилди.

     1752 илин ахырларында Ъянуб-Гярби Иранын хейли щиссясини юзцня табе етмиш Кярим хан Зянд бюйцк бир гошунла Азярбайъана щцъум етди. Мийаня йахынлыьында Фятяли хан Яфшар Кярим ханы мяьлубиййятя уьрадараг тягиб етди. Лакин Мящяммядщясян хан Гаъар 1757 илдя бюйцк гошунла Азярбайъана йцрцш етдийиндян Фятяли хан Азярбайъана дюнмяли олду. Мящяммядщясян хан Ярдябил, Муьан вя Талышдан кечяряк Шушаны мцщасиряйя алды. Бир ай давам едян мцщасиря нятиъя вермяди. Эилан вя Мазандаранда цсйанларын баш вермяси хябярини ешидян Мящяммядщясян хан тез эери дюндц. Тябризя эяляряк оьлу Аьа Мящяммяди орада гойду, юзц ися Урмийа шящяриня тяряф ирялиляйиб ону мцщасиряйя алды.

     Фятяли хан Урмийайа йахынлашан кими Мящяммядщясян ону гошунларынын динъялмясиня имкан вермядян дюйцшя ъялб етди. Бир нечя эцн давам едян дюйцшляр чохлу тяляфата сябяб олду. Тяряфдарлары ону тярк етдийиндян чарясиз галан Фятяли хан Мящяммядщясяндян асылылыьы гябул етди.

     

     

    Бу заман Кярим хан йени гошун топлайыб Астарабада доьру эюндярмишди. Астарабадда баш верян дюйцшдя зяндляр мяьлуб олдулар. Вязиййяти беля эюрян Кярим хан Шираза чякилиб шящярин дарвазаларыны баьлатдырды. Лакин Мящяммядщясян хан Шираза чатар-чатмаз ихтилаф баш вердийиндян Фятяли хан башда олмагла Азярбайъан ханлары ону тярк етдиляр. Тяклянян Мящяммядщясян йенидян гошун топламаг цчцн Мазандарана гайытды. Анъаг йолда бир гаъар дюйцшчцсц тяряфиндян юлдцрцлдц (1759).

    Йенидян юз мювгейини мющкямлядян Фятяли хан Яфшар 1759 илдя Эянъя вя Гарабаьа щцъум едяряк, Шуша галасыны мцщасиряйя алды. 6 айлыг мцщасирядян сонра вязиййятин чыхылмазлыьыны эюрян Пянащяли хан табе олдуьуну билдирди вя оьлу Ибращим Хялил ханы эиров вермякля галаны мцщасирядян азад етди.

     Фятяли хан 1760 илин пайызында Кярим ханын Ъянуби Азярбайъана башламыш йени щцъуму иля ялагядар ора дюндц. 1761 илин йайында Учан дцзцндя Гарачямян кянди йахынлыьындакы дюйцшдя Кярим хан мяьлуб олду. Фятяли ханын гошунлары бу гялябядян архайынлашды. Бундан истифадя едян Шыхяли хан Зянд онлара гаршы щцъума кечди. Тягиб олунан Фятяли хан Тябриздя дуруш эятиря билмяйиб Урмийа галасына чякилди. Кярим хан Фятяли хан Яфшарын бцтцн дцшмянлярини, о ъцмлядян гарабаьлы Пянащяли ханы сон щялледиъи дюйцшдя кюмяйя чаьырды. 1763 илин орталарында 9 айлыг мцщасирядян сонра Урмийа галасы сцгут етди, Фятяли хан ясир алынды. Шящяр гарят едилди, ящали кцтляви гырьынлара мяруз галды. Кярим хан Урмийа ханлыьынын идарясини Рцстям бяй Яфшара щяваля етди. Кярим хан Фятяли ханы йолда, вахтиля гардашы Исэяндярин Фятяли хан тяряфиндян юлдцрцлдцйц йердя едам етдирди.

     Кярим хан Фятяли хан цзяриндя гялябяни бирликдя гейд етмяк бящаняси иля мцттяфигляри олан ханлары да юзц иля апарыб эиров кими сахлады. Шираз “гонаглары” арасында гарабаьлы Пянащяли хан, гарадаьлы Казым хан, хойлу Шащбаз хан вя башгалары да вар иди.

     Урмийалы Фятяли хан Яфшарын мящвиндян сонра Азярбайъанын ъянуб ханлыглары ичярисиндя Хой ханлыьы йцксялмяйя башлады. Хой ханы Дцнбули Ящмяд хан Тябриздя дя мющкямлянмишди. О, Иряван, Нахчыван, Гарадаь ханлыгларыны да юзцня табе етмиш вя Гарабаь ханы иля мцттяфиг олмушду. Ящмяд хан йенидян дирчялмякдя олан Урмийа ханлыьыны да юзцндян асылы етмяйя чалышырды. О, 1783 илин пайызында Тябриз йахынлыьында урмийалы Имамгулу ханын вя онун мцттяфиги сяраблы Яли Шяггагинин гошунларыны мяьлуб етди. Хой ханлыьынын йцксялиши щакимиййят уьрунда мцбаризя иля дайанды. 1786 илдя Ящмяд ханын йахын гощумлары ону гятля йетирдиляр. Суигясдчилярдян Ъяфяргулу хан рягибляриня цстцн эяляряк щакимиййяти яля алды. Яввялляр Хой ханындан асылы олан ханлыглар мцстягиллик ялдя етдиляр.

     18 ясрин 2-ъи йарысында Азярбайъанын иътимаи-сийаси щяйатында мцщцм йер тутан Губа ханлыьы да Азярбайъан торпагларынын бирляшдирилмясиня сяй эюстярирди. Губалы Фятяли хан 1757 илдя Салйан, 1759 илдя Дярбянд, 1766 илдя Бакы, 1768 илдя Шамахы вя Ъавад ханлыгларыны Губа ханлыьына бирляшдирмяйя наил олду. Бирляшдирмя сийасятинин уьурлары ханлыьын ялверишли щярби-стратежи мювгейи, Надир шащын йцрцшляри заманы Губа торпагларынын аз зяряр чякмяси, бурада ящалинин сайынын эетдикъя артмасы вя тясяррцфатын инкишафы, нящайят, ханлыьа Фятяли хан [1758–89] кими эюркямли дювлят хадими вя сяркярдянин башчылыг етмяси иля изащ едиля биляр. Фятяли хан Шимал-Шярги Азярбайъан торпагларыны бирляшдирдикдян сонра пайтахтыны Шамахы шящяриня кючцрмяк истяйирди.

     Фятяли ханын бирляшдирмя сийасяти гоншу ханларын вя Даьыстан щакимляринин кяскин мцгавимятиня раст эялирди. 1773 ил нойабрын сону – декабрын яввялляриндя Шяки, Авар вя Гарабаьын бирляшмиш гцввяляри Фятяли хана гаршы чыхды, Шамахы зябт едилди. Лакин Фятяли хан гцввялярини сяфярбяр едяряк юз мювгелярини бярпа едя билди.

     1774 илин ийулунда Худат йахынлыьында, Эавдушан чюлцндя дюйцш баш верди. Фятяли хан мяьлубиййятя уьрады, йараланыб Салйана чякилди. Гарагайтаг щакими Ямир Щямзя Фятяли ханын юлдцрцлмяси щаггында йалан хябяри юз баъысына – Фятяли ханын арвады Тути Бикяйя эюндярди вя Дярбянд галасынын тяслимини тяляб етди. Тути Бикя она инанмайыб юзц галанын мцдафиясиня башчылыг етди.

     Фятяли хан Салйандан Дярбяндя гайытды вя Ямир Щямзянин Дярбяндя тякрар щцъумуну дяф етди. Ямир Щямзя Дярбянди мцщасиряйя алды вя 9 ай орада дайанды. Фятяли хан йардым цчцн Русийайа мцраъият етди. II Йекатерина [1762–96] 1774 ил сентйабрын 5-дя эенерал И.Ф.де Медемя алим-кяшфиййатчы С.Гмелинин юлцмцндя эцнащкар олан Ямир Щямзяни ъязаландырмаг щаггында фярман верди. Медем 1775 илин мартында Фятяли ханын мцттяфиги шамхал Муртузяли ханла бирликдя Ямир Щямзяйя гаршы йюнялди. Ямир Щямзя Дярбяндин мцщасирясиндян ял чякмяли олду. Медем Дярбяндя дахил олуб, 1775 илин ийулуна кими орада галды.

     

     

    Эавдушан дюйцшцндяки мяьлубиййятдян сонра яввялки мювгейини бярпа етмяйя чалышан губалы Фятяли хан Русийанын йардымындан истифадя етмяйя чалышырды. О, 1775 илдя Дярбянд щакими Мирзя бяй Фярщадбяйов башда олмагла рус сарайына елчилик эюндярди. Русийа щимайясини хащиш етмякля йанашы Фятяли хан юз мцстягиллийини сахламаг фикриндя иди. Юзц билаваситя Азярбайъаны зябт етмяк фикриндя олан Русийа эуйа Губа ханлыьынын Иранын тяркиб щиссяси олдуьуну вя мещрибан гоншулуг мцнасибятиня щюрмятини нязяря алыб, Фятяли ханын тяклифиня рядд ъавабы верди.

     Русийа 1781 илин ийунунда граф Войновичин команданлыьы алтында ескадраны Щяштярхандан Астарабада эюндярди. Експедисийа эери гайыдаркян 1782 илин августунда Бакы лиманына дахил олду. Фятяли ханын дипломатик сяйи нятиъясиндя эярэинлик арадан галдырылды. Ханла Войнович арасында тиъарят сазиши имзаланды.

     1783 ил ийунун 24-дя Эеорэийевскдя Эцръцстанын Русийанын щимайяси алтына кечмяси щаггында мцгавиля имзаланды. Русийадан Эцръцстана щярби гцввя йеридилмяси мягсядиля Щярби Эцръцстан йолу чякилди. Щямин илин нойабрында рус гошунлары Тифлися дахил олду.

     ЫЫ Иракли Русийанын щимайясиндя олмасындан истифадя едяряк Азярбайъанда юз тясирини йаймаьа чалышырды. Губалы Фятяли хан ися II Ираклинин Азярбайъан ханларынын дахили ишляриня гарышмасыны истямирди. Лакин Эцръцстанын Русийа щимайясиндя олмасы она гаршы зор ишлятмяйя имкан вермирди. Она эюря дя II Ираклинин тяъавцзкарлыг ниййятляринин Русийа васитясиля гаршысыны алмаьа ъящд эюстярилирди. Лакин бу, чох вахт истянилян нятиъяни вермирди.

     Фятяли хан Дярбяндин мцщасиряси ляьв олундугдан сонра бирляшдирмя сийасятини давам етдирди. О, Гарабаь ханлыьыны дипломатик йолла юзцндян асылы вязиййятя салмаьа ъящд етди. 1779 илин яввялляриндя ися Бакы ханы Мялик Мящяммяди Ибращим ханын йанына эюндярди. Лакин Ибращим хан Фятяли ханын щийлясини баша дцшяряк Мялик Мящяммяд ханы щябс етди. Азярбайъанын ики ян эцълц ханлыьы арасында мцнасибятляр кяскинляшди. Ханлыгда щакимиййят уьрунда Ибращим ханла мцбаризя апаран гардашы Мещряли бяй дя Фятяли ханын тяряфиня кечди (1785 илдя Мещряли бяй Аьасы ханын оьлу тяряфиндян юлдцрцлдц). 1780 илин яввялляриндя Фятяли хан Гарабаьа йцрцшя башлады. Лакин бу йцрцш уьурсузлугла битди. Щямин илин августунда вя 1781 илин яввялляриндя тяшкил едилмиш йцрцшляр дя файда вермяди.

