Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
“Azərbaycan” xüsusi cildi (Az) (Ümumi məlumat - 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi)
    4.9.  Azərbaycan 19 əsrin 30-cu illərində - 20 əsrin əvvəllərində

    Азярбайъан 19 ясрин 30-ъу илляриндя –  20 ясрин яввялляриндя

    Шимали Азярбайъанда Русийа империйасынын цстямлякячилик сийасяти. Чар Русийасы 1828 ил Тцркмянчай мцгавилясиндян сонра Шимали Азярбайъанда гяти шякилдя мющкямляниб бурада мювъуд олан сийаси гурумларын ляьви просесини баша чатдырды. Сонунъу сийаси гурумун -İлису султанлыьынын варлыьына 1844 илдя Шейх Шамилин силащдашы вя гощуму Данийал султанын цсйанындан сонра сон гойулду. Онларын явязиндя Азярбайъанда комендантлар тяряфиндян идаря олунан яйалятляр системи, комендант цсулиидаряси йарадылды. Яйалятлярин башында дуран комендантлар щярби-идаря ряисляриня, онлар ися юз нювбясиндя Гафгазын баш ряисиня табе идиляр. 19 ясрин 20–30-ъу илляриндя мцстямлякя органларынын щяйата кечирдийи тядбирлярин яксяриййятинин (ящалинин мцхтялиф тябягяляри арасындакы мцнасибятляр щаггында “Гайдалар” вя “Низамнамяляр”, вахташыры апарылан камерал вя б. сийащыйаалмалар) башлыъа мягсяди мцстямлякя цсули-идарясини щяр васитя иля мющкямляндирмякдян, щюкумят хязинясинин эялирлярини мцмкцн гядяр артырмагдан ибарят иди.

     

     

    1828 ил мартын 21-дя Азярбайъанын язяли торпаглары олан Иряван вя Нахчывандан ибарят Ермяни вилайяти йарадылды. 1801 илдян ишьал олунмуш Борчалы вя Сыьнаг торпаглары Тифлис губернийасынын, 1860 илдя ися Дярбянд шящяри Даьыстан вилайятинин тяркибиня гатылмагла Азярбайъандан “узаглашдырылды”.

     Тцркмянчай трактаты.

    15-ъи маддя

    Шащ щязрятляри юз дювлятиня сакитлийи гайтармаг вя юз тябяяляриндян щазыркы  мцгавиля иля бу гядяр хошбяхтликля баша  чатмыш мцщарибядя тюрядилмиш бядбяхтликляри   даща да артыра билян щяр шейи кянар етмяк кими  хейирли, хиласедиъи ниййятля щярякят едяряк, Азярбайъан адланан вилайятин бцтцн  ящалисиня вя мямурларына бцсбцтцн вя там баьышланма ята едир.  Щансы дяряъяйя мяхсус олмасындан асылы  олмайараг онлардан щеч кяс юз щярякятиня  вя йа мцщарибя ярзиндя вя йа рус ордусунун ады чякилян вилайяти мцвяггяти тутдуьу заман  давранышына   эюря тягибя, дини ягидясиня эюря тящгиря мяруз галмамалыдыр. Бундан башга о, мямур вя сакинляря бу эцндян башлайараг юз  аиляси иля бирликдя Иран вилайятиндян Русийайа  сярбяст кечмяк, щюкумят вя йерли ряислийин  щеч бир манечилийи олмадан онларын  сатлыг   малына вя йа ямлакына вя яшйаларына  щяр щансы эюмрцк вя верэи гойулмадан дашынан  мцлкиййятини апармаг вя сатмаг цчцн бир ил вахт верилир. Дашынмаз мцлкя эялдикдя ися, онун сатылмасы  вя йа онун щаггында юзхошуна сярянъам цчцн беш иллик мцддят мцяййян едилир. Лакин бу баьышланма гейд олунан  бир иллик мцддят баша чатанадяк мящкямя ъязасы дцшян эцнащ вя йа ъинайят ишлямиш адамлара  шамил едилмир.

      Мцстямлякя зцлмцнцн эцълянмяси 19 ясрин 30-ъу илляриндя эцълц халг чыхышларына эятириб чыхарды. 1830 илдя Ъар-Балакяндя, 1831 илдя Талышда, 1837 илдя Губада, 1838 илдя Шякидя, 1844 илдя Илисуда вя с. йерлярдя цсйанлар баш верди. Бу цсйанлар чар цсули-идаряси тяряфиндян амансызъасына йатырылды. Бунунла йанашы, щямин цсйанлар комендант идарячилийинин сямярясизлийини ачыб эюстярди. Буна эюря дя Ъянуби Гафгазын инзибати идарячилийиндя дяйишикликляр едилди: 1840 илдя комендант идаря системи ляьв олунду, явязиндя ися 1844 илдя Гафгаз ъанишинлийи йарадылды. Шимали Азярбайъанда кечмиш яйалятлярин йериндя йарадылмыш гязалар, ясасян, Хязяр вилайятинин тяркибиндя бирляшдирилди вя Эцръцстан–Имеретийа губернийасына гатылды. 1846 илдя Хязяр вилайятинин йериндя Шамахы губернийасы, 1849 илдя ися кечмиш Иряван вя Нахчыван ханлыгларынын йериндя Иряван губернийасы йарадылды. Эянъя торпаглары Эцръцстан–Имеретийа губернийасынын тяркибиндя галды. 1859 ил зялзялясиндян сонра губернийа мяркязи Шамахыдан Бакыйа кючцрцлдц вя о, Бакы губернийасы адланмаьа башланды. Губернийанын тяркибиня Шуша, Нуха, Губа (бу гяза Дярбянд губернийасынын ляьвиндян сонра Бакы губернийасына гатылмышды), Шамахы, Бакы вя Лянкяран гязалары дахил иди. Сонралар бу губернийанын тяркибиндя бир сыра дяйишикликляр едилмякля, йени Ъавад вя Эюйчай гязалары да йарадылды. 1868 илдя Бакы, Иряван вя Тифлис губернийаларына дахил едилмиш Азярбайъан торпагларынын бир щиссяси щесабына Йелизаветпол губернийасы тяшкил едилди.

     

     В.Легкобытовун Ширван яйаляти щаггында мялуматы

    Ширванда щаким олан тцркмян дили бцтцн Азярбайъанда йайылмышдыр вя бизлярдя адят цзря татар дили адландырылыр; о, тцрк дили иля о гядяр йахындыр ки, щяр ики халг бир-бирини баша дцшя билир. Бу дил Ъянуби Гафгазда тцрки адланыр…[О] яряб вя фарс сюзляри иля зянэинляшмишдир, олдугъа хошаэялян,  авазлы (бир дил кими) сечилир; вя яэяр бурайа ону юйрянмяйин асан олдуьуну ялавя етсяк, онун орада Авропада франсыз дили кими эениш ишлянмяси тяяъъцблц эюрцнмямялидир.

     Шимали Азярбайъана йийяляндикдян сонра чаризм бурада юзцня мющкям сосиал дайаг йаратмаьа чалышырды. Илк дюврлярдя беля бир дайаьы кянардан эятирилян цнсцрляр щесабына йаратмаьа, йерли щаким тябягялярин бир щиссясиня етимадсызлыг эюстярмяйя, онларын щцгугларыны позмаьа ъящдляр едилди. 19 ясрин 40-ъы илляринин яввялляриндя чар щюкумяти 30-ъу иллярин халг чыхышларында фяал иштиракына эюря йерли щаким тябягяляри ъязаландырмаьа чалышараг, Газах, Шямшяддил вя Борчалы дистансийалары аьаларынын вя Хязяр вилайятинин тийулдар бяйляринин торпаг мцлклярини хязинянин хейриня мцсадиря етмяк ъящди мцгавимятля растлашды. Чаризм йерли феодал силкляри иля иттифаг хяттини сечмяйя мяъбур олду. Щятта вахтиля мцхтялиф сябябляр цзцндян Ирана гачмыш бяйханларын мцлкляри вя щцгуглары онларын юзляриня гайтарылды. 1846 ил 6 декабр тарихли рескрипт вя 1847 ил “Кяндли ясаснамяляри” чаризмин йерли щаким зцмря иля сазишя эирмяси дюврцнцн мянтиги йекуну олду. Бу ганунлара ясасян тийул торпаглары йенидян бяй вя аьаларын там мцлкиййятиня верилирди, кяндлилярин сащибкарлар гаршысында мцкялляфиййятляри гануниляшдирилирди. Щяля ясрин илк рцбцндя мцхтялиф рцтбяли чар мямурлары (Йермолов, Старков, Пономарйов вя б.) тяряфиндян тяртиб олунмуш “ясаснамя”ляр кими, 1846 ил гануну вя 1847 ил “Ясаснамяляр”и дя торпаг вя аьа-кяндли мцнасибятляриня ясаслы бир йенилик эятирмяди. Ганунларда нязярдя тутулмуш ъцзи дяйишикликляр ися (мяс., щядди-бцлуьа чатмыш киши ъинсиндян олан щяр бир кяндлинин 5 десйатинлик пай торпаьы иля тямин едилмяси вя с.) каьыз цзяриндя галды.

     Мцщарибяляр вя халг цсйанлары дюврцнцн баша чатмасы, нисби сакитлийин йаранмасы игтисади дурумун тядриъян сабитляшмясиня, кянд тясяррцфаты, сяняткарлыг вя тиъарятин инкишафына шяраит йаратды. 1847 илдя Бибищейбятдя (Бакы йахынлыьында) механики цсулла дцнйада илк нефт гуйусу газылды.

     Шимали Азярбайъан 19 ясрин 2-ъи йарысында. 19 ясрин 2-ъи йарысында Шимали Азярбайъанын сосиал-игтисади щяйатында ъидди дяйишикликляр баш верди. Тящкимчилик щцгугунун ляьвиндян сонра Русийа империйасында башлайан сянайе йцксялиши уъгарларын хаммал мянбяляриня ещтийаъ доьурурду. Азярбайъанын метрополийа иля игтисади ялагяляри сыхлашыр, яняняви тясяррцфат сащяляри эенишлянир, хаммал истещсал едян йени сянайе сащяляри мейдана эялирди.

     

     

    Кянддя ися йени истещсал мцнасибятляринин инкишафы даща лянэ эедирди. Русийада тящкимчилик щцгугуну ляьв етмяйя (1861) мяъбур олан чаризм уъгарларда кяндли ислащатларынын кечирилмясини лянэидирди. Шимали Азярбайъан кяндиндя натурал верэилярин ляьви, онларын пул верэиляри иля явязлянмяси анъаг 1852–57 иллярдя реаллашдырылды. Чар щюкумяти пай торпагларынын сащибкарлардан сатын алынмасы цчцн Азярбайъан кяндлиляриня вясаит бурахмырды вя бурада пай торпагларынын сатын алынмасы мяъбури дейилди. Цмумиййятля, 1870 ил 14 май “Ясаснамя”си Азярбайъанда феодаласылы мцнасибятляри яслиндя ляьв етмяди. Диэяр тяряфдян, 14 май “Ясаснамя”си Азярбайъанын кянд ящалисинин тяхминян цчдя бирини тяшкил едян сащибкар кяндлиляриня аид иди, хязиня кяндлиляриня шамил едилмирди.

    Бунунла беля, 1870 ил ислащаты кянддя базар игтисадиййаты мцнасибятляринин йайылмасы вя инкишафы цчцн ялверишли шяраит йарадырды: ямтяя-пул мцнасибятляри эенишлянир, ямтяя истещсалына кечян тясяррцфат сащяляринин сайы эетдикъя артырды. Бцтцн бунлар тябягяляшмя вя гцтбляшмяни, торпагдан мящрум олан кяндлилярин сянайе мяркязляриня ахышмасыны сцрятляндирирди.

     “Ялащязрят буйруьу” (13 ийул 1830 ил ганунундан)

    Иранла вя Османлы Портасы иля уьурла битмиш мцщарибяляр мцнасибятиля Эцръцстан, Ъянуби Гафгаз дийары вя Гафгаз вилайятиня бу эцн Али Сената вердийимиз фярманда шярщ едилмиш хцсуси мярщямяти бяхш етмякля, биз орада йашайанлар [арасында] Русийа щюкумятиня кортябии дцшмянчилик йолуна дцшянляря вя йа башгаларына уйараг хяйанятдя яли оланлара да юз диггятимизи йетириб онларын ислащ олунаъагларына цмид бясляйяряк вя эяляъякдя онлары Русийанын садиг ювладларына чевирмяйи арзулайараг, онлары лцтфян баьышлайыб ямр едирям: Хяйанят, еляъя дя Русийа щюкумятиня гаршы бядхащлыг цстцндя вя сийаси мцлащизяляря эюря бу юлкядян Сибиря вя йа башга йерляря мящкямясиз  сцрэцн едилянлярин щамысы яввялки йашайыш йерляриня гайтарылсынлар  вя Ялащязрятин илтифатлы яфви иля онларын мцсадиря едилмиш маликаняляри  инди олдуглары вязиййятдя, ютцб кечян илляр цчцн щеч бир явяз юдянилмядян  онлара гайтарылсын, онлара бу маликанялярдян, кечмишдяки [гануни]   гайда ясасында, анъаг йерли юлкянин цмуми идарясиня зидд олан щяр ъцр сийаси идаряетмя щцгуглары чыхылмагла истифадя етмяк иъазяси  верилсин.

     19 ясрин 2-ъи йарысында, хцсусян сон отуз илиндя тиъарят якинчилийи эениш мигйас алмыш, базар йюнцмлц памбыгчылыг, тцтцнчцлцк, цзцмчцлцк сащяляри формалашмыш, бу сащялярдя хаммалын илкин емалы мцяссисяляри – памбыгтямизлямя заводлары, тянбяки фабрикляри, шяраб вя араг заводлары тикилмишди. Нефт Бакысы иля йанашы Эянъя, Иряван, Шуша, Нахчыван, Шяки, Шамахы, Дярбянд, Лянкяран шящярляри тядриъян сянайе мяркязляриня чеврилир, Кцрдямир, Щасыллы (индики Ъялилабад), Аьдаш, Ъавад вя с. Йерлярдя цмумюлкя ящямиййятли йармаркалар фяалиййят эюстярирди.

     Ъянуби Гафгаз дямир йолунун Тифлис–Бакы хяттинин чякилмяси (1883), даща сонра Бакы–Петровск (Мащачгала) хятти (1900) васитясиля Русийа дямирйоллары шябякясиня гошулмасы, чай вя Хязяр дяниз эямичилийинин инкишафы Шимали Азярбайъанын дцнйа игтисадиййаты системиня гошулмасыны сцрятляндирди.

     

     

    80-ъи иллярин 2-ъи йарысындан Шимали Азярбайъанда сянайе памбыгчылыьы, бийан кюкц истещсалы, цзцмчцлцк, баьчылыг, тцтцнчцлцк сащяляри эетдикъя даща чох цмумимперийа сянайесинин тялябатына уйьунлашыр, щямин сащялярдя ямтяя истещсалы эетдикъя эцълянирди. Юлкянин мцхтялиф бюлэяляри бу вя йа диэяр кянд тясяррцфаты истещсалы цзря ихтисаслашыр, тякмилляшдирилмиш кянд тясяррцфаты алятляринин тятбиги эенишлянирди. Бунларын тясири нятиъясиндя кянддя мцряккяб, дярин сосиал просесляр эедир, голчомаглар вя кянд муздурлары мейдана чыхыр, кясбкарлыг, о ъцмлядян гейри-якинчи кясбкарлыьы эцълянирди. Кянд буржуазийасы башлыъа олараг голчомаглардан, юз тясяррцфатларыны йени цсулла гурмаьа наил олмуш мцлкядарлардан, варлы кяндлилярдян, кянд муздурларынын яксяриййяти ися ъцзи пай торпаьы иля долана билмяйиб муздлу ишя эетмяйя мяъбур олан йохсуллардан ибарят иди.

     

    19 ясрин 2-ъи йарысында кянддя феодал галыгларынын мювъудлуьу (торпаьын яксяр щиссясинин хязинянин вя мцлкядарларын ялиндя сахланылмасы, дювлятин вя бяйлярин хейриня мцкялляфиййятлярин галмасы вя с.) капиталист истещсал мцнасибятляринин инкишафыны лянэидирди. Кечмиш феодал зцлмцня голчомаг-йохсул зиддиййятляри дя ялавя олунурду.

     Чаризмин бюйцк ъидд-ъящдля йцрцтдцйц габа мцстямлякячилик сийасяти, хцсусян дя кечмиш Ъар-Балакян бюлэясиндя мцсялман йенэилойлары вя б. зорла христианлашдырмасы 1863 илдя Загаталада Щаъы Муртузун башчылыьы иля эцълц антирус халг цсйанына сябяб олду. Ясрин сонуна йахын кяндлилярин феодал, голчомаг вя милли зцлмя гаршы щярякаты эетдикъя эенишлянир, бязи йерлярдя ачыг силащлы шякил алырды. Бунун ян габарыг ифадяси гачагчылыг щярякаты иди. Гачаг Няби, Гачаг Кярям, Дяли Яли, Гачаг Сцлейман, Гачаг Йусиф вя б. халг гисасчылары узун мцддят ярзиндя Зянэязур, Нахчыван, Газах, Эянъя вя с. яразилярдя чар цсули-идарясиня, бяйляря, голчомаглара гаршы барышмаз мцбаризя апарырдылар.

     Ислащатдан сонракы дюврдя Азярбайъан сянайесиндя, хцсусян нефт сянайесиндя эцълц ъанланма баш верди. Нефт сянайесиндя бир сыра техники йениликлярин тятбигиндян сонра башланан бу ъанланма нефтверян торпагларын щярраъ йолу иля хцсуси сащибкарлара верилмясиндян (1872) сонра даща да сцрятлянди. Йени зянэин нефт мядянляринин ишя салынмасы, фящля гцввясинин уъузлуьу, йени техники цсул вя диэяр васитяляр нефт щасилатынын сцрятли артымыны тямин едир, йерли, Русийа вя хариъи капиталы бурайа ъялб едирди. Нефт истещсалы иля мяшьул олан фирмаларын сайы илбяил артырды. 19 ясрин 90-ъы илляринин орталарында Азярбайъан нефт сянайеси щасилат цзря дцнйада биринъи йеря чыхмышды. Ейни заманда Сабунчу, Сураханы вя Бибищейбят кими ясас нефт районларынын истисмары сащибкарлара бюйцк эялир ялдя етмяйя имкан йарадырды.

     19 ясрин сон рцбцндя Азярбайъан игтисадиййатынын башлыъа сащясиня чеврилмиш нефт сянайеси иля йанашы диэяр истещсал сащяляри – мисяритмя, памбыгтямизлямя, ипяксарыма вя с. дя сцрятля инкишаф едир, йени сянайе мяркязляри мейдана чыхырды. Бакы няинки Шимали Азярбайъанын, о ъцмлядян дя бцтцн Гафгазын ян ири сянайе мяркязиня чеврилмишди. 1897 илдя Бакы губернийасы ящалисинин 20%-и (тягр. 112 мин няфяр) бурада ъямляшмишди.

    1889–1902 илляр ярзиндя тякъя эялмялярин щесабына бу шящярин ящалиси 21,6 мин няфяр артмышды. Азярбайъанын диэяр шящярляри дя сцрятля бюйцйцрдц. Бязи шящярляр цзря ящалинин артымы 63–147% иди. Ясрин сонуна йахын Губа шящяриндя 18 мин, Шамахыда 23 мин, Нухада 26 мин, Шушада 26 мин, Йелизаветполда 34 мин ящали йашайырды.

      Игтисадиййат сащясиндя баш верян мцщцм просесляр сосиал щяйатда ящямиййятли нятиъяляря эятириб чыхарды – буржуазийа вя фящля синфи мейдана чыхды. Башлыъа олараг нефт сянайечиляриндян, диэяр фабрик вя завод сащибкарларындан ибарят олан Азярбайъан буржуазийасы илк вахтлардан юз тяркибиня эюря чохмиллятли иди.

     

     

    Азярбайъан милли буржуазийасынын бир чох нцмайяндяляри юлкя тарихиндя мцтярягги рол ойнамышлар. Азярбайъан мядяниййяти, маарифи вя игтисадиййатынын инкишафында Щ.З.Таьыйевин хцсусиля бюйцк хидмяти олмушдур.

     Фящля синфинин формалашмасынын башлыъа мянбяляри Шимали Азярбайъан кянди вя Ъянуби Азярбайъандан, Шимали Гафгаздан, Волгабойундан ахыб эялян кясбкарлар иди. Буржуазийа кими, Азярбайъан фящляляри дя чохмиллятли иди. Бакы нефт сянайеси, метал емалы, даь-мядян, йцнэцл вя йейинти сянайеси, эями тямири мцяссисяляри, дямир йолу фящляляри онун башлыъа дястялярини тяшкил едирди.

     Азярбайъан гязаларында йерляшян сянайе мцяссисяляриндя вя кянд тясяррцфатында да башлыъа олараг муздлу ямяк щесабына долананлар чох иди. 19 ясрин сонуна йахын Азярбайъан гязаларында фящлялярин сайы йцз мин няфяря чатырды.

     19 ясрин 2-ъи йарысында Азярбайъан ъямиййятиндя баш вермиш дяйишикликляр нятиъясиндя азярбайъанлылар миллят кими формалашды. Бу миллятин тяркибиня мцхтялиф сосиал тябягяляр (сянайе, тиъарят вя кянд буржуазийасы, мцлкядарлар, фящляляр, кяндлиляр, сяняткарлар, рущаниляр, зийалылар вя б.) дахил иди.

     19 ясрин 70-ъи илляриндян Азярбайъанда сосиал зиддиййятляр кяскинляшди. 1872 илин майында Эядябяй мисяридянляринин, 1880–81 иллярдя Бакы тянбяки фабрики фящляляринин, щабеля чяллякчилярин илк тятилляри баш верди. 1891 илин декабрында Бакыда башланан фящля тятилиндя 5 минядяк адам иштирак едирди. 90-ъы иллярдя дяфялярля Бакынын тянбяки фабрикляриндя, Нуханын ипяк сянайеси мцяссисяляриндя, Эядябяй мисяритмя заводунда, Банкя вятяэяляриндя, Абшеронун мцхтялиф мцяссисяляриндя вя с. йерлярдя фящля чыхышлары олду.

     Бу дюврдя Азярбайъан мядяниййятинин инкишафында йени мейилляр юзцнц эюстярирди. Азярбайъанлы алимляр М.Ъ. Топчубашов вя Мирзя Казым бяй шяргшцнаслыг сащясиндяки елми ишляри иля бцтцн дцнйада шющрят тапмыш, Русийа шяргшцнаслыьынын баниляри олмушлар.

     19 ясрин 1-ъи йарысында Азярбайъан тарихшцнаслыг елминдя бюйцк ъанланма щисс олунурду: А.Бакыхановун “Эцлцстани-Ирям”и, Мирзя Адыэюзял бяйин, Мирзя Ъамал Ъаванширин Гарабаь ханлыьынын тарихиня, Кярим аьа Фатещин Шяки ханларынын тарихиня щяср олунмуш салнамяляри вя с.

     М.Ф.Ахундзадянин (Ахундов) тякъя Азярбайъанын дейил, бцтцн Шяргин иътимаи фикир вя мядяниййят тарихиня эцълц тясири олмушдур.

     Мящз бу дюврдя Щиндистандан Судана гядяр нечя-нечя юлкя эязмиш Щаъы Зейналабдин Ширвани кими ъоьрафийачы, етнограф, тарихчи вя шаир йетишмиш, Тифлисдя Азярбайъан тцркъясиндя илк гязетляр – “Татар хябярляри” (1832), “Гафгазын бу тяряфинин яхбары” (1841–46) гязетляри чап олунмаьа, дцнйяви биликляр йайылмаьа башламышдыр.

     1873 илдя Бакыда Азярбайъан милли театрынын, 1875 илдя Щ.Зярдабинин “Якинчи” гязети иля Азярбайъан милли мятбуатынын ясасы гойулду. Бу дюврдя Сейид вя Ъялал Цнсизадя гардашлары тяряфиндян Тифлисдя няшр олунан “Зийа”, “Зийайи-Гафгазиййя”, “Кяшкцл” кими тцркдилли, Бакы сярмайядарлары тяряфиндян бурахылан “Каспи”, “Бакинскийе известийа”, “Баку”, “Биржевыйе ведомости” вя с. русдилли гязетляр Азярбайъанын сосиал-игтисади вя сийаси щяйатында эедян просеслярин ишыгландырылмасында, милли шцурун ойанмасында, милли юзцнцдяркин вя милли бирлийин эцълянмясиндя бюйцк рол ойнадылар.

     Яд.: С у м б а т з а д е А. С. Сельское хозяйство Азербайджана в XIX веке. Б., 1958; й е н я о н у н . Промышленность Азербайджана в XIX в., Б., 1964; И с м а и л о в М. А. Капитализм в сельском хозяйстве Азербайджана на исходе XIX – начале XX в. Б., 1964; И с м а й ы л о в М. Я., И б р а щ и м о в М. Ъ. Азярбайъан нефт сянайесинин ингилабагядярки тарихи. Б., 1991; М у р а д а л и е в а Э. Б. Города Северного Азербайджана во второй половине XIX в., Б., 1991; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 5, Б., 2001.

    Щаъы Щясянов

     Шимали Азярбайъан 20 ясрин яввялляриндя. 1900–03 илляр дцнйа игтисади бющраны нефт сянайесинин бцтцн сащяляриндя юзцнц бцрузя верди. Бющран нефт сянайесиндяки тямяркцзляшмя просесини даща да эцъляндирди. Ейни заманда малиййя вя техники ъящятдян зяиф олан мцяссисяляр ифласа уьрады.

     Бющран илляриндя нефт мящсулларынын ихраъы цчцн лазым олан няглиййат васитяляринин сащибляри дя бирляшмяйя чалышырдылар.

     Биринъи дцнйа мцщарибяси (1914–18) яряфясиндя нефт даща чох ящямиййят кясб етмяйя башлады. Нефтин гиймяти эетдикъя артырды. Нефт фирмалары иля сых ялагядя олан чар щюкумяти онларын фяалиййятини мящдудлашдырмаг цчцн щеч бир ямяли тядбир эюрмцрдц.

     

    Нефт сянайеси иля йанашы диэяр сянайе сащяляри дя инкишаф едирди. Бакыда 13 ири машынгайырма заводу фяалиййят эюстярирди вя орада ишляйян фящлялярин сайы тягр. 1400–1850-йя чатырды.

     Щ.З.Таьыйевин йаратдыьы кичик нефт фирмасы ясрин сонуна доьру ири мцяссисяйя чеврилди. Шямси Ясядуллайев 20 ясрин яввялляриндя юз мцяссисяляри ясасында сящмдар ъямиййяти йаратмышды. 1913 илдя “Ш.Ясядуллайев” ъямиййяти Раманада, Сабунчуда, Сураханыда 37 газыма буруьуна, нефтайырма вя механики заводлара вя с. малик иди. Муртуза Мухтаровун заводларынын иллик истещсалы 2 млн. рубла чатырды. 1908–10 иллярдя Бакы нефт истещсалы районунда 60 азярбайъанлы сащибкар фяалиййят эюстярирди вя онларын сярянъамында 80 ширкят вар иди. Бунунла беля, 1913–14 иллярдя нефт истещсалы иля мяшьул олан 165 нефт фирмасындан 48-и, йяни 30%-и азярбайъанлы сащибкарлара мяхсус иди.

     Нефт сянайесиндян ялдя едилян вясаит щесабына азярбайъанлы сащибкарлар йерли истещсалын диэяр сащяляриндя дя апарыъы мювге тутурдулар. Бакыда Щ.З.Таьыйевин бцтцн Русийа империйасында ян ири фабриклярдян бири сайылан “Лифли мямулатлар щазырлайан Гафгаз сящмдар ъямиййяти” фяалиййят эюстярирди. Метал емалы сянайесиндя Азярбайъан капиталы даща санбаллы тямсил олунмушду. Бакынын механики заводларындан биринин шярикли сащиби Щ.З.Таьыйев иди. Бу сащядя М.Мухтарова, Ъаванширов гардашларына вя башгаларына мяхсус хейли мцяссися газыма аваданлыгларынын тямири цзря ихтисаслашмышды. М.Мухтаровун Бакыда ики механики заводу фяалиййят эюстярирди вя онлардан ян бюйцйц Сабунчу заводу иди. 1913 илдя мядянляри ири газыма техникасы иля тямин едян даща бир механики завод инша едилди. Енерэетика сащясиндя Азярбайъан капиталы Щ.З.Таьыйевин иштиракы иля тямсил олунмушду. О, “Електрическайа сила” сящмдар ъямиййятинин директорларындан бири иди вя Ящмядлидяки иплик фабрикинин ещтийаъларыны юдямяк цчцн 1907 илдя щямин ъямиййятля мцгавиля баьламышды. Бундан ялавя, Бакы районунда Ш.Ясядуллайев, Щ.Б.Ашуров, Т.Б.Гулубяйов вя башгаларына мяхсус 12 кичик електрик стансийасы инша едилмишди.

     Сянайенин сцрятли инкишафы вя онунла ялагядар ящали артымы тикинти ишляринин эенишлянмясиня, тикинти материаллары истещсалынын инкишафына сябяб олду. Ясрин яввялляриндя Бакыда 500 фящляси олан 20 кярпиъ заводу фяалиййят эюстярирди. 1905 илдя Кешлядя ишя салынан Гафгазда илк семент заводу сащибкар Щясянова мяхсус иди.

     Азярбайъан гязаларында да сянайенин мцхтялиф сащяляри инкишаф едирди. 1906 илдя Эядябяй мис мядянляринин щасилаты Русийада щасил олунан мис филизинин 1/4-ини, бир илдян сонра ися 1/3-ини тяшкил едирди. Эядябяй мисяритмя заводуну Галакяндля ялагяляндирян хцсуси дямир йол хятти чякилмишди.

     Памбыгчылыьын инкишафы иля ялагядар памбыг емалы сянайеси йаранмышды. Яввялляр ат эцъц иля ишляйян гурьулар бир гядяр сонра аь нефтля щярякятя эятирилян мцщярриклярля ишлямяйя башлады. 1911 ил-дя Азярбайъанда артыг 40 памбыг емалы заводу фяалиййят эюстярирди. Ясас памбыгчылыг районлары Ъавад, Шамахы, Эюйчай, Шуша, Йелизаветпол вя Иряван гязалары иди. Орада ъямляшмиш заводларын яксяриййяти 8–10 фящляси олан кичик мцяссисяляр иди. Бунларла йанашы, Петропавловскда (индики Сабирабад), Щаъыгабулда, Салйанда вя с. йерлярдя фяалиййят эюстярян заводлар електрик ишыьы вя мцхтялиф аваданлыгларла тямин олунмуш ири капиталист мцяссисяляри иди.

     

     

    20 ясрин яввялляриндя ипяк емалы сянайеси йени инкишаф мярщялясиня гядям гойду. 1905 илдя Йелизаветпол губернийасында 3 миня гядяр фящляси олан 435 фабрик 1305 мин рубл мябляьиндя мящсул вермишди. 1913 илдя фабриклярин сайы 80-я енмиш, истещсал щяъми ися цч дяфя артараг 5 млн. рубла чатмышды. Бир чох кичик мцяссисяляр йа ифласа уьрамыш, йа да ири сащибкарларын ихтийарына кечмишди. Ипякчилийин ясас мяркязи олан Нуха гязасында 109 фабрикдян 45-и машынларла вя бухар мцщяррикляри иля тямин олунмушду. Шуша гязасында ися 21 фабрикдян йалныз 8-и беля нюв техникайа малик иди.

     Бакыда “Артур Коппел” сящмдар ъямиййятинин бюйцк су гурьусу ишляйирди. 1907–08 иллярдя бурада “Сураханы-Кцр” сящмдар ъямиййятинин мцлкиййяти олан сутямизляйиъи стансийа да фяалиййят эюстярирди. 1904 илдя йаь заводу, ясрин икинъи ониллийиндя ися консерв заводу фяалиййятя башлады. Зыь, Масазыр, Ъейранбатан вя с. шорсулу эюллярдян щяр ил 400 мин пуда йахын дуз йыьылырды. 1909 илдя ися дуз дяйирманы ишя дцшдц.

     20 ясрин яввялляриндя Хязяр дянизиндя эямичилийин инкишафында азярбайъанлы сащибкарларын ролу йцксяк иди. 1906 илдя эямилярин 41%-и, йцк дювриййясинин ися 41,7%-и онлара мяхсус иди. Ян чох эямийя малик олан сащибкарлар арасында Щцсейновлар, Дадашовлар вя Рясуловларын адларыны чякмяк олар. Щ.З.Таьыйев дя Хязяр дянизиндя ян чох эямиси олан сащибкарлардан бири сайылырды. 1905 илдя о, юзцнцн “Каспи” эямичилик ширкятини “Кцр-Каспи сящмдар эямичилик ъямиййяти”ня чевирди. Хязяр бухар эямичилийиндя сящмдар ъямиййятляринин мювгейи даща эцълц иди. Теплоходларын 47%-и вя онларын дашыдыглары йцкцн 98%-и бунлара мяхсус иди. 1914 ил яряфясиндя ян ири эямичилик мцяссисяляри “Гафгаз вя Меркури” вя “Шярг” ъямиййятляри иди. 1911 илдя щямин ширкятляр Щ.З.Таьыйевин “КцрКаспи сящмдар эямичилик ъямиййяти”ни сатын алдылар. Хязяр дянизиндя ян ири лиман сайылан Бакы Русийа вя Иранла игтисади ялагялярин мющкямлянмясиндя мцстясна ящямиййят кясб едирди.

     Азярбайъанын Мяркязи Русийа иля ялагяляриндя 1900 илдя истисмара верилмиш вя Шимали Гафгаздан кечян дямир йолу бюйцк ящямиййятя малик иди. Азярбайъан дямир йолунун узунлуьу 746 км-я чатырды. 1904 илдя Ъянуби Гафгаз дямир йолунун йцк дювриййяси 19 ясрин сонларына нисбятян ики дяфя артараг 292,7 млн. пуда чатмышды, сярнишин дашынмасы ися 5 дяфя чохалмышды.

     

     

    20 ясрин яввялляриндя Азярбайъан шящярляри сцрятля инкишаф едирди. Азярбайъанын 10-дан артыг шящяри, о ъцмлядян дцнйанын нефт мяркязи олан Бакы мцщцм тиъарят-сянайе мяркязиня чеврилмишди.

    Шящяр ящалиси чох сцрятля артырды. 1897–1915 иллярдя Бакы ящалиси, мядянзавод районлары нязяря алынмадан, 112,2 мин няфярдян 262,4 мин няфяря, Эянъя ящалиси 33,6 мин няфярдян 59,7 мин няфяря гядяр артмышды. Бу дюврдя Нуха ящалиси 28,4 миндян 52,2 миня, Шуша ящалиси 25,6 миндян 43,8 миня, Губа ящалиси 17,4 миндян 26,9 миня, Шамахы ящалиси 23 миндян 27,3 миня, Лянкяран ящалиси ися 10,6 миндян 17,8 миня чатмышды. 1915 илдя Нахчыванын ящалиси 9 миня йахын, Ордубадын ящалиси ися 6,5 мин няфяр иди. Беляликля, бу иллярдя Азярбайъанын шящяр ящалиси 305 миндян 556 мин няфярядяк артараг тягрибян ики дяфя чохалмышды.

     Бакы юз игтисади вя тиъари инкишафына эюря тякъя Ъянуби Гафгазын дейил, Русийа империйасынын да ян бюйцк шящярляриндян бири иди. 1900–17 иллярдя Бакыда 3 миндян чох бина инша едилмишди. Онларын яксяриййяти милли сащибкарларын вясаити щесабына тикилмишди.

     Бакыдан сонра икинъи тиъарят-сянайе мяркязи Эянъя шящяри иди. 1914 илдя бурада 8 памбыг емалы заводу, 3 спирт вя конйак заводу, 37 чахыр истещсалы мцяссисяси, тцтцн фабрики, кярпиъ заводу вя 1500 тиъарят мцяссисяси фяалиййят эюстярирди.

     Шуша Гафгазда ян бюйцк халча истещсалы мяркязи иди. Бурада тохунан йцксяккейфиййятли халчалар Русийанын бир чох шящяриня вя хариъя ихраъ олунурду. Шящярдя 22 ипяк емалы вя ипяксарыйан фабрик, 3 спирттямизляйян вя конйак заводу вар иди. 1913 илдя Шушада 800 тиъарят-сянайе мцяссисяси мювъуд иди.

     

    Нуха шящяри тякъя Азярбайъанын дейил, бцтцн Гафгазын ипяк истещсалында ящямиййятли рол ойнайырды. 1914 илдя бурада 55 ипяк емалы вя ипякяйирмя фабрики, ипяк истещсалы вя барама тиъаряти иля мяшьул олан 21 мцяссися, 3 тцтцн фабрики, 24 эюн-дяри емалатханасы вя с. вар иди. 1910 илдя Нуха иш адамы Я.Ящмядов шящярдя електрик стансийасы тикдирмишди. 1913 илдя шящярдя иллик дювриййя вясаити 3 млн. рублдан чох олан 962 тиъарят-сянайе мцяссисяси фяалиййят эюстярирди.

     20 ясрин яввялляриндя Шамахы шящяри кянд тясяррцфаты мящсулларынын вя кустар истещсалы малларынын мцщцм мяркязи иди. Башга гязалардан эятирилян маллар да бурадан Бакыйа, Ъянуби Гафгазын мцхтялиф шящярляриня, щямчинин Щяштярхана апарылырды. 1912 илдя Шамахыда иллик дювриййяси 1,2 млн. рубла бярабяр олан 227 тиъарят вя сянайе мцяссисяси вар иди.

     Лянкяран балыг, тахыл, мешя материаллары сатышы вя ихраъы цзря мцщцм тиъарят мяркязи иди. 19 ясрин сонунда бурада 225 тиъарят-сянайе мцяссисяси вар иди, 1910 илдя ися онларын сайы ики дяфя артараг 460-а чатмышды.

     Губа шящяри мейвячилик, балыгчылыг вя халчачылыгла мяшщур иди. 1910 илдя шящярдяки 329 тиъарят мцяссисясинин иллик дювриййяси 1 млн. рубл иди. Щямин иллярдя Губа вя Лянкяранда кичик електрик стансийалары да тикилмишди.

     Дуз вя спирт истещсалында Нахчыван мцщцм ящямиййятя малик иди. Ордубад шящяри ясрин яввялиндя дя Азярбайъанын ипяк сянайеси мяркязляриндян бири олараг галырды.

     20 ясрин яввялляриндя мейдана чыхмыш шящяр типли тиъарят-сянайе мяркязляри сырасына Эядябяй, Салйан, Аьдам, Бярдя вя Эюйчай да дахил иди. 20 мин вя даща чох ящалиси олан бу мяркязлярдя капитал дювриййяси бюйцк олан онларла кичик тиъарят мцяссисяляри йерляширди. Мяс., Салйанда бу мцяссисялярин иллик дювриййяси 1,5 млн. рубла чатырды.

     Шящярлярин юзцнцидаря органлары 1892 илдя гябул олунмуш “Шящяр ясаснамяси”ня уйьун ишляйирди. “Ясаснамянин” 44-ъц маддясиндя мцсялманларын юзцнцидаря органларында иштиракы мящдудлашдырылырды. Азярбайъанын эюркямли иътимаи хадимляринин дяфялярля вясатят галдырмасы нятиъясиндя чарын 1900 ил фярманы иля шящяр думасында мцсялман депутатларын сайы 50% нязярдя тутулса да, яслиндя буна риайят олунмурду. Йалныз 1905–07 иллярин ингилаби щадисяляриндян сонра Гафгаз ъанишини эцзяштя эетмяли олду вя 1907–11 иллярдя кечирилян сечкиляр нятиъясиндя Бакы шящяр думасы депутатларынын 57,7%-ини азярбайъанлылар тяшкил етди. Бакы шящяр думасынын илк депутатлары Щясян бяй Мяликов (Зярдаби), Исмайыл бяй вя Ибращим бяй Сяфярялийевляр, Ящмяд бяй Аьайев, Ялимярдан бяй Топчубашов, Няъяф бяй Вязиров, Щ.З.Таьыйев, Аьа Ахундов, Мирзя Ясядуллайев, Яждяр бяй вя Иса бяй Ашурбяйовлар, Я.Ашуров, Мяммядрза Вякилов, Мяммядщясян Щаъынски, Исрафил Щаъыйев олмушлар.

     Бакыдан фяргли олараг Эянъя шящяр думасында “гласныларын” яксяриййятини азярбайъанлылар тяшкил едирди. Онларын арасында Щясян бяй Аьайев, Адил хан Зийадханов, Нясиб бяй вя Йусиф бяй Йусифбяйлиляр, Ряфибяйов вя Хасмяммядов гардашлары, Мяммядбаьыр Шейхзаманлы вя б. хцсуси сечилирдиляр.

     Шуша юзцнцидаря органында Ябдцррящим бяй Щагвердийев, Щашым бяй Вязиров, Ябдцлкярим бяй Мещмандаров вя б. фяалиййят эюстярирдиляр. 1904–07 иллярдя Ъавад бяй Сяфярялибяйов Бакы шящяринин башчысы сечилмишди.

     Азярбайъанда баш вермиш сосиал-игтисади дяйишикликляр ящалинин сайынын вя силк тяркибинин дяйишмясиндя дя юз яксини тапды. 1913 илдя ящалинин сайынын 2339,0 мин няфяря чатмасы тябии амиллярля йанашы Русийанын мяркязи губернийаларындан, Гафгазын мцхтялиф бюлэяляриндян вя Ъянуби Азярбайъандан кясбкарларын, кючкцнлярин Азярбайъана эялмяси вя щямчинин чаризмин кючцрмя сийасяти иля баьлы иди.

     

    Сянайенин инкишафына бахмайараг, Азярбайъан ящалисинин 3/4-дян чохуну кянд ящалиси тяшкил едирди. Мцхтялиф сянайе вя кянд тясяррцфаты сащяляринин инкишафы тядриъян фящлялярин дя сайынын артмасына сябяб олмушду.