     Фятяли хан Губайа гаршы мцбаризяйя галхан шамахылы Аьасы хана гаршы гошун эюндярди вя Аьасы хан Фятяли ханын щцзуруна эетмяйя мяъбур олду. 1788 илдя Кющня Шамахыда баш верян дюйцшдя мяьлуб олан Шяки ханы Мящяммядщясян хан Фятяли хандан асылы вязиййятя дцшдц. Еля щямин илин декабрында Фятяли хан Эянъяни юзцндян асылы вязиййятя салды.

     Фятяли хан Ъянуби Азярбайъан торпагларыны да яля кечирмяйя чалышырды. О, 1784 илин йазында Аразы кечди, август айында Ярдябили вя Мишкини тутду. Лакин Русийа эяляъякдя Азярбайъаны зябт етмяк ниййятиндя олдуьундан юлкянин бирляшдирилмясини истямирди, буна эюря дя II Йекатерина Фятяли ханы щядяляйяряк онун эери гайытмасыны тяляб етди. Фятяли хан эери дюндц.

    Фятяли ханла II Иракли арасында Азярбайъанын ъянуб торпагларына йцрцш щаггында 1788 илдя Шямкир йахынлыьындакы эюрцшдя ялдя едилян разылыг Фятяли ханын вяфаты иля ялагядар щяйата кечирилмямиш галды. Иракли иля эюрцшдян гайытдыьы заман Фятяли хан гыздырмайа тутулмушду. Хястялик эцн-эцндян шиддятляндийиндян Фятяли хан тез Шамахыйа, орадан да Бакыйа – баъысынын йанына эетмишди. О, 1789 ил (щиъри 1203) мартын 22- дя 54 йашында Бакыда вяфат етмиш вя Бибищейбят мясъидинин щяйятиндя дяфн едилмишди.

     Гарабаьлы Ибращимхялил хан да Азярбайъан торпагларыны бирляшдирмяйя чалышырды. О, Авар щакими Цммя ханын баъысы иля евляняряк юзцня эцълц мцттяфиг газанды. Ибращимхялил хан мцяййян дюврлярдя юз нцфузуну Нахчыван, Эянъя вя Тябриз ханлыгларына да йайа билмишди.

     Мирзя Адыэюзял бяй. “Гарабаьнамя”. Байат галасында баш верян щадисяляр 

    Пянащ хан Байатда 1161 илдя (1748 ил йанварын 2-дян нойабрын 22-дяк) гала, сянэяр, сыьынаг вя гярарэащ салдырды. Сонра, палчыглары кин вя щясяд  суйу иля йоьрулмуш олан Ъаваншир вя  Отузики ящалисинин црякляриндя ядавят алову шюлялянди вя бейинляринякин  щавасы щцъум етди. Онлар щямишя бу дювлятин  йох олмасы уьрунда сон дяряъя сяй вя гейрят  едирдиляр. Онлар Хямся мяликлярини дя юзляриня щяммясляк вя мцттяфиг етмишдиляр. О заман  бцтцн Ширванатда ябяди ихтийар сащиби вя щюкмран олан Щаъы Чялябийя яризяляр йаздылар. Она билдирдиляр ки, Пянащ хан бурада тахта чыхмыш, гала  вя сянэяр тикдирмишдир. Яэяр дяфиндя бир гядяр тяхир едился,  сонра онун гаршысында дурмаг мцмкцн олмайаъагдыр. Щаъы Чяляби дя бу щийляйя алданыб,  фитнякарлыьа башлады. Дярбянд, Ъар вя Балакянядяк бцтцн Ширванат гошунуну ъям етди. Сайсыз ясэяр вя щесабсыз   гошунла, там бир ъалал вя вясфяэялмяз  бир дябдябя иля эялиб Байат галасыны дюрд  бир тяряфдян мцщасиряйя алды.

     Русийа Гарабаь мяликляринин кюмяйиля бурада христиан “Албанийа” дювляти йаратмаг истяйирди. Ибращимхялил хан йцксяк дипломатик мящарят эюстяряряк дцшмян мяликляри Шушайа топлады вя бурада щябс етди. Лакин мяликляр щябсдян гачдылар вя Тифлися эяляряк, Гарабаь ханлыьына гаршы щазырланмыш гясди ЫЫ Иракли вя Эцръцстандакы рус нцмайяндяси полковник Бурнашовун кюмяйиля йериня йетирмяйя башладылар. Мцттяфигляр 1787 илин сентйабрында Эянъяйя йахынлашдылар. Лакин 1787–91 илляр Русийа Османлы мцщарибясинин башланмасы Гарабаь ханлыьына гаршы йцрцшцн дайандырылмасына сябяб олду. Беляликля, Ибращимхялил хан Гарабаь ханлыьынын бцтювлцйцнц вя мцстягиллийини сахлайа билди.

     Азярбайъан ханлыглары иля Османлы империйасы арасындакы мцнасибятляр дя хцсуси ящямиййятя малик иди. Османлы империйасы Гафгазда она гаршы йюнялмиш Русийа–Эцръцстан иттифагына гаршы мцсялман дювлятляринин иттифагыны йаратмаг истяйирди. Азярбайъан ханлыгларына елчиляр эюндярир, ханлары Русийайа гаршы мцбаризянин зярурилийиня инандырмаьа чалышырды. 1768–74 илляр Русийа–Османлы мцщарибясиндян сонра Османлы империйасы иля Азярбайъан ханлыглары арасында йахынлашма даща да эцълянди. Османлы дювляти Русийа иля мцнасибятлярин йенидян эярэинляшяъяйи тягдирдя Азярбайъан ханлыгларындан истифадя етмяк ниййятиндя иди. Ханларын бир чоху да Русийанын тяъавцзцнцн эенишляняъяйи тягдирдя Османлы империйасынын щимайясиня кечмяк ниййятиндя иди. Гарабаь, Шяки вя Губа ханлары бу мягсядля 1785 илдя Истанбула елчиляр эюндярмишдиляр.

     Ханлыгларда тясяррцфат щяйаты вя сосиал-игтисади мцнасибятляр. Дювлят идарячилийи. Ханлыгларын игтисади щяйатында ясас йери кянд тясяррцфаты тутурду. Айрыайры бюлэялярдя мцхтялиф сащяляр цзря ихтисаслашма эедирди. Гарабаь, Губа, Эянъя вя Шяки ханлыглары дянли биткиляр, Лянкяран, Шамахы ханлыглары вя Бярэцшад мащалы чялтик, Дярбянд, Губа вя Бакы ханлыглары гызылбойа, зяфяран, Шяки вя Шамахы яввялкитяк ипякчилик мяркязи иди. Баьчылыг вя бостанчылыг, демяк олар ки, бцтцн ханлыгларда йайылмышды. Эянъя, Шямкир, Хязярйаны яразиляр вя бязи башга йерлярдя якинчилик тядриъян тиъари сяъиййя алырды.

     Яввялки дюврлярдя олдуьу кими, якинчиликдя хыш вя котан ясас рол ойнайырды. Торпагларын беъярилмясиндя сцни сувармадан да истифадя олунурду. Кцр, Араз, Бярэцшад, Щякяри, Тяртяр вя б. чайлардан архлар чякилмишди. Гарабаь ханлыьында Кцряк архы, Лувар архы, Меймяня архы, Эовурарх вя с. вар иди. Суварма шябякясиндя кящризляр дя мцяййян йер тутурду.

     Кянд тясяррцфатынын диэяр ян мцщцм сащяси малдарлыг иди. Губа, Гарабаь, Ярдябил, Шамахы, Дярбянд, Салйан, Ъавад ясас малдарлыг бюлэяляри иди. Балыгчылыгла, ясасян, Хязяр дянизи вя Кцр чайы сащилляриндя йашайан ящали мяшьул олурду.

     Ханлыглар дюврцндя аграр мцнасибятляр сащясиндя ъидди дяйишикликляр баш вермяди. Дювлят (диван) вя сарай (хасс) торпаглары хан торпаглары адланмаьа башлады. Яввялки кими торпаг мцлкиййятинин формаларындан бири мцлк иди. Мцяййян хидмятляря эюря верилян шярти торпаг мцлкиййяти формасы – тийул эениш йайылмышды. Хан тийул веряркян, ону тялигя адлы сянядля рясмиляшдирирди. Нахчыван ханлыьында тийул нисбятян аз йайылмышды. Тийул тядриъян ирси характер алыр, онун мцлкя чеврилмяси баш верирди. Яввялки заманларда олдуьу кими, мцсялман мясъидляриня вя диэяр дини идаряляря мяхсус вягф торпаглары мювъуд иди. Торпагла бярабяр евляр, дцканлар, карвансаралар да вягф ола билярди. Вягф хан хязиняси хейриня верэи вя мцкялляфиййятлярдян азад иди. Кянд иъмасы – ъамаат торпаглары да мювъуд иди. Лакин тез-тез иъма торпагларынын зорла тутулмасы щаллары баш вердийиндян, онларын сащяси эетдикъя азалырды.

     Ханлыгларын йаранмасы онларын мяркязиня чеврилмиш шящярлярдя сяняткарлыьын вя тиъарятин инкишафына сябяб олду. 18 ясрин 1-ъи йарысында даьыдылмыш шящярляр бярпа едилмяйя вя щятта йени шящярляр салынмаьа башлады. Шящярлярин ящалиси о гядяр дя чох дейилди. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя Шамахыда 5–10 мин, Бакыда 4–5 мин, Шякидя 6 мин, Шуша вя Дярбянддя щяр бириндя 10 мин няфярядяк ящали йашайырды.

     Азярбайъанда кянд тясяррцфаты иля йанашы сяняткарлыгда да йцксялиш щисс олунурду. Ири сяняткар емалатханалары, ясасян, шящярлярдя йерляширди. Азярбайъанда тохуъулуг сяняти эениш йайылмышды.

    Бурада тохунан халчалар дцнйа базарында чох йцксяк гиймятляндирилирди. Шамахы вя Шяки шящярляриндя ипяк парча тохуъулуьу цстцнлцк тяшкил едирди. Шяки тикмяляри дя эениш йайылмышды. Метал емалы сащясиндя Лащыъ кянди бюйцк шющрят газанмышды. Бурада хянъяр, гылынъ вя чахмаглы силащлар, щятта кичик топлар – зумбярякляр щазырланырды. Шящярлярдя гызыл вя эцмцшдян зярэярлик мямулатлары дцзялдилирди.

     Гарабаь, Эянъя, Шамахы, Дярбянд, Ъавад кими малдарлыг бюлэяляриндя дяри емалы инкишаф етмишди. Сяняткарлыг емалатханаларында йящяр, башмаг, айаггабы, чарыг вя б. мящсуллар истещсал олунурду. Бакыда бойагчылыг, Тябриз вя Ярдябилдя йун вя ипяк парчалар, зярэярлик мямулатлары истещсалы инкишаф етмишди.

     Тиъарятин инкишафында мцяййян дяйишикликляр юзцнц эюстярирди. Ханлыгларарасы тиъарят ялагяляри эенишлянирди, лакин щялялик цмуммилли дахили базарын йаранмасы цчцн обйектив шяртляр йетишмямишди.

    Яввялляр олдуьу кими, Иран, Тцркийя, Русийа вя б. юлкялярля тиъарят апарылырды. 18 ясрин 2-ъи йарысында Азярбайъан ханлыгларынын юзцнямяхсус пул системи формалашмаьа башламышды. Ханлыгларын мяркязи шящярляриндя йарадылмыш зярбханаларда йалныз мис вя эцмцш пуллар кясилирди. Иран, рус, щолланд вя щинд пулларындан да истифадя едилирди.

     

     

    Ханлыгларда идарячилик ирси иди. Хан гейри-мящдуд щакимиййятя малик иди. Бир сыра ханлыгларда, о ъцмлядян Шяки, Шамахы, Губа вя Гарабаьда ханын йанында мяшвярятчи рол ойнайан диван вя йа шура фяалиййят эюстярирди. Диван мцщцм дювлят вязифялярини тутан шяхслярдян ибарят иди.

     Сарай мямурлары ичярисиндя вязир биринъи мювге тутурду. Сарайда вязирдян башга сяркяряли (малиййя ишляриня бахан), ешикаьасы (тясяррцфаты идаря едян), ямирахур (баш мещтяр), сандыгдар аьасы (хязинядар), анбардар аьасы вя диэяр вязифяляр дя мювъуд иди. Ханлыгда верэи топланмасына хцсуси фикир верилирди. Бу ишя наиб, йасавул, кяндхуда вя хцсуси олараг хан тяряфиндян тяйин олунан сяркярляр бахырдылар. Натурал верэилярин йыьылмасы иля дарьалар мяшьул олурдулар. Ханлыгларда ханын ямрляринин иърасына да дарьалар нязарят едирди. Ханлыгда гошун, ясасян, маафлар вя елатлардан тяшкил олунурду. Мцщарибяляр заманы гошунун сайы артырылырды. Дюйцшчцлярин силащландырылмасы вя хяръи ящалинин щесабына юдянилирди.

     Ханлыглар инзибати ъящятдян мащаллара бюлцнцрдц. Иряван ханлыьында 14, Шяки ханлыьында 8, Эянъя ханлыьында 5, Гарабаь ханлыьында 21, Губа ханлыьында 10, Нахчыван ханлыьында 5, Урмийа ханлыьында 14 мащал вар иди. Мащаллар юз нювбясиндя кяндляря бюлцнцрдц.

     Мащаллары ири торпаг сащибляриндян тяйин олунан мащал бяйляри вя йа наибляр идаря едирди. Бу вязифя ирси олса да, щяр дяфя хан тяряфиндян тясдиг едилирди. Кяндляр йцзбашы вя йа кяндхуда, шящярляр ися наиб, кялянтяр, йахуд галабяйи тяряфиндян идаря олунурду. Ханлыгда мямурларын мяваъиби хязиня цчцн топланан верэидян юдянилирди.

     Ханлыгларда цч нюв мящкямя  диван, шярият вя яснаф мящкямяляри вар иди. Онларын арасында башлыъа йери шярият мящкямяси тутурду. Бунунла йанашы ханын да бу сащядя мцстясна щцгугу вар иди. Бязян щаким функсийаларыны мащал бяйляри дя йериня йетирирдиляр.

     Азярбайъанда мцстягил ханлыгларын йаранмасы сосиал-зцмря гурулушунда да якс олунурду. Формалашмагда олан щаким зцмрянин башында хан дурурду. Хандан сонракы йерляри султан вя мяликляр тутурду. Бу титуллар ирси кечирди, лакин щяр бир щалда хан тяряфиндян тясдиг едилирди. Султанлар вя мяликляр эениш мящкямя вя инзибати щцгугларына малик идиляр.

     Али силкин ясас щиссясини бяйляр тяшкил едирди. Бу тябягя ирси вя мцяййян хидмятляр мцгабилиндя бяй адыны аланлардан ибарят иди. Вахтиля Иран шащларындан бяйлик титулу аланлар даща варлы вя нцфузлу идиляр. Онлар кяндлиляр цзяриндя инзибати щакимиййятя малик олмагла, щямчинин хана да хидмят едирдиляр. Бюйцк сийаси гцввя олан бяйляр хан щакимиййятинин ясасыны тяшкил едирдиляр.

     Газах, Шямшяддил вя Борчалыда кяндлярин идарясиня щцгугу оланлар аьа адланырды. Онлар да бяйляря верилян щцгуглара малик идиляр.

     Рущаниляр хцсуси зцмря тяшкил едирдиляр. Онлар верэи вя мцкялляфиййятлярдян азад идиляр. Али рущаниляр вягфлярин вя дини юдянълярин (зякат, хцмс вя с.) щесабына доланырдылар. Ашаьы рцтбяли рцщаниляр ися рцщаниликля йанашы, кянд тясяррцфаты вя башга ишлярля дя мяшьул олурдулар.

     Хцсуси имтийазлы тябягя – маафлар мювъуд идиляр. Онлар ханлыгда полис функсийасыны йериня йетирир, гошунун ясасыны тяшкил едирдиляр. Хан маафлара торпаг сащяляри баьышлайыр, онлары верэи вя мцкялляфиййятлярдян азад едирди. Адятян маафлыг ирсян кечирди.

     

    Ъямиййятин ашаьы зцмрясини кяндлиляр тяшкил едирди. Кяндлиляр щцгуги вя мцлки вязиййятляриня эюря ряиййят, рянъбяр, елат вя башгаларына бюлцнцрдц.

     Ряиййят кянд иъмасынын хана вя йа бяйляря, мяликляря, султанлара, аьалара мяхсус торпагларда йерляшмяляриндян асылы олараг хан (хязиня) вя сащибкар ряиййятиня бюлцнцрдц. Верэилярин мигдарынын дягиг мцяййян едилмямяси онларын топланмасы заманы ъидди юзбашыналыглара эятириб чыхарырды ки, бу да ряиййятин вязиййятини аьырлашдырырды.

     Рянъбяр юзцнцн торпаьы олмайан вя бяйин тясяррцфатында ишляйян кяндлиляря дейилирди. Онлара мящсулун, адятян, 1/3 щиссяси чатырды. Лянкяран ханлыьында беля кяндлиляри якяр адландырырдылар.

     Гарабаь, Шамахы, Ярдябил вя б. ханлыгларда малдарлыгла мяшьул олуб, йарымкючяри щяйат сцрян ящали елат адланырды. Елат ханын вя йа сащибкарын сцрцсцнц отарыр вя башга мцкялляфиййятляр йериня йетирир, пешкяш шяклиндя верэиляр верирди. Елатлар хан гошунунун ясас щиссясини тяшкил етдийиндян онларын верэи йцкц ряиййятляря нисбятян йцнэцл иди.

     Ъямиййятин сосиал-зцмря гурулушунда таъирляр, сяняткарлар вя шящяр йохсуллары да мцяййян йер тутурду.

     Кяндлилярин вя шящяр йохсулларынын аьыр вязиййяти бязян онлары щакимиййятя гаршы мцбаризяйя галдырырды. Бу мцбаризя мцхтялиф формаларда тязащцр едирди. Кяндлиляр етираз яламяти олараг чох заман юз йашайыш йерлярини тярк едиб эедир, бязи щалларда ися силаща ял атмалы олурдулар. Бцтювлцкдя, ханлыглар дюврц цчцн эениш синфи мцбаризя сяъиййяви дейилди. Бу, бир тяряфдян, йаделли ясарятдян хилас олмуш халгын верэи йцкцнцн нисбятян йцнэцлляшмяси иля, диэяр тяряфдян ися юлкянин ханлыглара парчаланмасы нятиъясиндя халг кцтляляринин бирляшмясинин чятинлийи иля баьлы иди.

     Ханлыглар дюврцндя мядяниййят. 18 ясрдя Азярбайъанын сийаси щяйатында ъяряйан едян щадисяляр, сосиал-игтисади сащядяки чятинликляр мядяниййятин инкишафыны мцяййян дяряъядя лянэится дя, бунунла беля ханлыгларын йаранмасы иля Шуша, Шяки, Губа вя б. шящярляр мцщцм мядяниййят мяркязляриня чеврилдиляр. Ханлыгларын мейдана эялмяси иля идаряетмя системиндя савадлы адамлара ещтийаъын артмасы мяктяб вя мядрясялярин бярпасыны зярури етди. Бу, маарифин мцяййян инкишафына сябяб олду.

     

     

    18 ясрдя Азярбайъан елминдя дя ирялиляйишляр мцшащидя олунурду. 18 ясрин 1-ъи йарысында Азярбайъан (тцрк) дилиндя йазылмыш “Ханедан-е Сяфяви” трактатында Сяфяви дювлятинин тяшяккцлцндян бящс олунурду. Ябдцрряззаг бяй Дцнбули “Мяасир-е султаниййя” (“Султан абидяляри”) кими мяшщур ясяриндя Азярбайъанда вя Иранда 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялиндя баш верян щадисяляри тясвир едирди.

     Мяшщур ъоьрафийашцнас алим Щаъы Зейналабдин Ширвани (1780–1837/38) 40 ил ярзиндя дцнйанын бир сыра юлкяляриня сяйащят етмиш вя гиймятли ясярляр йазмышдыр.

      Ханлыглар дюврцндя Азярбайъан йазылы ядябиййатында йени реалист мейилляр эцълянирди. Бу мейилляр Ариф Тябризи, Ариф Ширвани, Аьа Мясищ Ширвани вя башга шаирлярин йарадыъылыьында юзцнц эюстярирди. Молла Вяли Видади (1709–1809) вя узун мцддят Гарабаь ханынын вязири олмуш Молла Пянащ Вагифин (1717–97) йарадыъылыьы бу дювр ядябиййатынын зирвяси иди.

     18 ясрин яввялляриндя йашамыш Нишат Ширвани, Шакир Ширвани, Мящъур Ширвани вя б. йазылы ядябиййат янянялярини давам етдирирдиляр. Бу дювр шифащи халг поезийасынын ян эюркямли нцмайяндяляриндян бири Хястя Гасым иди.

     18 ясрдя, аз да олса, диггятялайиг мемарлыг абидяляри йарадылмышдыр. Бунлардан 1760 илдя Иряванда тикилмиш Эюй Мясъид, 1762 илдя Шякидя инша едилмиш Шяки хан сарайы дюврцн ян мяшщур абидяляридир. Азярбайъанын ъянуб ханлыгларында да бир сыра мемарлыг абидяляри инша едилмишди.

     Яд.: Я л и й е в Ф. М. ХВЫЫЫ ясрин икинъи йарысында Шимали Азярбайъан шящярляри. Б., 1960; А б д у л л а е в Г. Азербайджан в ХВЫЫЫ веке и его взаимоотношения с Россией. Б., 1965; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 3, Б., 1999; М у с т а ф а з а д я Т. Т. ХВЫЫЫ йцзиллик–ХЫХ йцзиллийин яввялляриндя Османлы–Азярбайъан мцнасибятляри. Б., 2002; Б а б а е в Э л ь г ю н . Из истории Гянджинского ханства. Б., 2003; М у с т а ф а з а д я Т. Т. Губа ханлыьы. Б., 2005.

    Тофиг Мустафазадя

    Азярбайъан 18 ясрин сонлары – 19 ясрин 20-ъи илляриндя. 1783 ил Эеорэийевск мцгавилясиндян сонра ЫЫ Иракли гарабаьлы Ибращимхялил ханы Эянъядян сыхышдырмаьа чалышырды. Бунун яксиня олараг, Ибращимхялил хан эцръц чарынын нцмайяндяляринин Эянъядян говулмасына наил олду. Явязиндя ЫЫ Иракли Русийанын щаким даиряляри иля бирликдя Гарабаьын христиан мяликлярини хана гаршы гызышдырмаьа башлады. Губалы Фятяли ханын юлцмцндян (1789) сонра Ибращимхялил хан ЫЫ Иракли иля мцнасибятлярини низамлайа билди.