     Бакы иля йанашы Азярбайъанын диэяр шящяр вя гязаларында тиъарят-сянайе сащибкарларынын мювгеляри мющкямлянирди. Онларын арасында ясас йери азярбайъанлылар тутурду. Яввялляр цстцнлцк тяшкил едян тиъарят капиталы сащибляри 20 ясрин яввялляриндян юз сярмайялярини сянайе, няглиййат, тикинти ишляриня дя йюнялтмяйя башладылар. Милли сащибкарларын ян нцфузлу нцмайяндяляри Щ.З.Таьыйев, М.Наьыйев, Ш.Ясядуллайев, А.Гулийев вя б. идиляр.

     Азярбайъанын иътимаи-сийаси щяйаты. 20 ясрин яввялляриндя баш вермиш игтисади бющран бцтцн Русийа империйасыны сарсыдан сосиал мцнагишяляря, фящлялярин кцтляви чыхышларына сябяб олду. Нцмайишлярин вя тятиллярин сайы о сявиййяйя чатмышды кы, 1902 илин йанварындан Бакыда, 1903 илин сентйабрындан ися Эянъя, Шуша вя Нухада Русийа империйасынын “Эцъляндирилмиш мцщафизя щаггында ясаснамя”си тятбиг едилмяйя башланды. Бу ясаснамяйя эюря “иътимаи гайдалара вя асайишя зидд олан йыьынъаг вя топлантыларын иштиракчылары” 500 рубладяк ъяримяляня вя йа 3 ай мцддятиня щябс едиля билярдиляр. Лакин тятиллярин сайы азалмырды вя артыг азярбайъанлы фящляляр дя онларын фяал иштиракчыларына чеврилмишдиляр. Бунун бариз нцмуняси 1903 ил ийул вя 1904 ил декабр тятилляри олду.

     Фящля щярякатына сийаси дон эейдирмяк мягсядиля РСДФП-нин (Русийа Сосиал-Демократ Фящля Партийасы) Мяркязи Комитясинин тапшырыьы иля Бакыйа эялмиш сосиал-демократлар щяля 1900 ил-дян бурада мювъуд олмуш 15 марксист дярняйи ясасында ващид тяшкилат йаратмаьа ъящд эюстярдиляр. 1901 илин йазында РСДФП-нин Бакы Комитяси йарадылды. 1903 илдя РСДФП-нин 2-ъи гурултайында сосиал-демократлар партийасынын болшевик вя меншевикляря парчаланмасыны шяртляндирян програм гябул олунду. Мцнагишянин башланьыъында Л.Красинин рящбярлик етдийи Бакы Комитяси болшевиклярин тяряфини тутду. 1904 илин йанварында ися БК-нын рящбярлийи М.Митров башда олмагла меншевиклярин ялиня кечди. Фящля кцтляляриня тясир эюстярмяк уьрунда мцбаризя апаран вя мцхтялиф дюврлярдя эащ болшевик, эащ да меншевиклярин цстцнлцк тяшкил етдийи йени рящбяр органлары йарадылды.

    Ясрин яввялляриндя Азярбайъан зийалылары сыраларында юзлярини мцсялман фящляляри иля ишя щяср етмиш шяхсляр мейдана чыхмаьа башламышды. 1903 илдя Мящяммяд Ямин Рясулзадя вя онун щямфикирляри “Азярбайъанын эянъ ингилабчылары дярняйи”ни йаратмышдылар. 1904 илин октйабрындан “Щцммят” тяшкилаты вя ейниадлы гязет фяалиййятя башлады. Тяшкилатын йарадылмасы тяшяббцсц бир груп азярбайъанлы зийалы-демократлара мяхсус иди. Онларын арасында М.Я.Рясулзадя, Мяммядяли Рясулзадя (Рясулоьлу), Султанмяъид Яфяндийев, Мяшяди Язизбяйов, И.Ашурбяйов, Гара бяй Гарабяйов, Мяммядбаьыр Ахундов, М.Щаъынски, Х.Щцсейнов, Мир Щясян Мювсцмов вя б. вар иди.

     

    1905 ил йанварын 20-дя “Щцммят” гязети “зярярли истигамятиня эюря” баьланды. М.Я.Рясулзадянин сюзляриня эюря бу, партийа органы олан илк тцрк гязети иди. 1906–07 иллярдя тяшкилат Азярбайъан вя ермяни дилляриндя “Дявят-Гоч” (“Чаьырыш”) гязетини, “Тякамцл” вя “Йолдаш” гязетлярини бурахырды. Бурада няшр олунан мягалялярин бюйцк щиссяси халгын маарифлянмяси, зящмяткешлярин аьыр шяраити вя с. мясяляляря щяср олунмушду.

     1907 илин ийунунда яксяр цзвляринин фаш олунмасы вя щябс едилмяси нятиъясиндя тяшкилат хейли зяифляди. Бу дюврдя “Щцммят”ин шюбяляри Йелизаветполда, Шушада, Нахчыванда, Ъулфада фяалиййят эюстярирди. Лакин 1905 илдя йаранмыш Тифлис шюбяси щям цзвляринин сайына, щям дя сийаси фяаллыьына эюря онларын арасында мцщцм йер тутурду. 1905 илин сонунда Тифлис шюбяси мцстягил партийайа чеврилди. Тифлис “Щцммят”инин ян фяал цзвляри Мир Баьыр Мир Щейдярзадя, Гасым Ъамалбяйов, Яшряф Йцзбашов, Яли Байрамов, Щ.А.Таьызадя, Г.Г.Новрузов, А.К. Ханящмядов олмушлар.

     1906 илдя ися Бакыда вя Тифлисдя Иран ингилабчыларына йардым комитяляри йарадылмышды. Бакы Комитясиня М.Язизбяйов, Тифлис комитясиня ися Н.Няриманов рящбярлик едирди.

     Ингилаби чыхышларын эцълянмяси нятиъясиндя 1881 илдя ляьв олунмуш Гафгаз ъанишинлийи 1905 ил февралын 26-да бярпа олунду. 1905 ил февралын 15-дя мцвяггяти Бакы эенерал-губернатору вязифяси тясис едилди, февралын  18-dян ися Бакы шящяри вя губернийасында щярби вязиййят тятбиг олунду.

     

     

    1906 ил 28 октйабр тарихли фярманла Бакы шящяринин, нефт-мядян вя фабрик-завод районларынын идаряси цчцн Бакы градоначалниклийи тясис едилди. Нефт сянайе сащибкарларынын тякиди иля щямин дюврдя градоначалникин йанында нефт ишляри цзря инзибати идаря йарадылды. Онун тяркибиня бир сыра щюкумят мямурлары, шящяр думасы вя нефт сянайечиляри гурултайы шурасынын нцмайяндяляри дахил олдулар. Бу идаря нефт сянайечиляринин мянафейини мцдафия едяряк тятиллярин йатырылмасы, шящярлярдя мядян вя заводларын мцщафизяси иля баьлы тядбирляр ишляйиб щазырлайырды. 1906 илин декабрында Бакы шящяри вя губернийасында щярби вязиййят фювгяладя мцщафизя вязиййяти иля явяз едилди, мцвяггяти эенерал-губернаторлуг ися ляьв олунду.

     Ингилаби вя милли-азадлыг щярякатынын йцксялиши дюврцндя Азярбайъан ъямиййятинин габагъыл нцмайяндяляри чар щюкумяти гаршысында бязи сийаси эцзяштляр, о ъцмлядян юзцнцидаря органларында милли сащибкарларын иштиракыны тямин етмяк вя хцсусиля мцсялманларын щцгугларыны христианларын щцгуглары иля бярабярляшдирмяк щаггында вясатят галдырдылар. Лакин Бакы шящяр думасынын бу вясатяти рядд едилди.

     100-дян чох милляти юзцндя бирляшдирян Русийа империйасы бцтцн милли азлыгларын сыхышдырылмасыны дювлят сийасятиня чевирмишди. Бу сийасят хцсусиля мцсялман халгларына, о ъцмлядян азярбайъанлылара гаршы даща сярт апарылырды. Онларын ня ана дилиндя охумаг, ня щакимиййят органларында тямсил олунмаг, ня дя ордуда хидмят етмяк щцгуглары вар иди. Миллятин талейи иля баьлы мцщцм мясялялярин щялли наминя Азярбайъанын эюркямли иътимаи хадимляри фяал мцбаризяйя башладылар. Азярбайъанын ясрин яввялиндя формалашмыш интеллектуал елитасы юзцндя щям задяэан тябягясинин нцмайяндялярини, щям дя диэяр тябягяляри тямсил едян зийалылары бирляшдирирди. Онларын бир щиссяси йаранмыш вязиййятдян чыхыш йолуну маарифчиликдя эюрцрдцлярся, диэярляри милли юзцнцтясдигин даща фяал формаларынын тяряфдарлары иди. Беля формалардан бири сийаси вя иътимаи тяшкилатларын йарадылмасы иди. Бу просеся 1905 ил 17 октйабр Манифести тякан верди. Азярбайъан тарихиндя илк дяфя сийаси партийалар вя иътимаи тяшкилатлар йаранмаьа, онларла гязет вя журнал няшр олунмаьа башлады.

     

     

    Миллятин ян эюркямли нцмайяндяляри империйанын йцксяк вязифяли шяхсляриня цнванланмыш петисийа (коллектив йазылы мцраъият) кампанийасына башладылар. Я.Топчубашов тяряфиндян тяртиб едилмиш петисийаларда Азярбайъан ящалисинин талейцклц проблемляри изащ олунур, онун дини, сийаси вя мцлки щцгугларыны рус ящалисинин щцгуглары иля бярабярляшдирмяк тяляби юн плана чякилирди. Бунунла йанашы, Азярбайъанда земство идаряляринин тяшкил олунмасы уьрунда да эениш тяблиьат кампанийасы апарылырды.

     Сяйляринин бир нятиъя вермядийини эюрян Азярбайъанын либерал зийалылары Русийа империйасынын диэяр мцсялман ящалиси иля ялагяляр гурараг ващид партийа йаратмаг гярарына эялдиляр. 1905 илин августунда Нижни Новгородда Русийа мцсялманларыны бирляшдирян “Иттифагимцслимин” партийасы йарадылды. Партийанын гурултайларында Я.Топчубашовун йаздыьы програм вя низамнамя гябул едилди. “Иттифаги-мцслимин”ин програмынын яксяр бяндляри кадетлярин програмы иля цст-цстя дцшцрдц. Дювлят думасына сечкиляря дя кадетлярля бирликдя эетмяк гярара алынмышды. Партийанын Мяркязи Комитясиня мцсялман зийалыларындан И.Гаспрински, Я.Топчубашов, Ряшид Ибращимов, Йусиф Акчура, Сейид Эирей Алкин вя башгаларындан ибарят 15 няфяр цзв сечилмишди. Мцсялман Конститусион Партийасы йарымлегал шякилдя фяалиййят эюстярирди. Партийа лидерляринин яксяриййяти Думайа сечилдикдян сонра фяалиййятляриндя “Иттифаги-мцслимин”ин програм вя гярарларыны рящбяр тутурдулар.

     

     

    Октйабр манифестиндян сонра Бакыда рясми олараг кадетляр вя октйабристляр партийаларынын шюбяляри тясис олунду. Азярбайъан либерал щярякатынын эюркямли хадимляри вя милли капитал нцмайяндяляри Я.Топчубашов, Иса бяй Щаъынски, Камил бяй Сяфярялийев, И.Щаъыйев вя б. кадетлярин Бакы бцросуна цзв сечилдиляр.

     Азярбайъанда сийаси сящняйя милли идеолоэийанын ясасларыны гойан партийалар чыхды. Онлардан бири 1905 илдя Эянъядя йаранмыш тцрк сосиал-федералист “Гейрят” тяшкилаты иди. Тяшкилатын програмында мцсялман ящалисиня мухтариййят верилмякля йанашы Гафгазын Русийадан айрылмасы да тяляб едилирди. Партийайа мяшщур иътимаи хадимляр Я.Ряфибяйли, Н.Йусифбяйли, Я.Хасмяммядов башчылыг едирдиляр. Тяшкилат тяхм. 3 ил фяалиййят эюстярди вя 1917 ил феврал ингилабындан сонра Азярбайъанын иътимаи щяйатында бюйцк рол ойнайан “Тцрк Ядямияркязиййят партийасы” ады алтында йенидян бярпа олунду.

     1905 ил февралын 6-дан Бакыда башлайан гырьынлар бир мцддятдян сонра Азярбайъанын башга гязаларына да йайылды. 1905–06 иллярин гышы, йайы вя пайызында Эянъя, Шуша вя бцтцн Гарабаь, Нахчыван вя Иряванда ганлы щадисяляр баш верди. Ермяни дашнакларын щярби бирляшмяляринин хцсусиля Гарабаьда тюрятдийи вящшиликляр барядя щятта ермяни гязетляри йазылар дяръ етмишдиляр. 1906 илин февралында Гафгаз ъанишини Воронтсов–Дашковун сядрлийи иля Тифлисдя ермяни-мцсялман сцлщмярамлы комиссийасынын иъласлары башланды, лакин бир нечя иъласдан сонра ермянилярин эцнащы цзцндян комиссийанын иши дайандырылды. Комиссийанын ишиндя иштирак едян азярбайъанлы нцмайяндяляр (Я.Топчубашов, Я.Аьайев, А.Зийадханов) дашнакларын щярби дружиналарынын бурахылмасы тяляби иля чыхыш етдиляр, якс тягдирдя азярбайъанлыларын да щярби бирляшмяляринин йарадылмасы мяъбуриййятиндя галаъагларыны бяйан етдиляр.

     

     1906 илин августунда Шушада Я.Аьайевин башчылыьы иля “Дифаи” партийасы йарадылды. Мяркязи комитяси Бакыда йерляшян партийа, ясасян, Гарабаьда фяалиййят эюстярирди. Партийанын йаранмасынын ясас сябяби 1905–06 иллярдя чаризмин вя ермяни дашнакларынын азярбайъанлылара гаршы тюрятдийи гырьынлар иди. Дюйцшкян тяшкилат кими йаранмасына, ермяни вя рус рящбяр органларынын нцмайяндяляриня гаршы бир сыра гяти тядбирляр кечирмясиня бахмайараг, “Дифаи” партийасы тякъя щярби мягсядляр эцдмцрдц. Бу, партийа програмында да юз яксини тапмышды. Партийа Азярбайъан халгыны ермяни гырьынларындан хилас етмяйи, щям дя мцсялманларын маарифлянмяси уьрунда мцбаризя апармаьы юзцнцн башлыъа мягсяди елан етмишди. Бу мягсядляри щяйата кечирмяк цчцн ики ясас шярт – тящсил вя гцввя лазым иди. Партийанын ян фяал шюбяляриндян бири Шушада фяалиййят эюстярирди вя “Гарабаь бирлик мяълиси” адланырды.

     1908 илдян башлайараг “Дифаи” партийасына гаршы репрессийалар эцълянди. Я.Аьайев Тцркийяйя, Н.Йусифбяйли Крыма, Мирзя Мящяммяд Ахундов Орта Асийайа эетмяйя мяъбур олдулар. “Гарабаь бирлик мяълиси”нин Йелизаветпол, Бярдя комитяляринин цзвляри кцтляви сурятдя щябс едилдиляр. Бунунла беля, партийанын пассив фяалиййяти 1912 иля кими давам етди. “Дифаи”чилярин яксяриййяти 1911 илдя йаранмыш “Мцсават” партийасынын сыраларына дахил олдулар.

     1907 илдя юз тясирини Газах гязасына вя Тифлис губернийасынын бязи гязаларына йайан “Мцдафия” тяшкилаты йаранды. Тяшкилата Исмайыл хан Зийадханов рящбярлик едирди. Партийанын ясас мягсяди азярбайъанлылар ичярисиндя иътимаи тяшкилатларын йарадылмасы, онларын маарифляндирилмясиня вя мядяни инкишафына гайьы эюстярмяк иди. Тяшкилат 1908 илдя полис органлары тяряфиндян даьыдылды.

     Азярбайъанда милли щярякатын лидери 1911 илдя ясасы гойулмуш “Мцсялман Демократик Мцсават партийасы” олду. Партийанын юзяйини кечмиш “щцммят”-чиляр Аббасгулу Казымзадя, Таьы Наьыоьлу вя М.Я.Рясулоьлу йаратмышдылар.

     1913 илдя Романовлар сцлалясинин 300 иллийи мцнасибятиля елан едилмиш амнистийадан сонра Истанбулдан Бакыйа гайыдан М.Я.Рясулзадя щямин вахтдан етибарян “Мцсават” партийасынын лидери олду. Чар мяхфи хидмятинин тягибляри нятиъясиндя фяалиййятини мцвяггяти дайандыран партийа йалныз 1917 илдя Русийада чаризмин сцгутундан сонра юз фяалиййятини бярпа едя билди.

     1915 илдя М.Я.Рясулзадя “Ачыг сюз” гязетинин няшриня башлады. “Эцндялик тцрк гязети” адландырылан бу няшрин сящифяляриндя илк дяфя олараг щям цмумрусийа мцсялманларынын, щям дя азярбайъанлыларын милли, мядяниййят вя маарифчилик проблемляри ишыгландырылырды.

     

    20 ясрин яввялляри Азярбайъан мятбуатынын чичяклянмя дюврц иди. Сярт сензура тягибляри Азярбайъанын эюркямли зийалылары Ящмяд бяй Аьайев, Яли бяй Щцсейнзадя, Ялимярдан бяй Топчuбашов, Щясян бяй Вязиров, Щцсейн Минасазов, Ейналы Султанов, Ъейщун бяй Щаъыбяйли, Няриман Няриманов вя башгаларына вахташыры ачылыб-баьланан гязет вя журналларын сящифяляриндя Азярбайъанын иътимаи-сийаси вя мядяни щяйатынын

    мцряккяб мясяляляриня юз мцнасибятлярини билдирмяйя мане ола билмяди. Онларын фикир вя мцлащизяляри иътимаи фикрин вя милли юзцнцдяркин формалашмасында бюйцк рол ойнады. Миллятин бир чох проблемляри ичярисиндя мцсялманларын сийаси щцгуглардан мящрум олмасы мясяляси Русийа тарихиндя илк дяфя олараг Азярбайъаны империйанын али нцмайяндяли органында – Дювлят думасында тямсил едян депутатлар тяряфиндян сясляндирилди.

     

    Думадакы фяалиййят вя 1906–12 иллярдя бу ганунвериъи органа кечирилян сечкиляр Азярбайъанын сийаси щяйатында бюйцк ъанланмайа сябяб олмагла йанашы онларын дювлят гуруъулуьу тяърцбясиня йийялянмясиндя мцщцм рол ойнады.

     

    1905 ил декабрын 11-дя Русийанын Дювлят думасына сечкиляр щаггында фярман имзаланды. Гафгаз ъанишининин “ящалини сакитляшдирмяк” бящаняси иля сечкиляри лянэитмясиня бахмайараг, 1906 ил апрелин 27-дя Дювлят думасы артыг ишя башладыгдан сонра, май айында Бакы вя Йелизаветпол губернийаларында сечкиляр кечирилди. Щяр губернийайа цч, Бакы шящяриня ися хцсуси олараг бир йер айрылмышды. Бу йеря эюркямли иътимаи хадим Я.Топчубашов сечилди. Бакы губернийасындан сащибкар Мяммядтаьы Ялийев, мяктяб мцяллими вя тяръцмячи Ясядулла бяй Мурадханов, Йелизаветпол губернийасындан мяшщур драматург Ябдцррящим бяй Щагвердийев вя Тифлис даиря мящкямяси прокурорунун кюмякчиси, ири торпаг сащиби Исмайыл хан Зийадханов сечилдиляр. 1906 илин ийунунда Азярбайъан депутатлары Думада ян мцхалиф мювгедя дуран вя Халг азадлыг партийасыны (кадетляри) дястякляйян Мцсялман парламент фраксийасына дахил олдулар. Фраксийанын сядри Я.Топчубашов сечилди. Топчубашовун “Мцсялман парламент фраксийасы” мягалясиндя йаздыьы кими, фраксийада тямсил олунмуш депутатлар “конститусийа принсипляриня ясасланараг вилайятлярдя торпагларын миллиляшдирилмяси, дини мясялялярдя там мухтариййят, бцтцн империйа мяканында юзцнц идаря едян кичик ващидлярин (земство) вя вилайят мяълисляринин тясис едилмяси иля йерлярдя эениш мухтар идарячилик принсипини иряли сцрцрдц”. Биринъи Дума 72 эцн фяалиййят эюстярди. Кадетлярин о вахта гядяр эюрцнмямиш ъясарятли чыхышлары чар щюкцмятини Думаны бурахмаьа вадар етди вя бир мцддят сонра йени сечкилярин вахты тяйин олунду.

    Я.Топчубашов вя И.Зийадханов Думанын бурахылмасына етираз яламяти олараг бцтцн Русийа халгларыны буна мцгавимят эюстярмяйя сясляйян мяшщур Выборг чаьырышыны имзаладыглары цчцн цч айлыг щябс ъязасына мящкум едилдиляр вя эяляъякдя сечкилярдя иштирак етмяк щцгугундан мящрум олдулар.

     Икинъи Дювлят думасында Азярбайъаны Бакы губернийасындан Щ.З.Таьыйевин оьлу Исмайыл бяй Таьыйев, Бакыда илк рус-татар мяктябинин директору Мустафа Мащмудов, “Каспи-Гара дяниз ъямиййяти”нин механики Зейнал Зейналов, Йелизаветпол губернийасындан коллеж асессору, Йекатеринодар даиря мящкямяси прокурорунун кюмякчиси Фятяли хан Хойски, коллеж асессору, прокурор кюмякчиси Хялил бяй Хасмяммядов, Иряван губернийасындан мяшщур публисист, “Шярги-Рус” гязетинин баш редактору Мящяммяд аьа Шащтахтински тямсил едирдиляр. З.Зейналовдан башга (о, “трудовикляр” фраксийасынын цзвц олду) азярбайъанлы депутатларын щамысы Думанын мцсялман фраксийасына, Ф.Хойски вя Х.Хасмяммядов ися онун бцросуна дахил олдулар. Мцсялман фраксийасы ян актуал мясялялярдя кадетлярля бирликдя чыхыш едирди. Бундан ялавя, фраксийа юз програмыны тяртиб етмиш вя китабча шяклиндя чап етдирмишди. Фраксийа Русийанын бцтцн мцсялман вятяндашларыны империйанын идарячилик гурулушуну дяйишдирмяйя сяй эюстярмяйя чаьырырды. Конститусийалы парламент монархийасы мягбул дювлят формасы щесаб олунурду.

     Даща радикал олан Икинъи Дума 1907 ил ийунун 3-дя чар тяряфиндян бурахылды. Щямин эцн йени сечки гануну дяръ олунду. Гануна ясасян щям мцхалифят партийаларынын, щям дя милли азлыгларын Думада тямсил олунмалары хейли мящдудлашдырылды. Бцтцн Гафгаздан Думайа яввялки 29 депутат явязиня ъями 10 депутат сечиля билярди. Бакы, Йелизаветпол, Иряван губернийалары, Даьыстан вилайяти вя Загатала даиряси бирликдя 4 нцмайяндя (онлардан биринин миллиййятъя рус олмасы шярти иля) эюндярмяк щцгугуна малик идиляр. Азярбайъанлылар цчцн ъямиси бир йер айрылмышды. 1907 илин октйабрында кечирилян сечкилярин нятиъясиндя Цчцнъц Думайа цч губернийанын азярбайъанлы ящалисиндян Х.Хасмяммядов сечилди. О, Думада Русийа мцсялманларынын щцгугларынын ян фяал мцдафиячиси кими танынмышды. 1912 илдя Дюрдцнъц Думайа сечкиляр елан олунду. Илк дяфя олараг Бакы сосиал-демократларындан меншевик М.И.Скобелев Думайа депутат сечилди. Бакы, Йелизаветпол вя Иряван губернийаларындан сечилян 27 йашлы, мцтярягги фикирли щцгугшцнас Мяммядйусиф Ъяфяров чыхышларында Азярбайъан зийалыларынын иряли сцрдцкляри тялябляри мцдафия едирди.

     Азярбайъаны тямсил едян депутатлар Я.Топчубашов, И.Зийадханов, Ф.Хойски, М.Шащтахтински, Х.Хасмяммядов, М.Ъяфяров юз чыхышларында илдян-иля даща ъясарятли вя радикал тялябляр иряли сцрцр вя тяк азярбайъанлыларын дейил, бцтцн мцсялманларын сюз азадлыьы, юзцнцидаря органларынын йарадылмасы вя чар монархийасы чярчивясиндя мцмкцн олан либерал ислащатлар тяляблярини сясляндирирдиляр.

     Мящяммяд Ямин Рясулзадя. "Щцммятцр-риъал тягляцл-ъибал"

    ("Щцммят" гязети № 3, 1905)

    Бир нечя шяхсин арасында иттищад щямфикирлилик, щяммясляклилик иля олур. Вя илла ила йовмилгийамя нифаг цзря баги галаъаглар. Мясялян, биз ъаванларын  бири миллятпяряст, о бири демократ,  цчцнъцсц ятигпяряст, дюрдцнъцсц  ъядидпяряст олуб да, бу ъцр дястя-дястя олмагда, щярямиз юзцня мяхсус бир йол эютцрцб, мцяййян бир мясляк иля эетмякдян щамымыз тяк-тяк тяляф оллуг. Вя щеч биримизин яли юз мурадына чатмаз. Щярямиз бир кцнъдя бир хцсуси ъямиййят  гайырыб да мцхтялиф йоллар иля эетмякдянся бирляшмяли, юз фикир вя фелляримиздян бир-биримизи щали етмялийиз.  Миллятпярястлик бизя йарарса, щамымыз миллятпяряст, демократлыг йарарса, щамымыз демократ вя гейри бир йарар мясляк цзря олуб, мцттящидцл-гювл  вял фел иш эюряк.

     Шимали Азярбайъан Биринъи дцнйа мцщарибяси дюврцндя. 1914 ил октйабрын 31-дя Османлы дювлятинин мцщарибяйя гошулмасы Алманийанын мянафейиня ъаваб верирди. Рус ордусунун хейли гцввясинин Гафгаз ъябщясиня ъялб олунмасы алманларын Авропа ъябщяляриндяки щярякятини асанлашдырырды. Османлылар ян ири щярби гцввялярини Гафгаз ъябщясиндя йерляшдирмишди. Нойабрын яввялляриндя 3 тцрк ордусу Ярзурум–Сарыгамыш истигамятиндя щцъума кечяряк Аъарыстанын Батум вилайятинядяк ирялиляди.

     Ъянуби Гафгазын ъябщяйаны бюлэяйя чеврилмяси Азярбайъанын сийаси вязиййятиня вя игтисади щяйатына хейли зяряр вурурду. Османлы дювлятинин ермяниляр йашайан вилайятляриндяки щярби ямялиййатлар нятиъясиндя минлярля ермяни русларын щимайяси алтында Иряван, Йелизаветпол вя Бакы губернийалары яразиляриня кючцрцлдц.

     Азярбайъанын, демяк олар ки, бцтцн сийаси хадимляри вя партийалары мцщарибядя Русийа щюкумятини дястякляйирдиляр. Мцсялманларын ордуйа чаьырылмамасына бахмайараг бир чох азярбайъанлы, ясасян, йцксяк тябягянин нцмайяндяляри кюнцллц сурятдя щярби хидмятя эедирдиляр. Мяшщур эенераллар Сямяд бяй Мещмандаров, Ялаьа Шыхлински, Щцсейн хан Нахчывански ъябщядя йцксяк сяркярдялик мщаряти нцмайиш етдирирдиляр. Азярбайъанлы забитляр – полковник Талыб Вякилов, ротмистр Теймур Новрузов, капитан Тярлан Ялийарбяйов дюйцшлярдя эюстярдикляри иэидлийя эюря “Эеорэи хачы” ордени иля тялтиф едилмишдиляр.

     1916 илин сону – 1917 илин яввялиндя Русийа ингилаби бющран вязиййятиндя йашайырды. Уьурсуз мцщарибядян йорулмуш ящали вя болшевик тяблиьатына уймуш ясэярляр кцтляви етираз аксийаларына башладылар. Бу чыхышлар бцтцн Русийаны, о ъцмлядян Азярбайъаны бцрцмцшдц. 1917 ил февралын 27-дян 28-ня кечян эеъя фящлялярин вя 67 минлик Петроград гарнизонунун нцмайиши ингилабын гялябяси иля нятиъялянди. Дювлят думасы щюкумятин функсийаларыны юз цзяриня эютцрдц. 1917 ил мартын 2-дя ися II Николай тахт-таъдан имтина етмяси щаггында манифести имзалады.

     Яд.: И б р а г и м о в М . Д ж. Нефтяная промышленность Азербайджана в период империализма. Б., 1984; С е и д з а д е Д. Б. Азербайджанские депутаты в Государственной Думе России. Б., 1991; Б а г и р о в а И. С. Политические партии и организации Азербайджана в начале ХХ века. Б., 1997; С е й и д з а д я Д. Азярбайъан ХХ ясрин яввялляриндя: мцстягиллийя апаран йоллар. Б., 1998; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 5, Б., 2001.

    Ирадя Баьырова, Диларя Сейидзадя

     

    Ъянуби Азярбайъан 19 ясрин 30–50-ъи илляриндя. Сосиал-игтисади вязиййят. Ящалинин ясас мяшьулиййяти кянд тясяррцфаты   якинчилик вя малдарлыг иди. Тякъя кянд ящалиси дейил, шящяр ящалисинин дя бир щиссяси якинчилик, баьчылыг, бостанчылыг вя с. иля мяшьул олурду. Дямйя торпагларда вя гисмян дя сцни суварма ясасында буьда, арпа, чялтик вя башга дянли биткилярля йанашы, техники биткиляр, о ъцмлядян памбыг, тцтцн якилирди. Барама беъярилир вя мцхтялиф мейвяляр йетишдирилирди. Азярбайъанын Хой мащалында беъярилян памбыг кейфиййятиня эюря бцтцн Иранда ян йахшы памбыг нювц щесаб едилирди. Ъянуби Азярбайъан Иранда тахылчылыг вя мейвячилик реэионларындан бири иди вя яйалятдян тахылла йанашы, гуру мейвя дя ихраъ едилирди. Бойагчылыгда гызылбойа, индиго вя с. мцхтялиф бойаг маддяляриндян истифадя едилирди. Ялдя едилян кцлли мигдарда йун, эюн-дяри юлкядя кечя, йящяр щазырланмасында, няфис халчалар, шал вя с. истещсалында ишлянирди.

     Шящярлярин сосиал-игтисади щяйатында мцщцм рол ойнайан сяняткарлар юлкядя истещлак едилян ясас сянайе малларынын башлыъа истещсалчылары идиляр. Мцщарибядян сонра йаранмыш нисби сакитлик сянятарлыгда мцяййян ъанланма йаратмышды. Лакин юлкяйя Авропадан сянайе маллары ахыны сяняткарлыьын ян мцщцм сащяси олан тохуъулуьа зярбя вурурду. Тябриз вя диэяр шящярлярдя истещсал олунмуш парчалар яняняви Ъянуби Гафгаз, о ъцмлядян Шимали Азярбайъан базарыны щяля итирмямишди вя буна эюря юз истещсал эцъцнц мцяййян дяряъядя горуйуб сахлайа билмишди. Шящярлярдя айры-айры хырда истещсал сащялярини бирляшдирян сех тяшкилатлары фяалиййят эюстярирди. Юлкядя муздлу ямякдян истифадя олунан мануфактура типли мцяссисяляр дя инкишаф едирди.

    Памбыг, ипяк, йун парча истещсал едян яняняви сянят сащяляриндя тяняззцл мцшащидя олунур, халчачылыг кими мцщцм вя эениш йайылмыш сащядя ися йени капиталист истещсал цсулу инкишафа башлайырды. Лакин бцтцн бу дяйишикликляр чох мцряккяб вя зиддиййятли бир шяраитдя эедирди. Тябриз, Ярдябил, Мараьа, Урмийа, Зянъан шящярляринин мящсуллары щям дахили, щям дя хариъи базарлара чыхарылырды.

     Халчалары, ипяйи вя памбыг-кятан парчалары иля мяшщур олан Тябризин тиъарят ящямиййяти бюйцк иди. Тиъарят йоллары говшаьында йерляшян Тябриз Иранын ян бюйцк тиъарят мяркязляриндян бири иди. Щярби ямялиййатлар дайандырылдыгдан сонра Русийа иля тиъарят ялагяляринин инкишафында Ъянуби Азярбайъанын ролу даща да артды. Бу дюврдя Иранын Русийа, Тцркийя вя Гярби Авропа юлкяляри иля тиъарятиндя Тябризин хцсуси чякиси йцксяк иди. Яъняби сяййащын йаздыьына эюря, “Авропа иля тиъарятдя Иранын баш шящяри, шцбщясиз, Тябриз” иди.

     Базарлар дахили вя хариъи тиъарятдя мцщцм рол ойнайырды. Мийаня юз халчалары, Мараьа вя Урмийа тцтцнц вя кишмиши, Хой эейим маллары иля мяшщур иди. Ъянуби Азярбайъандан Иранын айры-айры йерляриня тахыл вя диэяр кянд тясяррцфаты мящсуллары апарылырды.

     Авропа ширкятляри Тябриздя юз тиъарят мяркязлярини ачмышдылар. 40-ъы иллярдя Тябризя эятирилян малларын йарыдан чоху хариъи капитал нцмайяндяляриня мяхсус иди. Лакин ихраъатда цстцнлцк щялялик йерли таъирлярин ялиндя иди. 1833–51 иллярдя Тябриздян эюндярилян малларын йарыйа гядяри Русийайа ихраъ едилмишди. Бу малларын мцщцм щиссясини сяняткарлыг мящсуллары тяшкил едирди вя онларын яксяриййяти Шимали Азярбайъанда сатылырды.

     Шимали Азярбайъандан ися бурайа зяфяран, аь нефт, ипяк, аз мигдарда мис вя с. эюндярилирди.

     Иътимаи-сийаси гурулуш. Азярбайъан бабиляр щярякатынын мяркязи кими. 19 ясрин орталарында Ъянуби Азярбайъанын феодал мцнасибятляриндя ъидди дяйишиклик баш вермямишди. Юлкя ящалисинин ясас щиссяси кяндлилярдян ибарят иди. Шящярлярдя йашайан ящалинин бюйцк бир гисми кянд тясяррцфатынын мцхтялиф сащяляри иля, хцсусиля баьчылыг вя бостанчылыгла мяшьул олурду, галан щиссяси ися таъирлярдян, сяняткарлардан вя диэяр зцмрялярдян ибарят иди.

     

    Торпаг цзяриндя мцлкиййят формасы, демяк олар ки, яввялки кими галырды. Кяндлярин вя торпагларын бюйцк яксяриййяти дювлятин ихтийарында иди.

     19 ясрин орталарында Ъянуби Азярбайъанда тийул торпаглары, бир гайда олараг, щяр щансы мцлки вя йа щярби хидмят мцгабилиндя верилирди, тийул сащиби щямин торпаг сащясини башгасына сата вя йа баьышлайа билмязди.

     Шащ отураг вя йарымкючяри щяйат сцрян айры-айры тайфалара дювлят гаршысында щярби хидмятя эюря торпаг сащяляри баьышлайырды. Бцтцн тайфанын истифадясиня верилян бу торпаглар илати (елат торпаьы) адланырды. Щямин торпаглар елатын цзвляри арасында бюлцнмяли олса да, яслиндя тайфа башчысынын вя онун йахынларынын ихтийарында галырды. 19 ясрин орталарына доьру мцлк торпаг сащяси эетдикъя эенишлянирди. Торпагларын бир гисми дини гурумлара (мясъид, мягбяря, мядряся вя с.) мяхсус вягф адланан торпаглардан ибарят иди. Ярдябилдя Шейх Сяфи мясъидиня вя мягбярясиня мяхсус торпаглар Ъянуби Азярбайъанда ян бюйцк вягф торпаглары сайылырды. Вягфляри идаря едян рущаниляр бу торпагларын ясас эялирини мянимсяйир вя бу йолла кцлли мигдарда сярвят топлайырдылар. Онлар ири ясилзадялярля йанашы, феодалларын чох эцълц вя имтийазлы щиссясини тяшкил едирдиляр. Ъянуби Азярбайъан кяндлиляринин ъцзи щиссясинин хырдамалик адланан хцсуси торпаглары вар иди. Беля мцлкиййят нювц даща чох Урмийа яйалятиндя йайылмышды.

     Кяндлилярин яксяриййятинин торпаьы йох иди. Якин йерляриндян пайдарлыг иъаряси ясасында истифадя едилирди. Кяндлиляр ата-бабадан якиб беъярдикляри торпаглар цзяриндя сащиблик щцгугуна малик идиляр. 1843 ил гануну да буну тясдиг едирди. Йарымкючяри щяйат сцрян малдар кяндлиляр ися, ясасян, тайфа башчыларынын мал-гарасыны сахлайырдылар. Кяндли, бир гайда олараг, мящсулларын тягр. йарысыны, бязян даща чох щиссясини мящсул вя гисмян дя пулла торпаг сащибиня рента вя дювлятя верэи кими верирди.

     Шящярин имтийазлы тябягялярини мцхтялиф вязифяли вя али мянсябли яйан вя яшряфляр тяшкил едирдиляр. Ири торпаг сащибляри, ясасян, шящярлярдя йашайырдылар. Мащал вя бюлэялярин щакими вя диэяр дювлят вязифяляриндя ишляйянляр ися сащиб олдуглары торпаг мцлкляриндя кяндлиляри истисмар етмякдян ялавя, шящяр ящалисиндян йыьылан дювлят верэиляринин бир гисмини мянимсяйирдиляр. Рущаниляр дя шящяр ящалиси щесабына варланырдылар. Шящяр таъирляри иттифагына мялик цт-тцъъар адланан ян варлы вя нцфузлу таъир башчылыг едирди.

     

     

    Эцлцстан мцгавилясиндян сонра Иран щюкумяти юлкядя дюрд яйалятдян бири олан Ъянуби Азярбайъан яйалятиндя бир сыра нцфузлу вя гцдрятли ханларын, о ъцмлядян Маку, Урмийа, Эярэяр ханларынын щакимиййятини танымагла, онларын дахили мцстягиллийини сахлады. Сийаси ъящятдян Иран дювлятиня табе олан бу йарыммцстягил ханлыглар (хцсусиля Маку ханлыьы) узун мцддят юз дахили сярбястликлярини горуйа билдиляр. Дювлят бу ханлыгларын дахили ишляриня аз гарышыр, онлардан, ясасян, верэи вя силащлы гцввя тяляб едирди. Яввялки иллярдя олдуьу кими, ханлыглар Иран дювлятини хейли щярби гцввя иля тяъщиз едирдиляр. Гаъарларын щакимиййяти дюврцндя Иран ордусунун ясас пийада вя атлы щиссялярини мящз Ъянуби Азярбайъанын мцхтялиф тайфалары – яфшарлар, шяггагиляр вя еляъя дя Иранын башга йерляриндя йашайан Азярбайъан тцрк тайфалары тяшкил едирдиляр.

     Ъянуби Азярбайъандакы диэяр ханлыглар ляьв едилмишди. Сабиг ханлар щеч бир вязифяйя тяйин едилмядикляриня эюря Гаъарлар сцлалясиндян наразы идиляр. Лакин онларын халг кцтляляри цзяриндяки аьалыьы тохунулмаз галырды. Беляликля, ящали щям йерли ханларын, щям дя щаким сцлалянин зцлмцня мяруз галырды.

     Фятяли шащдан [1797–1834] башлайараг, Гаъарларын дахили вя хариъи сийасятиндя Ъянуби Азярбайъан хцсуси йер тутурду. Ъянуби Азярбайъан “вялиящднишин” щесаб едилмиш, “дарцссялтяня” адландырылан Тябриз ися щямишя вялиящдлярин игамятэащы олмушдур. Тябриз икинъи пайтахт щесаб едилдийи цчцн дипломатик нцмайяндяликляр дя бурада йерляширди. Вялиящдин Ъянуби Азярбайъанын ъанишини олмасы, бу яйалятин Иран цчцн игтисади вя хцсусиля сийаси ящямиййятини эюстярирди.

     19 ясрин орталарында ящали арасында, хцсусиля сяняткарлар, хырда таъирляр вя кяндлиляр ичярисиндя наразылыглар артыр вя бязян айры-айры чыхышлар баш верирди. Беля чыхышлардан бири Баби цсйанлары (1848–52) олду. Бабиляр тяригяти зямининдя эенишлянмиш щярякатын баниси Сейид Яли Мящяммяд олмушдур. Онун “Бяйан” адлы ясяриндя яксини тапмыш ясас идейасы ондан ибарят иди ки, цляма вя щакимлярин зцлмц нятиъясиндя Иран бядбяхтлик вя язиййятляр дийарына чеврилдийиндян йени пейьямбяр имам Мещдинин зцщур етмяси вахты чатмышдыр. Бунлара ясасланараг о, юзцнц яввял имам Мещдинин фикирлярини халга чатдырмагда васитячи – Баб (“Гапы”), сонра ися йени пейьямбяр елан етмишди.

     Таъир, сяняткар вя кяндлилярин арзуларыны якс етдирян бабилик феодаллара, али рущаниляря вя хариъи капитала гаршы чеврилмишди. Ъянуби Азярбайъанда Бабын чохлу ардыъылы (Зянъанда Молла Мящяммядяли, Тябриздя ярдябилли Молла Йусиф вя б.) вар иди.

     Баб тялиминдя кишилярля гадынлар арасында бярабярлик елан едилмяси она бюйцк щюрмят газандырмышды. Буна эюря дя Бабын ардыъыллары арасында гадынлар да варды. Гязвин мцътящиди Щаъы Мящяммяд Салещин гызы Зярринтаъ юз зякасы, савады, шаирлик вя натиглик истедады иля цсйанчылар арасында бюйцк шющрят газанмышды. Бу азярбайъанлы гызын ардыъыллары ону “Гцррят цл-ейн” (“Эюзцн нуру”) адландырыр, халг ися Тащиря (“пак, тямиз”) дейя чаьырырды. О, 1852 илдя Тещранда щаким гцввяляр тяряфиндян эизлинъя юлдцрцлдц.