    1787 илдя щакимиййятя эялян Ъавад хан мцстягил сийасят йеридяряк, Эянъя ханлыьынын Эцръцстандан номинал асылылыьына сон гойду.

    18 ясрин сонларына доьру Иранда Аьа Мящяммяд ханын башчылыьы иля мяркязляшдирилмиш дювлят йарадылды. О, Кярим хан Зяндин юлцмцндян (1779) сонра Тещрана эяляряк, бурада гошун йаратмаьа башлады вя мцяййян мцддятдян сонра Иранын фактики щакиминя чеврилди.

     90-ъы иллярин яввялляриндя Иранда мювгелярини мющкямляндирян Аьа Мящяммяд хан Азярбайъанын ъянуб ханлыгларыны табе етмяйя башлады. Садыг хан Шяггаги истисна олмагла, башга ханлар Аьа Мящяммяд хандан асылылыьы гябул етдиляр. Садыг ханын дайаьы олан Сяраб дармадаьын едилди. Сярабдан сонра Гарадаь, Хой табе олду. Урмийа яля кечирилди. Беляликля, ъянуб ханлыглары табе едилди. Лакин Лянкяран ханлыьынын ишьалы планы баш тутмады.

     Гаъарын щцъуму яряфясиндя Азярбайъанын шималында чох мцряккяб сийаси вязиййят мювъуд иди. Шимал-Шярги Азярбайъан торпагларыны бирляшдирян Губа ханлыьынын парчаланмасы нятиъясиндя ханлыглар арасында щяръярълик даща да артмышды. Бу дюврдя Азярбайъанын шималында щярби ъящятдян ян эцълц гурума чеврилмиш Гарабаь ханлыьынын башчысы Ибращим хан йаранмыш вязиййятдян истифадя едяряк, Эянъя торпагларыны юзцня табе етмяйя чалышырды. Губалы Шейхяли хан вя шякили Мящяммядщясян хан шамахылы Мустафа ханла ядавят апарырдылар. Шейхяли хан щям дя Бакы ханы иля чякиширди.

     

    Аьа Мящяммяд хан Гаъарын эцълянмяси вя Азярбайъанын шимал ханлыгларынын мцстягиллийини тящдид етмяси иля Гаъара дцшмян мювгедя олан ханлар даща фяал хариъи сийасят йеритмяйя башладылар.

     Гарабаь ханы Ибращимхялил хан вя Иряван ханы Мящяммяд хан Османлы империйасы иля дипломатик ялагяляр сахлайырдылар. Лакин обйектив чятинликляр цзцндян Османлы империйасы беля бир мягамда онлара йардым етмякдян чякинирди.

     Азярбайъан ханлары Аьа Мящяммяд ханын тяъавцзцндян горунмаг цчцн  маневр едяряк Русийа иля ялагяляри фяаллашдырмаьа мяъбур идиляр. ЫЫ Йекатерина щюкумяти Азярбайъан ханлыглары иля Эеорэийевск трактатына (1783) охшар сянядляр имзаламаг истяйирди. Лакин ханларда Русийайа етибар олмадыьындан, онлар беля бир мцгавилядян имтина етдиляр.

     Аьа Мящяммяд хан да щярби ямялиййатлара щазырлашмагла йанашы, дипломатик аддымлар да атырды. О, Османлы империйасы иля данышыглар апарырды. Гаъарын Ъянуби Гафгаза щцъумуну разылыгла гаршыламыш султан Шярги Эцръцстаны яля кечиряъяйи тягдирдя ону Иран шащы кими таныйаъаьыны билдирмишди. Аьа Мящяммяд хан Гаъар щямчинин Инэилтяря вя Франсанын кюмяйиня архаланмаьа чалышырды. 18 ясрин сонларында Русийанын эцълянмясиндян наращат олан Инэилтяря вя Франса Шяргдя Иран–Русийа вя Османлы–Русийа зиддиййятляринин кяскинляшмясиня, Османлы империйасы иля Иранын Русийайа гаршы бирэя чыхышынын тяшкилиня ъящд эюстярирдиляр.

     Русийа Иран вя Ъянуби Гафгаздакы щадисяляри диггятля изляйир, Гафгаздакы мювгелярини мющкямляндирмяк цчцн тядбирляр эюрцрдц. 1787–91 илляр Русийа–Османлы мцщарибяси Русийаны Ирана гаршы бир гядяр ещтийатлы давранмаьа мяъбур едирди. Йассы сцлщц (1791) баьландыгдан сонра Русийанын ял-голу ачылды. Гафгаздакы рус гошунларынын баш команданына бцтцн ханларын Русийанын али щакимиййятиня гябул олунаъаглары барядя мялумат верилмишди.

     Аьа Мящяммяд хан яввялъя динъ йолла Шимали Азярбайъан ханларыны табе етмяк истяди, бу баш тутмадыгда ися иримигйаслы щцъума щазырлашды. Бу мягсядля о, Ибращимхялил хана гиймятли бяхшишляр етди, Ибращимхялил хан да ямиси оьлу Ябдцлсямяд бяйи эиров кими Гаъарын йанына эюндярди. Аз сонра Ябдцлсямяд бяй юлдцрцлдц вя Аьа Мящяммяд хан онун йериня башга эиров истядикдя, Ибращимхялил хан имтина етди.

     Аьа Мящяммяд хан рядд ъавабы алдыгдан сонра бир нечя мин няфярлик дястяни Гарабаь вя Иряван цзяриня эюндярди. Щямин дястя Гарабаь вя Картли Кахетийа чарлыьынын бирляшмиш гцввяляри тяряфиндян мяьлуб едилди. Лянкяран ханлыьы щцъума мяруз галса да, табе олмады.

     1795 илдя Аьа Мящяммяд хан гяти щцъума кечди. Щямин илин йайында онун 80 (бязи гайнаглара эюря 85) минлик гошуну Ярдябили тутду. Бундан сонра орду цч щиссяйя бюлцндц. Биринъи дястя Муьан дцзц вя Ширвандан кечиб Даьыстана зярбя вурмалы, икинъи дястя Иряван ханлыьыны табе етмяли, цчцнъц дястя ися Гарабаь вя Эцръцстана щцъум етмяли иди. Цчцнъц дястяйя Аьа Мящяммядин юзц башчылыг едирди. Ибращимхялил хан Аьа Мящяммяд хана мане олмаг цчцн Худафярин кюрпцсцнц даьытмаьы ямр етди. Буну эюрян Аьа Мящяммяд цзян кюрпцляр щазырладараг, Араз чайыны кечди вя Шуша галасына тяряф щярякят етди. Биринъи ики дястя дя Аьа Мящяммяд ханын гцввяляри иля бирляшди.

     

    1795 ил ийунун ахырларында Шуша мцщасиряйя алынды, аз сонра Аьа Мящяммяд Ибращимхялил ханы йола эятирмяк цчцн данышыглара башлады. Ибращимхялил ханла Гаъарын елчиси Пиргулу хан арасында апарылан данышыглар щеч бир нятиъя вермядийиндян, 33 эцнлцк мцщасирядян сонра 1795 ил августун яввялляриндя Аьа Мящяммяд хан Эцръцстана йола дцшдц.

     Шушадан Аьдама эялян Аьа Мящяммяд Гаъара эянъяли Ъавад хан, шякили Мящяммядщясян хан, Ибращим ханын дцшмянляри Мялик Мяълум вя Абовун дястяляри дя гошулдулар. Августун 20-дя Аьдамдан чыхан гошун Тифлися доьру ирялиляди.

     Сийаси бющран кечирян Картли-Кахетийа чарлыьы Тифлисин мцдафиясини тяшкил едя билмяди. Бундан истифадя едян Аьа Мящяммяд хан 1795 ил сентйабрын 12-дя Тифлися дахил олду вя шящяри даьытды. Сяккиз эцн орада галдыгдан сонра ордунун тяъщизат вязиййятини, Шимали Гафгаздан рус гошунларынын щцъум тящлцкясини, Надирин нявяси Шащрух Мирзянин Хорасанда гийам галдырдыьыны нязяря алараг, Аьа Мящяммяд хан Эянъяйя чякилди.

     Аьа Мящяммяд хан Гаъарын гошунлары нойабрда Муьанда ъямляшди. О, Шушаны зябт етмяк мягсядиля Мустафа хан Дявялинин башчылыьы иля дястя эюндярди. Шякили Мящяммядщясян хан да юз дястяси иля Аьа Мящяммядин гошуну иля бирляшди. Иран гошунларынын бир дястяси Мустафа хан Дявялинин башчылыьы иля Шамахы ханлыьы цзяриня йериди. Шамахылы Мустафа хан Фит даьына чякиляряк 1796 илин февралына гядяр орада галды. Бирляшмиш гцввяляр Йени Шамахыйа дахил олуб, ону даьытдылар. Мустафа ханы мцщасиряйя аларкян гардашы Сялимин юзцнц Шякидя хан елан едяъяйи хябярини ешидян Мящяммядщясян хан тяъили эери гайытды. Бу арада Аьа Мящяммяд ханын сяркярдяси Мустафа хан Дявялинин зцлмцня таб эятирмяйян ящали ону гятля йетирди.

     Мящяммядщясян хан йенидян Аьа Мящяммяд ханын йанына дюняркян, йерли ящалинин, авар щакими Цммя ханын вя Ибращимхялил ханын кюмяйиндян истифадя едян Сялим 1795 илин декабрында юзцнц Шяки ханы елан етди вя Аьа Мящяммядин тягибиндян йаха гуртармаг цчцн “Эялясян-Эюрясян” галасына кючдц. Беляликля, Аьа Мящяммяд хан Гаъарын Шимали Азярбайъана йцрцшц уьурсуз олду. Эянъя ханлыьы истисна олмагла, ханлыгларын она табе едилмяси баш тутмады.

    Русийанын Шимали Азярбайъаны ишьал етмяк ъящдинин боша чыхмасы, Аьа Мящяммяд хан Гаъарын Тифлиси алыб даьытмасы Эцръцстаны мцдафия етмяйи ющдясиня эютцрмцш Русийанын нцфузуна бюйцк зярбя иди.

     ЫЫ Йекатерина Русийанын Шяргля баьлы сийасятини щяйата кечирмяк мягсядиля 1795 ил 16 нойабр тарихли фярманы иля Эцръцстанын, щабеля Ширван вя Бакынын “мцдафияси” барядя эюстяриш верди. Яслиндя мцдафия пярдяси алтында Шимали Азярбайъанын зябт едилмяси нязярдя тутулурду. 1795 ил нойабрын икинъи йарысында Русийа Эцръцстана щярби гцввя эюндярди. 1796 илин яввялляриндя эцръцлярин вя Ибращимхялил ханын бирляшмиш гцввяляри Эянъяни мцщасиряйя алды. Ъавад хан баъ вермякля шящяри даьынтыдан хилас етди.

     Рус команданлыьы Дярбянди яля кечирмяк цчцн эенерал-майор Савелйевин башчылыьы иля щярби гцввя эюндярди. Савелйев 1796 ил февралын 15-дя Дярбяндя чатды, лакин бурада эцълц мцгавимятя раст эялди. Губалы Шейхяли хан сарайындакы руспяряст гцввялярин ирадясиня ряьмян Дярбяндя эяляряк Табасаран газысы, Газыгумух вя Бакы ханларынын кюмяйиля шящярин мцдафиясини тяшкил етди.

     Онлара кюмяк етмякдян имтина едян Аьа Мящяммяд хан Гаъар ясас гцввяляри иля бирэя Ирана гайытды

     Зубовун йцрцшцня бюйцк ящямиййят верян ЫЫ Йекатерина мащиййят етибариля Ы Пйотрун манифестиня (1722) охшар сяняд щазырлады.

     

     Зубовун Гызылйар (Гызлар) йахынлыьындакы дцшярэясиндя ермяниляр дя вар иди. Онлардан бири – руслар тяряфиндян реэионда бялядчи кими истифадя олунан архийепископ И.А.Аргутински Ъянуби Гафгаз христианларыны, хцсусиля Гарабаь мяликлярини Русийа тяряфиня чякмяк мягсядиля онлара мяктубла мцраъият етди. О, мяктубунда бурада христиан дювляти йаратмаьын зярурилийиндян сюз ачырды.

     Зубов кифайят гядяр гцввя топладыгдан сонра апрелин 15-дя йола дцшдц вя Дярбянд ятрафында Савелйевин гцввяляри иля бирляшди. Майын яввялляриндя дцшмян Дярбяндя йахынлашды вя щийля ишлядяряк, шящяри зябт етди. Шящярин яля кечирилмясиндя мцдафиядяки чятинликлярля йанашы, ермянилярин сатгынлыьы да бюйцк рол ойнамышды.

     Шейхяли хан Зубовун щцзуруна эятирилди вя граф, императричя адындан онун баьышланаъаьыны вяд етди. Сонрадан Шейхяли хан щакимиййятдян кянар едилди вя онун бюйцк баъысы Пяриъя ханым Дярбяндя щаким тяйин олунду.

     Дярбянд зябт едилдикдян сонра рус гошунлары ъянуба ирялиляди. Ийунун 6-да Губа тутулду. Мцгавимятин файдасызлыьыны эюрян бакылы Щцсейнгулу хан ийунун 13-дя Бакы галасынын ачарыны Зубова тягдим етди. Эенерал-майор Рахмановун башчылыьы иля 3 пийада баталйону, 2 сцвари ескадрону вя 3 сящра топу Бакыйа эюндярилди. Рус гошунлары Бакыдан Шамахыйа доьру ирялилядиляр. Шейхяли хан гачды.

     

     

    Рус гошунлары яввялъя Гурдбулаг йахынлыьында, сонра Пирсаатда дцшярэя салдылар. Шимали Азярбайъан ханлары вя бязи Даьыстан щакимляри рус тяъавцзцня гаршы иттифаг йаратдылар. Зубова гаршы суи-гясд тяшкил олунду. Русийайа гачмыш вя Зубовун дцшярэясиндя олан Нуряли хана графы гятля йетирмяк тапшырылды. Тясадцф нятиъясиндя гясдин цстц ачылды. Нуряли хан щябс едиляряк Щяштярхана сцрэцн олунду. Лакин рус ишьалчыларына гаршы мцбаризя давам едирди. Бу мцбаризянин башчысы Шейхяли хан иди. О, шамахылы Мустафа хан, шякили Сялим хан вя Даьыстанын бязи щакимляри иля ялагя йаратмышды. Шейхяли хан Газыгумух ханы иля бирляшяряк сентйабрын сонунда Губа  ханлыьынын Алпан кянди йахынлыьында 500 няфярлик рус щярби дястясиня аьыр зярбя вурду.

     1796 ил октйабр айынын яввялляриндя Зубовун кюмяйиня кнйаз Сисиановун башчылыг етдийи йени щярби гцввя эялди. Октйабрын 21-дя эенерал Римски-Корсаковун башчылыг етдийи дястя Эянъяйя доьру йола дцшду. Эянъя тутулду. Рус команданлыьы тядриъян щярби ямялиййатлары Ъянуби Азярбайъана кечирмяк вя Аьа Мящяммяд хан Гаъара зярбя ендирмяк ниййятиндя иди.

     1796 илин нойабрында ЫЫ Йекатеринанын вяфаты вязиййяти дяйишди. Чар Ы Павел [1796–1801] Шимали Азярбайъандан рус гошунуну чыхармаг ямрини верди вя бу иш 1797 илин йазынадяк давам етди. Беляликля, Русийанын Азярбайъаны зябт етмяк цчцн эюстярдийи нювбяти ъящд дя нятиъясиз галды.

     Рус гошунлары Азярбайъан щцдудларыны тярк етдикдян сонра Аьа Мящяммяд хан Гаъар 1796 илдя юзцнц шащ елан етди. 1797 илин йазында Аьа Мящяммяд йенидян Шушайа щцъум етди. Аълыг вя хястяликлярин шиддятлянмяси иля шящяри мцдафия етмяйин мцмкцнсцзлцйцнц баша дцшян Ибращимхялил хан Шушаны тярк едяряк, юз аиляси иля бирликдя Ъар-Балакяня эетди.

     Ибращимхялил ханын Шушаны тярк етмясиндян хябяр тутан Аьа Мящяммяд шащ галанын мцдафиячиляриня мяктуб эюндяриб тяслим олмаларыны тяклиф етди. Мцгавимяти давам етдирмяйин ябяс олдуьуну эюрян шушалылар Аьа Мящяммяд шащ Гаъара шящярин аьсаггалларындан бири Щаъы Бабякля беля ъаваб эюндярдиляр: яэяр шащ 1795 илдяки мцгавимятя эюря онлары баьышлайарса, шушалылар галанын дарвазасыны ачарлар.

     Аьа Мящяммяд шащ Щаъы Бабякля шушалылара хябяр эюндярир ки, тяслим олсалар, онлара тохунмайаъаглар. Якс тягдирдя, “гала алындыгдан сонра, бцтцн кишиляр гырылаъаг, гадынлар сярбазлара вериляъяк, шящяр ися Кирман вя Тифлис кими даьыдылаъагдыр”.

     Шушалылар шаща инаныб гала дарвазаларыны ачдылар, Аьа Мящяммяд шащ ися вердийи вяди позараг, шящяри талан етмяк ямрини верди.

    Шушайа дахил олдугдан сонра Аьа Мящяммяд шащ бцтцн Шимали Азярбайъан ханларынын йанына эялмясини, йа да ян язиз адамларындан эиров эюндярилмясини ямр етди. Лакин ханлар шащын биринъи чаьырышына дярщал ъаваб вермядиляр. Бакылы Щцсейнгулу хан щятта ики “дявятдян” сонра беля Шушайа эетмяди. Беля олдугда, шащын гошунла эюндярдийи гасид “ханы эцъля щябс етди вя ону юзцнцн щюкмдарына чатдырды”. Руслары “гябул” етдийиня эюря Щцсейнгулу хан зиндана салынды.

     Мустафа хан гачдыгдан сонра Шамахыда юзцнц хан елан едян Гасым шаща табелийини билдирди. Лакин о, тезликля Мустафа хан тяряфиндян деврилди. Шяки ханы юзц шащын щцзуруна эетмяди, елчиляр васитясиля табелийини билдирди.

     Аьа Мящяммядин биринъи йцрцшц за-маны она кюмяк етмиш эянъяли Ъавад хан кечмиш хидмятляриня архайын олараг, шащын йанына эялди. Шащ ону да 1796 илдя рус гошунларына мцгавимят эюстярмядийиня эюря щябс етди.

     Чох кечмямиш Шушада Аьа Мящяммяд шаща гаршы суи-гясд тяшкил едилди вя о юлдцрцлдц (1797). “Батман Гылынъ” лягяби иля танынан Ибращимхялил ханын гардашы оьлу Мящяммяд бяй шащын башыны Ибращимхялил хана эюндярди. Аьа Мящяммяд шащын гятлиндян сонра Иранда щакимиййятя эялмиш онун гардашы оьлу Фятяли шащ [1797–1834] юз мювгейини мющкямляндирмякля мяшьул олдуьундан, мцяййян мцддят Шимали Азярбайъана гаршы щярби гцввя тятбиг етмяди.

     Лакин Шимали Азярбайъан ханлыглары бу ъцр ялверишли шяраитдян гцввяляри бирляшдирмяк цчцн истифадя етмяк явязиня, бир-бириня гаршы йенидян ара мцщарибяляриня башладылар.

     Шимали Азярбайъанын Русийа тяряфиндян ишьалынын башланмасы. Аьа Мящяммяд шащ Гаъар гятля йетирилдикдян сонра Ибращим ханын гардашы оьлу Мящяммяд бяй Шушада щакимиййяти яля кечирди. Аз 

    сонра Ибращимхялил хан йахын адамлары иля бирликдя Шушайа гайытды. Мящяммяд бяй шякили Мящяммядщясян ханын йанына гачды. Лакин Мящяммядщясян хан ону тутду вя шамахылы Мустафа хана верди. О ися Мящяммяд бяйи юлдцрдц. Беляликля, Мустафа хан Шяки ханы Сялим ханы Шякидян говуб онун гардашы кор Мящяммядщясян ханы щакимиййятя эятирдийиня, щям дя Мящяммяд бяйи гятля йетирдийиня эюря Гарабаь ханынын дцшмяниня чеврилди. Мящяммядщясян хан вя Ъавад хан да яввялки дцшмянчилийи давам етдирирдиляр.

     

    Бакы ханлыьында Щцсейнгулу хан вя ЫЫ Мирзя Мящяммяд хан арасында эедян мцбаризя ханлыьын бюлцшдцрцлмяси иля нятиъялянди.

     Тябриз вя Хой ханлыгларыны идаря едян Ъяфяргулу хан Дцнбули Сяраба щцъум едяряк ораны виран гойду. О, дцшмяни Садыг ханла бирляшиб шаща гаршы чыхды. Лакин Садыг хан орада юлдцрцлдц.

    Шащын оьлу Аббас Мирзя Ъяфяргулу ханы мяьлуб едяряк Макуйа, орадан да Тцркийя сярщядиня говду.

     Губалы Шейхяли хан, шамахылы Мустафа хан вя Лянкяран ханлыьынын щакими Мир Мустафа хан арасында да зиддиййятляр кяскинляшди. Шейхяли хан Салйаны тутду, лакин ораны тярк етдикдя Мир Мустафа хан Салйаны яля кечирди.

     Ханлыгларын апардыьы мцщарибяляр ящалини динъ ямякдян айырыр, игтисадиййата аьыр зярбя вурурду. 1799 илдя Ширванда баш вермиш таун хястялийи кцтляви инсан тяляфаты иля нятиъялянмишди. Ара мцщарибяляри, аьыр сосиалгтисади вязиййят юлкяни тагятдян салыр, онун хариъи тяъавцз обйектиня чеврилмясиня шяраит йарадырды.

     18 ясрин сону–19 ясрин яввялляриндя бейнялхалг шяраит дя Азярбайъан цчцн чох ялверишсиз олду. Ы Павелин щакимиййятинин ахырынъы илляриндя Русийа–Инэилтяря мцнасибятляринин кяскинляшмяси зямининдя Русийа–Франса йахынлашмасы башланмышды. Ы Павелин 1801 илдя юлдцрцлмяси иля Русийа–Инэилтяря мцнасибятляри низама салынды. Русийа–Инэилтяря йахынлашмасы инэилислярин Ирандакы сийасятинин зяифлямясиня сябяб олду. Бундан истифадя едян Франса Иранда цстцнлцйя наил олду.