     1848 илдя башланмыш бабиляр щярякатынын ян мцщцм чыхышлары Зянъанда олмушдур. 1850 илин йазында бурада бабилярин сайы 15 мин няфяря чатырды. Онлар 1850 илин майында шящяр галасыны тутдулар. Вурушмаларда бабилярин аиля цзвляри дя иштирак едирдиляр. Гадынлар истещкамлар дцзялдир, кишилярля йанашы дюйцшцрдцляр. Ясасян, кяндли вя сяняткарлардан ибарят олан бабиляр ичярисиндя таъир вя рущанилярин ашаьы тябягясиня мянсуб оланлар да вар иди. Цсйана Молла Мящяммядяли башчылыг едирди. Сяняткарлар гылынъ, низя, тцфянэ, щятта ики топ щазырламышдылар. Ятраф кяндлярдян олан ящали цсйанчылары эизли сурятдя ярзагла тяъщиз едирди.

     Шащ щюкумяти тяряфиндян цсйаны йатырмаг цчцн эюндярилмиш гошун вя феодал дястяляри ийунун яввялиндя Зянъаны мцщасиряйя алдылар. Бабиляр гошунун илк щцъумуну дяф етдиляр. Ийунун сонунда цсйанчылар цзяриня йени гошун щиссяляри эюндярилди. Аьыр иткиляря бахмайараг, цсйанчылар мярдликля вурушурдулар. Бу дюйцшлярдя гадынлар бюйцк фядакарлыг эюстярирдиляр. 1850 ил декабрын сонунда Зянъан цсйаны амансызлыгла йатырылды.

     Бабиляр цсйаны мювъуд иътимаи мцнасибятлярдян, сийаси-инзибати гурулушдан наразы гцввялярин юлкянин капитализмя кечид дюврц яряфясиндя баш верян илк силащлы чыхышларындан иди. Бабиляр щярякатынын кцтлялярин ойанмасында, эяляъякдя юлкядя мювъуд гурулуша гаршы мцбаризянин эенишляндирилмясиндя чох бюйцк ящямиййяти олду.

     Бабиляр щярякаты мяьлуб едился дя, Иранда, еляъя дя Ъянуби Азярбайъанда Бабын тяряфдарларынын сайы щяля чох иди вя онун идейасы юзцня йени тяряфдарлар газанырды. Сонракы дюврлярдя бабилярин сайы ики милйону ютмцш вя бу щярякат йенийени чыхышлар цчцн юрняк олмушду.

     Ъянуби Азярбайъан 19 ясрин 2-ъи йарысында. Сосиал-игтисади щяйат. Ъянуби Азярбайъан, яввяллярдя олдуьу кими, Иранын ясас тахыл истещсалы вя сатышы базарларындан бири олараг галырды. Лакин хариъи базар цчцн нязярдя тутулмуш мящсуллар, о ъцмлядян тцтцн истещсалы эенишляндийиндян, тахыл якини сащяси азалмаьа башламышды.

     Торпагларын ясас щиссяси дювлятин мцлкиййятиндя иди. Халися адланан бу торпаглардан сямярясиз истифадя олундуьундан, 1886 илдя шащ щямин торпагларын сатылмасы щаггында фярман верди. Бу фярмандан сонра халися торпагларыны, ясасян, шащзадяляр, ханлар, рущаниляр вя б. алмаьа башладылар. Торпаьы якиббеъярян кяндлиляр ися йеня дя торпагдан мящрум идиляр. Онларын аз бир щиссяси хырдамалик кяндлиляр торпаг мцлкиййятиня малик иди. Кяндлилярин яксяриййяти якин сащялярини торпаьын сащибиндян феодалдан пайдарлыг ясасында иъаряйя эютцрцрдцляр. Кяндли торпагдан ялавя, беъярмя цчцн сащибкардан иш щейваны, якин аляти, тохум, суварма суйу вя с. дя алырды. Она эюря дя йыьылмыш мящсулун аз гала йарысындан чоху мящсул рентасы шяклиндя феодала чатырды. Бундан ялавя, кяндли торпаг сащибиня натура шяклиндя пай верир, бийара эедир вя башга мцкялляфиййятляр дашыйырды. Ясрин сонуна йахын бу мцкялляфиййятляр хейли артмышды. Феодаллар асылы кяндлилярин щавайы ямяйиндян тякъя чюл-тарла ишляриндя дейил, ейни заманда диэяр сащялярдя, о ъцмлядян тикинтидя, йол чякилмясиндя вя с. истифадя едирдиляр. Ири феодаллар бюйцк газанъ ялдя етмяк мягсядиля тахыл мющтякирлийи иля дя мяшьул олурдулар. Тахыл мющтякирлийинин амансызлыьы 1898 илдя Тябриз вя башга шящярлярдя ящалинин чыхышларына сябяб олмушду.

     Кяндлиляр дювлятя дя верэи верирдиляр. Бу дюврдя верэи юдяниши ъцзи дяйишикликля кющня верэи системи ясасында апарылырды. Дювлят верэиси, бир гайда олараг, торпаг сащибинин ялдя етдийи эялирдян дейил, щямин торпаглары якиб-беъярян пайдар кяндлилярин цмуми мящсулларындан алынырды. Дювлят кяндлилярдян мящсулун онда бири гядяр сабит торпаг верэиси алырды. Бундан башга кяндлиляр башпулу, йарымкючяри щяйат сцрян малдарлар щейванларын сайына эюря сяркялля вя отлаглара эюря гапыпулу вя с. верирдиляр. Бунунла бярабяр, кяндлиляр дювлят гаршысында бир сыра мцкялляфиййят, о ъцмлядян щярби мцкялляфиййят дашыйырдылар. Елатлар щярби хидмятя даща чох ъялб едилирди. Торпаг верэиси онлар цчцн, бир гайда олараг, щярби хидмятля явяз олунурду. Бу дюврдя Ъянуби Азярбайъан кяндиндя торпагсыз вя азторпаглы кяндлилярин сайы хейли чохалмышды.

     70–80-ъи иллярдян кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсалынын артмасы иля ялагядар дахили вя хариъи тиъарят дя эенишлянирди. Хариъи юлкяляря халча, шал вя с. сянайе маллары иля йанашы, памбыг, йун, бадам, хурма, дяри вя с. ихраъ едилир, явязиндя мануфактура мящсуллары, гянд вя с. эятирилирди.

     

    Ъянуби Азярбайъан кяндиня хариъи капитал, илк нювбядя рус капиталы мцхтялиф йолларла нцфуз едирди. Хариъи капитал нцмайяндяляри юлкядя кянд тясяррцфаты мящсулларынын алыныб-сатылмасы вя ихраъ едилмясини юз инщисарларына алмаьа чалышырдылар. Шащ щюкцмятинин 1891 илин мартында тцтцн вя тянбяки истещсалыны инэилис капиталисти Талботун инщисарына вермяси кяндлилярин мянафейиня тамамиля зидд иди. Игтисадиййата хариъи капитал гойулушу хариъи банклар васитясиля щяйата кечирилирди. Русийанын Иранда фяалиййят эюстярян “Иран щесаб-боръ банкы” йерли торпаг сащибляриня вя таъирляря, гисмян дя хырдамалик кяндлиляря боръ вермякля онлары юзцндян асылы вязиййятдя сахлайыр, борълар юдянилмядикдя ися бу шяхслярин ямлакыны яля кечирирди.

     19 ясрин сон рцбцндя Ъянуби Азярбайъан шящярляриндя иътимаи мцнасибятлярдя ясас ролу формалашмагда олан буржуазийа вя фящляляр ойнайырдылар. Ъянуби Азярбайъанда сянайе буржуазийасынын тяшяккцлц олдугъа лянэ эедирди. Чцнки юлкяйя хариъи капитал ахыны йерли сащибкарлыьа мане олур, йени сянайеиъарят мцяссисяляринин йарадылмасына имкан вермирди. Мяс., Щаъы Аббасяли вя Щаъы Рзанын ачдыьы ики чини габ заводу Русийа сащибкарларынын тязйиги нятиъясиндя баьланмыш вя онлара 130 мин тцмян мигдарында зяряр дяймишди. Йалныз тиъарят буржуазийасы аз-чох фяалиййят эюстяря билирди. Беля бир шяраитдя хариъи малларын юлкяйя ахынында васитячи рол ойнайан компрадор буржуазийасынын инкишафы цчцн даща чох имкан вар иди.

     Хариъи капиталын игтисади тязйигиня давам эятирмяк мягсядиля 19 ясрин 90-ъы илляриндя ири тиъарят буржуазийасынын нцмайяндяляри бирляшмяйя мейил эюстярирдиляр. 1897 илдя Тябриздя Щаъы Сейид Муртуза Сярраф тяряфиндян йарадылмыш вя 15 ил фяалиййят эюстярмиш “Еттещадиййя” ъямиййяти малиййя ямялиййаты иля мяшьул олан мцщцм вя йени бирлик иди.

     Ъянуби Азярбайъанда щям хариъи капитал, щям дя йерли буржуазийа нцмайяндяляринин ачдыглары сянайе мцяссисяляриндя фящлялярин сайы артырды. Бу йени сосиал зцмрянин щяйат сявиййяси ашаьы иди вя фящляляр алдыглары ямякщаггы иля долана билмирдиляр. Сянайе мцяссисяляриндя чалышан гадын вя ушаглар эцндя 10–15 шащы, кишиляр ися орта щесабла 20–30 шащы газанырдылар. Шящярлярдяки йохсулларын сайы кясбкарлыьа эялян кяндлилярин щесабына даим артырды. Йохсуллар шящярлярдя баш верян мцхтялиф характерли бцтцн чыхышларын фяал иштиракчысы олурдулар. Шящярлярдян хариъя кясбкарлыьа эедянлярин бир щиссясини мящз шящяр йохсуллары тяшкил едирди. Шящяр ящалисинин орта тябягясиня дахил олан хырда таъирляр, рущаниляр вя зийалылар щаким даиряляря гаршы чыхышларда фяал иштирак едирдиляр.

     

    Малдарлыьын инкишафы иля ялагядар йун тядарцкц, эюн-дяри истещсалы, халчачылыг, тохуъулуг эениш йайылмышды. Бу мящсуллар йа хаммал шяклиндя, йа да илкин емалдан кечдикдян сонра хариъя, ясасян, Русийайа ихраъ едилирди. 19 ясрин сон рцбцндян Иран игтисадиййаты эетдикъя даща чох хариъи базардан асылы олурду. Юлкядя сяняткар сехляри иля йанашы, онларла фящляси олан капиталист мцяссисяляри дя варды. Халча истещсалы капиталист инкишаф йолуна кечян сащялярдян иди. Азярбайъан халчалары Америка вя Авропа базарларында да сатылырды.

    Сяняткарлыьын бир сыра сащяляри фабрик мящсулларынын рягабятиня таб эятирмяйяряк тяняззцля уьрайырды.

     Тябриз, Ярдябил мащаллары, Араз чайынын бцтцн саь сащили бойунъа ящали ясас етибариля тахылчылыгла мяшьул олурду. Тахыл яйалятин баьчылыг вя малдарлыг иля мяшьул олан башга мащалларына вя Иранын диэяр вилайятляриня эюндярилирди. Ъянуби Азярбайъана ися Иранын ъянуб районларындан хына, хурма, тцтцн, дцйц вя с. эятирилирди.

     Бящс едилян дюврдя сяняткарлыг вя сянайе истещсалында мцшащидя едилян ъанланма шящярляря кясбкарлыьы артырмышды. Бу, шящяр ящалисинин чохалмасына сябяб олурду.

    Тябриз шящяри тиъарятдя мцщцм рол ойнайырды вя ясас тиъарят мяркязиня чеврилмишди. Бура карван йолларынын говшаьы иди. Ъянуби Азярбайъана Авропа юлкяляриндян тохуъулуг маллары, мяишятдя ишлянян габ-гаъаг, ярзаг мящсуллары эятирилирди. 19 ясрин сонларында Ъянуби Азярбайъанын идхалат вя ихраъатында Русийа мцщцм йер тутурду. Лакин Русийадан бурайа эятирилян нисбятян уъуз фабрик-завод мямулаты Азярбайъан дахилиндя бу нюв малларын истещсалына мянфи тясир эюстярирди. Русийайа гуру мейвя ихраъ олунурду. Тякъя 1896 илдя Русийайа бу ихраъын дяйяри тягр. 2 милйон рубл иди. Ъянуби Азярбайъан, демяк олар ки, Русийа сянайеси цчцн хаммал мянбяйиня вя сатыш базарына чеврилмишди.

     Ъянуби Азярбайъандан хариъя иш далынъа эедян кясбкарларын аз бир гисми Тцркийяйя, галанлары ися Ъянуби Гафгаза, ясасян, Шимали Азярбайъана, щямчинин Волгабойуна, Мяркязи Асийайа вя б. йерляря эедирдиляр. Сярщяд мащалларындан кясбкарлыьа эедянлярин сайы даща чох иди. Шимали Азярбайъанда якин вя мящсул йыьымында, суварма каналларынын тямизлянмясиндя, нефт мядянляриндя ян аьыр ишлярдя чалышанларын яксяриййяти ъянубдан эялян кясбкарлар иди. Онлар йерли фящля вя муздурлардан хейли аз мааш алырдылар.

     Ящалинин чыхышлары. Дювлят мямурларынын юзбашыналыьы, йерли аьаларын зцлмц, хариъи капитал нцмайяндяляринин тязйиги эениш халг кцтляляри ичярисиндя бюйцк наразылыьа сябяб олурду. Юлкядя вахташыры баш верян тябии фялакятляр (гураглыг, чяйирткя басгыны, епидемийалар вя с.) нятиъясиндя ящалинин эцзяраны писляширди. Ясрин сонунда бцтцн юлкядя сосиал зиддиййятляр зямининдя бязи шящяр вя кяндлярдя мцхтялиф характерли чыхышлар баш вермишди. Ъянуби Азярбайъанда кяндлилярин верэи вермякдян бойун гачырмалары, шикайят яризяляри йазмалары, силащсыз мцгавимят эюстярмяляри гейри-фяал мцбаризя формалары кими эениш йайылмышды.

     Ъянуби Азярбайъан шящярляриндя, хцсусиля Тябриздя ящали мювъуд идарячилийя, ясрин сонларында эениш йайылмыш мющтякирлийя гаршы даща фяал чыхыш едирди. Шящярлярдя аз-чох йайылмыш мцбаризя формасы яйалят, вилайят вя мащал башчыларына гаршы чеврилмиш чыхышлар иди. Беля чыхышлардан бири 1872 илдя Тябриз вилайятинин валиси Сащиб-Дивана гаршы чеврилмишди. Узун мцддят давам едян етиразлардан сонра, нящайят, 1881 илдя Тябриз ящалиси Сащиб-Диваны Ъянуби Азярбайъандан гова билди. Сонракы иллярдя дя бир чох беля чыхышлар баш вермишди.

     19 ясрин сонларында Тябриздя сырф гадын цсйанлары да баш вермишди. Бунлардан бириня Зейняб адлы йохсул бир гадын башчылыг едирди. О, халг арасында Зейняб паша кими мяшщур олмушдур. 1898 илин август-сентйабр айларында Зейняб паша гадынлары ятрафына топлайараг Тябриздя мющтякирлярин тахыл анбарларыны цзя чыхарыр вя тахылы ящалийя пайлайырды.

     Тябриз Иранда баш вермиш бцтцн чыхышларда юз апарыъы мювгейини сахламышды. Инэилис капиталисти Талбота гаршы йюнялмиш “Тянбяки цсйаны”нда да Тябриз щярякатын мцщцм мяркязляриндян бири иди. Тябриздя вя Ъянуби Азярбайъанын диэяр йерляриндя ящалинин гятиййяти нятиъясиндя Нясряддин шащ инэилис ширкятинин Ъянуби Азярбайъанда фяалиййятини дайандырмаьа мяъбур олду.

     Мядяниййят. Ъянуби Азярбайъанда илкин тящсили мяктябляр, орта вя али тящсили мядрясяляр верирди. Мядрясяляр тяк Тябриздя дейил, башга шящярлярдя – Хой, Урмийа, Ярдябил вя Мараьада да варды.

     19 ясрин 1-ъи йарысында Ъянуби Азярбайъанда тарихшцнаслыьа даир бир сыра ясярляр йазылмышдыр. Бу гябилдян Мящяммяд Рази Тябризинин (1808–69) “Зинят цт-тяварих” адлы салнамяси мцщцм ящямиййят кясб едир. Салнамядя Русийа–Иран мцнасибятляриндян бящс едиляркян Азярбайъан щаггында да мялуматлар верилир. М.Рази ана дилиндян башга яряб вя фарс диллярини дя мцкяммял билирди. О, ейни заманда йахшы хяттат вя истедадлы шаир иди.

     Мящяммяд Садиг Мярвязинин салнамяси “Ъащанара” адланыр. Бу салнамядя 1796–1826 иллярдя баш вермиш 30 иллик тарихи щадисяляр яксини тапмышдыр. Бурада Русийа–Иран арасындакы щярби ямялиййатлара даир мараглы мялуматлар верилмишдир.

     Ябдцрряззаг Дцнбулинин (1762– 1827/28) “Щюкмдарын шанлы ишляри” адлы ясяри хцсуси мараг доьурур. Я.Дцнбулинин бу ясяри 1826 илдя Тябриз мятбяясиндя ишыг цзц эюрмцшдцр. “МяасириСултаниййя”дя Гаъар тайфаларынын тарихи кюкляриндян, ЫЫ Шащ Аббасын онлары Мярвя, Эянъяйя вя Иранын мцхтялиф бюлэяляриня кючцрмясиндян, Аьа Мящяммяд шащ Гаъарын щяйатындан, Фятяли шащын тахта чыхмасындан бящс олунур.

    Я.Дцнбулинин ясяриндя Азярбайъана даир гиймятли мялуматлар верилир.

     19 ясрин 1-ъи йарысында шифащи халг ядябиййатында ашыг йарадыъылыьы хцсуси йер тутурду. Ъянуби Азярбайъанын Гарадаь вя диэяр мащалларында ашыг Ъамал вя б. ашыг поезийасы янянялярини давам етдирирдиляр.

     Щямин дюврдя йашайыб-йаратмыш эюркямли шаирлярдян бири дя Щейран ханым (18 ясрин сонлары–19 ясрин 60-ъы илляри) олмушдур. Щейран ханым юз ясярлярини Азярбайъан вя фарс дилляриндя йазмышдыр. Онун ирсиндян 4500 бейтлик диваны дюврцмцзя гядяр эялиб чатмышдыр.

     Шимали Азярбайъандан фяргли олараг, Ъянуби Азярбайъанда милли мядяниййятин инкишафында фарс дилинин ящямиййяти галмагда иди. Йаранмагда олан йени зийалылар нясли, щятта щяйатынын чоху Ирандан кянарда – Мисирдя, Тцркийядя, Ъянуби Гафгазда кечян йазычылар да (З.Мараьайи, Я.Талыбов) фарс дилиндя

    йазыб йарадырдылар. Иранын щаким даиряляринин фарс дили иля бярабяр, Азярбайъан дилини рясми дил кими етираф етмяляриня бахмайараг, тядрис фарс дилиндя апарылырды. Йени зийалылар Шимали Азярбайъандан фяргли олараг, Ъянубда доьма дилин бядии ядябиййатда, мятбуатда, публисистикада щаким диля чеврилмяси уьрунда ардыъыл мцбаризя апармырдылар.

     19 ясрин 2-ъи йарысында Ъянуби Азярбайъанда маариф системинин инкишафында мцщцм ирялиляйишляр дя баш верирди. 1869 илдя Тябриздя “Мядрясейе-Насири” адлы мяктяб ачылды. Бунун ардынъа 1877 илдя Тябриз Дарцлфцнуну (Тябриз Университети) тясис едилди. 1878 илдя Урмийада Али Тибб Мяктяби фяалиййятя башлады.

     Бу дюврдя тякъя Ъянуби Азярбайъанын дейил, бцтцнлцкдя Иранын маариф системинин инкишафында Мирзя Щясян Рцшдиййянин мисилсиз хидмятляри олмушдур. М.Щ.Рцшдиййя дюврцн мцтярягги тялим-тярбийя цсулларыны юйряниб, Иранда йаймаг мягсядиля 19 ясрин 80-ъи илляриндя Гафгаза эялмиш, 1883 илдя Иряванда азярбайъанлылар цчцн йени типли (“цсулиъядид”) мяктяб ачмышды. 1887 илдя Тябризя гайыдан Рцшдиййя бир ил сонра бурада “Дябистан” адлы илк цсули-ъядид мяктябини тясис етди. Йаратдыьы мяктябляр цчцн чохлу дярсликляр, о ъцмлядян “Вятян дили”, “Ана дили” дярсликлярини йазмышды. Рцшдиййянин габагъыл тялим цсулу Иранда эениш йайылырды. О, мяктябдя сабит дярс саатларыны мцяййянляшдирмиш, кющня мяктяблярдя ясас “тярбийя” васитяляриндян бири олан чубуг вя фалагга иля ъязаландырмаьа сон гоймушду. Бцтцн бунлар маариф тарихиндя бюйцк йениликляр иди вя Рцшдиййяйя “Иран маарифинин атасы” кими ябяди шющрят газандырмышдыр.

     Ъянуби Азярбайъанда мятбуат тарихи Мирзя Салещин 1837–38 иллярдя аз мцддятдя няшр етдийи гязет нязяря алынмазса, 19 ясрин 2-ъи йарысындан башлайыр. Бурада илк гязет фарс дилиндя няшр олунан “Азярбайъан” гязетидир. Гязет 1858 илдя Тябриздя щюкцмятин рясми органы кими чап олунмушдур.

     80-ъи иллярдян башлайараг иътимаи фикри якс етдирян гязетлярин чыхмасы Ъянуби Азярбайъан мятбуаты тарихиндя мцщцм щадися олду. 1880 илдя “Тябриз” вя 1884 илдя “Мядяниййят” адлы гязетляр няшря башлады.

     Иранда сюз вя мятбуат азадлыьы олмадыьындан мцтярягги нашир вя иътимаи хадимляр юз гязетлярини хариъдя чап етдирмяйя мяъбур идиляр. Беля мцщаъир мятбуатын нцмуняляри Истанбулда няшр олунан “Яхтяр” (“Улдуз”) вя “Шащсевян” гязетляри иди. 1875 илдян няшр олунан “Яхтяр” гязети фяалиййятини 20 илдян артыг давам етдирмиш, Йахын вя Орта Шярг юлкяляриндя эениш шющрят газанмышды. Онун нашири вя редакторлары Азярбайъанын эюркямли алим вя истедадлы публисистляри Мящяммяд Тащир Тябризи вя Мирзя Мещди Яхтяр иди. Сатирик истигамятли “Шащсевян” гязети 1888 илдян эюркямли Азярбайъан маарифчиси Я.Талыбов вя щямфикирляри тяряфиндян няшр едилирди. Иранда истибдад режиминин ифшасында вя иътимаи-демократик фикрин инкишафында бу гязетлярин мцяййян хидмяти олмушдур.

     

     

    Йаранмагда олан маарифчи ядябиййат халгын аьыр эцзяраныны, яънябилярин аьалыьыны, халг чыхышларыны якс етдирир, маарифчилик идейаларыны йайырды. Ашыг йарадыъылыьындан гидаланан поезийа, бир гайда олараг, Азярбайъан дилиндя йарадылырды. Бядии ясярляриндя милли азадлыг идейаларыны эениш тяблиь едян Щаъы Мещди Шцкущи (1829–96), Мяммядбаьыр Халхали (1829–1901), Мирзя Яли хан Ляли (1845–1907) вя Щейран ханым кими шаирлярин йарадыъылыьына реалист мейилляр хас иди. Мяммядбаьыр Халхали “Тцлкцнамя” ясяриндя иътимаи зцлм вя ядалятсизлийи, ъямиййятдяки сосиал зиддиййятляри сатира атяшиня тутурду. Щаъы Мещди Шцкущи ясярляриндя ъямиййятин гцсурларыны, щаким даирялярин юзбашыналыьыны ифша етдийиня эюря тягибляря мяруз галмыш вя узун

    мцддят вятяниндян айры йашамаьа мяъбур олмушду. О, Ъянуби Азярбайъан ядябиййатында Гараъадаьи вя Нябатинин янянялярини давам етдирмишдир. Мирзя Яли хан Ляли йарадыъылыьында халгын миллиазадлыг мцбаризяси эениш якс олунмушдур. Ъянуби Азярбайъанын ян эюркямли сималарындан бири Мирзя Ябдцррящим Талыбов (1834–1911) олмушду. О, маарифчи, алим вя йазычы кими шющрят газанмышды.

     

    Щаъы Мещди Казым

    Щаъы Мещди Казым Кузячи (Кузеконани)  Мяшрутя щярякатынын фяалларындан, Сяттарханын  йахын силащдашларындан бири олмушдур.  Ачыг фикирли таъир олан Щаъы Мещди вятянин вя халгын азадлыьы уьрунда 20 ясрин яввялиндян мцбаризя  мейданына атылмыш вя бу йолда малыны, ъаныны беля ясирэямямишди.  О, щяля Мяшрутя щярякатынын яряфясиндя  (1903–04 иллярдя) Тябриз ящалисинин режим  ялейщиня баш вермиш етираз щярякатында юзцнц юндярлярдян бири кими эюстярмишди. Щаъы Мещди Кузячинин мцбаризлийи, вятяня, халга баьлылыьы вя Сяттархана  сонсуз сядагяти Мяшрутя дюврцндя юзцнц даща айдын эюстярмишдир. Щямин дюврцн тарихини  йазанлар гейд едирляр ки, Тябризин дцшмян тяряфиндян мцщасирядя сахланылдыьы 2 ай ярзиндя Щаъы Мещдинин еви мцдафия вя щцъум  планларынын щазырландыьы гярярэащ иди.

     19 ясрин 2-ъи йарысында Шимали вя Ъянуби Азярбайъан арасында мядяни ялагялярин эцълянмясиндя М.Ф.Ахундзадянин бюйцк ролу олмушдур. Онун фялсяфи бахышлары, бядии вя публисистик йарадыъылыьы Ъянуби Азярбайъанын Я.Талыбов, З.Мараьайи вя бир сыра башга эюркямли йазычы вя мядяниййят хадимляринин дцнйаьюрцшц вя йарадыъылыьына эцълц тясир эюстярмишдир. Онун билаваситя тясири иля Ъянуби Азярбайъанда илк драм ясярляри йазылырды (Мирзаьа Тябризинин пйесляри). 19 ясрин 70-ъи илляриндя М.Ф.Ахундзадянин комедийаларынын фарс дилиня тяръцмя олунмасы орада театр сянятинин инкишафына ящямиййятли тясир эюстярди.

     Ъянуби Азярбайъан 20 ясрин яввялляриндя. Ъянуби Азярбайъан Иран ингилабы (1905–11) яряфясиндя. Ингилабын башланмасы. Тябриз цсйаны. 20 ясрин башланьыъында кяндлярдя феодал истисмарынын шиддятлянмяси, юлкянин Русийа вя Инэилтярянин йарыммцстямлякясиня чеврилмяси, сосиал таразлыьын позулмасы вя с. Иранда, о ъцмлядян Ъянуби Азярбайъанда наразы гцввялярин сайыны хейли артырмышды. Ингилаб яряфясиндя Ъянуби Азярбайъан кяндляриндян газанъ далынъа тякъя Русийайа, хцсусиля Шимали Азярбайъана эедян 300 мин кясбкар бу наразы гцввялярин бир щиссяси иди.

     1905 илдя Тябриздя вя диэяр шящярлярдя чыхышлар баш верди. Декабрын 12-дя Тещранда бцтцн тиъарят йерляри баьланды. Бунун ардынъа таъир вя сяняткарларын, милли буржуазийа нцмайяндяляринин, демократик рущлу рущанилярин мцгяддяс йерлярдя бястя отурмасы иля Иранда ингилаб башланды. Тещранла йанашы Тябриздя, Ярдябилдя, Хойда, Зянъанда вя диэяр шящярлярдя дя базар вя дцканлар баьланды. Ингилаб иштиракчыларынын ясас тялябляри мяълис чаьырылмасы, хариъи мямурларын тутдуглары вязифяляриндян кянар едилмяси, онларын юлкядян говулмасы вя с. ибарят иди.

     1906 ил августун 5-дя шащ конститусийа щаггында фярман вердикдян сонра мяълися сечкиляр елан едилди. Халг бяст йерлярини тярк етди, базар-дцканлар ачылды. Лакин тезликля халг алдадылдыьыны баша дцшдц. Сентйабрын 20-дя бир дястя рущани Тябриздя инэилис консуллуьунда бястя отурду. Фящля, сяняткар, таъир, милли буржуазийа, хырда вя орта рущаниляр, шящяр йохсуллары, мцяллим вя шаэирдлярдян ибарят минлярля адам ися Тябризин “Самсам хан” мясъидиндя бястя отурду, галан щисся мясъидин ятрафында топланды. Бястя отуран 600 няфярдян чох адамын андичмя мярасими кечирилди. Эизли сийаси ъямиййятляря дахил олан ири таъирляр хярълярин аьырлыьыны юз цзярляриня эютцрдцляр. Шящярдя тятил, митинг вя етираз нцмайишляринин арасы кясилмирди. Сентйабрын 29-да шащ щюкумятинин Тябризя эюндярдийи ъавабда Азярбайъандан мяълися нцмайяндяляр сечилмяси цчцн тезликля сечкиляр кечириляъяйи хцсуси олараг гейд едилирди. Халгын иртиъа цзяриндя бу илк гялябясинин тякъя Азярбайъанда дейил, бцтцн Иранда ингилаби щярякатын инкишафы цчцн ящямиййяти олду. Тябриздяки сентйабр щадисяляри ясас ганунун гябул олунмасына вя мяълисин ачылмасына кюмяк етди.

     Эюстярилян щадисялярдя Тябриздя щяля ингилабдан бир ил яввял йаранмыш “Иътимаиййуне-амиййун” (“Мцъащид”) сосиал-демократ групу мцщцм рол ойнады. 1905–11 илляр ингилабы дюврцндя Тябриз тяшкилаты вя онун “Эизли мяркяз” адланан рящбяр органы эениш фяалиййят эюстярди. “Эизли мяркяз”ин цзвляриндян Яли Мцсйе, Щаъы Яли Давафуруш, Щаъы Рясул Сядягйаны вя б. хцсуси фядакарлыг эюстярирдиляр. Ингилабын башланьыъындан сонунадяк Ъянуби Азярбайъанда щяряката рящбярлик етмиш “Эизли мяркяз” бцтцн демократик гцввяляри бирляшдирмяк вя силащландырмагда мцщцм ишляр эюрмцшдцр .

     Щейдяр Ямиоьлу

    Мяшрутя щярякатынын гарталы, Сяттарханын  йахын силащдашларындан бири дя Щейдярхан Яфшар (Щейдяр Ямиоьлу) олмушдур. Щейдяр Ямиоьлу 1880 илдя Ъянуби Азярбайъанын гярб бюлэясиндя  йерляшян Сялмас шящяриндя анадан олмушдур. О, ибтидаи вя орта тящсилини доьма Сялмасда, али тящсилини ися Гафгазда алдыгдан сонра енерэетика мцщяндиси  ихтисасына йийялянмишдир вя бир мцддят Бакыда мцщяндис ишлямишдир. Парчаланмыш вятян, йадлар тапдаьына  дцшмцш халгынын аъы талейи Щейдяри, юзцнцн йаздыьына эюря, чох еркян, 15–16 йашындан дцшцндцрмцш вя ону мцбаризя мейданына чякмишди. О, мцбаризя мяктябини щяля тялябя оларкян Бакыда, Тифлисдя вя Батумда кечмишдир. Буранын ингилаби мцщити Щейдяр Ямиоьлунун эяляъяк щяйаты вя мцбаризясиня истигамят вермишдир.

     1906 илин сентйабрында Тябриздя мяълися сечкиляр башланды. Бу мягсядля щярякат башчыларындан янъцмян (шура) сечилди. Шурайа мцхтялиф тябягялярдян Щаъы Мещди Кузячи (Кузеконани), Мир Щашым, Мирзя Щцсейн Ваиз вя б. сечилдиляр. Мцхтялиф адларла фяалиййят эюстярмиш бу шура даща чох “Азярбайъан яйалят шурасы” кими танынмыш вя яйаляти идаря едян щакимиййят органы вязифясини дашымышдыр. Шуралар Ъянуби Азярбайъанын Урмийа, Ярдябил, Мараьа, Сялмас, Маку, Зянъан, Халхал вя б. шящярляриндя дя йарадылды. Ъянуби Азярбайъанда фяалиййятя башлайан бу шуралар ингилаб дюврцндя йерлярдя гайда-ганун йарадылмасында, кющня щакимиййят идаряляринин дяйишдирилмясиндя мцщцм ишляр эюрдц.

     Азярбайъан яйалят шурасынын щакимиййят органы кими фяалиййят эюстярмясиндя “Эизли мяркяз” мцщцм рол ойнамышдыр. Щяр ики органын ялбир иши вя щяряката бирэя рящбярлийи нятиъясиндя ингилабын силащлы гцввяси олан мцъащид дястяляри тяшкил едилмишди. Бу дястяляр фящляляр, шящяр йохсуллары, сяняткарлар, хырда буржуазийа вя кяндлилярдян ибарят иди.

     Мяълися нцмайяндялярин сечкиси Тябриздя нойабрын 5-дя, Азярбайъанын галан йерляриндя ися декабрын яввялляриндя баша чатдырылды.

     1906 ил декабрын 30-да юлцм йатаьында олан Мцзяффяряддин шащ [1896–1907] конститусийаны имзалады. Лакин 1907 ил йанварын 19-да тахта чыхмыш Мящяммядяли шащ [1907–09] атасынын имзаладыьы конститусийаны танымады. Бу хябяр Тябриздя щярякатын эенишлянмясиня тякан верди. 1907 ил февралын 8-дя Тябриздя “Эизли мяркяз”ин башчылыьы иля Иран ингилабы дюврцндя илк силащлы цсйан баш верди. Щямин эцн бцтцн дювлят идаряляри, казарма вя ъяббяханалар яля кечирилди. Яйалят валиси вя башга дювлят нцмайяндяляри щябс олундулар. Шящярдя щакимиййят яйалят янъцмянинин ялиня кечди вя цсйанчыларын конститусийа иля баьлы тялябляри шаща чатдырылды. Август айында шащ Азярбайъана йени вали тяйин етди. Бу ися Тябриздя вя вилайятлярин чохунда икищакимиййятлилийин йаранмасына сябяб олду.

     Азярбайъан нцмайяндяляринин Тещрана эялмяси иртиъа иля демократик гцввяляр арасындакы гаршыдурманы даща да кяскинляшдирди. Азярбайъан нцмайяндяляринин фяалиййятя башламасы иля мяълисин ишиндя ъанланма вя юлкядя ингилаби щярякатда йцксялиш йаранды. Нцмайяндялярин иряли сцрдцйц тялябляр шащ тяряфиндян рядд едилди. Лакин Тябриз вя Тещран, еляъя дя юлкянин бир чох йерляриндя ингилабчыларын чыхышлары нятиъясиндя шащ тялябляри гябул етмяйя мяъбур олду. 1907 илин февралында мятбуат йазырды ки, “Иранда ингилабын мяркязи, щятта юз шяртлярини Тещран парламентиня диктя едян Тябриздир”.

     Бу айларда тябризлиляр бир чох уьурлар ялдя етдиляр. Бунлардан ян мцщцмц Азярбайъан яйалят шурасынын щакимиййят органына чеврилмяси иди. Бу шура юз нцмайяндялярини Ъянуби Азярбайъан вилайят вя мащалларына, о ъцмлядян Ярдябиля, Мараьайа, Макуйа эюндярди.

     Яйалятдя щакимиййятин демократикляшмяси маариф вя мядяниййят сащясиндя дя бир сыра йениликляря сябяб олду. Ъянуби Азярбайъанын йалныз ири шящярляриндя (Тябриз, Урмийа, Мараьа, Ярдябил) дейил, вилайят мяркязляриндя дя йени мяктябляр ачылды.

      Азярбайъан яйалят шурасы вя Тябриз сосиал-демократ тяшкилатынын силащлы дястяляри Тябриз цзяриня йерийян яксингилаби гцввялярин гаршысыны алмаьа мцвяффяг олду. Шящярдя кечирилян митинглярдя илк дяфя олараг Мящяммядяли шащын тахтдан салынмасы тяляби иряли сцрцлдц.

     Тябриз ящалисинин бир айлыг инадлы мцбаризяси нятиъясиндя Иран мяълиси бир сыра демократик гярарлар гябул етди. Тябризлилярин ян бюйцк уьуру ися конститусийанын гябул едилмяси иди. Демократик щярякатын гаршысыны ала билмяйяъяйини эюрян шащ 1907 ил октйабрын 7-дя гануна ялавяляри имзаламаьа мяъбур олду.

     

     

    Шащ режими 1908 илин май–ийун айларында мяркяздя ингилаба гаршы йенидян щцъума кечди. Ийунун 23-дя шащын бирбаша эюстяриши иля Ирандакы казак бригадасынын командири, рус полковники Лйахов мяълисин вя пайтахтдакы Азярбайъан шурасынын биналарыны топ атяшиня тутду. Нятиъядя мяълис даьыдылды, ингилабчылара диван тутулду. Бунунла да пайтахтда яксингилаби чеврилиш щяйата кечирилди. Иранда конститусийа тяряфдарларына вя демократик гцввяляря диван тутулурду, вилайятлярдя шуралар даьыдылырды. Щямин щадисялярля ейни вахтда “Исламиййя” шурасында топлашан иртиъачы гцввяляр Тябриздя ингилабчылар цзяриня щцъума кечдиляр. Яксингилабын амансыз тядбирляриня бахмайараг, Ъянуби Азярбайъанын бир чох шящярляриндя вилайят шуралары, демократик тяшкилатлар фяалиййятлярини давам етдирирдиляр. Тябриздя ися щярякат даща йцксяк пилляйя галхды. Бурада яйалят шурасы, Тябриз сосиал-демократ тяшкилаты вя шящярин мящялли шуралары гяти дюйцшляря щазырлашырдылар. Ъянуби Азярбайъан Иран ингилабынын мяркязиня чеврилди.

     Ъянуби Азярбайъан Иран ингилабынын мяркязи кими. Тещранда яксингилаби чеврилиш эедишиндя ингилаб дцшмянляри ийунун 23-дя Тябриздя яйалят шурасына, мцъащид гцввяляринин йерляшдийи мяркязляря щцъума кечдиляр. Щцъумда иртиъачы феодал сцвари дястяляри вя казак бригадасы щиссяляри иштирак едирдиляр. Ингилабчы гцввялярин кяскин мцгавимятиня бахмайараг, гараэцрущчу дястяляр шящярин бир нечя мящяллясини яля кечиря билдиляр. Мцъащид мяркязляри Тябризин айры-айры мящялляляриндя мющкямляндиляр. Тябриздян ахан Мейдан чайынын саьында йерляшян варлы мящялляляри яксингилабчыларын, сол сащил ися ингилаб дястяляринин ялиндя иди. Тябриз цсйаны яслиндя вятяндаш мцщарибясиня чеврилмишди. Сол сащилдяки Ямиряхиз мящялляси ися Сяттарханын башчылыг етдийи фядаи дястяляринин ъямляшдийи алынмаз галайа чеврилмишди. Яксингилаби щцъумлары мярдликля дяф едян диэяр бир дястя Баьырханын башчылыьы алтында дюйцшцрдц.

    Ингилаба садиг галан фящляляр, шящяр йохсуллары вя орта тябягяйя мянсуб сяняткарлар, хырда буржуазийа, дювлят гуллугчулары, зийалылар вя б. иди. Онлар он бир ай дцшмяня гаршы мярдликля вурушдулар. Бу гейри-бярабяр дюйцшлярдя азярбайъанлылар ичярисиндя Сяттархан вя Баьырхан кими мисилсиз шцъаятли халг сяркярдяляри йетишмишди. Сяттархан юз силащдашлары Баьырхан, Щцсейнхан вя б. иля бирликдя Тябризин он бир айлыг мцдафиясиндя бюйцк щцняр эюстярди.

     

     

    Ийулун 1-дян башлайараг шащын ямри иля щюкумят сцвариляри вя Иранын щяр тяряфиндян айры-айры феодалларын силащлы гцввяляри Тябриз цзяриня эюндярилди. Тябризин юзцндя дя иртиъа гцввяси баш галдырды.

    Сяттархан дястяляринин йерляшдийи мювгеляря арамсыз щцъумлар башланды. Тябризин хариъи алямля ялагяси кясилди. Аз сонра шящярдя аълыг башлады. Бир чох мящялляляр Рящим ханын дястясиня гаршы мцгавимяти дайандырды. Шящярин чох щиссясиндя аь байраглар галдырылды. Тябризин йалныз бир мящялляси аь байраг галдырмамышды. Сяттарханын башчылыг етдийи силащлы дястя мцгавимяти давам етдирирди.

     1908 ил ийулун 18-дя Сяттархан ингилабын тарихиндя дюнцш йарадан бир фядакарлыг етди. О, кичик дястяси иля щцъума кечяряк, Тябризин мяркяз щиссясини бцтцн аь байраглардан тямизляди вя онларын йериня ингилаб рямзи олан гырмызы байраглар санъды. Тябриз ингилабчыларынын эюстярдийи бу ряшадят цсйанчылары рущландырды. Онларын сыралары сцрятля артмаьа башлады. Сяттархан, Яли Мцсйе, Баьырхан, Щаъы Яли Давафуруш вя Мир Щашым хандан ибарят щярби шура йарадылды. Сяттарханын башчылыг етдийи бу щярби шура Тябриз цсйанында кюклц дяйишиклик етди.

     Тябризин дюрд ай давам едян мцдафияси дюврцндя арамсыз щцъумлар едян дцшмян гцввяляри чохлу иткиляр веряряк эери чякилмяйя мяъбур олдулар. Шащ август айында Тябриз цзяриня 40 мин няфярлик гошун щиссяляри эюндярди. Сяттарханын халга мцраъиятиндян сонра Тябризин мцдафиячиляринин сайы 20 мин няфяри кечмишди.