     Беля бир зиддиййятли вя гейри-сабит бейнялхалг шяраитдя Ъянуби Гафгаз, о ъцмлядян Азярбайъан бейнялхалг мцнасибятлярдя мцщцм йер тутурду. Бу, Азярбайъанын мцщцм стратежи мювгейи вя башга амиллярля баьлы иди.

     Азярбайъан ханлыглары юз щакимиййятлярини горуйуб сахламаг цчцн юлкяйя эюз дикмиш Русийа, Иран, Османлы дювляти, Инэилтяря вя Франса арасында маневр едирдиляр. Бу дюврдя Азярбайъан цчцн ясас тящлцкя шималда Русийа иди.

     Иранда щакимиййятя кечмиш Фятяли шащын башлыъа гайьысы мяркязи щакимиййяти мющкямляндирмяк иди вя щялялик Шимали Азярбайъан ханлары иля динъ мцнасибятляр йаратмаьа чалышырды. Османлы дювляти дя зяиф олдуьундан бу дюврдя ишьалчы сийасят йеритмирди.

     1801 ил сентйабрын 12-дя рус чары Ы Александр Шярги Эцръцстанын Русийайа бирляшдирилмяси щаггында манифест вя фярман верди. Картли-Кахетийа чарлыьындан вассал асылылыьында олан Азярбайъан торпаглары – Газах, Борчалы вя Шямшяддил султанлыглары да Русийайа бирляшдирилди. Багратионлар сцлаляси щакимиййятдян узаглашдырылды, Картли-Кахетийа чарлыьы ляьв едилди, Тифлис губернийасы йарадылды. 1803–04 иллярдя Мингрелийа вя Гурийа, щямчинин Имеретийа Русийанын щимайясиня кечди. Беляликля, Русийа Ъянуби Гафгазы яля кечирмяк цчцн ялверишли стратежи мювге ялдя етди.

     1802 ил сентйабрын 11-дя П.Д.Сисиановун Гафгаза баш командан тяйин едилмяси иля Русийанын Азярбайъаны ишьал планынын щяйата кечирилмяси сцрятлянди. Сисиановун бу вязифяйя тяйин едилмяси тясадцфи дейилди. Юзцндян разы, щям дя гяддар бир щярбчи олан эцръц ясилли Сисианов В.Зубовун йцрцшцндя (1796–97) иштирак етмиш, Бакы галасынын коменданты олмушду.

     Ы Александрын тапшырыьы иля Сисианов 1802 илин декабрында Эеорэийевскдя ханларла данышыглара башлады. Эюрцшя Губа, Дярбянд, Лянкяран ханлары вя Даьыстанын бязи щакимляри эялмишдиляр. Декабрын 26-да имзаланмыш мцгавиляйя эюря, онлар ара мцщарибяляри апармамалы, ортайа чыхан мцбащисяляри динъ йолла щялл етмяли идиляр. Иранын щцъум едяъяйи тягдирдя она гаршы бирэя чыхыш етмяк айрыъа гейд олунмушду. Мцгавилядя тиъарятин инкишаф етдирилмясиндян, дянизчиликля баьлы мясялялярдян вя с. Бящс олунурду.

     

     

    1803 илдя Бакы ханлыьы иля дя беля бир мцгавиля имзаланды.

     Эеорэийевск мцгавиляси баьландыьы вахтдан ящямиййятсиз бир сянядя чеврилди, чцнки мцгавиляйя гошулан Шимали Азярбайъан ханлыглары Иранын дейил, мящз Русийанын тяъавцзцня мяруз галдылар.

     Русийа Шярги Эцръцстанда мющкямлянян кими Шимали Азярбайъан торпагларынын ишьалына башлады. Илк зярбя щярбистратежи ящямиййятли Ъар-Балакяня ендирилди. Ъар-Балакян рус гошунларынын Азярбайъанын ичяриляриня доьру ирялилямясиндя манея олуб, Иран вя Османлы дювлятинин Русийайа гаршы мцбаризясиндя мцщцм рол ойнайырды. Шярги Эцръцстанда щакимиййятинин итирилмясини истямяйян вя Русийайа гаршы мцбаризяни давам етдирян эцръц шащзадяси Александр да Ъарда иди.

     Сисиановун эюстяриши иля эенерал Гулйаков 8 топ, 1500 пийада, 200 казак вя 4500 эцръц милисиндян ибарят бир гцввя иля 1803 ил мартын 2-дя Ъар-Балакяня щцъум етди. Мартын 8-дя Балакян тутулду вя даьыдылды. Ултиматум алан Ъар мартын 29-да тяслим олду. Апрелин 12-дя Тифлисдя Русийа иля Ъар-Балакян арасында “Андлы ющдялик” имзаланды. Ъамаат 220 пуд барама вермяли, Тифлися эировлар эюндярмяли вя яразисиндя рус гошунларыны йерляшдирмяли иди. Ъар-Балакянин тутулмасы Азярбайъанын сонракы ишьалыны нисбятян асанлашдырды.

     Русийа мцяййян едилмиш бараманы вахтында ала билмядийиндян Сисианов 1804 илин яввялиндя Гулйакову 2500 няфярлик гцввя иля йенидян Ъар-Балакяня эюндярди. Сакинлярин тярк етдийи Ъар тутулду. Гулйаков тягибляря башлады, лакин 1804 ил йанварын 15-дя ъарлылар тяряфиндян юлдцрцлдц. Сисианов Ъар-Балакян ъамааты иля йенидян барышыг баьламалы олду.

     

    Сисиановун щярби-стратежи планында мцщцм йери Эянъя тяшкил едирди. Бу шящяри тутмаг цчцн ермянилярдян дя истифадя етмяк нязярдя тутулурду. Онлара “Русийанын мцдафияси цчцн” айаьа галхмаг барядя мцраъият едилмишди. Яввялъя динъ йолла Эянъяни яля кечирмяйя ъящд эюстярян Сисианов Ъавад хана щядяляйиъи мяктублар йазараг, галанын тяслим олунмасыны тяляб етди.

     Ъавад хан Сисианова лайигли ъаваб эюндярди: “О ки галды шящярин тящвил верилмясиня, хам хяйалдан ял чяк. Эянъяйя йалныз мейитимин цстцндян кечиб эиря билярсян. Билдин? Мян юляндян сонра. Юзэя ъцр йох”.

     Беля олдугда рус гошунлары щцъума кечди. Гошунун тяркибиндя 11 топу олан 6 пийада баталйону, 3 ескадрон вя 200дян чох казак вар иди. Илк дюйцш Эянъянин ики верстлийиндяки Гуругобу адлы йердя баш верди. Ъавад хан ъидди мцгавимят эюстярди, лакин Эянъя галасына чякилмяли олду.

     

    1804 ил йанварын 2-дян 3-ня кечян эеъя дцшмян ики дястяйя бюлцняряк галайа щцъума кечди. Бир дястя эенерал С.А.Портнйакинин башчылыьы иля Гарабаь гапысы, диэяр дястя ися Тифлис гапысы тяряфдян щямля едирди. Ъавад ханын ясас гцввяляри ики дяфя Портнйакинин щцъумуну дяф едя билди, йалныз цчцнъц щямлядя дцшмянляр шящяря дахил олдулар. Руслар ясас гцлляни тутдугдан сонра дюйцш даща да шиддятлянди. Мцдафиячилярин юн сырасында олан Ъавад хан йараландыьына бахмайараг, сон няфясинядяк ялиндя гылынъ дцшмянля дюйцшдц. Ъавад ханын оьлу Щцсейнгулу аьа да дюйцшдя щялак олду. Вурушма Эянъянин кцчяляриндя давам етди. Эянъя дюйцшцндя 1500-дян чох адам щялак олду.

     Эянъя зябт едилдикдян сонра галанын мцдафиячиляри арасында олан Ъавад ханын арвады Бяйимханым яринин вя оьлунун мейитляринин дюйцш мейданындан сарайа эятирилмясиня наил олду. Ханын ъяназяси олан отаьа эирян Сисианову Бяйимханым юлдцрмяйя ъящд етмишди.

     Ъавад хан вя онун оьлу Шащ Аббас мясъидинин щяйятиндя дяфн едилдиляр.

     Эянъянин ишьалы Русийа цчцн чох ящямиййятли иди. Азярбайъанын диэяр ханлыгларынын талейи дя артыг щялл олунмушду. Чар щюкумяти Эянъя ханлыьы цзяриндя чятинликля газандыьы гялябяни йцксяк гиймятляндиряряк бу мцнасибятля хцсуси медал тясис етмишди. Эянъя ханлыьы ляьв едилди, шящяр чарича Йелизавета Алексейевнанын шяряфиня Йелизаветпол адландырылды. Эянъя сюзцнц дилиня эятирянляр ъяримя олунурдулар.

     1804–13 илляр Русийа–Иран мцщарибяси. Эцлцстан мцгавиляси. Эянъянин ишьалы вя рус гошунларынын эетдикъя Азярбайъанын ичяриляриня доьру щярякят етмяси Ъянуби Гафгаза иддиа едян Иранын кяскин мцгавимятиня раст эялди. Бейнялхалг шяраит Иранын Русийайа гаршы чыхмасы цчцн ялверишли иди.

     1804 илин майында шащ щюкумяти рус гошунларынын Ъянуби Гафгаздан чыхарылмасыны тяляб етди. Русийа бу тялябя рядд ъавабы верди вя 1804 ил ийунун 16-да ики дювлят арасында мцщарибя башланды.

     Иран гошунларына шащын оьлу Аббас Мирзя башчылыг едирди. 1804 ил йайын яввялляриндя рус гошунлары Иряван ханлыьына доьру щярякят етди. Ийул айы ярзиндя тяряфляр арасында цч дюйцш олду, рус гошуну Иряван галасыны тута билмяйиб эери чякилди.

     

    Ейни заманда, Русийа Азярбайъан ханларыны юзцня табе етмяк ишини сцрятляндирди. Сисианов гарабаьлы Ибращимхялил хана тязйиги эцъляндирди. Ики эцълц дювлятин арасында галан Ибращимхялил хан вязиййятдян чыхыш йолуну бунлардан ян эцълцсцнцн – Русийанын али щакимиййятини гябул етмякдя эюрдц.

     1805 ил майын 14-дя Сисиановун Эянъя йахынлыьындакы Кцрякчай дцшярэясиндя Гарабаь ханлыьы иля Русийа арасында 11 маддядян ибарят мцгавиля баьланды. Гарабаь ханы Русийа чарынын вассалы олмаьа разылыг верир, мцстягил хариъи сийасят щцгугундан имтина едир, чар хязинясиня щяр ил 8 мин червон вермяйи ющдясиня эютцрцрдц. Ханлыг дахили идаряетмядя мцстягиллийини сахлайырды. Иран гошунларындан ханлыьы мцдафия етмяк цчцн майор Лисаневичин башчылыг етдийи рус щярби дястяси Шушада йерляшдирилди.