     1908 илин сентйабрында дюйцшлярдя газанылан уьурлардан сонра цсйанчылар мцдафиядян якс-щцъума кечдиляр. Октйабрын 12-дя иртиъа гцввяляри гачмаьа цз гойдулар. Бцтцн шящяр яксингилабчылардан тямизлянди вя ал байраглара бцрцндц.

     Бу, цсйанчыларын Иранын иртиъа гцввяляри цзяриндя бюйцк гялябяси иди. Гялябянин газанылмасында Сяттарханын мисилсиз хидмятляри олмушду. Тябризин мцдафиясиндя Баьырхан чох ямяк сярф етмишди.

    Халг Сяттарханы “Сярдари-милли”, Баьырханы ися “Салари-милли” адландырды. Аз сонра Азярбайъан янъцмяни юз гярары иля бу адлары рясмиляшдирди.

     Сентйабр–октйабр айларында Тябриздя газанылмыш гялябянин хябяри Азярбайъанын, демяк олар ки, бцтцн вилайятляриня йайылды. Яйалят шурасы вя сосиал-демократ тяшкилатынын эюндярдийи йени-йени фядаи дястяляринин Сяттархан мцъащидляриня гошулмасы нятиъясиндя 1908 илин нойабр–декабр вя 1909 илин йанвар айында, Маку истисна олмагла, Азярбайъанын бцтцн гярб вилайятляри (Сялмас, Мараьа, Урмийа, Ъулфа вя с.) яксингилабчылардан тямизлянди. Демократик щакимиййят бяргярар едилди. Азярбайъанын шярг вилайятляриндя ися иртиъайа гаршы етиразлар башланды.

     

    Сяттархан

    Яфсаняви гящрямана чеврилмиш Сяттархан  1867 илдя Гарадаьда хырда таъир аилясиндя анадан олмушдур. Атасы Щаъы Щясян вя бюйцк гардашы  Исмайыл азадлыгсевяр шяхсляр кими щюкумят мямурларынын даим тягиб вя тящдидляриня мяруз галырдылар. Гардашы Исмайылын юлдцрцлмяси Сяттарда мцтлягиййятя гаршы нифрят щиссини даща да дяринляшдирмиш, ону мювъуд гурулуша гаршы барышмаз етмишди. Халг щюрмят яламяти олараг она “Сяттархан” адыны вермишди. 1908 илин яввялляриндя Тябриз сосиалдемократ  тяшкилатынын тяшяббцсц иля Сяттархан йашадыьы Ямиряхиз мящяллясинин мцъащидляриня башчы тяйин олунмушду

     Мяшрутя ингилабы дюврцндя, хцсусиля 1908 илин ийун чеврилишиндян сонра Тябриз ингилабчыларына хариъи юлкялярдян, илк нювбядя Гафгаздан, ясасян, Шимали Азярбайъандан, Орта Асийадан, еляъя дя Османлы дювлятиндян вя башга йерлярдян дюйцшлярин талейиндя щялледиъи ящямиййяти олан йардымлар едилмишди. Илк йардымы Гафгаз, Орта Асийа вя Волгабойунун сянайе мяркязляриндя чалышан Ъянуби Азярбайъандан олан иранлы фящляляр эюстярмишдиляр. Гафгаз ингилабчылары щярби сурсатла дястя-дястя Тябризя эетмяйя башладылар. Бу ишдя Бакы вя Тифлисдя йарадылмыш йардым комитяляри, “Иътимаиййуне-амиййун” тяшкилатлары мцтяшяккил фяалиййят эюстярирдиляр. Мцхтялиф шящярлярдя эедян дюйцшлярдя Ъянуби Гафгаздан хейли ингилабчы иштирак едирди.

    Тякъя Тябризя 800 няфяр кюнцллц йолланмышды. Щямин иллярдя Бакыда няшр едилян “Иршад”, “Щяйат”, “Тазя щяйат” вя диэяр гязетляр, “Молла Нясряддин” журналы Иран ингилабына бюйцк мяняви йардым эюстярирди.

     Шимали Азярбайъан варлыларынын бир гисми Иран ингилабына йардым эюстярмякдян чякинмирди. Азярбайъан буржуазийасынын нцмайяндяляриндян Щ.З. Таьыйевин, щабеля Теймурханшурадан Н.Мцтяллибовун Иран ингилабына йардым олараг бюйцк мигдарда пул вясаити вя силащ эюндярмясини Русийанын Ирандакы рясми нцмайяндяляри хцсуси олараг гейд едирдиляр. Орта Асийанын Ашгабад, Бухара, Сямяргянд вя б. шящярляриндя мяскунлашмыш мцхтялиф пешя сащибляри олан иранлыларын 1908 илин йазында йаратдыглары шуралар эизли шякилдя Красноводскдан Бакыйа, орадан да Тябризя вя Ряштя щярби лявазимат эюндярирдиляр.

     1908 илин ийун айында Истанбулда тяшкил едилян “Янъцмяне-сяадяте иранийан” (Иранлыларын сяадят шурасы), Лондонда, Парисдя вя Авропанын башга пайтахтларында мяшрутяйя кюмяк мягсядиля йарадылан комитяляр дя Тябриз цсйанчыларына пулла вя силащла йардым эюстярирдиляр.

     

    Сяттархан Сярдари-Милли:

    “Азярбайъан халгы щеч бир заман хариъи дювлятлярин байраьы алтына сыьынмайаъагдыр.”

     Беляликля, Тябриз ингилабчыларынын, хцсусиля Сяттарханын силащлы дястясинин фядакарлыьы вя хариъдяки мяслякдашларынын вахтында эюстярдийи йардым нятиъясиндя Ъянуби Азярбайъанын яксяр бюлэяляриндя, хцсусиля Тябриздя иртиъа цзяриндя гялябя чалмаг мцмкцн олду.

     Гялябянин тясириля юлкянин пайтахты Тещранда, еляъя дя бир чох яйалятдя конститусийа тяряфдарлары щярякятя эялдиляр. Иранда ингилаби иш йенидян ъанланды. Ингилабчылары юз ардынъа апаран тябризлиляр йерлярдя йарадылмыш “Сяттар комитяляри” васитясиля вилайятлярдя цсйанчылара билаваситя йардым эюстярирдиляр. 1909 илин йанварында цсйанчылар Исфащанда уьур газандылар. Гаршыда Тещрана щцъум планы дурурду. Щцъумун щазырланмасы вя щяйата кечирилмяси щаггында Сяттархан исфащанлылар вя ряштлилярля данышыглар апарырды. Мяркязи Тещран щюкумяти ифлиъ вязиййятиня дцшдцйцня эюря, Иранын бир чох яйалят вя вилайятляри шащ щакимиййятини танымыр вя юз нцмайяндялярини сечяряк Тябризя эюндярирдиляр.

     Иранда ингилаба гошулан диэяр яйалят вя вилайятляр Азярбайъана, онун ясас шящяри Тябризя ингилабын сийаси вя мяняви мяркязи кими бахмагла йанашы, онун яйалят шурасыны юлкянин йеэаня щакимиййят органы кими гябул едирдиляр. Бу етимада архаланан Сяттархан шаща эюндярдийи ултиматум сяъиййяли телеграмларда конститусийанын бярпасы, щярякат иштиракчыларына яфви-цмуми верилмяси вя с. кими тялябляр иряли сцрцрдц. Амма шащ Ъянуби Азярбайъана, илк нювбядя Тябриз цзяриня йени-йени дястяляр эюндярмякдя давам едир, Сяттархан вя Баьырхана гаршы фитнякар тядбирляр планлашдырырды.

     1909 ил йанварын сонунда Тябриз шящяри йенидян яксингилаби гцввяляр тяряфиндян мцщасиряйя алынды. Шиддятли дюйцшляр башланды. Шащ режиминин Тябриз цзяриня эюндярдийи бцтцн силащлы гцввялярин щцъумларыны сайъа аз олан ингилабчылар уьурла дяф едяряк бюйцк гящряманлыглар эюстярирдиляр. Лакин мцщасирядя олан Тябриздя аълыг башламышды. Беля аьыр бир вахтда Инэилтяря иля ялбир олан чаризм Иранын хариъи тябяялярини горумаг

    бящанясиля апрелин 25-дя Ъянуби Азярбайъана гошун йеритди. Лакин Тябриз сосиал-демократ тяшкилаты вя яйалят шурасынын гярарына эюря, чар гошунлары иля тоггушмаг мцъащидляря гадаьан едилди. Чар гошунлары Тябризя чатандан сонра шащ гошунлары шящярдян узаглашдылар вя дюйцшляр дайандырылды. Май айынын яввялляриндя чар ясэярляри Тябриздя мцъащидляри тярк-силащ етмяйя башладылар.

     Чар щюкумяти Азярбайъана гошун йеритдикдян сонра Иранын Эилан вя Исфащан вилайятляриндя ингилаби гцввяляр айаьа галхды. Онлар Тещран цзяриня йерийяряк пайтахты яксингилаби гцввялярдян азад едя билдиляр.

     1909 ил ийулун яввялиндя Мящяммядяли шащ деврилди, онун 14 йашлы оьлу Ящмяд шащ [1909–25] елан олунду. Конститусийа йенидян бярпа едилди.

     1909 илин йазында Азярбайъанын бязи шящярляриндя чар гошунларынын йерляшдирилмясиня, бир сыра якс-ингилаби тядбирлярин щяйата кечирилмясиня бахмайараг Урмийа, Мярянд, Мийаня, Халхал, Сяраб, Астара вя диэяр йерлярдя конститусийайа уйьун олараг шураларын щакимиййяти бярпа едилди.

     Мяркязи щюкумят Инэилтяря вя чар Русийасынын тящрики иля мцъащидляря башчылыг едян Сяттархан вя Баьырханы Тябриздян чыхармаьа чалышырды. Бу мягсядля 1910 ил мартын 11-дя дахили ишляр назири Сяттарханы Тещрана чаьырды. Яввялъя Сяттархан Тещрана эетмякдян имтина ется дя, бюйцк дювлятлярин ган тюкмяйя щазырлашдыглары хябярини ешитдикдян сонра Тябриздян чыхмаьа разылыг верди.

     1910 ил мартын 19-да Тябриздя бцтцн базарлар, дювлят идаряляри, мяктябляр, мцяссисяляр баьланды, минлярля мцъащид вя б. Сяттархан вя Баьырханы тянтяня иля йола салдылар. Апрелин 15-дя 100 няфяр фядаинин мцшайиятиля онлар Тещрана эялдиляр. Пайтахтда Азярбайъан фядаилярини бюйцк издищам тянтяня иля гаршылады. Аз сонра Сяттархан тяряфдарларына вя Тещранда онлара гошулмуш фядаиляря хаинъясиня басгын едилди. Августун 7-дя фядаиляр дашнак Йефремин башчылыг етдийи 6 мин няфярлик силащлы дястя тяряфиндян атяшя тутулду. Эеъя саат 11-дяк давам едян дюйцшдя мцъащидлярдян 18 няфяр щялак олду, 40 няфяр, о ъцмлядян Сяттархан йараланды, чохлу фядаи ися щябс едилди. Щюкумят Сяттархан вя Баьырханын Тябризя гайытмаларына иъазя вермяди. Бу, яслиндя сцрэцндя галмаг демяк иди.

     

    Иран тарихчиси Модир Щяллаъ йазырды:

    "… Франса ингилабында йакобинляр бюйцк фяалиййят эюстярдикляри кими, азярбайъанлылар да Мяшрутя ингилабынын  эенишлянмясиндя, динъ мцбаризянин  вурушмалара чеврилмясиндя бюйцк   фяалиййят эюстярмишляр".

     Демократик щакимиййятин бяргярар едилмясиня бахмайараг, Инэилтяря вя чар щюкумятинин тящрики иля Тябризя гаршы якс-ингилабын щцъумлары давам едирди. Бунлар мцъащидляр тяряфиндян дяф едился дя, 1911 ил декабырын 20-дя чар гошунларынын Тябризя щцъуму вя декабрын 28-дя шящярин дцшмян тяряфиндян тутулмасы ингилабын мяьлубиййяти иля нятиъялянди.

     Чар забитляри Тябриздя щярби мящкямя гурдулар. Ингилаби щяряката башчылыг едян Тябриз сосиал-демократ тяшкилатынын эюркямли рящбярляриндян бири олан Щаъы Яли Давафуруш, рущанилярдян Сиггятцлислам, щямчинин Сяттарханын гардашы оьланлары, бир чох эюркямли иътимаи хадим, щямчинин Гафгаз мцъащидляри щярби мящкямянин щюкмц иля едам едилди. Чар мямурлары ящалидя мцгавимят язмини гырмаг мягсядиля Азярбайъан яйалят шурасы бинасыны, Сяттарханын, Баьырханын, Яли Мцсйенин, Щ.Давафурушун вя б. ингилабчыларын евлярини йерля йексан етдиляр.

     Дахили якс-ингилаб вя тяъавцзкар гцввяляр Азярбайъанын диэяр шящярляриндя дя ингилаб башчыларына диван тутдулар, вилайят шураларыны даьытдылар. Террор вя иртиъа щюкм сцрмяйя башлады, ящали йенидян шащын зцлмцня мяруз галды. Беляликля, 1905–11 илляр Иран ингилабында апарыъы вя щялледиъи рол ойнамыш Азярбайъандакы ингилаби щярякат йалныз хариъи мцдахиля нятиъясиндя йатырылды.

     Ъянуби Азярбайъандакы ингилаб Азярбайъан халгынын иътимаи-сийаси вя милли шцурунун инкишафында мисилсиз рол ойнады. Ингилабын зирвяси олан Тябриз цсйаны бир даща сцбут етди ки, мцтлягиййятя, иътимаи вя милли зцлмя гаршы мцбаризядя Азярбайъан халгы йекдил щярякят етмяйя гадирдир.

     Мядяниййят. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя Ъянуби Азярбайъанын шящяр вя кяндляриндя 150 цмуми вя хцсуси мяктяб, 10 мядряся фяалиййят эюстярирди. Ейни заманда, бу мяктяб вя мядрясялярин, демяк олар ки, яксяриййяти ъямиййятин сосиал, сийаси вя мядяни инкишафы иля айаглашмырды. 1905–11 илляр Иран ингилабы дюврцндя Ъянуби Азярбайъанда 37, о ъцмлядян Тябриздя 22 милли мяктяб фяалиййят эюстярирди. Ингилаб заманы яйалят мяркязляриндя чохлу китабханалар тяшкил едилмишди.

     Бу дюврдя мятбуат да инкишаф едирди. 1905–11 илляр Иран ингилабына гядяр бурада 18 адда гязет вя журнал бурахылырды. Ингилаб дюврцндя илк дяфя ана дилиндя “Азярбайъан”, “Ана дили”, “Тябриз”, “Мцсават”, “Янъцмян”, “Мязяли”, “Зянбур”, “Мцъащид”, “Мцкафат”, “Ислам” кими гязет вя журналлар дяръ олунмаьа башлады. Азярбайъан яйалят янъцмяни фарс вя Азярбайъан дилляриндя “Налейи-миллят” адлы гязет няшр етдирирди.

    Ингилаб дюврцндя Ъянуби Азярбайъанда тяхм. 50 адда гязет вя журнал няшр олунурду. Ингилабын мяьлубиййятиндян сонра бир чох гязет вя журналлар баьланса да, 1917 илдян сонра юлкядя мятбуат йенидян инкишаф етмяйя башлады. Бу Русийада баш вермиш Феврал ингилабы иля баьлы иди. Ъянуби Азярбайъанын бу дювр гязетляриндян ян ящямиййятлиси ясасы Ябцлгасим Фцйузат вя Шейх Мящяммяд Хийабани тяряфиндян гойулан “Тяъяддцд” (“Йениляшмя”) гязети иди.

     Ъянуби Азярбайъанда бядии йарадыъылыьын инкишафында да ингилаб мцщцм рол ойнамышды. Зейналабдин Мараьайинин “Ибращим бяйин сяйащятнамяси” (1903) вя Я.Талыбовун “Пак адамларын мяслякляри” ясярляри Иран ингилабынын щазырланмасында мцщцм рол ойнамышлар.

     “Молла Нясряддин” яняняляриня ясасланан иътимаи-сийаси публисистика апарыъы жанрлардан бириня чеврилмишди. Бу сяпкидя йазылан ясярляр ичярисиндя Ябцлзийа Шябцстяри вя Сейид Щцсейн Ядалятин “Иране-ноу”, “Ана дили”, “Ядалят” гязетляриндяки фелйетонлары, Ъямшид Ярдяшир Яфшарын памфлет вя есселяри хцсуси ящямиййят кясб едирди.

     1909–16 иллярдя эюркямли актйорлар Сидги Рущулла вя Аббас Мирзя Шярифзадянин рящбярлийи иля Бакы театр труппалары дяфялярля Ирана эетмиш, Тябриздя, Ряштдя, Гязвиндя вя б. шящярлярдя Я.Щагвердийев, Н.Вязиров вя Н.Няримановун, щямчинин Гярб драматургларынын ясярляри ясасында тамашалар вермишдиляр. Шимали Азярбайъанла беля ямякдашлыг, хцсусиля Тябриздя даща эениш вцсят алмышды. 1916 илдя Тябриздя илк театр бинасы тикилмишди. Театр тамашалары Азярбайъан дилинин вя мядяниййятинин инкишафында мцщцм рол ойнайырды.

     

     Мяшрутя ингилабы

    Вятянпярвяр рущанилярин вя аьсаггалларын  мяслящяти иля декабрын 14-дя кцтля  Тещран йахынлыьындакы "Шащ Ябдцлязим" зийарятэащына топлашыб, етираз яламяти олараг, бястя отурдулар.  Баш назир Ейнцддювлянин эюндяриши иля  Ямир Бащадыр бястя отуранларын цзяриня  гошун чякдися дя, онлары бястдян чякиндиря билмяди. Бястя отуранларын 8 маддядян ибарят тялябляри 1906 ил йанварын 10-да  гябул олундугдан сонра бу аксийа дайандырылды вя бястя отуранлар  1906 ил йанварын 12-дя галиб гцввя кими тянтяня иля Тещрана дюндцляр. Аз кечмядян дювлятин бястя отуранлара эцзяштя эетмясинин  щийля олдуьу бялли олду. Юзцндя эцъ топлайан режим бястя отуранлары тягиб етмяйя, онлары пярян-пярян  салмаьа башлады.

     Ъянуби Азярбайъанда милли азадлыг щярякаты (1917–20). Русийада Феврал ингилабы вя Октйабр чеврилишиндян сонра Шимали Азярбайъанда баш верян кюклц дяйишикликляр Ъянуби Азярбайъана да эцълц тясир эюстярди. Биринъи дцнйа мцщарибяси дюврцндя Иран юзцнц битяряф елан ется дя, онун шимал-гярб районлары, о ъцмлядян Ъянуби Азярбайъан торпаглары Антанта вя алман-тцрк блокунун щярби ямялиййатлар мейданына чеврилмишди. Мцщарибя илляриндя юлкядя бащалыг артмышды, аълыг вя йолухуъу хястяликляр тцьйан едирди. Мцщарибя, ейни заманда, Русийа базарындан асылы олан ири вя орта тиъарят буржуазийасынын игтисади дурумуна да тясир эюстярирди. Ъянуби Азярбайъан рус гошунларынын ишьалы алтында галмагда иди. Бурадакы демократик гцввяляр щям Иран иртиъасынын, щям дя ишьалчыларын тязйигиня мяруз галырды. Русийада Феврал ингилабы нятиъясиндя чаризмин деврилмяси Ъянуби Азярбайъана да бюйцк цмидляр эятирди. Иран иртиъасынын дайаьы олан чаризмин сцгуту эениш халг кцтляси вя демократик гцввяляр тяряфиндян Тещран щакимиййятинин йерлярдя, о ъцмлядян Ъянуби Азярбайъанда зяифлямяси кими гябул едилди.

     Ящалинин чыхышларына Иран Демократ Партийасынын (ИДП) Азярбайъан Яйалят Комитяси истигамят верирди. Комитяйя Иран мяшрутя ингилабынын (1905–11) сянэярляриндя мятинляшмиш Шейх Мящяммяд Хийабани рящбярлик едирди. Сярабда, Ярдябилдя, Зянъанда, Урмийада ИДП-нин йерли комитяляри йарадылмышды. ИДП Азярбайъан Яйалят Комитясинин мятбу органы – “Тяъяддцд” гязети няшр олунмаьа башлады (1917). Азярбайъан Яйалят Комитяси сосиал тяркиби иля ИДП-нин диэяр тяшкилатларындан фярглянирди. Комитяни, ясасян, орта вя хырда буржуазийанын, орта мцлкядарларын, зийалыларын вя рущанилярин ашаьы зцмряляринин нцмайяндяляри тямсил едирди. Бурайа фящля вя кяндлилярин дя нцмайяндяляри дахил иди. Демократлар ящалини хариъи ишьалчыларын юлкядян говулмасы вя Ъянуби Азярбайъана мухтариййят верилмяси уьрунда мцбаризяйя чаьырырдылар.

     Тябриз, Урмийа вя Ярдябилдя дювлят мямурларынын юзбашыналыьына гаршы чыхышлар баш верирди. Тябриздя вязиййят хцсусиля кяскин шякил алмышды. Халг кцтляляринин тяляби иля вали Сярдар Ряшид вя Урмийа щакими вязифяляриндян кянар едилдиляр.

     1917 ил августун 24-дя Тябриздя ИДП-нин Азярбайъан Яйалят Комитясинин конфрансы ачылды. Конфрансда Ъянуби Азярбайъанын мцхтялиф вилайятляриндян 480 нцмайяндя иштирак едирди. Конфранс Азярбайъан Демократ Фиргясини (АДФ) мцстягил елан едяряк, Шейх Мящяммяд Хийабани башда олмагла онун Мяркязи Комитясини сечди. Конфранс партийанын вязифялярини вя йени шяраитдя щярякят хяттини мцяййянляшдирди. Ъянубда милли-азадлыг щярякатынын башланмасында АДФ-нин конфрансындан сонра Бакыда йарадылмыш тяшкилатынын, онун 1918 илин февралындан няшр олунан “Азярбайъан” гязетинин ящямиййятли ролу олмушдур. 1917 илин йайындан сонра АДФ-нин фяалиййятиндя йени мярщяля башланды.

     Фяалиййят даиряси хейли эенишлянян АДФ Ъянуби Азярбайъанда йетишян халг щярякатынын рящбяр тяшкилатына чеврилди. Бунунла йанашы, партийа ичярисиндя щяля яввялъядян мювъуд олан икитирялик дя галмагда иди. Хийабани тяряфдарларындан ибарят сол ъинащ партийа цзвляринин бюйцк яксяриййятини тяшкил едирди. Саь ъинащ дил мясялясиндя АДФ-нин ясас хятти иля разылашмырды. Онлар партийанын рясми данышыг дилинин дя фарс дили олмасыны тяляб едирдиляр. АДФ-нин сол ъинащы Ъянуби Азярбайъанда милли азадлыг щярякатынын 1917 илин йайындан сонракы мярщялясиндя Тябриз вя диэяр шящярлярдя кечирилмиш митинглярин чохунун тяшкилатчысы иди. Тябриз, Ярдябил, Хой, Урмийа, Сяраб, Зянъан вя с. шящярлярдя кечирилян митинглярдя ящали хариъи империалистлярин ялиндя ойунъаьа чеврилмиш щюкумятин истефа вермясини, Иранда демократик щюкумят тяшкил олунмасыны тяляб едирди.

     

    Ъянуби Азярбайъанда баш верян вя Иранын башга йерляриндя дя эенишлянян чыхышлар нятиъясиндя 1917 илин сонунда Вцсугцддювля щюкумяти истефа верди. Лакин юлкядя инэилислярин нцфузу щяля дя галырды. 1918 илин яввялляриндя Русийа юз гошунларыны Ирандан чыхартды. Инэилтяря ися Ирандан гоншу дювлятляря гаршы мцдахиля цчцн щцъум мейданы кими истифадя етмяйи планлашдырырды. 1918 илин йанварында инэилисляр эенерал Денстервилин команданлыьы алтында Ирана хцсуси щярби дястя эюндярдиляр. Бу дястя Янзялини вя Ряшти, сонра ися Бакыны ишьал етмяли иди. 1918 илин йазынадяк инэилисляр Зянъан вя Мийаняни ишьал етдиляр. Онлар Тцркийя “тящлцкясини” бящаня едяряк Ъянуби Азярбайъанын шящярлярини, о ъцмлядян Хой вя Урмийаны яля кечириб, орада инэилис забитляринин команданлыьы алтында полис вя гошун дястяляри йаратдылар. Ейни заманда, ачыг инэилиспяряст сийасят йцрцдян Вцсугцддювля йенидян щакимиййятя гайтарылды. Ъянуби Азярбайъанын шимал-гярбиндя кечмиш рус вя франсыз забитляринин, Америка миссионерляринин тящрики иля айсорлар, ермяниляр вя кцрдляр азярбайъанлылара гаршы гырьынлар тюрядирдиляр. АДФ Ъянуби Азярбайъанда ишьалчылыг сийасяти йеридян инэилисляря гаршы башланмыш чыхышлара истигамят верир, яйаляти бцрцмцш аълыгла ялагядар йаратдыьы йардым комитяляринин кюмяйиля тахыл мющтякирляри иля мцбаризя апарыр, фитнякар гырьынларын гаршысыны алмаг цчцн ъидди тядбирляр эюрцрдц.

     1918 илин яввялляриндя Тцркийя щярби щиссяляринин Ъянуби Азярбайъана дахил олмасы бу гырьынларын гаршысыны алды. Онлар март айында Маку ханлыьыны, майда Урмийа вя Сялмасы, бир гядяр сонра Тябризи тутдулар вя 1918 ил нойабрын сонунадяк яйалятдя галдылар. Тцркляр 1918 илин нойабрында гошунларыны бурадан чыхардыгдан сонра, инэилисляр Иранын шимал-гярбини ялляриня кечирдиляр. Тикмядашда (Тябризин 60 км-лийиндя), Мараьа вя Мийаня йахынлыьында йерляшян инэилис щярби щиссяляри бцтцн Ъянуби Азярбайъаны, о ъцмлядян Тябризи зябт етдиляр. Ираны сийаси вя игтисади ъящятдян Инэилтярядян асылы щала салан, 1919 ил августун 9-да юлкянин таланмасына шяраит йарадан Инэилтяря–Иран сазиши кцтляляри айаьа галдырды. Бу сазиш Шяргдя яслиндя мцстямлякячилик сийасяти йцрцдян, Иран, о ъцмлядян Ъянуби Азярбайъан щаггында хцсуси планлары олан АБШ дювлятини дя наращат едирди. Америка сийаси даиряляри сазишдян наразы гцввялярля эюрцшляр кечирир, онлары Инэилтяряйя гаршы чыхмаьа сювг едир, малиййя йардымы вя башга вядляр верирдиляр.

     Сазишин баьланмасы Ъянуби Азярбайъанда эенишлянян милли азадлыг щярякатына йени тякан верди. Яйалятдя инэилис мцстямлякячиляриня вя Иран щюкумятиня гаршы мцбаризя шиддятлянди. Ъянуби Азярбайъана эюндярилян йени инэилис щярби дястяляри демократик гцввяляря гаршы амансыз тядбирляр щяйата кечирди. АДФ эизли фяалиййятя кечди. Лакин буна бахмайараг Тябриз, Зянъан, Хой вя башга шящярлярдя бяднам сазишин ляьвини, Вцсугцддювлянин дювлят ишляриндян кянар едилмясини тякидля тяляб едян чыхышлар давам едирди. 1919 ил октйабрын сонларында баш вермиш цсйан нятиъясиндя вали Тябриздян говулду. Чыхышлар 1920 илин яввялляринядяк давам етди. Март айында Инэилтярянин Ирандакы сийасятиня гаршы издищамлы нцмайиш кечирилди. Тябриздяки инэилис команданлыьы нцмайишчилярин тяляби иля щярби щиссяляри Тябриздян чыхартды.

     Ш.М.Хийабани

    Шейх Мящяммяд Хийабани щиъри 1297 (1880) илин бащарында Тябриз шящяринин йахынлыьындакы Хамня гясябясиндя анадан олмушдур. 1905–11 илляр Иран ингилабы дюврцндя щярякатын фяал иштиракчыларындан вя башчыларындан бири олмушдур. 1908– 09 иллярдя Тябриздяки цсйан заманы йашадыьы Хийабан мящяллясиндя баррикада  вурушларында гящряманлыгла дюйцшдцйцндян Хийабани адыны газанмышдыр.  Ингилаб йатырылдыгдан сонра Хийабани Порт-Петровска кючмяйя  мяъбур олмушду. 1914 илдя Тябризя гайытдыгдан сонра эизли сийаси  фяалиййятини давам етдирмишди. О, ИДП-нин Азярбайъан яйалят комитясинин  фяалиййятиндя, 1920 илдя Тябриздя цсйанын  щяйата кечирилмясиндя вя Милли Щюкумятин йарадылмасында мцщцм рол ойнамышдыр. Шейх Мящяммяд Хийабани 1920 ил сентйабрын 14-дя Ирандакы казак ясэярляринин Тябриз цзяриня щцъуму вахты юлдцрцлмцшдц.

     1920 ил апрел айынын илк эцнляриндя АДФ-нин цзвляриндян бир нечясинин щябс едилмяси йени цсйанын башланмасына тякан верди. Апрелин 6-да “Тяъяддцд” гязети редаксийасынын бинасында топланан АДФ рящбярлийи силащлы цсйан планыны щазырлады. Ъянуби Азярбайъандакы милли азадлыг щярякаты йени мярщяляйя дахил олду, щярякат силащлы цсйан характери алды. Цсйанын илк эцнц бцтцн таъирляр, сяняткарлар, мцяллимляр вя ящалинин диэяр нцмайяндяляри демократларын щаглы тялябляри иля щямряй олдугларыны билдирдиляр. Тябриздяки силащлы гцввялярин яксяриййяти цсйанчылара гошулду. Цсйана рящбярлик етмяк цчцн Иътимаи Идаря Щейяти (ИИЩ) тяшкил олунду. АДФ-нин фяал цзвляриндян ибарят бу щейятя Шейх Мящяммяд Хийабани башчылыг едирди. Цсйанчылар ики эцн мцддятиндя дювлят идарялярини яля кечирдиляр. Полис дястяляри Тябризи тярк етмяйя мяъбур олдулар. Силащлы цсйан ган тюкцлмядян гялябя чалды. Апрелин 7-дя Хийабани Тябриз ящалиси гаршысында чыхыш едяряк билдирди: “Азярбайъанын адыны Азадистана дяйишяряк, бу эцндян бу ады рясми ад кими елан едирик”. О бу адын рясмян танынмасыны Иран дювлятиндян тяляб етди. ИИЩ милли азадлыг вя демократик щцгуглар уьрунда мцбаризя апардыьыны Тябриздяки хариъи дювлят консуллугларына да рясмян билдирди. ИИЩ юз фяалиййятиня Тещрандан эюндярилмиш дювлят мямурларыны вя щярби гуллугчулары идаря ишляриндян кянарлашдырараг онларын йериня АДФ-нин танынмыш цзвлярини тяйин етмякля башлады.

     Азярбайъан яйалятиня вали эюндярилян вя щяля ки, Тябризя эялмяйя ъясарят етмяйян Ейнцддювля, ИИЩ-нин 8 маддядян ибарят тяляблярини гябул етдикдян сонра, апрелин 20-дя Тябризя дахил олду. Бу тялябляри сюздя гябул етмиш Ейнцддювля цсйаны йатырмаг щаггында мяркязин эюстяришини щяйата кечирмяк мягсядиля демократлара гаршы гийам тяшкил етмяйя чалышырды. Тябриз цсйанындан тяшвишя дцшмцш инэилисляр дя щямин планын щазырланмасында фяал иштирак едирдиляр. Иранда Инэилтяря сяфирлийинин сийаси идаря ряиси Мишел Едмонд вя б. мящз бу мягсядля Тябризя эюндярилмишдиляр. Майын 10-да щямин планы щяйата кечирмяйя чалышан шяхсляр гийамын щазырланмасындан хябярдар олан демократлар тяряфиндян щябс едилдиляр. М.Едмондун планы баш тутмадыгда Хийабани иля данышыьа эялди. Лакин о, бу данышыглардан щеч бир нятиъя ялдя едя билмяди. Яксиня, Хийабанинин тяляби иля щинд сипащиляри Тябриздян чыхарылараг Азярбайъандан кянар едилдиляр. М.Едмонд Тещрана гайытмаьа мяъбур олду.

     Тябриздя башламыш цсйан тядриъян Ъянуби Азярбайъанын башга мащал вя шящярлярини дя ящатя едирди. Тябриз цсйанынын гялябясиндян аз сонра, Хой мащалында, Ярдябил, Астара, Мараьа, Ящяр вя Зянъанда цсйанлар баш верди. Иранын мцщцм мянтягяляриндя Тябриз цсйанына ачыг щцснряьбят вя щямряйлик эцълц иди.

    Пайтахт Тещранда йашайан азярбайъанлыларын яксяриййяти цсйаны дястякляйирди.

     Инэилис империализминя вя Иранын иртиъачы щюкумятиня гаршы милли азадлыг мцбаризясиндя мцщцм рол ойнайан Эиланда да ийунун илк эцнляриндя республика елан олунду вя Азярбайъан демократлары иля ялагяляр йаратмаьа сяй эюстярилди. Бу, Иранын щаким даиряляриндя бюйцк чашгынлыг доьурмушду.

     1920 ил ийунун 23-дя АДФ-нин гярары иля ИИЩ ясасында йарадылмыш Милли Щюкумят (МЩ) “Тяъяддцд” гязети редаксийасы бинасындан Алагапыйа кючцрцлдц. Бу щадися Тябриз ящалисинин цмуми байрамына чеврилди. МЩ-нин тяляби иля вали Ейнцддювля вя онун мямурлары Тябриздян чыхарылды. МЩ-нин тяркибиня АДФ-нин цзвляриндян 20 няфяр дахил иди. Цзвляр ичярисиндя орта вя хырда мцлкядарларын, зийалыларын, гуллугчуларын, щямчинин ири тиъарят буржуазийасынын нцмайяндяляри дя варды.

     Милли Щюкумят тиъарят буржуазийасынын ашаьы вя орта тябягяляринин хцсуси мцлкиййятинин тохунулмазлыьына тяминат верирди. МЩ инэилис империалистляринин вя онларын ялалтылары олан Иран иртиъачыларынын юлкядяки аьалыьына гаршы сийасят йеридир, цмумхалг мянафейиня ъаваб верян демократик дяйишикликляр щяйата кечирирди. Бу сийасят Иранын Ъянуби Азярбайъана мцнасибятдя йцрцтдцйц айрысечкилийя гаршы йюнялмишди. Мягсяд йарадылаъаг демократик Иранын тяркибиндя Азярбайъана мухтариййят ялдя етмяк иди.

     Шейх Мящяммяд Хийабанинин чыхышларындан:

     

    *Мцстягиллик цьрунда мцбаризя апаран халг биринъи нювбядя юлцмя щазыр олмалыдыр.

    *Горху миллятин, азадлыьын вя бяшяриййятин  ясасларыны позурса, яксиня иэидлик щямин ясаслары сарсылмаз едир, горуйур вя мющкямляндирир.

    *Халгын щцгугуну гясб етмиш адамлара рящм етмяк кцтляйя хяйанятдир.

    *Биз Азярбайъан халгынын сяадятини,  Иранын сяфалят вя фялакятдян хилас олмасыны истяйирик.

    *Щяр бир миллятин шярафятинин биринъи шярти онун истиглалыдыр.

    *Бир мяслякли  ики адам, гардаш кимидир.

     Милли Щюкумят рящбярляри Тябриз цсйанынын бцтцн Ирана йайылаъаьына, гялябя нятиъясиндя Иранда халг щюкумятинин тяшкилиндя азярбайъанлыларын мцщцм рол ойнайаъаьына ямин идиляр. Хийабани дейирди: “Тябриз Ирана ниъат веряъякдир”. Щярякат рящбярляри Иранда шащлыьын ляьвиня вя республика йарадылмасына чалышырдылар. МЩ кянд тясяррцфаты, маариф, малиййя, сящиййя, ядлиййя вя с. сащялярдя ислащатлар щяйата кечирмяйя башлады.

     Милли мцдафия гцввяляринин тяшкили цчцн шящяр ящалисиндян вя Тябризя эялмиш кяндлилярдян эяляъякдя цмуми сайы 12 миня чатдырылаъаг милли гвардийа йарадылды. МЩ, ейни заманда сайы тягр. 2000 няфярдян ибарят жандарм вя полис дястяляри тяшкил етди, полис мяктяби ачды. Бу гцввяляр МЩ-нин ясас силащлы дайаьы иди.

     Тябриздя халча фабрикинин иншасына башланылмыш, шякяр заводу, тохуъулуг вя дяри фабрикляринин тикинтиси, кянд тясяррцфаты банкы вя милли банкын ачылмасы, пул ислащаты кечирилмяси вя с. планлашдырылмышды. МЩ-нин идаря вя назирликляри йарадылыр, онларын биналары цзяриня Азадистанын адыны эюстярян йени лювщяляр вурулурду. Цзяриндя Иран дювлятинин эерби сахланылмагла Азадистан адыны якс етдирян бланклар щазырланмышды.

     Ъянуби Азярбайъандакы милли азадлыг вя демократик щярякат Инэилтярянин Ирандакы нцмайяндялярини вя онларла ялбир олан Иранын мяркязи щюкумятини сон дяряъя наращат едирди. Инэилисляр юзляри цчцн “тящлцкяли” щесаб етдикляри Ъянуби Азярбайъандакы щяряката гаршы йени планлар ъызмаьа башладылар.

    Данышыгларла цсйанчылара тясир едя билмяйяъяйини эюрян Иранын йени баш назири Мцширцддювля цсйанчылара гаршы йени щцъум щазырлады. Бу мягсядля йени вали Щидайят Мцхбирцссялтяня сентйабрын илк эцнляриндя Тябризя эялди. Мцхбирцссялтяня баш назирин мяктубуну Хийабанийя чатдырыб, онунла данышыьа башлады. Данышыглар давам етдийи мцддятдя о, Тябризин кянарында дцшярэя салмыш казак бригадасынын команданлыьыны юз тяряфиня чякяряк шящяря бирэя щцъум планыны щазырлады. Башга йерлярдян Тябризя ялавя сцвари дястяляри дя чаьырылды. Ейни заманда Мцхбирцссялтяня МЩ-нин силащлы гцвялярини Тябриздян узаглашдырмаг цчцн жандарм дястясинин рящбяри Мир Щцсейн Щашимини яля алды. Щашими ятрафдакы гулдур дястялярини мящв етмяк бящанясиля МЩ-нин разылыьыны алмадан силащлы гцввяляри шящярдян чыхартды. Сентйабрын 12-дя яксингилаби гцввяляр сцбщ чаьы цсйанчылар цзяриня щцъума кечдиляр.

     Ъидди мцгавимятя бахмайараг, яксингилаби гцввяляр сентйабрын 12-дя Алагапыны яля кечирдиляр, сентйабрын 14-дя ися “Тяъяддцд” гязети бинасыны даьытдылар. Яксингилаби гцввялярин сайъа цсйанчылардан чох олмасына бахмайараг, цсйанчылар сентйабрын 14-дяк сон дамла ганларына гядяр гящряманъасына вурушдулар. Мцхбирцссялтяня казаклара демократларын евлярини гарят вя талан етмяйя иъазя верди. Сентйабрын 14-дя Хийабани юлдцрцлдц. Иртиъачылар цсйанчылара амансыз диван тутдулар. Онларын евляри йандырылды, йцзлярля цсйанчы щябс, едам вя йа сцрэцн едилди. Беляликля, Ъянуби Азярбайъандакы щярякат инэилис гцввяляринин билаваситя кюмяйи иля Иран иртиъасы тяряфиндян йатырылды.

     

     

    Шейх Мящяммяд Хийабанинин рящбярлийи иля баш вермиш милли-азадлыг щярякаты Ъянуби Азярбайъанда, цмумиййятля Иранда йашайан халгларын тарихиндя парлаг сящифядир. Щярякат мяьлубиййятя уьраса да, азярбайъанлыларын Иранда щюкм сцрян империалист аьалыьына, иртиъа юзбашыналыьына гаршы мцбаризяси тарихиня гызыл щярфлярля йазылды.

    Яд.: Т а г и е в а Ш. Национально-освободительное движение в Иранском Азербайджане (1917–1920). Б., 1956; Ъянуби Азярбайъан тарихинин очерки (1828–1917). Б., 1985; Т а ь ы й е в а Ш. 1920-ъи ил Тябриз цсйаны. Б., 1990; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 4, Б., 2000; Ъ. 5, Б., 2001; Я л и А з я р и . Тябриздя Шейх Мящяммяд Хийабани цсйаны. Тещран, 1329 (фарс дилиндя). 

    Шювкят Таьыйева

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
Ümumi məlumat – 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi
    4.9.  Azərbaycan 19 əsrin 30-cu illərində - 20 əsrin əvvəllərində

    Азярбайъан 19 ясрин 30-ъу илляриндя –  20 ясрин яввялляриндя

    Шимали Азярбайъанда Русийа империйасынын цстямлякячилик сийасяти. Чар Русийасы 1828 ил Тцркмянчай мцгавилясиндян сонра Шимали Азярбайъанда гяти шякилдя мющкямляниб бурада мювъуд олан сийаси гурумларын ляьви просесини баша чатдырды. Сонунъу сийаси гурумун -İлису султанлыьынын варлыьына 1844 илдя Шейх Шамилин силащдашы вя гощуму Данийал султанын цсйанындан сонра сон гойулду. Онларын явязиндя Азярбайъанда комендантлар тяряфиндян идаря олунан яйалятляр системи, комендант цсулиидаряси йарадылды. Яйалятлярин башында дуран комендантлар щярби-идаря ряисляриня, онлар ися юз нювбясиндя Гафгазын баш ряисиня табе идиляр. 19 ясрин 20–30-ъу илляриндя мцстямлякя органларынын щяйата кечирдийи тядбирлярин яксяриййятинин (ящалинин мцхтялиф тябягяляри арасындакы мцнасибятляр щаггында “Гайдалар” вя “Низамнамяляр”, вахташыры апарылан камерал вя б. сийащыйаалмалар) башлыъа мягсяди мцстямлякя цсули-идарясини щяр васитя иля мющкямляндирмякдян, щюкумят хязинясинин эялирлярини мцмкцн гядяр артырмагдан ибарят иди.

     

     

    1828 ил мартын 21-дя Азярбайъанын язяли торпаглары олан Иряван вя Нахчывандан ибарят Ермяни вилайяти йарадылды. 1801 илдян ишьал олунмуш Борчалы вя Сыьнаг торпаглары Тифлис губернийасынын, 1860 илдя ися Дярбянд шящяри Даьыстан вилайятинин тяркибиня гатылмагла Азярбайъандан “узаглашдырылды”.

     Тцркмянчай трактаты.

    15-ъи маддя

    Шащ щязрятляри юз дювлятиня сакитлийи гайтармаг вя юз тябяяляриндян щазыркы  мцгавиля иля бу гядяр хошбяхтликля баша  чатмыш мцщарибядя тюрядилмиш бядбяхтликляри   даща да артыра билян щяр шейи кянар етмяк кими  хейирли, хиласедиъи ниййятля щярякят едяряк, Азярбайъан адланан вилайятин бцтцн  ящалисиня вя мямурларына бцсбцтцн вя там баьышланма ята едир.  Щансы дяряъяйя мяхсус олмасындан асылы  олмайараг онлардан щеч кяс юз щярякятиня  вя йа мцщарибя ярзиндя вя йа рус ордусунун ады чякилян вилайяти мцвяггяти тутдуьу заман  давранышына   эюря тягибя, дини ягидясиня эюря тящгиря мяруз галмамалыдыр. Бундан башга о, мямур вя сакинляря бу эцндян башлайараг юз  аиляси иля бирликдя Иран вилайятиндян Русийайа  сярбяст кечмяк, щюкумят вя йерли ряислийин  щеч бир манечилийи олмадан онларын  сатлыг   малына вя йа ямлакына вя яшйаларына  щяр щансы эюмрцк вя верэи гойулмадан дашынан  мцлкиййятини апармаг вя сатмаг цчцн бир ил вахт верилир. Дашынмаз мцлкя эялдикдя ися, онун сатылмасы  вя йа онун щаггында юзхошуна сярянъам цчцн беш иллик мцддят мцяййян едилир. Лакин бу баьышланма гейд олунан  бир иллик мцддят баша чатанадяк мящкямя ъязасы дцшян эцнащ вя йа ъинайят ишлямиш адамлара  шамил едилмир.

      Мцстямлякя зцлмцнцн эцълянмяси 19 ясрин 30-ъу илляриндя эцълц халг чыхышларына эятириб чыхарды. 1830 илдя Ъар-Балакяндя, 1831 илдя Талышда, 1837 илдя Губада, 1838 илдя Шякидя, 1844 илдя Илисуда вя с. йерлярдя цсйанлар баш верди. Бу цсйанлар чар цсули-идаряси тяряфиндян амансызъасына йатырылды. Бунунла йанашы, щямин цсйанлар комендант идарячилийинин сямярясизлийини ачыб эюстярди. Буна эюря дя Ъянуби Гафгазын инзибати идарячилийиндя дяйишикликляр едилди: 1840 илдя комендант идаря системи ляьв олунду, явязиндя ися 1844 илдя Гафгаз ъанишинлийи йарадылды. Шимали Азярбайъанда кечмиш яйалятлярин йериндя йарадылмыш гязалар, ясасян, Хязяр вилайятинин тяркибиндя бирляшдирилди вя Эцръцстан–Имеретийа губернийасына гатылды. 1846 илдя Хязяр вилайятинин йериндя Шамахы губернийасы, 1849 илдя ися кечмиш Иряван вя Нахчыван ханлыгларынын йериндя Иряван губернийасы йарадылды. Эянъя торпаглары Эцръцстан–Имеретийа губернийасынын тяркибиндя галды. 1859 ил зялзялясиндян сонра губернийа мяркязи Шамахыдан Бакыйа кючцрцлдц вя о, Бакы губернийасы адланмаьа башланды. Губернийанын тяркибиня Шуша, Нуха, Губа (бу гяза Дярбянд губернийасынын ляьвиндян сонра Бакы губернийасына гатылмышды), Шамахы, Бакы вя Лянкяран гязалары дахил иди. Сонралар бу губернийанын тяркибиндя бир сыра дяйишикликляр едилмякля, йени Ъавад вя Эюйчай гязалары да йарадылды. 1868 илдя Бакы, Иряван вя Тифлис губернийаларына дахил едилмиш Азярбайъан торпагларынын бир щиссяси щесабына Йелизаветпол губернийасы тяшкил едилди.

     

     В.Легкобытовун Ширван яйаляти щаггында мялуматы

    Ширванда щаким олан тцркмян дили бцтцн Азярбайъанда йайылмышдыр вя бизлярдя адят цзря татар дили адландырылыр; о, тцрк дили иля о гядяр йахындыр ки, щяр ики халг бир-бирини баша дцшя билир. Бу дил Ъянуби Гафгазда тцрки адланыр…[О] яряб вя фарс сюзляри иля зянэинляшмишдир, олдугъа хошаэялян,  авазлы (бир дил кими) сечилир; вя яэяр бурайа ону юйрянмяйин асан олдуьуну ялавя етсяк, онун орада Авропада франсыз дили кими эениш ишлянмяси тяяъъцблц эюрцнмямялидир.

     Шимали Азярбайъана йийяляндикдян сонра чаризм бурада юзцня мющкям сосиал дайаг йаратмаьа чалышырды. Илк дюврлярдя беля бир дайаьы кянардан эятирилян цнсцрляр щесабына йаратмаьа, йерли щаким тябягялярин бир щиссясиня етимадсызлыг эюстярмяйя, онларын щцгугларыны позмаьа ъящдляр едилди. 19 ясрин 40-ъы илляринин яввялляриндя чар щюкумяти 30-ъу иллярин халг чыхышларында фяал иштиракына эюря йерли щаким тябягяляри ъязаландырмаьа чалышараг, Газах, Шямшяддил вя Борчалы дистансийалары аьаларынын вя Хязяр вилайятинин тийулдар бяйляринин торпаг мцлклярини хязинянин хейриня мцсадиря етмяк ъящди мцгавимятля растлашды. Чаризм йерли феодал силкляри иля иттифаг хяттини сечмяйя мяъбур олду. Щятта вахтиля мцхтялиф сябябляр цзцндян Ирана гачмыш бяйханларын мцлкляри вя щцгуглары онларын юзляриня гайтарылды. 1846 ил 6 декабр тарихли рескрипт вя 1847 ил “Кяндли ясаснамяляри” чаризмин йерли щаким зцмря иля сазишя эирмяси дюврцнцн мянтиги йекуну олду. Бу ганунлара ясасян тийул торпаглары йенидян бяй вя аьаларын там мцлкиййятиня верилирди, кяндлилярин сащибкарлар гаршысында мцкялляфиййятляри гануниляшдирилирди. Щяля ясрин илк рцбцндя мцхтялиф рцтбяли чар мямурлары (Йермолов, Старков, Пономарйов вя б.) тяряфиндян тяртиб олунмуш “ясаснамя”ляр кими, 1846 ил гануну вя 1847 ил “Ясаснамяляр”и дя торпаг вя аьа-кяндли мцнасибятляриня ясаслы бир йенилик эятирмяди. Ганунларда нязярдя тутулмуш ъцзи дяйишикликляр ися (мяс., щядди-бцлуьа чатмыш киши ъинсиндян олан щяр бир кяндлинин 5 десйатинлик пай торпаьы иля тямин едилмяси вя с.) каьыз цзяриндя галды.

     Мцщарибяляр вя халг цсйанлары дюврцнцн баша чатмасы, нисби сакитлийин йаранмасы игтисади дурумун тядриъян сабитляшмясиня, кянд тясяррцфаты, сяняткарлыг вя тиъарятин инкишафына шяраит йаратды. 1847 илдя Бибищейбятдя (Бакы йахынлыьында) механики цсулла дцнйада илк нефт гуйусу газылды.

     Шимали Азярбайъан 19 ясрин 2-ъи йарысында. 19 ясрин 2-ъи йарысында Шимали Азярбайъанын сосиал-игтисади щяйатында ъидди дяйишикликляр баш верди. Тящкимчилик щцгугунун ляьвиндян сонра Русийа империйасында башлайан сянайе йцксялиши уъгарларын хаммал мянбяляриня ещтийаъ доьурурду. Азярбайъанын метрополийа иля игтисади ялагяляри сыхлашыр, яняняви тясяррцфат сащяляри эенишлянир, хаммал истещсал едян йени сянайе сащяляри мейдана эялирди.

     

     

    Кянддя ися йени истещсал мцнасибятляринин инкишафы даща лянэ эедирди. Русийада тящкимчилик щцгугуну ляьв етмяйя (1861) мяъбур олан чаризм уъгарларда кяндли ислащатларынын кечирилмясини лянэидирди. Шимали Азярбайъан кяндиндя натурал верэилярин ляьви, онларын пул верэиляри иля явязлянмяси анъаг 1852–57 иллярдя реаллашдырылды. Чар щюкумяти пай торпагларынын сащибкарлардан сатын алынмасы цчцн Азярбайъан кяндлиляриня вясаит бурахмырды вя бурада пай торпагларынын сатын алынмасы мяъбури дейилди. Цмумиййятля, 1870 ил 14 май “Ясаснамя”си Азярбайъанда феодаласылы мцнасибятляри яслиндя ляьв етмяди. Диэяр тяряфдян, 14 май “Ясаснамя”си Азярбайъанын кянд ящалисинин тяхминян цчдя бирини тяшкил едян сащибкар кяндлиляриня аид иди, хязиня кяндлиляриня шамил едилмирди.

    Бунунла беля, 1870 ил ислащаты кянддя базар игтисадиййаты мцнасибятляринин йайылмасы вя инкишафы цчцн ялверишли шяраит йарадырды: ямтяя-пул мцнасибятляри эенишлянир, ямтяя истещсалына кечян тясяррцфат сащяляринин сайы эетдикъя артырды. Бцтцн бунлар тябягяляшмя вя гцтбляшмяни, торпагдан мящрум олан кяндлилярин сянайе мяркязляриня ахышмасыны сцрятляндирирди.

     “Ялащязрят буйруьу” (13 ийул 1830 ил ганунундан)

    Иранла вя Османлы Портасы иля уьурла битмиш мцщарибяляр мцнасибятиля Эцръцстан, Ъянуби Гафгаз дийары вя Гафгаз вилайятиня бу эцн Али Сената вердийимиз фярманда шярщ едилмиш хцсуси мярщямяти бяхш етмякля, биз орада йашайанлар [арасында] Русийа щюкумятиня кортябии дцшмянчилик йолуна дцшянляря вя йа башгаларына уйараг хяйанятдя яли оланлара да юз диггятимизи йетириб онларын ислащ олунаъагларына цмид бясляйяряк вя эяляъякдя онлары Русийанын садиг ювладларына чевирмяйи арзулайараг, онлары лцтфян баьышлайыб ямр едирям: Хяйанят, еляъя дя Русийа щюкумятиня гаршы бядхащлыг цстцндя вя сийаси мцлащизяляря эюря бу юлкядян Сибиря вя йа башга йерляря мящкямясиз  сцрэцн едилянлярин щамысы яввялки йашайыш йерляриня гайтарылсынлар  вя Ялащязрятин илтифатлы яфви иля онларын мцсадиря едилмиш маликаняляри  инди олдуглары вязиййятдя, ютцб кечян илляр цчцн щеч бир явяз юдянилмядян  онлара гайтарылсын, онлара бу маликанялярдян, кечмишдяки [гануни]   гайда ясасында, анъаг йерли юлкянин цмуми идарясиня зидд олан щяр ъцр сийаси идаряетмя щцгуглары чыхылмагла истифадя етмяк иъазяси  верилсин.

     19 ясрин 2-ъи йарысында, хцсусян сон отуз илиндя тиъарят якинчилийи эениш мигйас алмыш, базар йюнцмлц памбыгчылыг, тцтцнчцлцк, цзцмчцлцк сащяляри формалашмыш, бу сащялярдя хаммалын илкин емалы мцяссисяляри – памбыгтямизлямя заводлары, тянбяки фабрикляри, шяраб вя араг заводлары тикилмишди. Нефт Бакысы иля йанашы Эянъя, Иряван, Шуша, Нахчыван, Шяки, Шамахы, Дярбянд, Лянкяран шящярляри тядриъян сянайе мяркязляриня чеврилир, Кцрдямир, Щасыллы (индики Ъялилабад), Аьдаш, Ъавад вя с. Йерлярдя цмумюлкя ящямиййятли йармаркалар фяалиййят эюстярирди.

     Ъянуби Гафгаз дямир йолунун Тифлис–Бакы хяттинин чякилмяси (1883), даща сонра Бакы–Петровск (Мащачгала) хятти (1900) васитясиля Русийа дямирйоллары шябякясиня гошулмасы, чай вя Хязяр дяниз эямичилийинин инкишафы Шимали Азярбайъанын дцнйа игтисадиййаты системиня гошулмасыны сцрятляндирди.

     

     

    80-ъи иллярин 2-ъи йарысындан Шимали Азярбайъанда сянайе памбыгчылыьы, бийан кюкц истещсалы, цзцмчцлцк, баьчылыг, тцтцнчцлцк сащяляри эетдикъя даща чох цмумимперийа сянайесинин тялябатына уйьунлашыр, щямин сащялярдя ямтяя истещсалы эетдикъя эцълянирди. Юлкянин мцхтялиф бюлэяляри бу вя йа диэяр кянд тясяррцфаты истещсалы цзря ихтисаслашыр, тякмилляшдирилмиш кянд тясяррцфаты алятляринин тятбиги эенишлянирди. Бунларын тясири нятиъясиндя кянддя мцряккяб, дярин сосиал просесляр эедир, голчомаглар вя кянд муздурлары мейдана чыхыр, кясбкарлыг, о ъцмлядян гейри-якинчи кясбкарлыьы эцълянирди. Кянд буржуазийасы башлыъа олараг голчомаглардан, юз тясяррцфатларыны йени цсулла гурмаьа наил олмуш мцлкядарлардан, варлы кяндлилярдян, кянд муздурларынын яксяриййяти ися ъцзи пай торпаьы иля долана билмяйиб муздлу ишя эетмяйя мяъбур олан йохсуллардан ибарят иди.

     

    19 ясрин 2-ъи йарысында кянддя феодал галыгларынын мювъудлуьу (торпаьын яксяр щиссясинин хязинянин вя мцлкядарларын ялиндя сахланылмасы, дювлятин вя бяйлярин хейриня мцкялляфиййятлярин галмасы вя с.) капиталист истещсал мцнасибятляринин инкишафыны лянэидирди. Кечмиш феодал зцлмцня голчомаг-йохсул зиддиййятляри дя ялавя олунурду.

     Чаризмин бюйцк ъидд-ъящдля йцрцтдцйц габа мцстямлякячилик сийасяти, хцсусян дя кечмиш Ъар-Балакян бюлэясиндя мцсялман йенэилойлары вя б. зорла христианлашдырмасы 1863 илдя Загаталада Щаъы Муртузун башчылыьы иля эцълц антирус халг цсйанына сябяб олду. Ясрин сонуна йахын кяндлилярин феодал, голчомаг вя милли зцлмя гаршы щярякаты эетдикъя эенишлянир, бязи йерлярдя ачыг силащлы шякил алырды. Бунун ян габарыг ифадяси гачагчылыг щярякаты иди. Гачаг Няби, Гачаг Кярям, Дяли Яли, Гачаг Сцлейман, Гачаг Йусиф вя б. халг гисасчылары узун мцддят ярзиндя Зянэязур, Нахчыван, Газах, Эянъя вя с. яразилярдя чар цсули-идарясиня, бяйляря, голчомаглара гаршы барышмаз мцбаризя апарырдылар.

     Ислащатдан сонракы дюврдя Азярбайъан сянайесиндя, хцсусян нефт сянайесиндя эцълц ъанланма баш верди. Нефт сянайесиндя бир сыра техники йениликлярин тятбигиндян сонра башланан бу ъанланма нефтверян торпагларын щярраъ йолу иля хцсуси сащибкарлара верилмясиндян (1872) сонра даща да сцрятлянди. Йени зянэин нефт мядянляринин ишя салынмасы, фящля гцввясинин уъузлуьу, йени техники цсул вя диэяр васитяляр нефт щасилатынын сцрятли артымыны тямин едир, йерли, Русийа вя хариъи капиталы бурайа ъялб едирди. Нефт истещсалы иля мяшьул олан фирмаларын сайы илбяил артырды. 19 ясрин 90-ъы илляринин орталарында Азярбайъан нефт сянайеси щасилат цзря дцнйада биринъи йеря чыхмышды. Ейни заманда Сабунчу, Сураханы вя Бибищейбят кими ясас нефт районларынын истисмары сащибкарлара бюйцк эялир ялдя етмяйя имкан йарадырды.

     19 ясрин сон рцбцндя Азярбайъан игтисадиййатынын башлыъа сащясиня чеврилмиш нефт сянайеси иля йанашы диэяр истещсал сащяляри – мисяритмя, памбыгтямизлямя, ипяксарыма вя с. дя сцрятля инкишаф едир, йени сянайе мяркязляри мейдана чыхырды. Бакы няинки Шимали Азярбайъанын, о ъцмлядян дя бцтцн Гафгазын ян ири сянайе мяркязиня чеврилмишди. 1897 илдя Бакы губернийасы ящалисинин 20%-и (тягр. 112 мин няфяр) бурада ъямляшмишди.

    1889–1902 илляр ярзиндя тякъя эялмялярин щесабына бу шящярин ящалиси 21,6 мин няфяр артмышды. Азярбайъанын диэяр шящярляри дя сцрятля бюйцйцрдц. Бязи шящярляр цзря ящалинин артымы 63–147% иди. Ясрин сонуна йахын Губа шящяриндя 18 мин, Шамахыда 23 мин, Нухада 26 мин, Шушада 26 мин, Йелизаветполда 34 мин ящали йашайырды.

      Игтисадиййат сащясиндя баш верян мцщцм просесляр сосиал щяйатда ящямиййятли нятиъяляря эятириб чыхарды – буржуазийа вя фящля синфи мейдана чыхды. Башлыъа олараг нефт сянайечиляриндян, диэяр фабрик вя завод сащибкарларындан ибарят олан Азярбайъан буржуазийасы илк вахтлардан юз тяркибиня эюря чохмиллятли иди.

     

     

    Азярбайъан милли буржуазийасынын бир чох нцмайяндяляри юлкя тарихиндя мцтярягги рол ойнамышлар. Азярбайъан мядяниййяти, маарифи вя игтисадиййатынын инкишафында Щ.З.Таьыйевин хцсусиля бюйцк хидмяти олмушдур.

     Фящля синфинин формалашмасынын башлыъа мянбяляри Шимали Азярбайъан кянди вя Ъянуби Азярбайъандан, Шимали Гафгаздан, Волгабойундан ахыб эялян кясбкарлар иди. Буржуазийа кими, Азярбайъан фящляляри дя чохмиллятли иди. Бакы нефт сянайеси, метал емалы, даь-мядян, йцнэцл вя йейинти сянайеси, эями тямири мцяссисяляри, дямир йолу фящляляри онун башлыъа дястялярини тяшкил едирди.

     Азярбайъан гязаларында йерляшян сянайе мцяссисяляриндя вя кянд тясяррцфатында да башлыъа олараг муздлу ямяк щесабына долананлар чох иди. 19 ясрин сонуна йахын Азярбайъан гязаларында фящлялярин сайы йцз мин няфяря чатырды.

     19 ясрин 2-ъи йарысында Азярбайъан ъямиййятиндя баш вермиш дяйишикликляр нятиъясиндя азярбайъанлылар миллят кими формалашды. Бу миллятин тяркибиня мцхтялиф сосиал тябягяляр (сянайе, тиъарят вя кянд буржуазийасы, мцлкядарлар, фящляляр, кяндлиляр, сяняткарлар, рущаниляр, зийалылар вя б.) дахил иди.

     19 ясрин 70-ъи илляриндян Азярбайъанда сосиал зиддиййятляр кяскинляшди. 1872 илин майында Эядябяй мисяридянляринин, 1880–81 иллярдя Бакы тянбяки фабрики фящляляринин, щабеля чяллякчилярин илк тятилляри баш верди. 1891 илин декабрында Бакыда башланан фящля тятилиндя 5 минядяк адам иштирак едирди. 90-ъы иллярдя дяфялярля Бакынын тянбяки фабрикляриндя, Нуханын ипяк сянайеси мцяссисяляриндя, Эядябяй мисяритмя заводунда, Банкя вятяэяляриндя, Абшеронун мцхтялиф мцяссисяляриндя вя с. йерлярдя фящля чыхышлары олду.

     Бу дюврдя Азярбайъан мядяниййятинин инкишафында йени мейилляр юзцнц эюстярирди. Азярбайъанлы алимляр М.Ъ. Топчубашов вя Мирзя Казым бяй шяргшцнаслыг сащясиндяки елми ишляри иля бцтцн дцнйада шющрят тапмыш, Русийа шяргшцнаслыьынын баниляри олмушлар.

     19 ясрин 1-ъи йарысында Азярбайъан тарихшцнаслыг елминдя бюйцк ъанланма щисс олунурду: А.Бакыхановун “Эцлцстани-Ирям”и, Мирзя Адыэюзял бяйин, Мирзя Ъамал Ъаванширин Гарабаь ханлыьынын тарихиня, Кярим аьа Фатещин Шяки ханларынын тарихиня щяср олунмуш салнамяляри вя с.

     М.Ф.Ахундзадянин (Ахундов) тякъя Азярбайъанын дейил, бцтцн Шяргин иътимаи фикир вя мядяниййят тарихиня эцълц тясири олмушдур.

     Мящз бу дюврдя Щиндистандан Судана гядяр нечя-нечя юлкя эязмиш Щаъы Зейналабдин Ширвани кими ъоьрафийачы, етнограф, тарихчи вя шаир йетишмиш, Тифлисдя Азярбайъан тцркъясиндя илк гязетляр – “Татар хябярляри” (1832), “Гафгазын бу тяряфинин яхбары” (1841–46) гязетляри чап олунмаьа, дцнйяви биликляр йайылмаьа башламышдыр.

     1873 илдя Бакыда Азярбайъан милли театрынын, 1875 илдя Щ.Зярдабинин “Якинчи” гязети иля Азярбайъан милли мятбуатынын ясасы гойулду. Бу дюврдя Сейид вя Ъялал Цнсизадя гардашлары тяряфиндян Тифлисдя няшр олунан “Зийа”, “Зийайи-Гафгазиййя”, “Кяшкцл” кими тцркдилли, Бакы сярмайядарлары тяряфиндян бурахылан “Каспи”, “Бакинскийе известийа”, “Баку”, “Биржевыйе ведомости” вя с. русдилли гязетляр Азярбайъанын сосиал-игтисади вя сийаси щяйатында эедян просеслярин ишыгландырылмасында, милли шцурун ойанмасында, милли юзцнцдяркин вя милли бирлийин эцълянмясиндя бюйцк рол ойнадылар.

     Яд.: С у м б а т з а д е А. С. Сельское хозяйство Азербайджана в XIX веке. Б., 1958; й е н я о н у н . Промышленность Азербайджана в XIX в., Б., 1964; И с м а и л о в М. А. Капитализм в сельском хозяйстве Азербайджана на исходе XIX – начале XX в. Б., 1964; И с м а й ы л о в М. Я., И б р а щ и м о в М. Ъ. Азярбайъан нефт сянайесинин ингилабагядярки тарихи. Б., 1991; М у р а д а л и е в а Э. Б. Города Северного Азербайджана во второй половине XIX в., Б., 1991; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 5, Б., 2001.

    Щаъы Щясянов

     Шимали Азярбайъан 20 ясрин яввялляриндя. 1900–03 илляр дцнйа игтисади бющраны нефт сянайесинин бцтцн сащяляриндя юзцнц бцрузя верди. Бющран нефт сянайесиндяки тямяркцзляшмя просесини даща да эцъляндирди. Ейни заманда малиййя вя техники ъящятдян зяиф олан мцяссисяляр ифласа уьрады.

     Бющран илляриндя нефт мящсулларынын ихраъы цчцн лазым олан няглиййат васитяляринин сащибляри дя бирляшмяйя чалышырдылар.

     Биринъи дцнйа мцщарибяси (1914–18) яряфясиндя нефт даща чох ящямиййят кясб етмяйя башлады. Нефтин гиймяти эетдикъя артырды. Нефт фирмалары иля сых ялагядя олан чар щюкумяти онларын фяалиййятини мящдудлашдырмаг цчцн щеч бир ямяли тядбир эюрмцрдц.

     

    Нефт сянайеси иля йанашы диэяр сянайе сащяляри дя инкишаф едирди. Бакыда 13 ири машынгайырма заводу фяалиййят эюстярирди вя орада ишляйян фящлялярин сайы тягр. 1400–1850-йя чатырды.

     Щ.З.Таьыйевин йаратдыьы кичик нефт фирмасы ясрин сонуна доьру ири мцяссисяйя чеврилди. Шямси Ясядуллайев 20 ясрин яввялляриндя юз мцяссисяляри ясасында сящмдар ъямиййяти йаратмышды. 1913 илдя “Ш.Ясядуллайев” ъямиййяти Раманада, Сабунчуда, Сураханыда 37 газыма буруьуна, нефтайырма вя механики заводлара вя с. малик иди. Муртуза Мухтаровун заводларынын иллик истещсалы 2 млн. рубла чатырды. 1908–10 иллярдя Бакы нефт истещсалы районунда 60 азярбайъанлы сащибкар фяалиййят эюстярирди вя онларын сярянъамында 80 ширкят вар иди. Бунунла беля, 1913–14 иллярдя нефт истещсалы иля мяшьул олан 165 нефт фирмасындан 48-и, йяни 30%-и азярбайъанлы сащибкарлара мяхсус иди.

     Нефт сянайесиндян ялдя едилян вясаит щесабына азярбайъанлы сащибкарлар йерли истещсалын диэяр сащяляриндя дя апарыъы мювге тутурдулар. Бакыда Щ.З.Таьыйевин бцтцн Русийа империйасында ян ири фабриклярдян бири сайылан “Лифли мямулатлар щазырлайан Гафгаз сящмдар ъямиййяти” фяалиййят эюстярирди. Метал емалы сянайесиндя Азярбайъан капиталы даща санбаллы тямсил олунмушду. Бакынын механики заводларындан биринин шярикли сащиби Щ.З.Таьыйев иди. Бу сащядя М.Мухтарова, Ъаванширов гардашларына вя башгаларына мяхсус хейли мцяссися газыма аваданлыгларынын тямири цзря ихтисаслашмышды. М.Мухтаровун Бакыда ики механики заводу фяалиййят эюстярирди вя онлардан ян бюйцйц Сабунчу заводу иди. 1913 илдя мядянляри ири газыма техникасы иля тямин едян даща бир механики завод инша едилди. Енерэетика сащясиндя Азярбайъан капиталы Щ.З.Таьыйевин иштиракы иля тямсил олунмушду. О, “Електрическайа сила” сящмдар ъямиййятинин директорларындан бири иди вя Ящмядлидяки иплик фабрикинин ещтийаъларыны юдямяк цчцн 1907 илдя щямин ъямиййятля мцгавиля баьламышды. Бундан ялавя, Бакы районунда Ш.Ясядуллайев, Щ.Б.Ашуров, Т.Б.Гулубяйов вя башгаларына мяхсус 12 кичик електрик стансийасы инша едилмишди.

     Сянайенин сцрятли инкишафы вя онунла ялагядар ящали артымы тикинти ишляринин эенишлянмясиня, тикинти материаллары истещсалынын инкишафына сябяб олду. Ясрин яввялляриндя Бакыда 500 фящляси олан 20 кярпиъ заводу фяалиййят эюстярирди. 1905 илдя Кешлядя ишя салынан Гафгазда илк семент заводу сащибкар Щясянова мяхсус иди.

     Азярбайъан гязаларында да сянайенин мцхтялиф сащяляри инкишаф едирди. 1906 илдя Эядябяй мис мядянляринин щасилаты Русийада щасил олунан мис филизинин 1/4-ини, бир илдян сонра ися 1/3-ини тяшкил едирди. Эядябяй мисяритмя заводуну Галакяндля ялагяляндирян хцсуси дямир йол хятти чякилмишди.

     Памбыгчылыьын инкишафы иля ялагядар памбыг емалы сянайеси йаранмышды. Яввялляр ат эцъц иля ишляйян гурьулар бир гядяр сонра аь нефтля щярякятя эятирилян мцщярриклярля ишлямяйя башлады. 1911 ил-дя Азярбайъанда артыг 40 памбыг емалы заводу фяалиййят эюстярирди. Ясас памбыгчылыг районлары Ъавад, Шамахы, Эюйчай, Шуша, Йелизаветпол вя Иряван гязалары иди. Орада ъямляшмиш заводларын яксяриййяти 8–10 фящляси олан кичик мцяссисяляр иди. Бунларла йанашы, Петропавловскда (индики Сабирабад), Щаъыгабулда, Салйанда вя с. йерлярдя фяалиййят эюстярян заводлар електрик ишыьы вя мцхтялиф аваданлыгларла тямин олунмуш ири капиталист мцяссисяляри иди.

     

     

    20 ясрин яввялляриндя ипяк емалы сянайеси йени инкишаф мярщялясиня гядям гойду. 1905 илдя Йелизаветпол губернийасында 3 миня гядяр фящляси олан 435 фабрик 1305 мин рубл мябляьиндя мящсул вермишди. 1913 илдя фабриклярин сайы 80-я енмиш, истещсал щяъми ися цч дяфя артараг 5 млн. рубла чатмышды. Бир чох кичик мцяссисяляр йа ифласа уьрамыш, йа да ири сащибкарларын ихтийарына кечмишди. Ипякчилийин ясас мяркязи олан Нуха гязасында 109 фабрикдян 45-и машынларла вя бухар мцщяррикляри иля тямин олунмушду. Шуша гязасында ися 21 фабрикдян йалныз 8-и беля нюв техникайа малик иди.

     Бакыда “Артур Коппел” сящмдар ъямиййятинин бюйцк су гурьусу ишляйирди. 1907–08 иллярдя бурада “Сураханы-Кцр” сящмдар ъямиййятинин мцлкиййяти олан сутямизляйиъи стансийа да фяалиййят эюстярирди. 1904 илдя йаь заводу, ясрин икинъи ониллийиндя ися консерв заводу фяалиййятя башлады. Зыь, Масазыр, Ъейранбатан вя с. шорсулу эюллярдян щяр ил 400 мин пуда йахын дуз йыьылырды. 1909 илдя ися дуз дяйирманы ишя дцшдц.

     20 ясрин яввялляриндя Хязяр дянизиндя эямичилийин инкишафында азярбайъанлы сащибкарларын ролу йцксяк иди. 1906 илдя эямилярин 41%-и, йцк дювриййясинин ися 41,7%-и онлара мяхсус иди. Ян чох эямийя малик олан сащибкарлар арасында Щцсейновлар, Дадашовлар вя Рясуловларын адларыны чякмяк олар. Щ.З.Таьыйев дя Хязяр дянизиндя ян чох эямиси олан сащибкарлардан бири сайылырды. 1905 илдя о, юзцнцн “Каспи” эямичилик ширкятини “Кцр-Каспи сящмдар эямичилик ъямиййяти”ня чевирди. Хязяр бухар эямичилийиндя сящмдар ъямиййятляринин мювгейи даща эцълц иди. Теплоходларын 47%-и вя онларын дашыдыглары йцкцн 98%-и бунлара мяхсус иди. 1914 ил яряфясиндя ян ири эямичилик мцяссисяляри “Гафгаз вя Меркури” вя “Шярг” ъямиййятляри иди. 1911 илдя щямин ширкятляр Щ.З.Таьыйевин “КцрКаспи сящмдар эямичилик ъямиййяти”ни сатын алдылар. Хязяр дянизиндя ян ири лиман сайылан Бакы Русийа вя Иранла игтисади ялагялярин мющкямлянмясиндя мцстясна ящямиййят кясб едирди.

     Азярбайъанын Мяркязи Русийа иля ялагяляриндя 1900 илдя истисмара верилмиш вя Шимали Гафгаздан кечян дямир йолу бюйцк ящямиййятя малик иди. Азярбайъан дямир йолунун узунлуьу 746 км-я чатырды. 1904 илдя Ъянуби Гафгаз дямир йолунун йцк дювриййяси 19 ясрин сонларына нисбятян ики дяфя артараг 292,7 млн. пуда чатмышды, сярнишин дашынмасы ися 5 дяфя чохалмышды.

     

     

    20 ясрин яввялляриндя Азярбайъан шящярляри сцрятля инкишаф едирди. Азярбайъанын 10-дан артыг шящяри, о ъцмлядян дцнйанын нефт мяркязи олан Бакы мцщцм тиъарят-сянайе мяркязиня чеврилмишди.

    Шящяр ящалиси чох сцрятля артырды. 1897–1915 иллярдя Бакы ящалиси, мядянзавод районлары нязяря алынмадан, 112,2 мин няфярдян 262,4 мин няфяря, Эянъя ящалиси 33,6 мин няфярдян 59,7 мин няфяря гядяр артмышды. Бу дюврдя Нуха ящалиси 28,4 миндян 52,2 миня, Шуша ящалиси 25,6 миндян 43,8 миня, Губа ящалиси 17,4 миндян 26,9 миня, Шамахы ящалиси 23 миндян 27,3 миня, Лянкяран ящалиси ися 10,6 миндян 17,8 миня чатмышды. 1915 илдя Нахчыванын ящалиси 9 миня йахын, Ордубадын ящалиси ися 6,5 мин няфяр иди. Беляликля, бу иллярдя Азярбайъанын шящяр ящалиси 305 миндян 556 мин няфярядяк артараг тягрибян ики дяфя чохалмышды.

     Бакы юз игтисади вя тиъари инкишафына эюря тякъя Ъянуби Гафгазын дейил, Русийа империйасынын да ян бюйцк шящярляриндян бири иди. 1900–17 иллярдя Бакыда 3 миндян чох бина инша едилмишди. Онларын яксяриййяти милли сащибкарларын вясаити щесабына тикилмишди.

     Бакыдан сонра икинъи тиъарят-сянайе мяркязи Эянъя шящяри иди. 1914 илдя бурада 8 памбыг емалы заводу, 3 спирт вя конйак заводу, 37 чахыр истещсалы мцяссисяси, тцтцн фабрики, кярпиъ заводу вя 1500 тиъарят мцяссисяси фяалиййят эюстярирди.

     Шуша Гафгазда ян бюйцк халча истещсалы мяркязи иди. Бурада тохунан йцксяккейфиййятли халчалар Русийанын бир чох шящяриня вя хариъя ихраъ олунурду. Шящярдя 22 ипяк емалы вя ипяксарыйан фабрик, 3 спирттямизляйян вя конйак заводу вар иди. 1913 илдя Шушада 800 тиъарят-сянайе мцяссисяси мювъуд иди.

     

    Нуха шящяри тякъя Азярбайъанын дейил, бцтцн Гафгазын ипяк истещсалында ящямиййятли рол ойнайырды. 1914 илдя бурада 55 ипяк емалы вя ипякяйирмя фабрики, ипяк истещсалы вя барама тиъаряти иля мяшьул олан 21 мцяссися, 3 тцтцн фабрики, 24 эюн-дяри емалатханасы вя с. вар иди. 1910 илдя Нуха иш адамы Я.Ящмядов шящярдя електрик стансийасы тикдирмишди. 1913 илдя шящярдя иллик дювриййя вясаити 3 млн. рублдан чох олан 962 тиъарят-сянайе мцяссисяси фяалиййят эюстярирди.

     20 ясрин яввялляриндя Шамахы шящяри кянд тясяррцфаты мящсулларынын вя кустар истещсалы малларынын мцщцм мяркязи иди. Башга гязалардан эятирилян маллар да бурадан Бакыйа, Ъянуби Гафгазын мцхтялиф шящярляриня, щямчинин Щяштярхана апарылырды. 1912 илдя Шамахыда иллик дювриййяси 1,2 млн. рубла бярабяр олан 227 тиъарят вя сянайе мцяссисяси вар иди.

     Лянкяран балыг, тахыл, мешя материаллары сатышы вя ихраъы цзря мцщцм тиъарят мяркязи иди. 19 ясрин сонунда бурада 225 тиъарят-сянайе мцяссисяси вар иди, 1910 илдя ися онларын сайы ики дяфя артараг 460-а чатмышды.

     Губа шящяри мейвячилик, балыгчылыг вя халчачылыгла мяшщур иди. 1910 илдя шящярдяки 329 тиъарят мцяссисясинин иллик дювриййяси 1 млн. рубл иди. Щямин иллярдя Губа вя Лянкяранда кичик електрик стансийалары да тикилмишди.

     Дуз вя спирт истещсалында Нахчыван мцщцм ящямиййятя малик иди. Ордубад шящяри ясрин яввялиндя дя Азярбайъанын ипяк сянайеси мяркязляриндян бири олараг галырды.

     20 ясрин яввялляриндя мейдана чыхмыш шящяр типли тиъарят-сянайе мяркязляри сырасына Эядябяй, Салйан, Аьдам, Бярдя вя Эюйчай да дахил иди. 20 мин вя даща чох ящалиси олан бу мяркязлярдя капитал дювриййяси бюйцк олан онларла кичик тиъарят мцяссисяляри йерляширди. Мяс., Салйанда бу мцяссисялярин иллик дювриййяси 1,5 млн. рубла чатырды.

     Шящярлярин юзцнцидаря органлары 1892 илдя гябул олунмуш “Шящяр ясаснамяси”ня уйьун ишляйирди. “Ясаснамянин” 44-ъц маддясиндя мцсялманларын юзцнцидаря органларында иштиракы мящдудлашдырылырды. Азярбайъанын эюркямли иътимаи хадимляринин дяфялярля вясатят галдырмасы нятиъясиндя чарын 1900 ил фярманы иля шящяр думасында мцсялман депутатларын сайы 50% нязярдя тутулса да, яслиндя буна риайят олунмурду. Йалныз 1905–07 иллярин ингилаби щадисяляриндян сонра Гафгаз ъанишини эцзяштя эетмяли олду вя 1907–11 иллярдя кечирилян сечкиляр нятиъясиндя Бакы шящяр думасы депутатларынын 57,7%-ини азярбайъанлылар тяшкил етди. Бакы шящяр думасынын илк депутатлары Щясян бяй Мяликов (Зярдаби), Исмайыл бяй вя Ибращим бяй Сяфярялийевляр, Ящмяд бяй Аьайев, Ялимярдан бяй Топчубашов, Няъяф бяй Вязиров, Щ.З.Таьыйев, Аьа Ахундов, Мирзя Ясядуллайев, Яждяр бяй вя Иса бяй Ашурбяйовлар, Я.Ашуров, Мяммядрза Вякилов, Мяммядщясян Щаъынски, Исрафил Щаъыйев олмушлар.

     Бакыдан фяргли олараг Эянъя шящяр думасында “гласныларын” яксяриййятини азярбайъанлылар тяшкил едирди. Онларын арасында Щясян бяй Аьайев, Адил хан Зийадханов, Нясиб бяй вя Йусиф бяй Йусифбяйлиляр, Ряфибяйов вя Хасмяммядов гардашлары, Мяммядбаьыр Шейхзаманлы вя б. хцсуси сечилирдиляр.

     Шуша юзцнцидаря органында Ябдцррящим бяй Щагвердийев, Щашым бяй Вязиров, Ябдцлкярим бяй Мещмандаров вя б. фяалиййят эюстярирдиляр. 1904–07 иллярдя Ъавад бяй Сяфярялибяйов Бакы шящяринин башчысы сечилмишди.

     Азярбайъанда баш вермиш сосиал-игтисади дяйишикликляр ящалинин сайынын вя силк тяркибинин дяйишмясиндя дя юз яксини тапды. 1913 илдя ящалинин сайынын 2339,0 мин няфяря чатмасы тябии амиллярля йанашы Русийанын мяркязи губернийаларындан, Гафгазын мцхтялиф бюлэяляриндян вя Ъянуби Азярбайъандан кясбкарларын, кючкцнлярин Азярбайъана эялмяси вя щямчинин чаризмин кючцрмя сийасяти иля баьлы иди.

     

    Сянайенин инкишафына бахмайараг, Азярбайъан ящалисинин 3/4-дян чохуну кянд ящалиси тяшкил едирди. Мцхтялиф сянайе вя кянд тясяррцфаты сащяляринин инкишафы тядриъян фящлялярин дя сайынын артмасына сябяб олмушду.

     Бакы иля йанашы Азярбайъанын диэяр шящяр вя гязаларында тиъарят-сянайе сащибкарларынын мювгеляри мющкямлянирди. Онларын арасында ясас йери азярбайъанлылар тутурду. Яввялляр цстцнлцк тяшкил едян тиъарят капиталы сащибляри 20 ясрин яввялляриндян юз сярмайялярини сянайе, няглиййат, тикинти ишляриня дя йюнялтмяйя башладылар. Милли сащибкарларын ян нцфузлу нцмайяндяляри Щ.З.Таьыйев, М.Наьыйев, Ш.Ясядуллайев, А.Гулийев вя б. идиляр.

     Азярбайъанын иътимаи-сийаси щяйаты. 20 ясрин яввялляриндя баш вермиш игтисади бющран бцтцн Русийа империйасыны сарсыдан сосиал мцнагишяляря, фящлялярин кцтляви чыхышларына сябяб олду. Нцмайишлярин вя тятиллярин сайы о сявиййяйя чатмышды кы, 1902 илин йанварындан Бакыда, 1903 илин сентйабрындан ися Эянъя, Шуша вя Нухада Русийа империйасынын “Эцъляндирилмиш мцщафизя щаггында ясаснамя”си тятбиг едилмяйя башланды. Бу ясаснамяйя эюря “иътимаи гайдалара вя асайишя зидд олан йыьынъаг вя топлантыларын иштиракчылары” 500 рубладяк ъяримяляня вя йа 3 ай мцддятиня щябс едиля билярдиляр. Лакин тятиллярин сайы азалмырды вя артыг азярбайъанлы фящляляр дя онларын фяал иштиракчыларына чеврилмишдиляр. Бунун бариз нцмуняси 1903 ил ийул вя 1904 ил декабр тятилляри олду.