     "Андлы ющдялик". (Кцрякчай мцгавиляси). 5-ъи маддя И.Я.-и Шушалы вя Гарабаьлы Ибращим ханын юлкяси цзяриндя юзцнцн али йеэаня  щакимиййятинин танынмасыны разылыгла  гябул едяряк, юзцнцн вя варисляринин  адындан сюз верир: 1) щямин юлкянин  халгларыны бюйцк Русийа империйасынын сакинляриндян аз да олса айырмайараг юз тябяяляри сайаъагдыр.  2) Ибращим хан зати-алиляринин вя онун  оъаьындан олан варислярин вя архасынын  Гарабаь ханлыьы цзяриндя щакимиййяти  Дяйишилмяз сахланылаъагдыр.  3) Дахили идаряетмя иля баьлы щакимиййят  ишляри, мящкямя вя диванхана ишляри, бунунла  йанашы юлкядян йыьылан эялир зати-алиляринин (ханын)  сялащиййятиндя галаъагдыр. 4) Затиалиляринин  вя онун сцлалясинин, еляъя дя онун юлкясинин  горунмасы цчцн Шуша галасына 500 няфярлик  Русийа гошуну гярарэащ вя баш забитляри иля, [щабеля] топларла бирликдя йеридиляъяк, ъидди мцдафия цчцн ися Эцръцстан Баш щакими шяраит вя ещтийаъа эюря бу дястяни эцъляндиряъяк вя зати-алиляринин  юлкясини бцтцн Русийа империйасына мяхсус  олан бир юлкя кими щярби гцввя иля мцдафия  едяъякдир.

     1805 ил майын 21-дя шякили Сялим ханла да тяхминян ейни мязмунда мцгавиля баьланды. Лакин Гарабаь ханлыьындан фяргли олараг, Шяки ханлыьы чар хязинясиня илдя 7 мин червон вермяли иди; рус гошунларынын йерляшмяси цчцн бурада айрыъа гала тикмяк нязярдя тутулурду.

     Гарабаьла мцгавиля Русийанын Азярбайъандакы стратежи мювгейини мющкямляндирирди. Буна эюря дя Иран ясас щцъумуну Гарабаьа тяряф йюнялтди. Ийунун 11-дя Ъябрайыл йахынлыьында, ийунун 21-дя ися Ясэяран йахынлыьында дюйцш баш верди. Рус дястяляриня полковник П.Корйаэин башчылыг едирди. Онун дястяляри мцщасиряйя дцшдц вя Корйаэин Эянъяйя гачмагла ъаныны гуртарды. Ийунун 8-дя Иран гошуну Ясэяраны алды.

     1805 ил декабрын 27-дя Шамахы ханы Мустафа хан да мцгавиля баьламаьа мяъбур едилди. О, илдя 8 мин червон вермяли, Ширвандан кечян карванларын тящлцкясизлийини тямин етмяли иди. Ъавадда рус щярби мянтягясинин йарадылмасы нязярдя тутулурду. Шамахы ханлыьынын Русийайа гатылмасы Бакы ханлыьынын ишьалыны асанлашдырды.

     1805 илин яввялляриндя Эиланы тутмаг цчцн эюндярилмиш рус донанмасы эери гайыдаркян Бакыны тутмалы иди. Августун 12-дя рус гошуну Бакыйа йахынлашды. Галаны тяслим етмяк тяклифиня рядд ъавабы алындыгдан сонра гала атяшя тутулду. Августун 22-дя шящяр мцщасиряйя алынды, анъаг Урмийа вя Губадан Бакы ханлыьына кюмяк эялмяси горхусу рус гошунуну Сары адасына чякилмяйя мяъбур етди. Бакылы Щцсейнгулу ханла данышыглар апармаьа эялян Сисианов 1806 ил февралын 8-дя гятля йетирилди.

     Сисиановун юлцмцндян сонра онун гошунлары да Сары адасына апарылды. Ъянуби Гафгазда вязиййят эярэинляшди.

     1806 илин йайында 20 минлик Иран ордусунун Аббас Мирзянин башчылыьы иля Шушайа щцъуму нятиъя вермядийиндян, фцрсят Шушадакы рус гарнизонунун ряиси майор Лисаневичин ялиня кечди. О, эюрцнмямиш гяддарлыгла Ибращимхялил ханы аиля цзвляри иля бирликдя гятля йетирди.

     Тезликля рус ордусу юз мювгейини мющкямляндирди. Ханашин ашырымында Иран гошунлары мяьлубиййятя уьрадылды. 1806 илин ийулунда рус гошунлары Дярбянди, октйабрын 3-дя ися Бакыны зябт етдиляр. Щцсейнгулу хан аиляси иля бирликдя Гарабаьа, орадан да Ирана гачды. Аз сонра Губа ханлыьы да яля кечирилди. Дярбянд вя Губа яввялъя Тярки шамхалынын щакимиййятиня верилди, сонра ися яйалятя чеврилди. Беляликля, 1806 иля кими Шимали

    Азярбайъанын бюйцк щиссяси Русийанын щакимиййяти алтына кечди.

     Русийанын Азярбайъандакы ишьалчылыг сийасяти юлкядя азадлыг щярякатына сябяб олду. Губалы Шейхяли хан чаризмя гаршы хцсусиля фяал мцбаризя апарырды. Шяки ханы Сялим хан да Шякидяки рус гарнизонуну мящв етди (Ибращим ханын арвады олан Сялим ханын баъысы яри иля бирликдя гятля йетирилмишди). Лакин 1806 илин октйабрында Шяки йахынлыьындакы дюйцшдя Сялим ханын гцввяляри дармадаьын едилди, рус гошуну щцъумла шящяри алды. Ханлыьы идаря етмяк цчцн йерли бяйлярдян ибарят мцвяггяти идаря йарадылды. 1806 илдя ЪарБалакян цсйаны да амансызлыгла йатырылды.

     Гафгаздакы рус гошунларынын йени баш команданы эенерал Гудович йерли идаря системиндя мцяййян дяйишикликляр етмяйя мяъбур олду. Бу, Сисиановун руслашдырма сийасятиндян фярглянирди. Мяс., Ъяфяргулу хан Хойлу Шяки ханлыьынын щакими тяйин едилди. Хойдан Шякийя кючцрцлмцш ящали йени салынмыш Йеникянд, Ъяфярабад вя башга кяндлярдя мяскунлашдылар.

    Русийа–Иран ъябщясиндя дюйцшляр давам едирди. Иряваны тутмаг рус гошуну цчцн башлыъа вязифя кими галырды. 1808 илин пайызында Иряван шящяри мцщасиряйя алынды. Гудович эенерал Неболсиня Нахчываны тутмаьы щяваля етди. Октйабрын сонунда Нахчыван тутулду. Лакин рус гошуну Иряванда уьурсузлуьа дцчар олуб Нахчываны да тярк етди. 1808 ил кампанийасынын мцвяффягиййятсизлийиня эюря эенерал Гудовичи эенерал Тормосов явязляди.

     

    1809 ил августун орталарында Аббас Мирзя Аразы кечяряк, Эянъя йахынлыьындакы Аьбулаьа йахынлашды, лакин Эянъяни тута билмяйиб Ирявана чякилди. Бу заман Ясэяранда йенидян сцлщ щаггында данышыглар башланды. Лакин Лянкяран ханлыьынын кимя верилмяси барядя мцбащисядя разылыг ялдя едилмядийиндян, данышыглара ара верилди. 1809 илин сентйабрында Иран гошунлары бу ханлыьа сохулду вя Лянкяраны даьытды.

     1810 илин августунда Иран вя Османлы дювляти арасында Русийайа гаршы щярби иттифаг баьланса да, бунун Ирана реал кюмяйи олмады. Иран сцлщ данышыгларына башламаьы гярара алды.

     

    1812 илин апрелиндя эенерал Тормосову явяз едян Ртишшев статус-кво ясасында Иранла мцгавиля баьламаг щаггында эюстяриш алды. Лакин бу дяфя дя данышыглар баш тутмады.

     1812 илин йайында Наполеонун Русийайа щцъумундан истифадя едян Иран хейли фяаллашды. Аббас Мирзя 20 минлик орду иля Худафяриндян кечяряк Шащбулаьа гядяр ирялиляди. Лакин эенерал П.С.Котлйаревски ону эери отуртду. 1812 ил октйабрын 18-дя Асландцз дюйцшцндя Аббас Мирзянин гцввяляри мяьлубиййятя уьрады. 1813 ил йанварын 1-дя Лянкяран рус гошуну тяряфиндян алынды.

     Иран Русийа иля данышыглара башлады. 1813 ил октйабрын 12-дя Эцлцстанда (Гарабаь) мцгавиля имзаланды. Мцгавиляйя эюря, Нахчыван вя Иряван ханлыгларындан башга бцтцн Шимали Азярбайъан торпаглары Русийанын щакимиййяти алтына кечди, Русийа Хязяр дянизиндя там щюкмранлыьа наил олду.

     Шимали Азярбайъанда Русийанын ишьал режиминин гурулмасы. Русийа Азярбайъан торпагларыны яля кечирдикъя, ишьал режимини мющкямляндирир, щярби-стратежи мягсядляря хидмят едян идарячилик системи йарадырды.

     Илк вахтлар Азярбайъанын гярб торпаглары Шярги Эцръцстанын идаря системиня дахил едилди. 1801 ил 12 сентйабр тарихли Ясаснамяйя эюря, али щярби вя мцлки идаряетмя Гафгаздакы рус гошунларынын баш команданына мяхсус иди. 1801 илин майында Али Эцръц щюкумяти йарадылды. Бу щюкумят Азярбайъан торпаглары щесабына яразисинин эенишляндирилмясиня ъящд эюстярирди.

     1804 илдя Эянъя ханлыьы ишьал едилдикдян сонра бурада ханлыьын йериндя йарадылмыш Йелизаветпол гязасы Эцръцстанын тяркибиня гатылды. Гязаны комендант идаря едирди. Бакы вя Губа ханлыглары да ляьв едиляряк яйалятя чеврилдиляр.

     1819 илин ийулунда шякили Исмайыл ханын юлцмцндян сонра Шяки ханлыьы ляьв едилди. Эенерал А.П.Йермоловун Шамахы, Гарабаь вя Лянкяран ханларына гаршы тяхрибатлары Мустафа ханын, Мещдигулу ханын вя Мир Щясян ханын хариъя гачмалары иля нятиъялянди. 1820 илдя Шамахы, 1822 илдя Гарабаь, 1826 илдя ися Лянкяран ханлыглары ляьв едиляряк яйалятя чеврилдиляр вя яйалятляр даирядя бирляшдирилдиляр. Шяки, Шамахы, Гарабаь вя Талыш яйалятляри мяркязи Шушада йерляшян вя “Мцсялман даиряси” адландырылан щярби даиряйя, Бакы вя Губа яйалятляри ися мяркязи Дярбянддя йерляшян Даьыстан щярби даирясиня дахил идиляр.

     Эцлцстан мцгавиляси баьландыгдан сонра чаризмин Азярбайъан ханлыгларыны ляьв етмяк сийасяти йерли халгын дювлятчилик янянясиня сон гоймаг, Азярбайъанын Русийа империйасынын тяркиб щиссясиня чеврилмясини сцрятляндирмяк мягсядини эцдцрдц.

     Даиряляря щярби даиря ряисляри, яйалятляря комендантлар башчылыг едирдиляр. Комендантларын щцгуг вя сялащиййятляринин дягиг мцяййян едилмямяси онларын юзбашыналыьына шяраит йарадырды. Яйалятляри идаря едян, демяк олар ки, гейри-мящдуд сялащиййятли комендантлар йалныз юлцм ъязасы вермяк щцгугуна малик дейилдиляр. Комендант цсули-идаряси дахили идарячиликдя ханлыг системинин ясасларыны сахлайырды. Комендантлар торпаг сащиблярини мцлкиййят щцгугундан мящрум едир, онлара садиг оланлара ися торпаг сащяляри баьышлайырдылар. Бу, али силкин нцмайяндялярини чаризмдян асылы вязиййятдя сахламаьа кюмяк едирди.