     Фящля щярякатына сийаси дон эейдирмяк мягсядиля РСДФП-нин (Русийа Сосиал-Демократ Фящля Партийасы) Мяркязи Комитясинин тапшырыьы иля Бакыйа эялмиш сосиал-демократлар щяля 1900 ил-дян бурада мювъуд олмуш 15 марксист дярняйи ясасында ващид тяшкилат йаратмаьа ъящд эюстярдиляр. 1901 илин йазында РСДФП-нин Бакы Комитяси йарадылды. 1903 илдя РСДФП-нин 2-ъи гурултайында сосиал-демократлар партийасынын болшевик вя меншевикляря парчаланмасыны шяртляндирян програм гябул олунду. Мцнагишянин башланьыъында Л.Красинин рящбярлик етдийи Бакы Комитяси болшевиклярин тяряфини тутду. 1904 илин йанварында ися БК-нын рящбярлийи М.Митров башда олмагла меншевиклярин ялиня кечди. Фящля кцтляляриня тясир эюстярмяк уьрунда мцбаризя апаран вя мцхтялиф дюврлярдя эащ болшевик, эащ да меншевиклярин цстцнлцк тяшкил етдийи йени рящбяр органлары йарадылды.

    Ясрин яввялляриндя Азярбайъан зийалылары сыраларында юзлярини мцсялман фящляляри иля ишя щяср етмиш шяхсляр мейдана чыхмаьа башламышды. 1903 илдя Мящяммяд Ямин Рясулзадя вя онун щямфикирляри “Азярбайъанын эянъ ингилабчылары дярняйи”ни йаратмышдылар. 1904 илин октйабрындан “Щцммят” тяшкилаты вя ейниадлы гязет фяалиййятя башлады. Тяшкилатын йарадылмасы тяшяббцсц бир груп азярбайъанлы зийалы-демократлара мяхсус иди. Онларын арасында М.Я.Рясулзадя, Мяммядяли Рясулзадя (Рясулоьлу), Султанмяъид Яфяндийев, Мяшяди Язизбяйов, И.Ашурбяйов, Гара бяй Гарабяйов, Мяммядбаьыр Ахундов, М.Щаъынски, Х.Щцсейнов, Мир Щясян Мювсцмов вя б. вар иди.

     

    1905 ил йанварын 20-дя “Щцммят” гязети “зярярли истигамятиня эюря” баьланды. М.Я.Рясулзадянин сюзляриня эюря бу, партийа органы олан илк тцрк гязети иди. 1906–07 иллярдя тяшкилат Азярбайъан вя ермяни дилляриндя “Дявят-Гоч” (“Чаьырыш”) гязетини, “Тякамцл” вя “Йолдаш” гязетлярини бурахырды. Бурада няшр олунан мягалялярин бюйцк щиссяси халгын маарифлянмяси, зящмяткешлярин аьыр шяраити вя с. мясяляляря щяср олунмушду.

     1907 илин ийунунда яксяр цзвляринин фаш олунмасы вя щябс едилмяси нятиъясиндя тяшкилат хейли зяифляди. Бу дюврдя “Щцммят”ин шюбяляри Йелизаветполда, Шушада, Нахчыванда, Ъулфада фяалиййят эюстярирди. Лакин 1905 илдя йаранмыш Тифлис шюбяси щям цзвляринин сайына, щям дя сийаси фяаллыьына эюря онларын арасында мцщцм йер тутурду. 1905 илин сонунда Тифлис шюбяси мцстягил партийайа чеврилди. Тифлис “Щцммят”инин ян фяал цзвляри Мир Баьыр Мир Щейдярзадя, Гасым Ъамалбяйов, Яшряф Йцзбашов, Яли Байрамов, Щ.А.Таьызадя, Г.Г.Новрузов, А.К. Ханящмядов олмушлар.

     1906 илдя ися Бакыда вя Тифлисдя Иран ингилабчыларына йардым комитяляри йарадылмышды. Бакы Комитясиня М.Язизбяйов, Тифлис комитясиня ися Н.Няриманов рящбярлик едирди.

     Ингилаби чыхышларын эцълянмяси нятиъясиндя 1881 илдя ляьв олунмуш Гафгаз ъанишинлийи 1905 ил февралын 26-да бярпа олунду. 1905 ил февралын 15-дя мцвяггяти Бакы эенерал-губернатору вязифяси тясис едилди, февралын  18-dян ися Бакы шящяри вя губернийасында щярби вязиййят тятбиг олунду.

     

     

    1906 ил 28 октйабр тарихли фярманла Бакы шящяринин, нефт-мядян вя фабрик-завод районларынын идаряси цчцн Бакы градоначалниклийи тясис едилди. Нефт сянайе сащибкарларынын тякиди иля щямин дюврдя градоначалникин йанында нефт ишляри цзря инзибати идаря йарадылды. Онун тяркибиня бир сыра щюкумят мямурлары, шящяр думасы вя нефт сянайечиляри гурултайы шурасынын нцмайяндяляри дахил олдулар. Бу идаря нефт сянайечиляринин мянафейини мцдафия едяряк тятиллярин йатырылмасы, шящярлярдя мядян вя заводларын мцщафизяси иля баьлы тядбирляр ишляйиб щазырлайырды. 1906 илин декабрында Бакы шящяри вя губернийасында щярби вязиййят фювгяладя мцщафизя вязиййяти иля явяз едилди, мцвяггяти эенерал-губернаторлуг ися ляьв олунду.

     Ингилаби вя милли-азадлыг щярякатынын йцксялиши дюврцндя Азярбайъан ъямиййятинин габагъыл нцмайяндяляри чар щюкумяти гаршысында бязи сийаси эцзяштляр, о ъцмлядян юзцнцидаря органларында милли сащибкарларын иштиракыны тямин етмяк вя хцсусиля мцсялманларын щцгугларыны христианларын щцгуглары иля бярабярляшдирмяк щаггында вясатят галдырдылар. Лакин Бакы шящяр думасынын бу вясатяти рядд едилди.

     100-дян чох милляти юзцндя бирляшдирян Русийа империйасы бцтцн милли азлыгларын сыхышдырылмасыны дювлят сийасятиня чевирмишди. Бу сийасят хцсусиля мцсялман халгларына, о ъцмлядян азярбайъанлылара гаршы даща сярт апарылырды. Онларын ня ана дилиндя охумаг, ня щакимиййят органларында тямсил олунмаг, ня дя ордуда хидмят етмяк щцгуглары вар иди. Миллятин талейи иля баьлы мцщцм мясялялярин щялли наминя Азярбайъанын эюркямли иътимаи хадимляри фяал мцбаризяйя башладылар. Азярбайъанын ясрин яввялиндя формалашмыш интеллектуал елитасы юзцндя щям задяэан тябягясинин нцмайяндялярини, щям дя диэяр тябягяляри тямсил едян зийалылары бирляшдирирди. Онларын бир щиссяси йаранмыш вязиййятдян чыхыш йолуну маарифчиликдя эюрцрдцлярся, диэярляри милли юзцнцтясдигин даща фяал формаларынын тяряфдарлары иди. Беля формалардан бири сийаси вя иътимаи тяшкилатларын йарадылмасы иди. Бу просеся 1905 ил 17 октйабр Манифести тякан верди. Азярбайъан тарихиндя илк дяфя сийаси партийалар вя иътимаи тяшкилатлар йаранмаьа, онларла гязет вя журнал няшр олунмаьа башлады.

     

     

    Миллятин ян эюркямли нцмайяндяляри империйанын йцксяк вязифяли шяхсляриня цнванланмыш петисийа (коллектив йазылы мцраъият) кампанийасына башладылар. Я.Топчубашов тяряфиндян тяртиб едилмиш петисийаларда Азярбайъан ящалисинин талейцклц проблемляри изащ олунур, онун дини, сийаси вя мцлки щцгугларыны рус ящалисинин щцгуглары иля бярабярляшдирмяк тяляби юн плана чякилирди. Бунунла йанашы, Азярбайъанда земство идаряляринин тяшкил олунмасы уьрунда да эениш тяблиьат кампанийасы апарылырды.

     Сяйляринин бир нятиъя вермядийини эюрян Азярбайъанын либерал зийалылары Русийа империйасынын диэяр мцсялман ящалиси иля ялагяляр гурараг ващид партийа йаратмаг гярарына эялдиляр. 1905 илин августунда Нижни Новгородда Русийа мцсялманларыны бирляшдирян “Иттифагимцслимин” партийасы йарадылды. Партийанын гурултайларында Я.Топчубашовун йаздыьы програм вя низамнамя гябул едилди. “Иттифаги-мцслимин”ин програмынын яксяр бяндляри кадетлярин програмы иля цст-цстя дцшцрдц. Дювлят думасына сечкиляря дя кадетлярля бирликдя эетмяк гярара алынмышды. Партийанын Мяркязи Комитясиня мцсялман зийалыларындан И.Гаспрински, Я.Топчубашов, Ряшид Ибращимов, Йусиф Акчура, Сейид Эирей Алкин вя башгаларындан ибарят 15 няфяр цзв сечилмишди. Мцсялман Конститусион Партийасы йарымлегал шякилдя фяалиййят эюстярирди. Партийа лидерляринин яксяриййяти Думайа сечилдикдян сонра фяалиййятляриндя “Иттифаги-мцслимин”ин програм вя гярарларыны рящбяр тутурдулар.

     

     

    Октйабр манифестиндян сонра Бакыда рясми олараг кадетляр вя октйабристляр партийаларынын шюбяляри тясис олунду. Азярбайъан либерал щярякатынын эюркямли хадимляри вя милли капитал нцмайяндяляри Я.Топчубашов, Иса бяй Щаъынски, Камил бяй Сяфярялийев, И.Щаъыйев вя б. кадетлярин Бакы бцросуна цзв сечилдиляр.

     Азярбайъанда сийаси сящняйя милли идеолоэийанын ясасларыны гойан партийалар чыхды. Онлардан бири 1905 илдя Эянъядя йаранмыш тцрк сосиал-федералист “Гейрят” тяшкилаты иди. Тяшкилатын програмында мцсялман ящалисиня мухтариййят верилмякля йанашы Гафгазын Русийадан айрылмасы да тяляб едилирди. Партийайа мяшщур иътимаи хадимляр Я.Ряфибяйли, Н.Йусифбяйли, Я.Хасмяммядов башчылыг едирдиляр. Тяшкилат тяхм. 3 ил фяалиййят эюстярди вя 1917 ил феврал ингилабындан сонра Азярбайъанын иътимаи щяйатында бюйцк рол ойнайан “Тцрк Ядямияркязиййят партийасы” ады алтында йенидян бярпа олунду.

     1905 ил февралын 6-дан Бакыда башлайан гырьынлар бир мцддятдян сонра Азярбайъанын башга гязаларына да йайылды. 1905–06 иллярин гышы, йайы вя пайызында Эянъя, Шуша вя бцтцн Гарабаь, Нахчыван вя Иряванда ганлы щадисяляр баш верди. Ермяни дашнакларын щярби бирляшмяляринин хцсусиля Гарабаьда тюрятдийи вящшиликляр барядя щятта ермяни гязетляри йазылар дяръ етмишдиляр. 1906 илин февралында Гафгаз ъанишини Воронтсов–Дашковун сядрлийи иля Тифлисдя ермяни-мцсялман сцлщмярамлы комиссийасынын иъласлары башланды, лакин бир нечя иъласдан сонра ермянилярин эцнащы цзцндян комиссийанын иши дайандырылды. Комиссийанын ишиндя иштирак едян азярбайъанлы нцмайяндяляр (Я.Топчубашов, Я.Аьайев, А.Зийадханов) дашнакларын щярби дружиналарынын бурахылмасы тяляби иля чыхыш етдиляр, якс тягдирдя азярбайъанлыларын да щярби бирляшмяляринин йарадылмасы мяъбуриййятиндя галаъагларыны бяйан етдиляр.

     

     1906 илин августунда Шушада Я.Аьайевин башчылыьы иля “Дифаи” партийасы йарадылды. Мяркязи комитяси Бакыда йерляшян партийа, ясасян, Гарабаьда фяалиййят эюстярирди. Партийанын йаранмасынын ясас сябяби 1905–06 иллярдя чаризмин вя ермяни дашнакларынын азярбайъанлылара гаршы тюрятдийи гырьынлар иди. Дюйцшкян тяшкилат кими йаранмасына, ермяни вя рус рящбяр органларынын нцмайяндяляриня гаршы бир сыра гяти тядбирляр кечирмясиня бахмайараг, “Дифаи” партийасы тякъя щярби мягсядляр эцдмцрдц. Бу, партийа програмында да юз яксини тапмышды. Партийа Азярбайъан халгыны ермяни гырьынларындан хилас етмяйи, щям дя мцсялманларын маарифлянмяси уьрунда мцбаризя апармаьы юзцнцн башлыъа мягсяди елан етмишди. Бу мягсядляри щяйата кечирмяк цчцн ики ясас шярт – тящсил вя гцввя лазым иди. Партийанын ян фяал шюбяляриндян бири Шушада фяалиййят эюстярирди вя “Гарабаь бирлик мяълиси” адланырды.

     1908 илдян башлайараг “Дифаи” партийасына гаршы репрессийалар эцълянди. Я.Аьайев Тцркийяйя, Н.Йусифбяйли Крыма, Мирзя Мящяммяд Ахундов Орта Асийайа эетмяйя мяъбур олдулар. “Гарабаь бирлик мяълиси”нин Йелизаветпол, Бярдя комитяляринин цзвляри кцтляви сурятдя щябс едилдиляр. Бунунла беля, партийанын пассив фяалиййяти 1912 иля кими давам етди. “Дифаи”чилярин яксяриййяти 1911 илдя йаранмыш “Мцсават” партийасынын сыраларына дахил олдулар.

     1907 илдя юз тясирини Газах гязасына вя Тифлис губернийасынын бязи гязаларына йайан “Мцдафия” тяшкилаты йаранды. Тяшкилата Исмайыл хан Зийадханов рящбярлик едирди. Партийанын ясас мягсяди азярбайъанлылар ичярисиндя иътимаи тяшкилатларын йарадылмасы, онларын маарифляндирилмясиня вя мядяни инкишафына гайьы эюстярмяк иди. Тяшкилат 1908 илдя полис органлары тяряфиндян даьыдылды.

     Азярбайъанда милли щярякатын лидери 1911 илдя ясасы гойулмуш “Мцсялман Демократик Мцсават партийасы” олду. Партийанын юзяйини кечмиш “щцммят”-чиляр Аббасгулу Казымзадя, Таьы Наьыоьлу вя М.Я.Рясулоьлу йаратмышдылар.

     1913 илдя Романовлар сцлалясинин 300 иллийи мцнасибятиля елан едилмиш амнистийадан сонра Истанбулдан Бакыйа гайыдан М.Я.Рясулзадя щямин вахтдан етибарян “Мцсават” партийасынын лидери олду. Чар мяхфи хидмятинин тягибляри нятиъясиндя фяалиййятини мцвяггяти дайандыран партийа йалныз 1917 илдя Русийада чаризмин сцгутундан сонра юз фяалиййятини бярпа едя билди.

     1915 илдя М.Я.Рясулзадя “Ачыг сюз” гязетинин няшриня башлады. “Эцндялик тцрк гязети” адландырылан бу няшрин сящифяляриндя илк дяфя олараг щям цмумрусийа мцсялманларынын, щям дя азярбайъанлыларын милли, мядяниййят вя маарифчилик проблемляри ишыгландырылырды.

     

    20 ясрин яввялляри Азярбайъан мятбуатынын чичяклянмя дюврц иди. Сярт сензура тягибляри Азярбайъанын эюркямли зийалылары Ящмяд бяй Аьайев, Яли бяй Щцсейнзадя, Ялимярдан бяй Топчuбашов, Щясян бяй Вязиров, Щцсейн Минасазов, Ейналы Султанов, Ъейщун бяй Щаъыбяйли, Няриман Няриманов вя башгаларына вахташыры ачылыб-баьланан гязет вя журналларын сящифяляриндя Азярбайъанын иътимаи-сийаси вя мядяни щяйатынын

    мцряккяб мясяляляриня юз мцнасибятлярини билдирмяйя мане ола билмяди. Онларын фикир вя мцлащизяляри иътимаи фикрин вя милли юзцнцдяркин формалашмасында бюйцк рол ойнады. Миллятин бир чох проблемляри ичярисиндя мцсялманларын сийаси щцгуглардан мящрум олмасы мясяляси Русийа тарихиндя илк дяфя олараг Азярбайъаны империйанын али нцмайяндяли органында – Дювлят думасында тямсил едян депутатлар тяряфиндян сясляндирилди.

     

    Думадакы фяалиййят вя 1906–12 иллярдя бу ганунвериъи органа кечирилян сечкиляр Азярбайъанын сийаси щяйатында бюйцк ъанланмайа сябяб олмагла йанашы онларын дювлят гуруъулуьу тяърцбясиня йийялянмясиндя мцщцм рол ойнады.

     

    1905 ил декабрын 11-дя Русийанын Дювлят думасына сечкиляр щаггында фярман имзаланды. Гафгаз ъанишининин “ящалини сакитляшдирмяк” бящаняси иля сечкиляри лянэитмясиня бахмайараг, 1906 ил апрелин 27-дя Дювлят думасы артыг ишя башладыгдан сонра, май айында Бакы вя Йелизаветпол губернийаларында сечкиляр кечирилди. Щяр губернийайа цч, Бакы шящяриня ися хцсуси олараг бир йер айрылмышды. Бу йеря эюркямли иътимаи хадим Я.Топчубашов сечилди. Бакы губернийасындан сащибкар Мяммядтаьы Ялийев, мяктяб мцяллими вя тяръцмячи Ясядулла бяй Мурадханов, Йелизаветпол губернийасындан мяшщур драматург Ябдцррящим бяй Щагвердийев вя Тифлис даиря мящкямяси прокурорунун кюмякчиси, ири торпаг сащиби Исмайыл хан Зийадханов сечилдиляр. 1906 илин ийунунда Азярбайъан депутатлары Думада ян мцхалиф мювгедя дуран вя Халг азадлыг партийасыны (кадетляри) дястякляйян Мцсялман парламент фраксийасына дахил олдулар. Фраксийанын сядри Я.Топчубашов сечилди. Топчубашовун “Мцсялман парламент фраксийасы” мягалясиндя йаздыьы кими, фраксийада тямсил олунмуш депутатлар “конститусийа принсипляриня ясасланараг вилайятлярдя торпагларын миллиляшдирилмяси, дини мясялялярдя там мухтариййят, бцтцн империйа мяканында юзцнц идаря едян кичик ващидлярин (земство) вя вилайят мяълисляринин тясис едилмяси иля йерлярдя эениш мухтар идарячилик принсипини иряли сцрцрдц”. Биринъи Дума 72 эцн фяалиййят эюстярди. Кадетлярин о вахта гядяр эюрцнмямиш ъясарятли чыхышлары чар щюкцмятини Думаны бурахмаьа вадар етди вя бир мцддят сонра йени сечкилярин вахты тяйин олунду.

    Я.Топчубашов вя И.Зийадханов Думанын бурахылмасына етираз яламяти олараг бцтцн Русийа халгларыны буна мцгавимят эюстярмяйя сясляйян мяшщур Выборг чаьырышыны имзаладыглары цчцн цч айлыг щябс ъязасына мящкум едилдиляр вя эяляъякдя сечкилярдя иштирак етмяк щцгугундан мящрум олдулар.

     Икинъи Дювлят думасында Азярбайъаны Бакы губернийасындан Щ.З.Таьыйевин оьлу Исмайыл бяй Таьыйев, Бакыда илк рус-татар мяктябинин директору Мустафа Мащмудов, “Каспи-Гара дяниз ъямиййяти”нин механики Зейнал Зейналов, Йелизаветпол губернийасындан коллеж асессору, Йекатеринодар даиря мящкямяси прокурорунун кюмякчиси Фятяли хан Хойски, коллеж асессору, прокурор кюмякчиси Хялил бяй Хасмяммядов, Иряван губернийасындан мяшщур публисист, “Шярги-Рус” гязетинин баш редактору Мящяммяд аьа Шащтахтински тямсил едирдиляр. З.Зейналовдан башга (о, “трудовикляр” фраксийасынын цзвц олду) азярбайъанлы депутатларын щамысы Думанын мцсялман фраксийасына, Ф.Хойски вя Х.Хасмяммядов ися онун бцросуна дахил олдулар. Мцсялман фраксийасы ян актуал мясялялярдя кадетлярля бирликдя чыхыш едирди. Бундан ялавя, фраксийа юз програмыны тяртиб етмиш вя китабча шяклиндя чап етдирмишди. Фраксийа Русийанын бцтцн мцсялман вятяндашларыны империйанын идарячилик гурулушуну дяйишдирмяйя сяй эюстярмяйя чаьырырды. Конститусийалы парламент монархийасы мягбул дювлят формасы щесаб олунурду.

     Даща радикал олан Икинъи Дума 1907 ил ийунун 3-дя чар тяряфиндян бурахылды. Щямин эцн йени сечки гануну дяръ олунду. Гануна ясасян щям мцхалифят партийаларынын, щям дя милли азлыгларын Думада тямсил олунмалары хейли мящдудлашдырылды. Бцтцн Гафгаздан Думайа яввялки 29 депутат явязиня ъями 10 депутат сечиля билярди. Бакы, Йелизаветпол, Иряван губернийалары, Даьыстан вилайяти вя Загатала даиряси бирликдя 4 нцмайяндя (онлардан биринин миллиййятъя рус олмасы шярти иля) эюндярмяк щцгугуна малик идиляр. Азярбайъанлылар цчцн ъямиси бир йер айрылмышды. 1907 илин октйабрында кечирилян сечкилярин нятиъясиндя Цчцнъц Думайа цч губернийанын азярбайъанлы ящалисиндян Х.Хасмяммядов сечилди. О, Думада Русийа мцсялманларынын щцгугларынын ян фяал мцдафиячиси кими танынмышды. 1912 илдя Дюрдцнъц Думайа сечкиляр елан олунду. Илк дяфя олараг Бакы сосиал-демократларындан меншевик М.И.Скобелев Думайа депутат сечилди. Бакы, Йелизаветпол вя Иряван губернийаларындан сечилян 27 йашлы, мцтярягги фикирли щцгугшцнас Мяммядйусиф Ъяфяров чыхышларында Азярбайъан зийалыларынын иряли сцрдцкляри тялябляри мцдафия едирди.

     Азярбайъаны тямсил едян депутатлар Я.Топчубашов, И.Зийадханов, Ф.Хойски, М.Шащтахтински, Х.Хасмяммядов, М.Ъяфяров юз чыхышларында илдян-иля даща ъясарятли вя радикал тялябляр иряли сцрцр вя тяк азярбайъанлыларын дейил, бцтцн мцсялманларын сюз азадлыьы, юзцнцидаря органларынын йарадылмасы вя чар монархийасы чярчивясиндя мцмкцн олан либерал ислащатлар тяляблярини сясляндирирдиляр.

     Мящяммяд Ямин Рясулзадя. "Щцммятцр-риъал тягляцл-ъибал"

    ("Щцммят" гязети № 3, 1905)

    Бир нечя шяхсин арасында иттищад щямфикирлилик, щяммясляклилик иля олур. Вя илла ила йовмилгийамя нифаг цзря баги галаъаглар. Мясялян, биз ъаванларын  бири миллятпяряст, о бири демократ,  цчцнъцсц ятигпяряст, дюрдцнъцсц  ъядидпяряст олуб да, бу ъцр дястя-дястя олмагда, щярямиз юзцня мяхсус бир йол эютцрцб, мцяййян бир мясляк иля эетмякдян щамымыз тяк-тяк тяляф оллуг. Вя щеч биримизин яли юз мурадына чатмаз. Щярямиз бир кцнъдя бир хцсуси ъямиййят  гайырыб да мцхтялиф йоллар иля эетмякдянся бирляшмяли, юз фикир вя фелляримиздян бир-биримизи щали етмялийиз.  Миллятпярястлик бизя йарарса, щамымыз миллятпяряст, демократлыг йарарса, щамымыз демократ вя гейри бир йарар мясляк цзря олуб, мцттящидцл-гювл  вял фел иш эюряк.

     Шимали Азярбайъан Биринъи дцнйа мцщарибяси дюврцндя. 1914 ил октйабрын 31-дя Османлы дювлятинин мцщарибяйя гошулмасы Алманийанын мянафейиня ъаваб верирди. Рус ордусунун хейли гцввясинин Гафгаз ъябщясиня ъялб олунмасы алманларын Авропа ъябщяляриндяки щярякятини асанлашдырырды. Османлылар ян ири щярби гцввялярини Гафгаз ъябщясиндя йерляшдирмишди. Нойабрын яввялляриндя 3 тцрк ордусу Ярзурум–Сарыгамыш истигамятиндя щцъума кечяряк Аъарыстанын Батум вилайятинядяк ирялиляди.

     Ъянуби Гафгазын ъябщяйаны бюлэяйя чеврилмяси Азярбайъанын сийаси вязиййятиня вя игтисади щяйатына хейли зяряр вурурду. Османлы дювлятинин ермяниляр йашайан вилайятляриндяки щярби ямялиййатлар нятиъясиндя минлярля ермяни русларын щимайяси алтында Иряван, Йелизаветпол вя Бакы губернийалары яразиляриня кючцрцлдц.

     Азярбайъанын, демяк олар ки, бцтцн сийаси хадимляри вя партийалары мцщарибядя Русийа щюкумятини дястякляйирдиляр. Мцсялманларын ордуйа чаьырылмамасына бахмайараг бир чох азярбайъанлы, ясасян, йцксяк тябягянин нцмайяндяляри кюнцллц сурятдя щярби хидмятя эедирдиляр. Мяшщур эенераллар Сямяд бяй Мещмандаров, Ялаьа Шыхлински, Щцсейн хан Нахчывански ъябщядя йцксяк сяркярдялик мщаряти нцмайиш етдирирдиляр. Азярбайъанлы забитляр – полковник Талыб Вякилов, ротмистр Теймур Новрузов, капитан Тярлан Ялийарбяйов дюйцшлярдя эюстярдикляри иэидлийя эюря “Эеорэи хачы” ордени иля тялтиф едилмишдиляр.

     1916 илин сону – 1917 илин яввялиндя Русийа ингилаби бющран вязиййятиндя йашайырды. Уьурсуз мцщарибядян йорулмуш ящали вя болшевик тяблиьатына уймуш ясэярляр кцтляви етираз аксийаларына башладылар. Бу чыхышлар бцтцн Русийаны, о ъцмлядян Азярбайъаны бцрцмцшдц. 1917 ил февралын 27-дян 28-ня кечян эеъя фящлялярин вя 67 минлик Петроград гарнизонунун нцмайиши ингилабын гялябяси иля нятиъялянди. Дювлят думасы щюкумятин функсийаларыны юз цзяриня эютцрдц. 1917 ил мартын 2-дя ися II Николай тахт-таъдан имтина етмяси щаггында манифести имзалады.

     Яд.: И б р а г и м о в М . Д ж. Нефтяная промышленность Азербайджана в период империализма. Б., 1984; С е и д з а д е Д. Б. Азербайджанские депутаты в Государственной Думе России. Б., 1991; Б а г и р о в а И. С. Политические партии и организации Азербайджана в начале ХХ века. Б., 1997; С е й и д з а д я Д. Азярбайъан ХХ ясрин яввялляриндя: мцстягиллийя апаран йоллар. Б., 1998; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 5, Б., 2001.

    Ирадя Баьырова, Диларя Сейидзадя

     

    Ъянуби Азярбайъан 19 ясрин 30–50-ъи илляриндя. Сосиал-игтисади вязиййят. Ящалинин ясас мяшьулиййяти кянд тясяррцфаты   якинчилик вя малдарлыг иди. Тякъя кянд ящалиси дейил, шящяр ящалисинин дя бир щиссяси якинчилик, баьчылыг, бостанчылыг вя с. иля мяшьул олурду. Дямйя торпагларда вя гисмян дя сцни суварма ясасында буьда, арпа, чялтик вя башга дянли биткилярля йанашы, техники биткиляр, о ъцмлядян памбыг, тцтцн якилирди. Барама беъярилир вя мцхтялиф мейвяляр йетишдирилирди. Азярбайъанын Хой мащалында беъярилян памбыг кейфиййятиня эюря бцтцн Иранда ян йахшы памбыг нювц щесаб едилирди. Ъянуби Азярбайъан Иранда тахылчылыг вя мейвячилик реэионларындан бири иди вя яйалятдян тахылла йанашы, гуру мейвя дя ихраъ едилирди. Бойагчылыгда гызылбойа, индиго вя с. мцхтялиф бойаг маддяляриндян истифадя едилирди. Ялдя едилян кцлли мигдарда йун, эюн-дяри юлкядя кечя, йящяр щазырланмасында, няфис халчалар, шал вя с. истещсалында ишлянирди.

     Шящярлярин сосиал-игтисади щяйатында мцщцм рол ойнайан сяняткарлар юлкядя истещлак едилян ясас сянайе малларынын башлыъа истещсалчылары идиляр. Мцщарибядян сонра йаранмыш нисби сакитлик сянятарлыгда мцяййян ъанланма йаратмышды. Лакин юлкяйя Авропадан сянайе маллары ахыны сяняткарлыьын ян мцщцм сащяси олан тохуъулуьа зярбя вурурду. Тябриз вя диэяр шящярлярдя истещсал олунмуш парчалар яняняви Ъянуби Гафгаз, о ъцмлядян Шимали Азярбайъан базарыны щяля итирмямишди вя буна эюря юз истещсал эцъцнц мцяййян дяряъядя горуйуб сахлайа билмишди. Шящярлярдя айры-айры хырда истещсал сащялярини бирляшдирян сех тяшкилатлары фяалиййят эюстярирди. Юлкядя муздлу ямякдян истифадя олунан мануфактура типли мцяссисяляр дя инкишаф едирди.

    Памбыг, ипяк, йун парча истещсал едян яняняви сянят сащяляриндя тяняззцл мцшащидя олунур, халчачылыг кими мцщцм вя эениш йайылмыш сащядя ися йени капиталист истещсал цсулу инкишафа башлайырды. Лакин бцтцн бу дяйишикликляр чох мцряккяб вя зиддиййятли бир шяраитдя эедирди. Тябриз, Ярдябил, Мараьа, Урмийа, Зянъан шящярляринин мящсуллары щям дахили, щям дя хариъи базарлара чыхарылырды.

     Халчалары, ипяйи вя памбыг-кятан парчалары иля мяшщур олан Тябризин тиъарят ящямиййяти бюйцк иди. Тиъарят йоллары говшаьында йерляшян Тябриз Иранын ян бюйцк тиъарят мяркязляриндян бири иди. Щярби ямялиййатлар дайандырылдыгдан сонра Русийа иля тиъарят ялагяляринин инкишафында Ъянуби Азярбайъанын ролу даща да артды. Бу дюврдя Иранын Русийа, Тцркийя вя Гярби Авропа юлкяляри иля тиъарятиндя Тябризин хцсуси чякиси йцксяк иди. Яъняби сяййащын йаздыьына эюря, “Авропа иля тиъарятдя Иранын баш шящяри, шцбщясиз, Тябриз” иди.

     Базарлар дахили вя хариъи тиъарятдя мцщцм рол ойнайырды. Мийаня юз халчалары, Мараьа вя Урмийа тцтцнц вя кишмиши, Хой эейим маллары иля мяшщур иди. Ъянуби Азярбайъандан Иранын айры-айры йерляриня тахыл вя диэяр кянд тясяррцфаты мящсуллары апарылырды.

     Авропа ширкятляри Тябриздя юз тиъарят мяркязлярини ачмышдылар. 40-ъы иллярдя Тябризя эятирилян малларын йарыдан чоху хариъи капитал нцмайяндяляриня мяхсус иди. Лакин ихраъатда цстцнлцк щялялик йерли таъирлярин ялиндя иди. 1833–51 иллярдя Тябриздян эюндярилян малларын йарыйа гядяри Русийайа ихраъ едилмишди. Бу малларын мцщцм щиссясини сяняткарлыг мящсуллары тяшкил едирди вя онларын яксяриййяти Шимали Азярбайъанда сатылырды.

     Шимали Азярбайъандан ися бурайа зяфяран, аь нефт, ипяк, аз мигдарда мис вя с. эюндярилирди.

     Иътимаи-сийаси гурулуш. Азярбайъан бабиляр щярякатынын мяркязи кими. 19 ясрин орталарында Ъянуби Азярбайъанын феодал мцнасибятляриндя ъидди дяйишиклик баш вермямишди. Юлкя ящалисинин ясас щиссяси кяндлилярдян ибарят иди. Шящярлярдя йашайан ящалинин бюйцк бир гисми кянд тясяррцфатынын мцхтялиф сащяляри иля, хцсусиля баьчылыг вя бостанчылыгла мяшьул олурду, галан щиссяси ися таъирлярдян, сяняткарлардан вя диэяр зцмрялярдян ибарят иди.

     

    Торпаг цзяриндя мцлкиййят формасы, демяк олар ки, яввялки кими галырды. Кяндлярин вя торпагларын бюйцк яксяриййяти дювлятин ихтийарында иди.

     19 ясрин орталарында Ъянуби Азярбайъанда тийул торпаглары, бир гайда олараг, щяр щансы мцлки вя йа щярби хидмят мцгабилиндя верилирди, тийул сащиби щямин торпаг сащясини башгасына сата вя йа баьышлайа билмязди.

     Шащ отураг вя йарымкючяри щяйат сцрян айры-айры тайфалара дювлят гаршысында щярби хидмятя эюря торпаг сащяляри баьышлайырды. Бцтцн тайфанын истифадясиня верилян бу торпаглар илати (елат торпаьы) адланырды. Щямин торпаглар елатын цзвляри арасында бюлцнмяли олса да, яслиндя тайфа башчысынын вя онун йахынларынын ихтийарында галырды. 19 ясрин орталарына доьру мцлк торпаг сащяси эетдикъя эенишлянирди. Торпагларын бир гисми дини гурумлара (мясъид, мягбяря, мядряся вя с.) мяхсус вягф адланан торпаглардан ибарят иди. Ярдябилдя Шейх Сяфи мясъидиня вя мягбярясиня мяхсус торпаглар Ъянуби Азярбайъанда ян бюйцк вягф торпаглары сайылырды. Вягфляри идаря едян рущаниляр бу торпагларын ясас эялирини мянимсяйир вя бу йолла кцлли мигдарда сярвят топлайырдылар. Онлар ири ясилзадялярля йанашы, феодалларын чох эцълц вя имтийазлы щиссясини тяшкил едирдиляр. Ъянуби Азярбайъан кяндлиляринин ъцзи щиссясинин хырдамалик адланан хцсуси торпаглары вар иди. Беля мцлкиййят нювц даща чох Урмийа яйалятиндя йайылмышды.

     Кяндлилярин яксяриййятинин торпаьы йох иди. Якин йерляриндян пайдарлыг иъаряси ясасында истифадя едилирди. Кяндлиляр ата-бабадан якиб беъярдикляри торпаглар цзяриндя сащиблик щцгугуна малик идиляр. 1843 ил гануну да буну тясдиг едирди. Йарымкючяри щяйат сцрян малдар кяндлиляр ися, ясасян, тайфа башчыларынын мал-гарасыны сахлайырдылар. Кяндли, бир гайда олараг, мящсулларын тягр. йарысыны, бязян даща чох щиссясини мящсул вя гисмян дя пулла торпаг сащибиня рента вя дювлятя верэи кими верирди.

     Шящярин имтийазлы тябягялярини мцхтялиф вязифяли вя али мянсябли яйан вя яшряфляр тяшкил едирдиляр. Ири торпаг сащибляри, ясасян, шящярлярдя йашайырдылар. Мащал вя бюлэялярин щакими вя диэяр дювлят вязифяляриндя ишляйянляр ися сащиб олдуглары торпаг мцлкляриндя кяндлиляри истисмар етмякдян ялавя, шящяр ящалисиндян йыьылан дювлят верэиляринин бир гисмини мянимсяйирдиляр. Рущаниляр дя шящяр ящалиси щесабына варланырдылар. Шящяр таъирляри иттифагына мялик цт-тцъъар адланан ян варлы вя нцфузлу таъир башчылыг едирди.

     

     

    Эцлцстан мцгавилясиндян сонра Иран щюкумяти юлкядя дюрд яйалятдян бири олан Ъянуби Азярбайъан яйалятиндя бир сыра нцфузлу вя гцдрятли ханларын, о ъцмлядян Маку, Урмийа, Эярэяр ханларынын щакимиййятини танымагла, онларын дахили мцстягиллийини сахлады. Сийаси ъящятдян Иран дювлятиня табе олан бу йарыммцстягил ханлыглар (хцсусиля Маку ханлыьы) узун мцддят юз дахили сярбястликлярини горуйа билдиляр. Дювлят бу ханлыгларын дахили ишляриня аз гарышыр, онлардан, ясасян, верэи вя силащлы гцввя тяляб едирди. Яввялки иллярдя олдуьу кими, ханлыглар Иран дювлятини хейли щярби гцввя иля тяъщиз едирдиляр. Гаъарларын щакимиййяти дюврцндя Иран ордусунун ясас пийада вя атлы щиссялярини мящз Ъянуби Азярбайъанын мцхтялиф тайфалары – яфшарлар, шяггагиляр вя еляъя дя Иранын башга йерляриндя йашайан Азярбайъан тцрк тайфалары тяшкил едирдиляр.

     Ъянуби Азярбайъандакы диэяр ханлыглар ляьв едилмишди. Сабиг ханлар щеч бир вязифяйя тяйин едилмядикляриня эюря Гаъарлар сцлалясиндян наразы идиляр. Лакин онларын халг кцтляляри цзяриндяки аьалыьы тохунулмаз галырды. Беляликля, ящали щям йерли ханларын, щям дя щаким сцлалянин зцлмцня мяруз галырды.

     Фятяли шащдан [1797–1834] башлайараг, Гаъарларын дахили вя хариъи сийасятиндя Ъянуби Азярбайъан хцсуси йер тутурду. Ъянуби Азярбайъан “вялиящднишин” щесаб едилмиш, “дарцссялтяня” адландырылан Тябриз ися щямишя вялиящдлярин игамятэащы олмушдур. Тябриз икинъи пайтахт щесаб едилдийи цчцн дипломатик нцмайяндяликляр дя бурада йерляширди. Вялиящдин Ъянуби Азярбайъанын ъанишини олмасы, бу яйалятин Иран цчцн игтисади вя хцсусиля сийаси ящямиййятини эюстярирди.

     19 ясрин орталарында ящали арасында, хцсусиля сяняткарлар, хырда таъирляр вя кяндлиляр ичярисиндя наразылыглар артыр вя бязян айры-айры чыхышлар баш верирди. Беля чыхышлардан бири Баби цсйанлары (1848–52) олду. Бабиляр тяригяти зямининдя эенишлянмиш щярякатын баниси Сейид Яли Мящяммяд олмушдур. Онун “Бяйан” адлы ясяриндя яксини тапмыш ясас идейасы ондан ибарят иди ки, цляма вя щакимлярин зцлмц нятиъясиндя Иран бядбяхтлик вя язиййятляр дийарына чеврилдийиндян йени пейьямбяр имам Мещдинин зцщур етмяси вахты чатмышдыр. Бунлара ясасланараг о, юзцнц яввял имам Мещдинин фикирлярини халга чатдырмагда васитячи – Баб (“Гапы”), сонра ися йени пейьямбяр елан етмишди.

     Таъир, сяняткар вя кяндлилярин арзуларыны якс етдирян бабилик феодаллара, али рущаниляря вя хариъи капитала гаршы чеврилмишди. Ъянуби Азярбайъанда Бабын чохлу ардыъылы (Зянъанда Молла Мящяммядяли, Тябриздя ярдябилли Молла Йусиф вя б.) вар иди.

     Баб тялиминдя кишилярля гадынлар арасында бярабярлик елан едилмяси она бюйцк щюрмят газандырмышды. Буна эюря дя Бабын ардыъыллары арасында гадынлар да варды. Гязвин мцътящиди Щаъы Мящяммяд Салещин гызы Зярринтаъ юз зякасы, савады, шаирлик вя натиглик истедады иля цсйанчылар арасында бюйцк шющрят газанмышды. Бу азярбайъанлы гызын ардыъыллары ону “Гцррят цл-ейн” (“Эюзцн нуру”) адландырыр, халг ися Тащиря (“пак, тямиз”) дейя чаьырырды. О, 1852 илдя Тещранда щаким гцввяляр тяряфиндян эизлинъя юлдцрцлдц.

     1848 илдя башланмыш бабиляр щярякатынын ян мцщцм чыхышлары Зянъанда олмушдур. 1850 илин йазында бурада бабилярин сайы 15 мин няфяря чатырды. Онлар 1850 илин майында шящяр галасыны тутдулар. Вурушмаларда бабилярин аиля цзвляри дя иштирак едирдиляр. Гадынлар истещкамлар дцзялдир, кишилярля йанашы дюйцшцрдцляр. Ясасян, кяндли вя сяняткарлардан ибарят олан бабиляр ичярисиндя таъир вя рущанилярин ашаьы тябягясиня мянсуб оланлар да вар иди. Цсйана Молла Мящяммядяли башчылыг едирди. Сяняткарлар гылынъ, низя, тцфянэ, щятта ики топ щазырламышдылар. Ятраф кяндлярдян олан ящали цсйанчылары эизли сурятдя ярзагла тяъщиз едирди.

     Шащ щюкумяти тяряфиндян цсйаны йатырмаг цчцн эюндярилмиш гошун вя феодал дястяляри ийунун яввялиндя Зянъаны мцщасиряйя алдылар. Бабиляр гошунун илк щцъумуну дяф етдиляр. Ийунун сонунда цсйанчылар цзяриня йени гошун щиссяляри эюндярилди. Аьыр иткиляря бахмайараг, цсйанчылар мярдликля вурушурдулар. Бу дюйцшлярдя гадынлар бюйцк фядакарлыг эюстярирдиляр. 1850 ил декабрын сонунда Зянъан цсйаны амансызлыгла йатырылды.