     

    Русийа ишьал етдийи торпагларда сосиал-игтисади сащядя дя мювгейини мющкямляндирирди. Метрополийанын ещтийаъларыны юдямякдян ютрц мцщарибя нятиъясиндя виран едилмиш тясяррцфат бярпа олунурду. Бу мягсядля щяйата кечирилян илк тядбирлярдян бири йашайыш йерляриндян дидярэин дцшмцш ящалинин эери гайтарылмасы олду. 1812 илин нойабрында Йелизаветпол даирясиня 2 мин сакин гайтарылмышды.

    Мцщарибядян сонракы цч ил ярзиндя Гарабаь ханлыьына мин аиля гайытмышды.

     Шимали Азярбайъандакы рус ордусуну ярзаг вя сурсатла тямин етмяк мягсядиля тахыл уъуз гиймятя алыныр вя йа мцсадиря едилирди.

     Русийа сянайесинин ещтийаъларыны юдямяк цчцн ипякчилийя хцсуси диггят йетирилирди. Русийайа ипяк апарылмасы илбяил артырды: 1822 илдя Шяки яйалятиндян Русийайа 1,8 мин пуд, 1827 илдя ися 8 мин пуд хам ипяк апарылмышды.

     Нефт гуйулары, дуз мядянляри вя балыг вятяэяляри хязинянин ихтийарына кечмишди. Щямин сащяляр мцяййян щагг мцгабилиндя варлы адамлара иъаряйя (мцгаитяйя) верилирди. Зяйлик кяндиндяки (Эянъя йахынлыьында) зяй йатаглары да иъаряйя верилмишди.

     Чаризмин Азярбайъандакы тиъарятэюмрцк сийасяти дя мцстямлякячи мащиййят дашыйырды. 1821 илин октйабр айындан Шимали Азярбайъан вя Эцръцстана эятирилян хариъи маллара 5 фаизли эюмрцк рцсуму тятбиг едилирди. Ханлыглар дюврцндяки дахили ращдар вя эюмрцк йыьмалары галмагда давам едирди.

     Русийанын Азярбайъанда йеритдийи мцстямлякячилик сийасятинин христиан яйалятляриня нисбятян даща аьыр олмасы йерли щаким зцмряйя мцнасибятдя дя юзцнц эюстярирди. Беля ки, эцръц задяэанлары рус задяэанлары иля бярабяр щцгуглара малик олдуглары щалда, али мцсялман зцмрясиня беля щцгуг верилмирди.

     1826–28 илляр Русийа–Иран мцщарибяси. Тцркмянчай мцгавиляси. Русийа ясас Авропа дювлятляри иля бирликдя Наполеоnу мяьлуб етдикдян сонра Османлы дювляти вя Ирана гаршы ишьалчылыг сийасятини эцъляндирди. 19 ясрин 20-ъи илляриндя дцнйа сийасятиндя Русийанын ясас рягиби олан Инэилтярянин, щямчинин Османлы дювляти вя Иранын якс сийасяти фяаллашды.

     Инэилтяря Ираны Русийайа гаршы гоймаьа чалышырды. 1814 илдя Инэилтяря иля Иран арасында Тещран мцгавиляси баьландыгдан сонра Инэилтярянин Иранда мювгейи мющкямлянди. Иран силащлы гцввяляриндя инэилис забитляринин ролу артды.

     1813 илдян сонракы дюврдя Русийа–Иран мцнасибятляри эярэин олараг галырды. Иран мяьлубиййятля разылашмыр, Русийа ися йени торпаглар яля кечирмяк цчцн мцщарибяни давам етдирмяк истяйирди. 1825 ил декабрын 14-дя Санкт-Петербургдакы цсйан щаггында хябяр Тещрана чатдыгда шащ щюкумяти буну ялверишли мягам щесаб едяряк мцщарибяйя башламаьы гярара алды. 1826 илин ийулунда Иран гошунларынын щцъуму иля икинъи Русийа–Иран мцщарибяси башланды.

     

    Иранын башлыъа мягсяди Тифлиси тутмаг вя рус гошунларыны Ъянуби Гафгаздан сыхышдырыб чыхармаг иди. Русларын ися башлыъа зярбяси Тябризя йюнялдилмишди. Мцщарибянин башланьыъы рус гошуну цчцн уьурсуз олду. Иран гошунлары сярщяд бойу дюйцшлярдя руслары эери чякилмяйя мяъбур етдиляр. Аббас Мирзянин 60 минлик гошуну Шушайа йахынлашды вя ийулун 26-да галаны мцщасиряйя алды. Гошунун бир щиссяси ися Эянъя истигамятиндя ирялиляди. Шушанын мцдафиясиня гала гарнизонунун ряиси полковник Реут башчылыг едирди. Галайа едилян щямляляр нятиъя вермирди.

     

     

    Иран гошунлары Шимали Азярбайъана дахил олан кими юлкяни Русийа ялейщиня цсйан дальасы бцрцдц. Бу, чаризмин мцстямлякячи сийасятиня гаршы халг кцтляляринин нифрятинин нятиъяси иди. Эянъялиляр 1804 ил дящшятлярини унуда билмирдиляр. 1826 ил ийулун 28-ня кечян эеъя Эянъядя цсйан башланды вя шящярдяки рус щярби дястяси мящв едилди. Ъавад ханын оьлу Уьурлу хан Эянъяйя дахил олду.

     Лянкяран ханлыьында йерляшян Хязяр дяниз баталйонунун командири Илйушинин юзбашыналыгларына ъаваб олараг бир гядяр яввял Ирана гачмыш Мир Щясян ханын гайытмасы иля Лянкяранда да руслар ялейщиня цсйан баш верди.

     Бакы ханлыьында да щяйяъанлар башламышды. Лакин рус гошунлары мющкям гала диварларына архаланараг кечмиш Бакы ханы Щцсейнгулу ханын щцъумларыны дяф едя билдиляр. Шящярдя щяйяъанлар йатырылды.

     Шамахыда, Губада, Шякидя вя диэяр йерлярдя дя цсйанлар баш верирди. Русийанын Ялащиддя Гафгаз корпусунун мцщарибядя иштирак етмяси халг цсйанларынын гялябясиня шяраит йарадырды.

     Ъянуби Гафгаздакы рус гошунлары йени гцввяляр щесабына мющкямляндирилди. А.П.Йермолову Гафгазда И.Ф.Паскевич явяз етди. Аббас Мирзя даьыныг рус гошунларыны мящв етмяк явязиня, Шушанын мцщасирясини давам етдирирди. Фцрсятдян истифадя едян рус команданлыьы гцввялярини бирляшдиряряк стратежи тяшяббцсц яля алды вя якс-щцъума кечди.

     1826 ил сентйабрын 3-дя Шямкир дюйцшц олду. Иран гошуну мяьлубиййятя уьрайыб 2 мин няфярядяк адам итирди. Рус гошуну сентйабрын 4-дя Эянъяни тутду. Аббас Мирзя 48 эцнлцк мцщасирядян сонра Шушаны тярк едяряк Эянъяйя доьру щярякят етди. 1826 ил сентйабрын 13-дя Эянъя йахынлыьында Аббас Мирзянин гцввяляри иля русларын ясас гцввяляри арасында бюйцк дюйцш олду. Русларын галиб эялдийи бу дюйцш мцщарибянин эедишиня щялледиъи тясир эюстярди вя бу дюйцшдян сонра Иран гошунлары юзляриня эяля билмядиляр. Бу гялябя Азярбайъандакы цсйанчыларын вязиййятини аьырлашдырды. Эенерал А.П.Йермолов цсйанларын йатырылмасында фяал иштирак едирди. Щярби ъяза дястяляри цсйанлары гяддарлыгла йатырдылар.

     1827 илин яввялляриндя Иран гошунлары, Лянкяран ханлыьы истисна олмагла, Шимали Азярбайъан торпагларыны тярк етдиляр. 1827 ил апрелин 20-дя Худафярин кюрпцсц русларын ялиня кечди. Русларын ясас гцввяляри апрелин 23-дя Иряваны мцщасиряйя алды. Ики айлыг уьурсуз мцщасирядян сонра руслар зярбяни Нахчывана йюнялтдиляр. Ийулун 26-да Нахчыван алынды. Рус гошуну бюйцк стратежи ящямиййяти олан Аббасабад галасына щцъум етди. Аббас Мирзя 16 минлик гошунла бу галанын кюмяйиня эялди. Лакин ийулун 5-дя гала тяслим олду. Августун 13-дя Алаэюз даьынын ятякляриндя баш вермиш дюйцшлярдя дя рус гошуну галиб эялди. Сентйабрын 20-дя Сярдарабад тяслим олду вя айын 26-да йенидян Иряван галасынын мцщасиряси башлады.

     Рус гошунлары Аразы кечяряк Ъянуби Азярбайъана дахил олдулар. Октйабрын 2-дя Мярянди, октйабрын 13-дя Тябризи алдылар. Иран тяряфи сцлщ данышыгларына башлады. Лакин илк данышыглар нятиъя вермяди. Рус гошунлары щцъум ямялиййатларыны давам етдирирдиляр. 1828 илин йанварында Ящяр, Урмийа, февралын 8-дя Ярдябил ишьал олунду. Рус гошунларынын Иранын ичяриляриня доьру ирялилямяси сцлщ мцгавилясинин баьланмасыны сцрятляндирди. Февралын 9-дан 10-на кечян эеъя Тябризин йахынлыьындакы Тцркмянчай кяндиндя сцлщ мцгавиляси баьланды.

     16 маддядян ибарят Тцркмянчай мцгавилясинин щазырланмасында А.С. Грибойедов мцщцм рол ойнамышды. Ермянилярин кючцрцлмясинин тяшяббцсчцсц дя о иди.

     Эцлцстан мцгавилясинин яксяр шяртляри Тцркмянчай мцгавилясиндя сахланылды. Мцгавиля Иряван вя Нахчыван ханлыгларынын Русийайа кечдийини тясдиг етди, сярщядляри мцяййянляшдирди. Иранын цзяриня 20 милйон эцмцш манат мябляьиндя тязминат гойулду. Йалныз Русийа Хязяр дянизиндя щярби донанма сахламаг щцгугу газанды. Мцгавилянин 15-ъи маддясиня эюря Иранда вя Ъянуби Азярбайъанда йашайан ермянилярин русларын ишьал етдикляри Шимали Азярбайъан яразиляриня кючцрцлмясиня иъазя верилди.

     Беляликля, Азярбайъан Русийа вя Иран арасында бюлцшдцрцлдц: Шимал Русийанын, Ъянуб ися Иранын ялиня кечди.

     Шимали Азярбайъанын Русийайа илщагы Русийа–Османлы мцщарибяси нятиъясиндя баьланмыш Ядирня мцгавиляси (1829) иля дя тясбит олунду.

     Яд.: А б д у л л а е в Г. Азербайджан в XVIII веке и его взаимоотношения с Россией. Б., 1965; М у с т а ф а е в Дж. Северные ханства ханство. Б., 2000; М у с т а ф а з а д я Т. Т. ХВЫЫЫ йцзиллик – ХЫХ йцзиллийин яввялляриндя Османлы–Азярбайъан мцнасибятляри. Б., 2002;  Бaб а е в Э л ь г ю н . Из истории Гянджинского ханства. Б., 2003; М а м е д о в а Г. О походе В. Зубова в Азербайджан (1796 г.). Б., 2003.

    Эювщяр Мяммядова