     Бабиляр цсйаны мювъуд иътимаи мцнасибятлярдян, сийаси-инзибати гурулушдан наразы гцввялярин юлкянин капитализмя кечид дюврц яряфясиндя баш верян илк силащлы чыхышларындан иди. Бабиляр щярякатынын кцтлялярин ойанмасында, эяляъякдя юлкядя мювъуд гурулуша гаршы мцбаризянин эенишляндирилмясиндя чох бюйцк ящямиййяти олду.

     Бабиляр щярякаты мяьлуб едился дя, Иранда, еляъя дя Ъянуби Азярбайъанда Бабын тяряфдарларынын сайы щяля чох иди вя онун идейасы юзцня йени тяряфдарлар газанырды. Сонракы дюврлярдя бабилярин сайы ики милйону ютмцш вя бу щярякат йенийени чыхышлар цчцн юрняк олмушду.

     Ъянуби Азярбайъан 19 ясрин 2-ъи йарысында. Сосиал-игтисади щяйат. Ъянуби Азярбайъан, яввяллярдя олдуьу кими, Иранын ясас тахыл истещсалы вя сатышы базарларындан бири олараг галырды. Лакин хариъи базар цчцн нязярдя тутулмуш мящсуллар, о ъцмлядян тцтцн истещсалы эенишляндийиндян, тахыл якини сащяси азалмаьа башламышды.

     Торпагларын ясас щиссяси дювлятин мцлкиййятиндя иди. Халися адланан бу торпаглардан сямярясиз истифадя олундуьундан, 1886 илдя шащ щямин торпагларын сатылмасы щаггында фярман верди. Бу фярмандан сонра халися торпагларыны, ясасян, шащзадяляр, ханлар, рущаниляр вя б. алмаьа башладылар. Торпаьы якиббеъярян кяндлиляр ися йеня дя торпагдан мящрум идиляр. Онларын аз бир щиссяси хырдамалик кяндлиляр торпаг мцлкиййятиня малик иди. Кяндлилярин яксяриййяти якин сащялярини торпаьын сащибиндян феодалдан пайдарлыг ясасында иъаряйя эютцрцрдцляр. Кяндли торпагдан ялавя, беъярмя цчцн сащибкардан иш щейваны, якин аляти, тохум, суварма суйу вя с. дя алырды. Она эюря дя йыьылмыш мящсулун аз гала йарысындан чоху мящсул рентасы шяклиндя феодала чатырды. Бундан ялавя, кяндли торпаг сащибиня натура шяклиндя пай верир, бийара эедир вя башга мцкялляфиййятляр дашыйырды. Ясрин сонуна йахын бу мцкялляфиййятляр хейли артмышды. Феодаллар асылы кяндлилярин щавайы ямяйиндян тякъя чюл-тарла ишляриндя дейил, ейни заманда диэяр сащялярдя, о ъцмлядян тикинтидя, йол чякилмясиндя вя с. истифадя едирдиляр. Ири феодаллар бюйцк газанъ ялдя етмяк мягсядиля тахыл мющтякирлийи иля дя мяшьул олурдулар. Тахыл мющтякирлийинин амансызлыьы 1898 илдя Тябриз вя башга шящярлярдя ящалинин чыхышларына сябяб олмушду.

     Кяндлиляр дювлятя дя верэи верирдиляр. Бу дюврдя верэи юдяниши ъцзи дяйишикликля кющня верэи системи ясасында апарылырды. Дювлят верэиси, бир гайда олараг, торпаг сащибинин ялдя етдийи эялирдян дейил, щямин торпаглары якиб-беъярян пайдар кяндлилярин цмуми мящсулларындан алынырды. Дювлят кяндлилярдян мящсулун онда бири гядяр сабит торпаг верэиси алырды. Бундан башга кяндлиляр башпулу, йарымкючяри щяйат сцрян малдарлар щейванларын сайына эюря сяркялля вя отлаглара эюря гапыпулу вя с. верирдиляр. Бунунла бярабяр, кяндлиляр дювлят гаршысында бир сыра мцкялляфиййят, о ъцмлядян щярби мцкялляфиййят дашыйырдылар. Елатлар щярби хидмятя даща чох ъялб едилирди. Торпаг верэиси онлар цчцн, бир гайда олараг, щярби хидмятля явяз олунурду. Бу дюврдя Ъянуби Азярбайъан кяндиндя торпагсыз вя азторпаглы кяндлилярин сайы хейли чохалмышды.

     70–80-ъи иллярдян кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсалынын артмасы иля ялагядар дахили вя хариъи тиъарят дя эенишлянирди. Хариъи юлкяляря халча, шал вя с. сянайе маллары иля йанашы, памбыг, йун, бадам, хурма, дяри вя с. ихраъ едилир, явязиндя мануфактура мящсуллары, гянд вя с. эятирилирди.

     

    Ъянуби Азярбайъан кяндиня хариъи капитал, илк нювбядя рус капиталы мцхтялиф йолларла нцфуз едирди. Хариъи капитал нцмайяндяляри юлкядя кянд тясяррцфаты мящсулларынын алыныб-сатылмасы вя ихраъ едилмясини юз инщисарларына алмаьа чалышырдылар. Шащ щюкцмятинин 1891 илин мартында тцтцн вя тянбяки истещсалыны инэилис капиталисти Талботун инщисарына вермяси кяндлилярин мянафейиня тамамиля зидд иди. Игтисадиййата хариъи капитал гойулушу хариъи банклар васитясиля щяйата кечирилирди. Русийанын Иранда фяалиййят эюстярян “Иран щесаб-боръ банкы” йерли торпаг сащибляриня вя таъирляря, гисмян дя хырдамалик кяндлиляря боръ вермякля онлары юзцндян асылы вязиййятдя сахлайыр, борълар юдянилмядикдя ися бу шяхслярин ямлакыны яля кечирирди.

     19 ясрин сон рцбцндя Ъянуби Азярбайъан шящярляриндя иътимаи мцнасибятлярдя ясас ролу формалашмагда олан буржуазийа вя фящляляр ойнайырдылар. Ъянуби Азярбайъанда сянайе буржуазийасынын тяшяккцлц олдугъа лянэ эедирди. Чцнки юлкяйя хариъи капитал ахыны йерли сащибкарлыьа мане олур, йени сянайеиъарят мцяссисяляринин йарадылмасына имкан вермирди. Мяс., Щаъы Аббасяли вя Щаъы Рзанын ачдыьы ики чини габ заводу Русийа сащибкарларынын тязйиги нятиъясиндя баьланмыш вя онлара 130 мин тцмян мигдарында зяряр дяймишди. Йалныз тиъарят буржуазийасы аз-чох фяалиййят эюстяря билирди. Беля бир шяраитдя хариъи малларын юлкяйя ахынында васитячи рол ойнайан компрадор буржуазийасынын инкишафы цчцн даща чох имкан вар иди.

     Хариъи капиталын игтисади тязйигиня давам эятирмяк мягсядиля 19 ясрин 90-ъы илляриндя ири тиъарят буржуазийасынын нцмайяндяляри бирляшмяйя мейил эюстярирдиляр. 1897 илдя Тябриздя Щаъы Сейид Муртуза Сярраф тяряфиндян йарадылмыш вя 15 ил фяалиййят эюстярмиш “Еттещадиййя” ъямиййяти малиййя ямялиййаты иля мяшьул олан мцщцм вя йени бирлик иди.

     Ъянуби Азярбайъанда щям хариъи капитал, щям дя йерли буржуазийа нцмайяндяляринин ачдыглары сянайе мцяссисяляриндя фящлялярин сайы артырды. Бу йени сосиал зцмрянин щяйат сявиййяси ашаьы иди вя фящляляр алдыглары ямякщаггы иля долана билмирдиляр. Сянайе мцяссисяляриндя чалышан гадын вя ушаглар эцндя 10–15 шащы, кишиляр ися орта щесабла 20–30 шащы газанырдылар. Шящярлярдяки йохсулларын сайы кясбкарлыьа эялян кяндлилярин щесабына даим артырды. Йохсуллар шящярлярдя баш верян мцхтялиф характерли бцтцн чыхышларын фяал иштиракчысы олурдулар. Шящярлярдян хариъя кясбкарлыьа эедянлярин бир щиссясини мящз шящяр йохсуллары тяшкил едирди. Шящяр ящалисинин орта тябягясиня дахил олан хырда таъирляр, рущаниляр вя зийалылар щаким даиряляря гаршы чыхышларда фяал иштирак едирдиляр.

     

    Малдарлыьын инкишафы иля ялагядар йун тядарцкц, эюн-дяри истещсалы, халчачылыг, тохуъулуг эениш йайылмышды. Бу мящсуллар йа хаммал шяклиндя, йа да илкин емалдан кечдикдян сонра хариъя, ясасян, Русийайа ихраъ едилирди. 19 ясрин сон рцбцндян Иран игтисадиййаты эетдикъя даща чох хариъи базардан асылы олурду. Юлкядя сяняткар сехляри иля йанашы, онларла фящляси олан капиталист мцяссисяляри дя варды. Халча истещсалы капиталист инкишаф йолуна кечян сащялярдян иди. Азярбайъан халчалары Америка вя Авропа базарларында да сатылырды.

    Сяняткарлыьын бир сыра сащяляри фабрик мящсулларынын рягабятиня таб эятирмяйяряк тяняззцля уьрайырды.

     Тябриз, Ярдябил мащаллары, Араз чайынын бцтцн саь сащили бойунъа ящали ясас етибариля тахылчылыгла мяшьул олурду. Тахыл яйалятин баьчылыг вя малдарлыг иля мяшьул олан башга мащалларына вя Иранын диэяр вилайятляриня эюндярилирди. Ъянуби Азярбайъана ися Иранын ъянуб районларындан хына, хурма, тцтцн, дцйц вя с. эятирилирди.

     Бящс едилян дюврдя сяняткарлыг вя сянайе истещсалында мцшащидя едилян ъанланма шящярляря кясбкарлыьы артырмышды. Бу, шящяр ящалисинин чохалмасына сябяб олурду.

    Тябриз шящяри тиъарятдя мцщцм рол ойнайырды вя ясас тиъарят мяркязиня чеврилмишди. Бура карван йолларынын говшаьы иди. Ъянуби Азярбайъана Авропа юлкяляриндян тохуъулуг маллары, мяишятдя ишлянян габ-гаъаг, ярзаг мящсуллары эятирилирди. 19 ясрин сонларында Ъянуби Азярбайъанын идхалат вя ихраъатында Русийа мцщцм йер тутурду. Лакин Русийадан бурайа эятирилян нисбятян уъуз фабрик-завод мямулаты Азярбайъан дахилиндя бу нюв малларын истещсалына мянфи тясир эюстярирди. Русийайа гуру мейвя ихраъ олунурду. Тякъя 1896 илдя Русийайа бу ихраъын дяйяри тягр. 2 милйон рубл иди. Ъянуби Азярбайъан, демяк олар ки, Русийа сянайеси цчцн хаммал мянбяйиня вя сатыш базарына чеврилмишди.

     Ъянуби Азярбайъандан хариъя иш далынъа эедян кясбкарларын аз бир гисми Тцркийяйя, галанлары ися Ъянуби Гафгаза, ясасян, Шимали Азярбайъана, щямчинин Волгабойуна, Мяркязи Асийайа вя б. йерляря эедирдиляр. Сярщяд мащалларындан кясбкарлыьа эедянлярин сайы даща чох иди. Шимали Азярбайъанда якин вя мящсул йыьымында, суварма каналларынын тямизлянмясиндя, нефт мядянляриндя ян аьыр ишлярдя чалышанларын яксяриййяти ъянубдан эялян кясбкарлар иди. Онлар йерли фящля вя муздурлардан хейли аз мааш алырдылар.

     Ящалинин чыхышлары. Дювлят мямурларынын юзбашыналыьы, йерли аьаларын зцлмц, хариъи капитал нцмайяндяляринин тязйиги эениш халг кцтляляри ичярисиндя бюйцк наразылыьа сябяб олурду. Юлкядя вахташыры баш верян тябии фялакятляр (гураглыг, чяйирткя басгыны, епидемийалар вя с.) нятиъясиндя ящалинин эцзяраны писляширди. Ясрин сонунда бцтцн юлкядя сосиал зиддиййятляр зямининдя бязи шящяр вя кяндлярдя мцхтялиф характерли чыхышлар баш вермишди. Ъянуби Азярбайъанда кяндлилярин верэи вермякдян бойун гачырмалары, шикайят яризяляри йазмалары, силащсыз мцгавимят эюстярмяляри гейри-фяал мцбаризя формалары кими эениш йайылмышды.

     Ъянуби Азярбайъан шящярляриндя, хцсусиля Тябриздя ящали мювъуд идарячилийя, ясрин сонларында эениш йайылмыш мющтякирлийя гаршы даща фяал чыхыш едирди. Шящярлярдя аз-чох йайылмыш мцбаризя формасы яйалят, вилайят вя мащал башчыларына гаршы чеврилмиш чыхышлар иди. Беля чыхышлардан бири 1872 илдя Тябриз вилайятинин валиси Сащиб-Дивана гаршы чеврилмишди. Узун мцддят давам едян етиразлардан сонра, нящайят, 1881 илдя Тябриз ящалиси Сащиб-Диваны Ъянуби Азярбайъандан гова билди. Сонракы иллярдя дя бир чох беля чыхышлар баш вермишди.

     19 ясрин сонларында Тябриздя сырф гадын цсйанлары да баш вермишди. Бунлардан бириня Зейняб адлы йохсул бир гадын башчылыг едирди. О, халг арасында Зейняб паша кими мяшщур олмушдур. 1898 илин август-сентйабр айларында Зейняб паша гадынлары ятрафына топлайараг Тябриздя мющтякирлярин тахыл анбарларыны цзя чыхарыр вя тахылы ящалийя пайлайырды.

     Тябриз Иранда баш вермиш бцтцн чыхышларда юз апарыъы мювгейини сахламышды. Инэилис капиталисти Талбота гаршы йюнялмиш “Тянбяки цсйаны”нда да Тябриз щярякатын мцщцм мяркязляриндян бири иди. Тябриздя вя Ъянуби Азярбайъанын диэяр йерляриндя ящалинин гятиййяти нятиъясиндя Нясряддин шащ инэилис ширкятинин Ъянуби Азярбайъанда фяалиййятини дайандырмаьа мяъбур олду.

     Мядяниййят. Ъянуби Азярбайъанда илкин тящсили мяктябляр, орта вя али тящсили мядрясяляр верирди. Мядрясяляр тяк Тябриздя дейил, башга шящярлярдя – Хой, Урмийа, Ярдябил вя Мараьада да варды.

     19 ясрин 1-ъи йарысында Ъянуби Азярбайъанда тарихшцнаслыьа даир бир сыра ясярляр йазылмышдыр. Бу гябилдян Мящяммяд Рази Тябризинин (1808–69) “Зинят цт-тяварих” адлы салнамяси мцщцм ящямиййят кясб едир. Салнамядя Русийа–Иран мцнасибятляриндян бящс едиляркян Азярбайъан щаггында да мялуматлар верилир. М.Рази ана дилиндян башга яряб вя фарс диллярини дя мцкяммял билирди. О, ейни заманда йахшы хяттат вя истедадлы шаир иди.

     Мящяммяд Садиг Мярвязинин салнамяси “Ъащанара” адланыр. Бу салнамядя 1796–1826 иллярдя баш вермиш 30 иллик тарихи щадисяляр яксини тапмышдыр. Бурада Русийа–Иран арасындакы щярби ямялиййатлара даир мараглы мялуматлар верилмишдир.

     Ябдцрряззаг Дцнбулинин (1762– 1827/28) “Щюкмдарын шанлы ишляри” адлы ясяри хцсуси мараг доьурур. Я.Дцнбулинин бу ясяри 1826 илдя Тябриз мятбяясиндя ишыг цзц эюрмцшдцр. “МяасириСултаниййя”дя Гаъар тайфаларынын тарихи кюкляриндян, ЫЫ Шащ Аббасын онлары Мярвя, Эянъяйя вя Иранын мцхтялиф бюлэяляриня кючцрмясиндян, Аьа Мящяммяд шащ Гаъарын щяйатындан, Фятяли шащын тахта чыхмасындан бящс олунур.

    Я.Дцнбулинин ясяриндя Азярбайъана даир гиймятли мялуматлар верилир.

     19 ясрин 1-ъи йарысында шифащи халг ядябиййатында ашыг йарадыъылыьы хцсуси йер тутурду. Ъянуби Азярбайъанын Гарадаь вя диэяр мащалларында ашыг Ъамал вя б. ашыг поезийасы янянялярини давам етдирирдиляр.

     Щямин дюврдя йашайыб-йаратмыш эюркямли шаирлярдян бири дя Щейран ханым (18 ясрин сонлары–19 ясрин 60-ъы илляри) олмушдур. Щейран ханым юз ясярлярини Азярбайъан вя фарс дилляриндя йазмышдыр. Онун ирсиндян 4500 бейтлик диваны дюврцмцзя гядяр эялиб чатмышдыр.

     Шимали Азярбайъандан фяргли олараг, Ъянуби Азярбайъанда милли мядяниййятин инкишафында фарс дилинин ящямиййяти галмагда иди. Йаранмагда олан йени зийалылар нясли, щятта щяйатынын чоху Ирандан кянарда – Мисирдя, Тцркийядя, Ъянуби Гафгазда кечян йазычылар да (З.Мараьайи, Я.Талыбов) фарс дилиндя

    йазыб йарадырдылар. Иранын щаким даиряляринин фарс дили иля бярабяр, Азярбайъан дилини рясми дил кими етираф етмяляриня бахмайараг, тядрис фарс дилиндя апарылырды. Йени зийалылар Шимали Азярбайъандан фяргли олараг, Ъянубда доьма дилин бядии ядябиййатда, мятбуатда, публисистикада щаким диля чеврилмяси уьрунда ардыъыл мцбаризя апармырдылар.

     19 ясрин 2-ъи йарысында Ъянуби Азярбайъанда маариф системинин инкишафында мцщцм ирялиляйишляр дя баш верирди. 1869 илдя Тябриздя “Мядрясейе-Насири” адлы мяктяб ачылды. Бунун ардынъа 1877 илдя Тябриз Дарцлфцнуну (Тябриз Университети) тясис едилди. 1878 илдя Урмийада Али Тибб Мяктяби фяалиййятя башлады.

     Бу дюврдя тякъя Ъянуби Азярбайъанын дейил, бцтцнлцкдя Иранын маариф системинин инкишафында Мирзя Щясян Рцшдиййянин мисилсиз хидмятляри олмушдур. М.Щ.Рцшдиййя дюврцн мцтярягги тялим-тярбийя цсулларыны юйряниб, Иранда йаймаг мягсядиля 19 ясрин 80-ъи илляриндя Гафгаза эялмиш, 1883 илдя Иряванда азярбайъанлылар цчцн йени типли (“цсулиъядид”) мяктяб ачмышды. 1887 илдя Тябризя гайыдан Рцшдиййя бир ил сонра бурада “Дябистан” адлы илк цсули-ъядид мяктябини тясис етди. Йаратдыьы мяктябляр цчцн чохлу дярсликляр, о ъцмлядян “Вятян дили”, “Ана дили” дярсликлярини йазмышды. Рцшдиййянин габагъыл тялим цсулу Иранда эениш йайылырды. О, мяктябдя сабит дярс саатларыны мцяййянляшдирмиш, кющня мяктяблярдя ясас “тярбийя” васитяляриндян бири олан чубуг вя фалагга иля ъязаландырмаьа сон гоймушду. Бцтцн бунлар маариф тарихиндя бюйцк йениликляр иди вя Рцшдиййяйя “Иран маарифинин атасы” кими ябяди шющрят газандырмышдыр.

     Ъянуби Азярбайъанда мятбуат тарихи Мирзя Салещин 1837–38 иллярдя аз мцддятдя няшр етдийи гязет нязяря алынмазса, 19 ясрин 2-ъи йарысындан башлайыр. Бурада илк гязет фарс дилиндя няшр олунан “Азярбайъан” гязетидир. Гязет 1858 илдя Тябриздя щюкцмятин рясми органы кими чап олунмушдур.

     80-ъи иллярдян башлайараг иътимаи фикри якс етдирян гязетлярин чыхмасы Ъянуби Азярбайъан мятбуаты тарихиндя мцщцм щадися олду. 1880 илдя “Тябриз” вя 1884 илдя “Мядяниййят” адлы гязетляр няшря башлады.

     Иранда сюз вя мятбуат азадлыьы олмадыьындан мцтярягги нашир вя иътимаи хадимляр юз гязетлярини хариъдя чап етдирмяйя мяъбур идиляр. Беля мцщаъир мятбуатын нцмуняляри Истанбулда няшр олунан “Яхтяр” (“Улдуз”) вя “Шащсевян” гязетляри иди. 1875 илдян няшр олунан “Яхтяр” гязети фяалиййятини 20 илдян артыг давам етдирмиш, Йахын вя Орта Шярг юлкяляриндя эениш шющрят газанмышды. Онун нашири вя редакторлары Азярбайъанын эюркямли алим вя истедадлы публисистляри Мящяммяд Тащир Тябризи вя Мирзя Мещди Яхтяр иди. Сатирик истигамятли “Шащсевян” гязети 1888 илдян эюркямли Азярбайъан маарифчиси Я.Талыбов вя щямфикирляри тяряфиндян няшр едилирди. Иранда истибдад режиминин ифшасында вя иътимаи-демократик фикрин инкишафында бу гязетлярин мцяййян хидмяти олмушдур.

     

     

    Йаранмагда олан маарифчи ядябиййат халгын аьыр эцзяраныны, яънябилярин аьалыьыны, халг чыхышларыны якс етдирир, маарифчилик идейаларыны йайырды. Ашыг йарадыъылыьындан гидаланан поезийа, бир гайда олараг, Азярбайъан дилиндя йарадылырды. Бядии ясярляриндя милли азадлыг идейаларыны эениш тяблиь едян Щаъы Мещди Шцкущи (1829–96), Мяммядбаьыр Халхали (1829–1901), Мирзя Яли хан Ляли (1845–1907) вя Щейран ханым кими шаирлярин йарадыъылыьына реалист мейилляр хас иди. Мяммядбаьыр Халхали “Тцлкцнамя” ясяриндя иътимаи зцлм вя ядалятсизлийи, ъямиййятдяки сосиал зиддиййятляри сатира атяшиня тутурду. Щаъы Мещди Шцкущи ясярляриндя ъямиййятин гцсурларыны, щаким даирялярин юзбашыналыьыны ифша етдийиня эюря тягибляря мяруз галмыш вя узун

    мцддят вятяниндян айры йашамаьа мяъбур олмушду. О, Ъянуби Азярбайъан ядябиййатында Гараъадаьи вя Нябатинин янянялярини давам етдирмишдир. Мирзя Яли хан Ляли йарадыъылыьында халгын миллиазадлыг мцбаризяси эениш якс олунмушдур. Ъянуби Азярбайъанын ян эюркямли сималарындан бири Мирзя Ябдцррящим Талыбов (1834–1911) олмушду. О, маарифчи, алим вя йазычы кими шющрят газанмышды.

     

    Щаъы Мещди Казым

    Щаъы Мещди Казым Кузячи (Кузеконани)  Мяшрутя щярякатынын фяалларындан, Сяттарханын  йахын силащдашларындан бири олмушдур.  Ачыг фикирли таъир олан Щаъы Мещди вятянин вя халгын азадлыьы уьрунда 20 ясрин яввялиндян мцбаризя  мейданына атылмыш вя бу йолда малыны, ъаныны беля ясирэямямишди.  О, щяля Мяшрутя щярякатынын яряфясиндя  (1903–04 иллярдя) Тябриз ящалисинин режим  ялейщиня баш вермиш етираз щярякатында юзцнц юндярлярдян бири кими эюстярмишди. Щаъы Мещди Кузячинин мцбаризлийи, вятяня, халга баьлылыьы вя Сяттархана  сонсуз сядагяти Мяшрутя дюврцндя юзцнц даща айдын эюстярмишдир. Щямин дюврцн тарихини  йазанлар гейд едирляр ки, Тябризин дцшмян тяряфиндян мцщасирядя сахланылдыьы 2 ай ярзиндя Щаъы Мещдинин еви мцдафия вя щцъум  планларынын щазырландыьы гярярэащ иди.

     19 ясрин 2-ъи йарысында Шимали вя Ъянуби Азярбайъан арасында мядяни ялагялярин эцълянмясиндя М.Ф.Ахундзадянин бюйцк ролу олмушдур. Онун фялсяфи бахышлары, бядии вя публисистик йарадыъылыьы Ъянуби Азярбайъанын Я.Талыбов, З.Мараьайи вя бир сыра башга эюркямли йазычы вя мядяниййят хадимляринин дцнйаьюрцшц вя йарадыъылыьына эцълц тясир эюстярмишдир. Онун билаваситя тясири иля Ъянуби Азярбайъанда илк драм ясярляри йазылырды (Мирзаьа Тябризинин пйесляри). 19 ясрин 70-ъи илляриндя М.Ф.Ахундзадянин комедийаларынын фарс дилиня тяръцмя олунмасы орада театр сянятинин инкишафына ящямиййятли тясир эюстярди.

     Ъянуби Азярбайъан 20 ясрин яввялляриндя. Ъянуби Азярбайъан Иран ингилабы (1905–11) яряфясиндя. Ингилабын башланмасы. Тябриз цсйаны. 20 ясрин башланьыъында кяндлярдя феодал истисмарынын шиддятлянмяси, юлкянин Русийа вя Инэилтярянин йарыммцстямлякясиня чеврилмяси, сосиал таразлыьын позулмасы вя с. Иранда, о ъцмлядян Ъянуби Азярбайъанда наразы гцввялярин сайыны хейли артырмышды. Ингилаб яряфясиндя Ъянуби Азярбайъан кяндляриндян газанъ далынъа тякъя Русийайа, хцсусиля Шимали Азярбайъана эедян 300 мин кясбкар бу наразы гцввялярин бир щиссяси иди.

     1905 илдя Тябриздя вя диэяр шящярлярдя чыхышлар баш верди. Декабрын 12-дя Тещранда бцтцн тиъарят йерляри баьланды. Бунун ардынъа таъир вя сяняткарларын, милли буржуазийа нцмайяндяляринин, демократик рущлу рущанилярин мцгяддяс йерлярдя бястя отурмасы иля Иранда ингилаб башланды. Тещранла йанашы Тябриздя, Ярдябилдя, Хойда, Зянъанда вя диэяр шящярлярдя дя базар вя дцканлар баьланды. Ингилаб иштиракчыларынын ясас тялябляри мяълис чаьырылмасы, хариъи мямурларын тутдуглары вязифяляриндян кянар едилмяси, онларын юлкядян говулмасы вя с. ибарят иди.

     1906 ил августун 5-дя шащ конститусийа щаггында фярман вердикдян сонра мяълися сечкиляр елан едилди. Халг бяст йерлярини тярк етди, базар-дцканлар ачылды. Лакин тезликля халг алдадылдыьыны баша дцшдц. Сентйабрын 20-дя бир дястя рущани Тябриздя инэилис консуллуьунда бястя отурду. Фящля, сяняткар, таъир, милли буржуазийа, хырда вя орта рущаниляр, шящяр йохсуллары, мцяллим вя шаэирдлярдян ибарят минлярля адам ися Тябризин “Самсам хан” мясъидиндя бястя отурду, галан щисся мясъидин ятрафында топланды. Бястя отуран 600 няфярдян чох адамын андичмя мярасими кечирилди. Эизли сийаси ъямиййятляря дахил олан ири таъирляр хярълярин аьырлыьыны юз цзярляриня эютцрдцляр. Шящярдя тятил, митинг вя етираз нцмайишляринин арасы кясилмирди. Сентйабрын 29-да шащ щюкумятинин Тябризя эюндярдийи ъавабда Азярбайъандан мяълися нцмайяндяляр сечилмяси цчцн тезликля сечкиляр кечириляъяйи хцсуси олараг гейд едилирди. Халгын иртиъа цзяриндя бу илк гялябясинин тякъя Азярбайъанда дейил, бцтцн Иранда ингилаби щярякатын инкишафы цчцн ящямиййяти олду. Тябриздяки сентйабр щадисяляри ясас ганунун гябул олунмасына вя мяълисин ачылмасына кюмяк етди.

     Эюстярилян щадисялярдя Тябриздя щяля ингилабдан бир ил яввял йаранмыш “Иътимаиййуне-амиййун” (“Мцъащид”) сосиал-демократ групу мцщцм рол ойнады. 1905–11 илляр ингилабы дюврцндя Тябриз тяшкилаты вя онун “Эизли мяркяз” адланан рящбяр органы эениш фяалиййят эюстярди. “Эизли мяркяз”ин цзвляриндян Яли Мцсйе, Щаъы Яли Давафуруш, Щаъы Рясул Сядягйаны вя б. хцсуси фядакарлыг эюстярирдиляр. Ингилабын башланьыъындан сонунадяк Ъянуби Азярбайъанда щяряката рящбярлик етмиш “Эизли мяркяз” бцтцн демократик гцввяляри бирляшдирмяк вя силащландырмагда мцщцм ишляр эюрмцшдцр .

     Щейдяр Ямиоьлу

    Мяшрутя щярякатынын гарталы, Сяттарханын  йахын силащдашларындан бири дя Щейдярхан Яфшар (Щейдяр Ямиоьлу) олмушдур. Щейдяр Ямиоьлу 1880 илдя Ъянуби Азярбайъанын гярб бюлэясиндя  йерляшян Сялмас шящяриндя анадан олмушдур. О, ибтидаи вя орта тящсилини доьма Сялмасда, али тящсилини ися Гафгазда алдыгдан сонра енерэетика мцщяндиси  ихтисасына йийялянмишдир вя бир мцддят Бакыда мцщяндис ишлямишдир. Парчаланмыш вятян, йадлар тапдаьына  дцшмцш халгынын аъы талейи Щейдяри, юзцнцн йаздыьына эюря, чох еркян, 15–16 йашындан дцшцндцрмцш вя ону мцбаризя мейданына чякмишди. О, мцбаризя мяктябини щяля тялябя оларкян Бакыда, Тифлисдя вя Батумда кечмишдир. Буранын ингилаби мцщити Щейдяр Ямиоьлунун эяляъяк щяйаты вя мцбаризясиня истигамят вермишдир.

     1906 илин сентйабрында Тябриздя мяълися сечкиляр башланды. Бу мягсядля щярякат башчыларындан янъцмян (шура) сечилди. Шурайа мцхтялиф тябягялярдян Щаъы Мещди Кузячи (Кузеконани), Мир Щашым, Мирзя Щцсейн Ваиз вя б. сечилдиляр. Мцхтялиф адларла фяалиййят эюстярмиш бу шура даща чох “Азярбайъан яйалят шурасы” кими танынмыш вя яйаляти идаря едян щакимиййят органы вязифясини дашымышдыр. Шуралар Ъянуби Азярбайъанын Урмийа, Ярдябил, Мараьа, Сялмас, Маку, Зянъан, Халхал вя б. шящярляриндя дя йарадылды. Ъянуби Азярбайъанда фяалиййятя башлайан бу шуралар ингилаб дюврцндя йерлярдя гайда-ганун йарадылмасында, кющня щакимиййят идаряляринин дяйишдирилмясиндя мцщцм ишляр эюрдц.

     Азярбайъан яйалят шурасынын щакимиййят органы кими фяалиййят эюстярмясиндя “Эизли мяркяз” мцщцм рол ойнамышдыр. Щяр ики органын ялбир иши вя щяряката бирэя рящбярлийи нятиъясиндя ингилабын силащлы гцввяси олан мцъащид дястяляри тяшкил едилмишди. Бу дястяляр фящляляр, шящяр йохсуллары, сяняткарлар, хырда буржуазийа вя кяндлилярдян ибарят иди.

     Мяълися нцмайяндялярин сечкиси Тябриздя нойабрын 5-дя, Азярбайъанын галан йерляриндя ися декабрын яввялляриндя баша чатдырылды.

     1906 ил декабрын 30-да юлцм йатаьында олан Мцзяффяряддин шащ [1896–1907] конститусийаны имзалады. Лакин 1907 ил йанварын 19-да тахта чыхмыш Мящяммядяли шащ [1907–09] атасынын имзаладыьы конститусийаны танымады. Бу хябяр Тябриздя щярякатын эенишлянмясиня тякан верди. 1907 ил февралын 8-дя Тябриздя “Эизли мяркяз”ин башчылыьы иля Иран ингилабы дюврцндя илк силащлы цсйан баш верди. Щямин эцн бцтцн дювлят идаряляри, казарма вя ъяббяханалар яля кечирилди. Яйалят валиси вя башга дювлят нцмайяндяляри щябс олундулар. Шящярдя щакимиййят яйалят янъцмянинин ялиня кечди вя цсйанчыларын конститусийа иля баьлы тялябляри шаща чатдырылды. Август айында шащ Азярбайъана йени вали тяйин етди. Бу ися Тябриздя вя вилайятлярин чохунда икищакимиййятлилийин йаранмасына сябяб олду.

     Азярбайъан нцмайяндяляринин Тещрана эялмяси иртиъа иля демократик гцввяляр арасындакы гаршыдурманы даща да кяскинляшдирди. Азярбайъан нцмайяндяляринин фяалиййятя башламасы иля мяълисин ишиндя ъанланма вя юлкядя ингилаби щярякатда йцксялиш йаранды. Нцмайяндялярин иряли сцрдцйц тялябляр шащ тяряфиндян рядд едилди. Лакин Тябриз вя Тещран, еляъя дя юлкянин бир чох йерляриндя ингилабчыларын чыхышлары нятиъясиндя шащ тялябляри гябул етмяйя мяъбур олду. 1907 илин февралында мятбуат йазырды ки, “Иранда ингилабын мяркязи, щятта юз шяртлярини Тещран парламентиня диктя едян Тябриздир”.

     Бу айларда тябризлиляр бир чох уьурлар ялдя етдиляр. Бунлардан ян мцщцмц Азярбайъан яйалят шурасынын щакимиййят органына чеврилмяси иди. Бу шура юз нцмайяндялярини Ъянуби Азярбайъан вилайят вя мащалларына, о ъцмлядян Ярдябиля, Мараьайа, Макуйа эюндярди.

     Яйалятдя щакимиййятин демократикляшмяси маариф вя мядяниййят сащясиндя дя бир сыра йениликляря сябяб олду. Ъянуби Азярбайъанын йалныз ири шящярляриндя (Тябриз, Урмийа, Мараьа, Ярдябил) дейил, вилайят мяркязляриндя дя йени мяктябляр ачылды.

      Азярбайъан яйалят шурасы вя Тябриз сосиал-демократ тяшкилатынын силащлы дястяляри Тябриз цзяриня йерийян яксингилаби гцввялярин гаршысыны алмаьа мцвяффяг олду. Шящярдя кечирилян митинглярдя илк дяфя олараг Мящяммядяли шащын тахтдан салынмасы тяляби иряли сцрцлдц.

     Тябриз ящалисинин бир айлыг инадлы мцбаризяси нятиъясиндя Иран мяълиси бир сыра демократик гярарлар гябул етди. Тябризлилярин ян бюйцк уьуру ися конститусийанын гябул едилмяси иди. Демократик щярякатын гаршысыны ала билмяйяъяйини эюрян шащ 1907 ил октйабрын 7-дя гануна ялавяляри имзаламаьа мяъбур олду.

     

     

    Шащ режими 1908 илин май–ийун айларында мяркяздя ингилаба гаршы йенидян щцъума кечди. Ийунун 23-дя шащын бирбаша эюстяриши иля Ирандакы казак бригадасынын командири, рус полковники Лйахов мяълисин вя пайтахтдакы Азярбайъан шурасынын биналарыны топ атяшиня тутду. Нятиъядя мяълис даьыдылды, ингилабчылара диван тутулду. Бунунла да пайтахтда яксингилаби чеврилиш щяйата кечирилди. Иранда конститусийа тяряфдарларына вя демократик гцввяляря диван тутулурду, вилайятлярдя шуралар даьыдылырды. Щямин щадисялярля ейни вахтда “Исламиййя” шурасында топлашан иртиъачы гцввяляр Тябриздя ингилабчылар цзяриня щцъума кечдиляр. Яксингилабын амансыз тядбирляриня бахмайараг, Ъянуби Азярбайъанын бир чох шящярляриндя вилайят шуралары, демократик тяшкилатлар фяалиййятлярини давам етдирирдиляр. Тябриздя ися щярякат даща йцксяк пилляйя галхды. Бурада яйалят шурасы, Тябриз сосиал-демократ тяшкилаты вя шящярин мящялли шуралары гяти дюйцшляря щазырлашырдылар. Ъянуби Азярбайъан Иран ингилабынын мяркязиня чеврилди.

     Ъянуби Азярбайъан Иран ингилабынын мяркязи кими. Тещранда яксингилаби чеврилиш эедишиндя ингилаб дцшмянляри ийунун 23-дя Тябриздя яйалят шурасына, мцъащид гцввяляринин йерляшдийи мяркязляря щцъума кечдиляр. Щцъумда иртиъачы феодал сцвари дястяляри вя казак бригадасы щиссяляри иштирак едирдиляр. Ингилабчы гцввялярин кяскин мцгавимятиня бахмайараг, гараэцрущчу дястяляр шящярин бир нечя мящяллясини яля кечиря билдиляр. Мцъащид мяркязляри Тябризин айры-айры мящялляляриндя мющкямляндиляр. Тябриздян ахан Мейдан чайынын саьында йерляшян варлы мящялляляри яксингилабчыларын, сол сащил ися ингилаб дястяляринин ялиндя иди. Тябриз цсйаны яслиндя вятяндаш мцщарибясиня чеврилмишди. Сол сащилдяки Ямиряхиз мящялляси ися Сяттарханын башчылыг етдийи фядаи дястяляринин ъямляшдийи алынмаз галайа чеврилмишди. Яксингилаби щцъумлары мярдликля дяф едян диэяр бир дястя Баьырханын башчылыьы алтында дюйцшцрдц.

    Ингилаба садиг галан фящляляр, шящяр йохсуллары вя орта тябягяйя мянсуб сяняткарлар, хырда буржуазийа, дювлят гуллугчулары, зийалылар вя б. иди. Онлар он бир ай дцшмяня гаршы мярдликля вурушдулар. Бу гейри-бярабяр дюйцшлярдя азярбайъанлылар ичярисиндя Сяттархан вя Баьырхан кими мисилсиз шцъаятли халг сяркярдяляри йетишмишди. Сяттархан юз силащдашлары Баьырхан, Щцсейнхан вя б. иля бирликдя Тябризин он бир айлыг мцдафиясиндя бюйцк щцняр эюстярди.

     

     

    Ийулун 1-дян башлайараг шащын ямри иля щюкумят сцвариляри вя Иранын щяр тяряфиндян айры-айры феодалларын силащлы гцввяляри Тябриз цзяриня эюндярилди. Тябризин юзцндя дя иртиъа гцввяси баш галдырды.

    Сяттархан дястяляринин йерляшдийи мювгеляря арамсыз щцъумлар башланды. Тябризин хариъи алямля ялагяси кясилди. Аз сонра шящярдя аълыг башлады. Бир чох мящялляляр Рящим ханын дястясиня гаршы мцгавимяти дайандырды. Шящярин чох щиссясиндя аь байраглар галдырылды. Тябризин йалныз бир мящялляси аь байраг галдырмамышды. Сяттарханын башчылыг етдийи силащлы дястя мцгавимяти давам етдирирди.

     1908 ил ийулун 18-дя Сяттархан ингилабын тарихиндя дюнцш йарадан бир фядакарлыг етди. О, кичик дястяси иля щцъума кечяряк, Тябризин мяркяз щиссясини бцтцн аь байраглардан тямизляди вя онларын йериня ингилаб рямзи олан гырмызы байраглар санъды. Тябриз ингилабчыларынын эюстярдийи бу ряшадят цсйанчылары рущландырды. Онларын сыралары сцрятля артмаьа башлады. Сяттархан, Яли Мцсйе, Баьырхан, Щаъы Яли Давафуруш вя Мир Щашым хандан ибарят щярби шура йарадылды. Сяттарханын башчылыг етдийи бу щярби шура Тябриз цсйанында кюклц дяйишиклик етди.

     Тябризин дюрд ай давам едян мцдафияси дюврцндя арамсыз щцъумлар едян дцшмян гцввяляри чохлу иткиляр веряряк эери чякилмяйя мяъбур олдулар. Шащ август айында Тябриз цзяриня 40 мин няфярлик гошун щиссяляри эюндярди. Сяттарханын халга мцраъиятиндян сонра Тябризин мцдафиячиляринин сайы 20 мин няфяри кечмишди.

     1908 илин сентйабрында дюйцшлярдя газанылан уьурлардан сонра цсйанчылар мцдафиядян якс-щцъума кечдиляр. Октйабрын 12-дя иртиъа гцввяляри гачмаьа цз гойдулар. Бцтцн шящяр яксингилабчылардан тямизлянди вя ал байраглара бцрцндц.

     Бу, цсйанчыларын Иранын иртиъа гцввяляри цзяриндя бюйцк гялябяси иди. Гялябянин газанылмасында Сяттарханын мисилсиз хидмятляри олмушду. Тябризин мцдафиясиндя Баьырхан чох ямяк сярф етмишди.

    Халг Сяттарханы “Сярдари-милли”, Баьырханы ися “Салари-милли” адландырды. Аз сонра Азярбайъан янъцмяни юз гярары иля бу адлары рясмиляшдирди.

     Сентйабр–октйабр айларында Тябриздя газанылмыш гялябянин хябяри Азярбайъанын, демяк олар ки, бцтцн вилайятляриня йайылды. Яйалят шурасы вя сосиал-демократ тяшкилатынын эюндярдийи йени-йени фядаи дястяляринин Сяттархан мцъащидляриня гошулмасы нятиъясиндя 1908 илин нойабр–декабр вя 1909 илин йанвар айында, Маку истисна олмагла, Азярбайъанын бцтцн гярб вилайятляри (Сялмас, Мараьа, Урмийа, Ъулфа вя с.) яксингилабчылардан тямизлянди. Демократик щакимиййят бяргярар едилди. Азярбайъанын шярг вилайятляриндя ися иртиъайа гаршы етиразлар башланды.

     

    Сяттархан

    Яфсаняви гящрямана чеврилмиш Сяттархан  1867 илдя Гарадаьда хырда таъир аилясиндя анадан олмушдур. Атасы Щаъы Щясян вя бюйцк гардашы  Исмайыл азадлыгсевяр шяхсляр кими щюкумят мямурларынын даим тягиб вя тящдидляриня мяруз галырдылар. Гардашы Исмайылын юлдцрцлмяси Сяттарда мцтлягиййятя гаршы нифрят щиссини даща да дяринляшдирмиш, ону мювъуд гурулуша гаршы барышмаз етмишди. Халг щюрмят яламяти олараг она “Сяттархан” адыны вермишди. 1908 илин яввялляриндя Тябриз сосиалдемократ  тяшкилатынын тяшяббцсц иля Сяттархан йашадыьы Ямиряхиз мящяллясинин мцъащидляриня башчы тяйин олунмушду

     Мяшрутя ингилабы дюврцндя, хцсусиля 1908 илин ийун чеврилишиндян сонра Тябриз ингилабчыларына хариъи юлкялярдян, илк нювбядя Гафгаздан, ясасян, Шимали Азярбайъандан, Орта Асийадан, еляъя дя Османлы дювлятиндян вя башга йерлярдян дюйцшлярин талейиндя щялледиъи ящямиййяти олан йардымлар едилмишди. Илк йардымы Гафгаз, Орта Асийа вя Волгабойунун сянайе мяркязляриндя чалышан Ъянуби Азярбайъандан олан иранлы фящляляр эюстярмишдиляр. Гафгаз ингилабчылары щярби сурсатла дястя-дястя Тябризя эетмяйя башладылар. Бу ишдя Бакы вя Тифлисдя йарадылмыш йардым комитяляри, “Иътимаиййуне-амиййун” тяшкилатлары мцтяшяккил фяалиййят эюстярирдиляр. Мцхтялиф шящярлярдя эедян дюйцшлярдя Ъянуби Гафгаздан хейли ингилабчы иштирак едирди.

    Тякъя Тябризя 800 няфяр кюнцллц йолланмышды. Щямин иллярдя Бакыда няшр едилян “Иршад”, “Щяйат”, “Тазя щяйат” вя диэяр гязетляр, “Молла Нясряддин” журналы Иран ингилабына бюйцк мяняви йардым эюстярирди.

     Шимали Азярбайъан варлыларынын бир гисми Иран ингилабына йардым эюстярмякдян чякинмирди. Азярбайъан буржуазийасынын нцмайяндяляриндян Щ.З. Таьыйевин, щабеля Теймурханшурадан Н.Мцтяллибовун Иран ингилабына йардым олараг бюйцк мигдарда пул вясаити вя силащ эюндярмясини Русийанын Ирандакы рясми нцмайяндяляри хцсуси олараг гейд едирдиляр. Орта Асийанын Ашгабад, Бухара, Сямяргянд вя б. шящярляриндя мяскунлашмыш мцхтялиф пешя сащибляри олан иранлыларын 1908 илин йазында йаратдыглары шуралар эизли шякилдя Красноводскдан Бакыйа, орадан да Тябризя вя Ряштя щярби лявазимат эюндярирдиляр.

     1908 илин ийун айында Истанбулда тяшкил едилян “Янъцмяне-сяадяте иранийан” (Иранлыларын сяадят шурасы), Лондонда, Парисдя вя Авропанын башга пайтахтларында мяшрутяйя кюмяк мягсядиля йарадылан комитяляр дя Тябриз цсйанчыларына пулла вя силащла йардым эюстярирдиляр.

     

    Сяттархан Сярдари-Милли:

    “Азярбайъан халгы щеч бир заман хариъи дювлятлярин байраьы алтына сыьынмайаъагдыр.”

     Беляликля, Тябриз ингилабчыларынын, хцсусиля Сяттарханын силащлы дястясинин фядакарлыьы вя хариъдяки мяслякдашларынын вахтында эюстярдийи йардым нятиъясиндя Ъянуби Азярбайъанын яксяр бюлэяляриндя, хцсусиля Тябриздя иртиъа цзяриндя гялябя чалмаг мцмкцн олду.

     Гялябянин тясириля юлкянин пайтахты Тещранда, еляъя дя бир чох яйалятдя конститусийа тяряфдарлары щярякятя эялдиляр. Иранда ингилаби иш йенидян ъанланды. Ингилабчылары юз ардынъа апаран тябризлиляр йерлярдя йарадылмыш “Сяттар комитяляри” васитясиля вилайятлярдя цсйанчылара билаваситя йардым эюстярирдиляр. 1909 илин йанварында цсйанчылар Исфащанда уьур газандылар. Гаршыда Тещрана щцъум планы дурурду. Щцъумун щазырланмасы вя щяйата кечирилмяси щаггында Сяттархан исфащанлылар вя ряштлилярля данышыглар апарырды. Мяркязи Тещран щюкумяти ифлиъ вязиййятиня дцшдцйцня эюря, Иранын бир чох яйалят вя вилайятляри шащ щакимиййятини танымыр вя юз нцмайяндялярини сечяряк Тябризя эюндярирдиляр.

     Иранда ингилаба гошулан диэяр яйалят вя вилайятляр Азярбайъана, онун ясас шящяри Тябризя ингилабын сийаси вя мяняви мяркязи кими бахмагла йанашы, онун яйалят шурасыны юлкянин йеэаня щакимиййят органы кими гябул едирдиляр. Бу етимада архаланан Сяттархан шаща эюндярдийи ултиматум сяъиййяли телеграмларда конститусийанын бярпасы, щярякат иштиракчыларына яфви-цмуми верилмяси вя с. кими тялябляр иряли сцрцрдц. Амма шащ Ъянуби Азярбайъана, илк нювбядя Тябриз цзяриня йени-йени дястяляр эюндярмякдя давам едир, Сяттархан вя Баьырхана гаршы фитнякар тядбирляр планлашдырырды.

     1909 ил йанварын сонунда Тябриз шящяри йенидян яксингилаби гцввяляр тяряфиндян мцщасиряйя алынды. Шиддятли дюйцшляр башланды. Шащ режиминин Тябриз цзяриня эюндярдийи бцтцн силащлы гцввялярин щцъумларыны сайъа аз олан ингилабчылар уьурла дяф едяряк бюйцк гящряманлыглар эюстярирдиляр. Лакин мцщасирядя олан Тябриздя аълыг башламышды. Беля аьыр бир вахтда Инэилтяря иля ялбир олан чаризм Иранын хариъи тябяялярини горумаг

    бящанясиля апрелин 25-дя Ъянуби Азярбайъана гошун йеритди. Лакин Тябриз сосиал-демократ тяшкилаты вя яйалят шурасынын гярарына эюря, чар гошунлары иля тоггушмаг мцъащидляря гадаьан едилди. Чар гошунлары Тябризя чатандан сонра шащ гошунлары шящярдян узаглашдылар вя дюйцшляр дайандырылды. Май айынын яввялляриндя чар ясэярляри Тябриздя мцъащидляри тярк-силащ етмяйя башладылар.

     Чар щюкумяти Азярбайъана гошун йеритдикдян сонра Иранын Эилан вя Исфащан вилайятляриндя ингилаби гцввяляр айаьа галхды. Онлар Тещран цзяриня йерийяряк пайтахты яксингилаби гцввялярдян азад едя билдиляр.

     1909 ил ийулун яввялиндя Мящяммядяли шащ деврилди, онун 14 йашлы оьлу Ящмяд шащ [1909–25] елан олунду. Конститусийа йенидян бярпа едилди.

     1909 илин йазында Азярбайъанын бязи шящярляриндя чар гошунларынын йерляшдирилмясиня, бир сыра якс-ингилаби тядбирлярин щяйата кечирилмясиня бахмайараг Урмийа, Мярянд, Мийаня, Халхал, Сяраб, Астара вя диэяр йерлярдя конститусийайа уйьун олараг шураларын щакимиййяти бярпа едилди.

     Мяркязи щюкумят Инэилтяря вя чар Русийасынын тящрики иля мцъащидляря башчылыг едян Сяттархан вя Баьырханы Тябриздян чыхармаьа чалышырды. Бу мягсядля 1910 ил мартын 11-дя дахили ишляр назири Сяттарханы Тещрана чаьырды. Яввялъя Сяттархан Тещрана эетмякдян имтина ется дя, бюйцк дювлятлярин ган тюкмяйя щазырлашдыглары хябярини ешитдикдян сонра Тябриздян чыхмаьа разылыг верди.

     1910 ил мартын 19-да Тябриздя бцтцн базарлар, дювлят идаряляри, мяктябляр, мцяссисяляр баьланды, минлярля мцъащид вя б. Сяттархан вя Баьырханы тянтяня иля йола салдылар. Апрелин 15-дя 100 няфяр фядаинин мцшайиятиля онлар Тещрана эялдиляр. Пайтахтда Азярбайъан фядаилярини бюйцк издищам тянтяня иля гаршылады. Аз сонра Сяттархан тяряфдарларына вя Тещранда онлара гошулмуш фядаиляря хаинъясиня басгын едилди. Августун 7-дя фядаиляр дашнак Йефремин башчылыг етдийи 6 мин няфярлик силащлы дястя тяряфиндян атяшя тутулду. Эеъя саат 11-дяк давам едян дюйцшдя мцъащидлярдян 18 няфяр щялак олду, 40 няфяр, о ъцмлядян Сяттархан йараланды, чохлу фядаи ися щябс едилди. Щюкумят Сяттархан вя Баьырханын Тябризя гайытмаларына иъазя вермяди. Бу, яслиндя сцрэцндя галмаг демяк иди.

     

    Иран тарихчиси Модир Щяллаъ йазырды:

    "… Франса ингилабында йакобинляр бюйцк фяалиййят эюстярдикляри кими, азярбайъанлылар да Мяшрутя ингилабынын  эенишлянмясиндя, динъ мцбаризянин  вурушмалара чеврилмясиндя бюйцк   фяалиййят эюстярмишляр".

     Демократик щакимиййятин бяргярар едилмясиня бахмайараг, Инэилтяря вя чар щюкумятинин тящрики иля Тябризя гаршы якс-ингилабын щцъумлары давам едирди. Бунлар мцъащидляр тяряфиндян дяф едился дя, 1911 ил декабырын 20-дя чар гошунларынын Тябризя щцъуму вя декабрын 28-дя шящярин дцшмян тяряфиндян тутулмасы ингилабын мяьлубиййяти иля нятиъялянди.

     Чар забитляри Тябриздя щярби мящкямя гурдулар. Ингилаби щяряката башчылыг едян Тябриз сосиал-демократ тяшкилатынын эюркямли рящбярляриндян бири олан Щаъы Яли Давафуруш, рущанилярдян Сиггятцлислам, щямчинин Сяттарханын гардашы оьланлары, бир чох эюркямли иътимаи хадим, щямчинин Гафгаз мцъащидляри щярби мящкямянин щюкмц иля едам едилди. Чар мямурлары ящалидя мцгавимят язмини гырмаг мягсядиля Азярбайъан яйалят шурасы бинасыны, Сяттарханын, Баьырханын, Яли Мцсйенин, Щ.Давафурушун вя б. ингилабчыларын евлярини йерля йексан етдиляр.

     Дахили якс-ингилаб вя тяъавцзкар гцввяляр Азярбайъанын диэяр шящярляриндя дя ингилаб башчыларына диван тутдулар, вилайят шураларыны даьытдылар. Террор вя иртиъа щюкм сцрмяйя башлады, ящали йенидян шащын зцлмцня мяруз галды. Беляликля, 1905–11 илляр Иран ингилабында апарыъы вя щялледиъи рол ойнамыш Азярбайъандакы ингилаби щярякат йалныз хариъи мцдахиля нятиъясиндя йатырылды.

     Ъянуби Азярбайъандакы ингилаб Азярбайъан халгынын иътимаи-сийаси вя милли шцурунун инкишафында мисилсиз рол ойнады. Ингилабын зирвяси олан Тябриз цсйаны бир даща сцбут етди ки, мцтлягиййятя, иътимаи вя милли зцлмя гаршы мцбаризядя Азярбайъан халгы йекдил щярякят етмяйя гадирдир.

     Мядяниййят. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя Ъянуби Азярбайъанын шящяр вя кяндляриндя 150 цмуми вя хцсуси мяктяб, 10 мядряся фяалиййят эюстярирди. Ейни заманда, бу мяктяб вя мядрясялярин, демяк олар ки, яксяриййяти ъямиййятин сосиал, сийаси вя мядяни инкишафы иля айаглашмырды. 1905–11 илляр Иран ингилабы дюврцндя Ъянуби Азярбайъанда 37, о ъцмлядян Тябриздя 22 милли мяктяб фяалиййят эюстярирди. Ингилаб заманы яйалят мяркязляриндя чохлу китабханалар тяшкил едилмишди.

     Бу дюврдя мятбуат да инкишаф едирди. 1905–11 илляр Иран ингилабына гядяр бурада 18 адда гязет вя журнал бурахылырды. Ингилаб дюврцндя илк дяфя ана дилиндя “Азярбайъан”, “Ана дили”, “Тябриз”, “Мцсават”, “Янъцмян”, “Мязяли”, “Зянбур”, “Мцъащид”, “Мцкафат”, “Ислам” кими гязет вя журналлар дяръ олунмаьа башлады. Азярбайъан яйалят янъцмяни фарс вя Азярбайъан дилляриндя “Налейи-миллят” адлы гязет няшр етдирирди.

    Ингилаб дюврцндя Ъянуби Азярбайъанда тяхм. 50 адда гязет вя журнал няшр олунурду. Ингилабын мяьлубиййятиндян сонра бир чох гязет вя журналлар баьланса да, 1917 илдян сонра юлкядя мятбуат йенидян инкишаф етмяйя башлады. Бу Русийада баш вермиш Феврал ингилабы иля баьлы иди. Ъянуби Азярбайъанын бу дювр гязетляриндян ян ящямиййятлиси ясасы Ябцлгасим Фцйузат вя Шейх Мящяммяд Хийабани тяряфиндян гойулан “Тяъяддцд” (“Йениляшмя”) гязети иди.

     Ъянуби Азярбайъанда бядии йарадыъылыьын инкишафында да ингилаб мцщцм рол ойнамышды. Зейналабдин Мараьайинин “Ибращим бяйин сяйащятнамяси” (1903) вя Я.Талыбовун “Пак адамларын мяслякляри” ясярляри Иран ингилабынын щазырланмасында мцщцм рол ойнамышлар.

     “Молла Нясряддин” яняняляриня ясасланан иътимаи-сийаси публисистика апарыъы жанрлардан бириня чеврилмишди. Бу сяпкидя йазылан ясярляр ичярисиндя Ябцлзийа Шябцстяри вя Сейид Щцсейн Ядалятин “Иране-ноу”, “Ана дили”, “Ядалят” гязетляриндяки фелйетонлары, Ъямшид Ярдяшир Яфшарын памфлет вя есселяри хцсуси ящямиййят кясб едирди.

     1909–16 иллярдя эюркямли актйорлар Сидги Рущулла вя Аббас Мирзя Шярифзадянин рящбярлийи иля Бакы театр труппалары дяфялярля Ирана эетмиш, Тябриздя, Ряштдя, Гязвиндя вя б. шящярлярдя Я.Щагвердийев, Н.Вязиров вя Н.Няримановун, щямчинин Гярб драматургларынын ясярляри ясасында тамашалар вермишдиляр. Шимали Азярбайъанла беля ямякдашлыг, хцсусиля Тябриздя даща эениш вцсят алмышды. 1916 илдя Тябриздя илк театр бинасы тикилмишди. Театр тамашалары Азярбайъан дилинин вя мядяниййятинин инкишафында мцщцм рол ойнайырды.

     

     Мяшрутя ингилабы

    Вятянпярвяр рущанилярин вя аьсаггалларын  мяслящяти иля декабрын 14-дя кцтля  Тещран йахынлыьындакы "Шащ Ябдцлязим" зийарятэащына топлашыб, етираз яламяти олараг, бястя отурдулар.  Баш назир Ейнцддювлянин эюндяриши иля  Ямир Бащадыр бястя отуранларын цзяриня  гошун чякдися дя, онлары бястдян чякиндиря билмяди. Бястя отуранларын 8 маддядян ибарят тялябляри 1906 ил йанварын 10-да  гябул олундугдан сонра бу аксийа дайандырылды вя бястя отуранлар  1906 ил йанварын 12-дя галиб гцввя кими тянтяня иля Тещрана дюндцляр. Аз кечмядян дювлятин бястя отуранлара эцзяштя эетмясинин  щийля олдуьу бялли олду. Юзцндя эцъ топлайан режим бястя отуранлары тягиб етмяйя, онлары пярян-пярян  салмаьа башлады.

     Ъянуби Азярбайъанда милли азадлыг щярякаты (1917–20). Русийада Феврал ингилабы вя Октйабр чеврилишиндян сонра Шимали Азярбайъанда баш верян кюклц дяйишикликляр Ъянуби Азярбайъана да эцълц тясир эюстярди. Биринъи дцнйа мцщарибяси дюврцндя Иран юзцнц битяряф елан ется дя, онун шимал-гярб районлары, о ъцмлядян Ъянуби Азярбайъан торпаглары Антанта вя алман-тцрк блокунун щярби ямялиййатлар мейданына чеврилмишди. Мцщарибя илляриндя юлкядя бащалыг артмышды, аълыг вя йолухуъу хястяликляр тцьйан едирди. Мцщарибя, ейни заманда, Русийа базарындан асылы олан ири вя орта тиъарят буржуазийасынын игтисади дурумуна да тясир эюстярирди. Ъянуби Азярбайъан рус гошунларынын ишьалы алтында галмагда иди. Бурадакы демократик гцввяляр щям Иран иртиъасынын, щям дя ишьалчыларын тязйигиня мяруз галырды. Русийада Феврал ингилабы нятиъясиндя чаризмин деврилмяси Ъянуби Азярбайъана да бюйцк цмидляр эятирди. Иран иртиъасынын дайаьы олан чаризмин сцгуту эениш халг кцтляси вя демократик гцввяляр тяряфиндян Тещран щакимиййятинин йерлярдя, о ъцмлядян Ъянуби Азярбайъанда зяифлямяси кими гябул едилди.

     Ящалинин чыхышларына Иран Демократ Партийасынын (ИДП) Азярбайъан Яйалят Комитяси истигамят верирди. Комитяйя Иран мяшрутя ингилабынын (1905–11) сянэярляриндя мятинляшмиш Шейх Мящяммяд Хийабани рящбярлик едирди. Сярабда, Ярдябилдя, Зянъанда, Урмийада ИДП-нин йерли комитяляри йарадылмышды. ИДП Азярбайъан Яйалят Комитясинин мятбу органы – “Тяъяддцд” гязети няшр олунмаьа башлады (1917). Азярбайъан Яйалят Комитяси сосиал тяркиби иля ИДП-нин диэяр тяшкилатларындан фярглянирди. Комитяни, ясасян, орта вя хырда буржуазийанын, орта мцлкядарларын, зийалыларын вя рущанилярин ашаьы зцмряляринин нцмайяндяляри тямсил едирди. Бурайа фящля вя кяндлилярин дя нцмайяндяляри дахил иди. Демократлар ящалини хариъи ишьалчыларын юлкядян говулмасы вя Ъянуби Азярбайъана мухтариййят верилмяси уьрунда мцбаризяйя чаьырырдылар.

     Тябриз, Урмийа вя Ярдябилдя дювлят мямурларынын юзбашыналыьына гаршы чыхышлар баш верирди. Тябриздя вязиййят хцсусиля кяскин шякил алмышды. Халг кцтляляринин тяляби иля вали Сярдар Ряшид вя Урмийа щакими вязифяляриндян кянар едилдиляр.

     1917 ил августун 24-дя Тябриздя ИДП-нин Азярбайъан Яйалят Комитясинин конфрансы ачылды. Конфрансда Ъянуби Азярбайъанын мцхтялиф вилайятляриндян 480 нцмайяндя иштирак едирди. Конфранс Азярбайъан Демократ Фиргясини (АДФ) мцстягил елан едяряк, Шейх Мящяммяд Хийабани башда олмагла онун Мяркязи Комитясини сечди. Конфранс партийанын вязифялярини вя йени шяраитдя щярякят хяттини мцяййянляшдирди. Ъянубда милли-азадлыг щярякатынын башланмасында АДФ-нин конфрансындан сонра Бакыда йарадылмыш тяшкилатынын, онун 1918 илин февралындан няшр олунан “Азярбайъан” гязетинин ящямиййятли ролу олмушдур. 1917 илин йайындан сонра АДФ-нин фяалиййятиндя йени мярщяля башланды.

     Фяалиййят даиряси хейли эенишлянян АДФ Ъянуби Азярбайъанда йетишян халг щярякатынын рящбяр тяшкилатына чеврилди. Бунунла йанашы, партийа ичярисиндя щяля яввялъядян мювъуд олан икитирялик дя галмагда иди. Хийабани тяряфдарларындан ибарят сол ъинащ партийа цзвляринин бюйцк яксяриййятини тяшкил едирди. Саь ъинащ дил мясялясиндя АДФ-нин ясас хятти иля разылашмырды. Онлар партийанын рясми данышыг дилинин дя фарс дили олмасыны тяляб едирдиляр. АДФ-нин сол ъинащы Ъянуби Азярбайъанда милли азадлыг щярякатынын 1917 илин йайындан сонракы мярщялясиндя Тябриз вя диэяр шящярлярдя кечирилмиш митинглярин чохунун тяшкилатчысы иди. Тябриз, Ярдябил, Хой, Урмийа, Сяраб, Зянъан вя с. шящярлярдя кечирилян митинглярдя ящали хариъи империалистлярин ялиндя ойунъаьа чеврилмиш щюкумятин истефа вермясини, Иранда демократик щюкумят тяшкил олунмасыны тяляб едирди.

     

    Ъянуби Азярбайъанда баш верян вя Иранын башга йерляриндя дя эенишлянян чыхышлар нятиъясиндя 1917 илин сонунда Вцсугцддювля щюкумяти истефа верди. Лакин юлкядя инэилислярин нцфузу щяля дя галырды. 1918 илин яввялляриндя Русийа юз гошунларыны Ирандан чыхартды. Инэилтяря ися Ирандан гоншу дювлятляря гаршы мцдахиля цчцн щцъум мейданы кими истифадя етмяйи планлашдырырды. 1918 илин йанварында инэилисляр эенерал Денстервилин команданлыьы алтында Ирана хцсуси щярби дястя эюндярдиляр. Бу дястя Янзялини вя Ряшти, сонра ися Бакыны ишьал етмяли иди. 1918 илин йазынадяк инэилисляр Зянъан вя Мийаняни ишьал етдиляр. Онлар Тцркийя “тящлцкясини” бящаня едяряк Ъянуби Азярбайъанын шящярлярини, о ъцмлядян Хой вя Урмийаны яля кечириб, орада инэилис забитляринин команданлыьы алтында полис вя гошун дястяляри йаратдылар. Ейни заманда, ачыг инэилиспяряст сийасят йцрцдян Вцсугцддювля йенидян щакимиййятя гайтарылды. Ъянуби Азярбайъанын шимал-гярбиндя кечмиш рус вя франсыз забитляринин, Америка миссионерляринин тящрики иля айсорлар, ермяниляр вя кцрдляр азярбайъанлылара гаршы гырьынлар тюрядирдиляр. АДФ Ъянуби Азярбайъанда ишьалчылыг сийасяти йеридян инэилисляря гаршы башланмыш чыхышлара истигамят верир, яйаляти бцрцмцш аълыгла ялагядар йаратдыьы йардым комитяляринин кюмяйиля тахыл мющтякирляри иля мцбаризя апарыр, фитнякар гырьынларын гаршысыны алмаг цчцн ъидди тядбирляр эюрцрдц.

     1918 илин яввялляриндя Тцркийя щярби щиссяляринин Ъянуби Азярбайъана дахил олмасы бу гырьынларын гаршысыны алды. Онлар март айында Маку ханлыьыны, майда Урмийа вя Сялмасы, бир гядяр сонра Тябризи тутдулар вя 1918 ил нойабрын сонунадяк яйалятдя галдылар. Тцркляр 1918 илин нойабрында гошунларыны бурадан чыхардыгдан сонра, инэилисляр Иранын шимал-гярбини ялляриня кечирдиляр. Тикмядашда (Тябризин 60 км-лийиндя), Мараьа вя Мийаня йахынлыьында йерляшян инэилис щярби щиссяляри бцтцн Ъянуби Азярбайъаны, о ъцмлядян Тябризи зябт етдиляр. Ираны сийаси вя игтисади ъящятдян Инэилтярядян асылы щала салан, 1919 ил августун 9-да юлкянин таланмасына шяраит йарадан Инэилтяря–Иран сазиши кцтляляри айаьа галдырды. Бу сазиш Шяргдя яслиндя мцстямлякячилик сийасяти йцрцдян, Иран, о ъцмлядян Ъянуби Азярбайъан щаггында хцсуси планлары олан АБШ дювлятини дя наращат едирди. Америка сийаси даиряляри сазишдян наразы гцввялярля эюрцшляр кечирир, онлары Инэилтяряйя гаршы чыхмаьа сювг едир, малиййя йардымы вя башга вядляр верирдиляр.

     Сазишин баьланмасы Ъянуби Азярбайъанда эенишлянян милли азадлыг щярякатына йени тякан верди. Яйалятдя инэилис мцстямлякячиляриня вя Иран щюкумятиня гаршы мцбаризя шиддятлянди. Ъянуби Азярбайъана эюндярилян йени инэилис щярби дястяляри демократик гцввяляря гаршы амансыз тядбирляр щяйата кечирди. АДФ эизли фяалиййятя кечди. Лакин буна бахмайараг Тябриз, Зянъан, Хой вя башга шящярлярдя бяднам сазишин ляьвини, Вцсугцддювлянин дювлят ишляриндян кянар едилмясини тякидля тяляб едян чыхышлар давам едирди. 1919 ил октйабрын сонларында баш вермиш цсйан нятиъясиндя вали Тябриздян говулду. Чыхышлар 1920 илин яввялляринядяк давам етди. Март айында Инэилтярянин Ирандакы сийасятиня гаршы издищамлы нцмайиш кечирилди. Тябриздяки инэилис команданлыьы нцмайишчилярин тяляби иля щярби щиссяляри Тябриздян чыхартды.

     Ш.М.Хийабани

    Шейх Мящяммяд Хийабани щиъри 1297 (1880) илин бащарында Тябриз шящяринин йахынлыьындакы Хамня гясябясиндя анадан олмушдур. 1905–11 илляр Иран ингилабы дюврцндя щярякатын фяал иштиракчыларындан вя башчыларындан бири олмушдур. 1908– 09 иллярдя Тябриздяки цсйан заманы йашадыьы Хийабан мящяллясиндя баррикада  вурушларында гящряманлыгла дюйцшдцйцндян Хийабани адыны газанмышдыр.  Ингилаб йатырылдыгдан сонра Хийабани Порт-Петровска кючмяйя  мяъбур олмушду. 1914 илдя Тябризя гайытдыгдан сонра эизли сийаси  фяалиййятини давам етдирмишди. О, ИДП-нин Азярбайъан яйалят комитясинин  фяалиййятиндя, 1920 илдя Тябриздя цсйанын  щяйата кечирилмясиндя вя Милли Щюкумятин йарадылмасында мцщцм рол ойнамышдыр. Шейх Мящяммяд Хийабани 1920 ил сентйабрын 14-дя Ирандакы казак ясэярляринин Тябриз цзяриня щцъуму вахты юлдцрцлмцшдц.

     1920 ил апрел айынын илк эцнляриндя АДФ-нин цзвляриндян бир нечясинин щябс едилмяси йени цсйанын башланмасына тякан верди. Апрелин 6-да “Тяъяддцд” гязети редаксийасынын бинасында топланан АДФ рящбярлийи силащлы цсйан планыны щазырлады. Ъянуби Азярбайъандакы милли азадлыг щярякаты йени мярщяляйя дахил олду, щярякат силащлы цсйан характери алды. Цсйанын илк эцнц бцтцн таъирляр, сяняткарлар, мцяллимляр вя ящалинин диэяр нцмайяндяляри демократларын щаглы тялябляри иля щямряй олдугларыны билдирдиляр. Тябриздяки силащлы гцввялярин яксяриййяти цсйанчылара гошулду. Цсйана рящбярлик етмяк цчцн Иътимаи Идаря Щейяти (ИИЩ) тяшкил олунду. АДФ-нин фяал цзвляриндян ибарят бу щейятя Шейх Мящяммяд Хийабани башчылыг едирди. Цсйанчылар ики эцн мцддятиндя дювлят идарялярини яля кечирдиляр. Полис дястяляри Тябризи тярк етмяйя мяъбур олдулар. Силащлы цсйан ган тюкцлмядян гялябя чалды. Апрелин 7-дя Хийабани Тябриз ящалиси гаршысында чыхыш едяряк билдирди: “Азярбайъанын адыны Азадистана дяйишяряк, бу эцндян бу ады рясми ад кими елан едирик”. О бу адын рясмян танынмасыны Иран дювлятиндян тяляб етди. ИИЩ милли азадлыг вя демократик щцгуглар уьрунда мцбаризя апардыьыны Тябриздяки хариъи дювлят консуллугларына да рясмян билдирди. ИИЩ юз фяалиййятиня Тещрандан эюндярилмиш дювлят мямурларыны вя щярби гуллугчулары идаря ишляриндян кянарлашдырараг онларын йериня АДФ-нин танынмыш цзвлярини тяйин етмякля башлады.

     Азярбайъан яйалятиня вали эюндярилян вя щяля ки, Тябризя эялмяйя ъясарят етмяйян Ейнцддювля, ИИЩ-нин 8 маддядян ибарят тяляблярини гябул етдикдян сонра, апрелин 20-дя Тябризя дахил олду. Бу тялябляри сюздя гябул етмиш Ейнцддювля цсйаны йатырмаг щаггында мяркязин эюстяришини щяйата кечирмяк мягсядиля демократлара гаршы гийам тяшкил етмяйя чалышырды. Тябриз цсйанындан тяшвишя дцшмцш инэилисляр дя щямин планын щазырланмасында фяал иштирак едирдиляр. Иранда Инэилтяря сяфирлийинин сийаси идаря ряиси Мишел Едмонд вя б. мящз бу мягсядля Тябризя эюндярилмишдиляр. Майын 10-да щямин планы щяйата кечирмяйя чалышан шяхсляр гийамын щазырланмасындан хябярдар олан демократлар тяряфиндян щябс едилдиляр. М.Едмондун планы баш тутмадыгда Хийабани иля данышыьа эялди. Лакин о, бу данышыглардан щеч бир нятиъя ялдя едя билмяди. Яксиня, Хийабанинин тяляби иля щинд сипащиляри Тябриздян чыхарылараг Азярбайъандан кянар едилдиляр. М.Едмонд Тещрана гайытмаьа мяъбур олду.

     Тябриздя башламыш цсйан тядриъян Ъянуби Азярбайъанын башга мащал вя шящярлярини дя ящатя едирди. Тябриз цсйанынын гялябясиндян аз сонра, Хой мащалында, Ярдябил, Астара, Мараьа, Ящяр вя Зянъанда цсйанлар баш верди. Иранын мцщцм мянтягяляриндя Тябриз цсйанына ачыг щцснряьбят вя щямряйлик эцълц иди.

    Пайтахт Тещранда йашайан азярбайъанлыларын яксяриййяти цсйаны дястякляйирди.

     Инэилис империализминя вя Иранын иртиъачы щюкумятиня гаршы милли азадлыг мцбаризясиндя мцщцм рол ойнайан Эиланда да ийунун илк эцнляриндя республика елан олунду вя Азярбайъан демократлары иля ялагяляр йаратмаьа сяй эюстярилди. Бу, Иранын щаким даиряляриндя бюйцк чашгынлыг доьурмушду.

     1920 ил ийунун 23-дя АДФ-нин гярары иля ИИЩ ясасында йарадылмыш Милли Щюкумят (МЩ) “Тяъяддцд” гязети редаксийасы бинасындан Алагапыйа кючцрцлдц. Бу щадися Тябриз ящалисинин цмуми байрамына чеврилди. МЩ-нин тяляби иля вали Ейнцддювля вя онун мямурлары Тябриздян чыхарылды. МЩ-нин тяркибиня АДФ-нин цзвляриндян 20 няфяр дахил иди. Цзвляр ичярисиндя орта вя хырда мцлкядарларын, зийалыларын, гуллугчуларын, щямчинин ири тиъарят буржуазийасынын нцмайяндяляри дя варды.

     Милли Щюкумят тиъарят буржуазийасынын ашаьы вя орта тябягяляринин хцсуси мцлкиййятинин тохунулмазлыьына тяминат верирди. МЩ инэилис империалистляринин вя онларын ялалтылары олан Иран иртиъачыларынын юлкядяки аьалыьына гаршы сийасят йеридир, цмумхалг мянафейиня ъаваб верян демократик дяйишикликляр щяйата кечирирди. Бу сийасят Иранын Ъянуби Азярбайъана мцнасибятдя йцрцтдцйц айрысечкилийя гаршы йюнялмишди. Мягсяд йарадылаъаг демократик Иранын тяркибиндя Азярбайъана мухтариййят ялдя етмяк иди.

     Шейх Мящяммяд Хийабанинин чыхышларындан:

     

    *Мцстягиллик цьрунда мцбаризя апаран халг биринъи нювбядя юлцмя щазыр олмалыдыр.

    *Горху миллятин, азадлыьын вя бяшяриййятин  ясасларыны позурса, яксиня иэидлик щямин ясаслары сарсылмаз едир, горуйур вя мющкямляндирир.

    *Халгын щцгугуну гясб етмиш адамлара рящм етмяк кцтляйя хяйанятдир.

    *Биз Азярбайъан халгынын сяадятини,  Иранын сяфалят вя фялакятдян хилас олмасыны истяйирик.

    *Щяр бир миллятин шярафятинин биринъи шярти онун истиглалыдыр.

    *Бир мяслякли  ики адам, гардаш кимидир.

     Милли Щюкумят рящбярляри Тябриз цсйанынын бцтцн Ирана йайылаъаьына, гялябя нятиъясиндя Иранда халг щюкумятинин тяшкилиндя азярбайъанлыларын мцщцм рол ойнайаъаьына ямин идиляр. Хийабани дейирди: “Тябриз Ирана ниъат веряъякдир”. Щярякат рящбярляри Иранда шащлыьын ляьвиня вя республика йарадылмасына чалышырдылар. МЩ кянд тясяррцфаты, маариф, малиййя, сящиййя, ядлиййя вя с. сащялярдя ислащатлар щяйата кечирмяйя башлады.

     Милли мцдафия гцввяляринин тяшкили цчцн шящяр ящалисиндян вя Тябризя эялмиш кяндлилярдян эяляъякдя цмуми сайы 12 миня чатдырылаъаг милли гвардийа йарадылды. МЩ, ейни заманда сайы тягр. 2000 няфярдян ибарят жандарм вя полис дястяляри тяшкил етди, полис мяктяби ачды. Бу гцввяляр МЩ-нин ясас силащлы дайаьы иди.

     Тябриздя халча фабрикинин иншасына башланылмыш, шякяр заводу, тохуъулуг вя дяри фабрикляринин тикинтиси, кянд тясяррцфаты банкы вя милли банкын ачылмасы, пул ислащаты кечирилмяси вя с. планлашдырылмышды. МЩ-нин идаря вя назирликляри йарадылыр, онларын биналары цзяриня Азадистанын адыны эюстярян йени лювщяляр вурулурду. Цзяриндя Иран дювлятинин эерби сахланылмагла Азадистан адыны якс етдирян бланклар щазырланмышды.

     Ъянуби Азярбайъандакы милли азадлыг вя демократик щярякат Инэилтярянин Ирандакы нцмайяндялярини вя онларла ялбир олан Иранын мяркязи щюкумятини сон дяряъя наращат едирди. Инэилисляр юзляри цчцн “тящлцкяли” щесаб етдикляри Ъянуби Азярбайъандакы щяряката гаршы йени планлар ъызмаьа башладылар.

    Данышыгларла цсйанчылара тясир едя билмяйяъяйини эюрян Иранын йени баш назири Мцширцддювля цсйанчылара гаршы йени щцъум щазырлады. Бу мягсядля йени вали Щидайят Мцхбирцссялтяня сентйабрын илк эцнляриндя Тябризя эялди. Мцхбирцссялтяня баш назирин мяктубуну Хийабанийя чатдырыб, онунла данышыьа башлады. Данышыглар давам етдийи мцддятдя о, Тябризин кянарында дцшярэя салмыш казак бригадасынын команданлыьыны юз тяряфиня чякяряк шящяря бирэя щцъум планыны щазырлады. Башга йерлярдян Тябризя ялавя сцвари дястяляри дя чаьырылды. Ейни заманда Мцхбирцссялтяня МЩ-нин силащлы гцвялярини Тябриздян узаглашдырмаг цчцн жандарм дястясинин рящбяри Мир Щцсейн Щашимини яля алды. Щашими ятрафдакы гулдур дястялярини мящв етмяк бящанясиля МЩ-нин разылыьыны алмадан силащлы гцввяляри шящярдян чыхартды. Сентйабрын 12-дя яксингилаби гцввяляр сцбщ чаьы цсйанчылар цзяриня щцъума кечдиляр.

     Ъидди мцгавимятя бахмайараг, яксингилаби гцввяляр сентйабрын 12-дя Алагапыны яля кечирдиляр, сентйабрын 14-дя ися “Тяъяддцд” гязети бинасыны даьытдылар. Яксингилаби гцввялярин сайъа цсйанчылардан чох олмасына бахмайараг, цсйанчылар сентйабрын 14-дяк сон дамла ганларына гядяр гящряманъасына вурушдулар. Мцхбирцссялтяня казаклара демократларын евлярини гарят вя талан етмяйя иъазя верди. Сентйабрын 14-дя Хийабани юлдцрцлдц. Иртиъачылар цсйанчылара амансыз диван тутдулар. Онларын евляри йандырылды, йцзлярля цсйанчы щябс, едам вя йа сцрэцн едилди. Беляликля, Ъянуби Азярбайъандакы щярякат инэилис гцввяляринин билаваситя кюмяйи иля Иран иртиъасы тяряфиндян йатырылды.

     

     

    Шейх Мящяммяд Хийабанинин рящбярлийи иля баш вермиш милли-азадлыг щярякаты Ъянуби Азярбайъанда, цмумиййятля Иранда йашайан халгларын тарихиндя парлаг сящифядир. Щярякат мяьлубиййятя уьраса да, азярбайъанлыларын Иранда щюкм сцрян империалист аьалыьына, иртиъа юзбашыналыьына гаршы мцбаризяси тарихиня гызыл щярфлярля йазылды.

    Яд.: Т а г и е в а Ш. Национально-освободительное движение в Иранском Азербайджане (1917–1920). Б., 1956; Ъянуби Азярбайъан тарихинин очерки (1828–1917). Б., 1985; Т а ь ы й е в а Ш. 1920-ъи ил Тябриз цсйаны. Б., 1990; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 4, Б., 2000; Ъ. 5, Б., 2001; Я л и А з я р и . Тябриздя Шейх Мящяммяд Хийабани цсйаны. Тещран, 1329 (фарс дилиндя). 

    Шювкят Таьыйева

    4.9.  Azərbaycan 19 əsrin 30-cu illərində - 20 əsrin əvvəllərində

    Азярбайъан 19 ясрин 30-ъу илляриндя –  20 ясрин яввялляриндя

    Шимали Азярбайъанда Русийа империйасынын цстямлякячилик сийасяти. Чар Русийасы 1828 ил Тцркмянчай мцгавилясиндян сонра Шимали Азярбайъанда гяти шякилдя мющкямляниб бурада мювъуд олан сийаси гурумларын ляьви просесини баша чатдырды. Сонунъу сийаси гурумун -İлису султанлыьынын варлыьына 1844 илдя Шейх Шамилин силащдашы вя гощуму Данийал султанын цсйанындан сонра сон гойулду. Онларын явязиндя Азярбайъанда комендантлар тяряфиндян идаря олунан яйалятляр системи, комендант цсулиидаряси йарадылды. Яйалятлярин башында дуран комендантлар щярби-идаря ряисляриня, онлар ися юз нювбясиндя Гафгазын баш ряисиня табе идиляр. 19 ясрин 20–30-ъу илляриндя мцстямлякя органларынын щяйата кечирдийи тядбирлярин яксяриййятинин (ящалинин мцхтялиф тябягяляри арасындакы мцнасибятляр щаггында “Гайдалар” вя “Низамнамяляр”, вахташыры апарылан камерал вя б. сийащыйаалмалар) башлыъа мягсяди мцстямлякя цсули-идарясини щяр васитя иля мющкямляндирмякдян, щюкумят хязинясинин эялирлярини мцмкцн гядяр артырмагдан ибарят иди.

     

     

    1828 ил мартын 21-дя Азярбайъанын язяли торпаглары олан Иряван вя Нахчывандан ибарят Ермяни вилайяти йарадылды. 1801 илдян ишьал олунмуш Борчалы вя Сыьнаг торпаглары Тифлис губернийасынын, 1860 илдя ися Дярбянд шящяри Даьыстан вилайятинин тяркибиня гатылмагла Азярбайъандан “узаглашдырылды”.

     Тцркмянчай трактаты.

    15-ъи маддя

    Шащ щязрятляри юз дювлятиня сакитлийи гайтармаг вя юз тябяяляриндян щазыркы  мцгавиля иля бу гядяр хошбяхтликля баша  чатмыш мцщарибядя тюрядилмиш бядбяхтликляри   даща да артыра билян щяр шейи кянар етмяк кими  хейирли, хиласедиъи ниййятля щярякят едяряк, Азярбайъан адланан вилайятин бцтцн  ящалисиня вя мямурларына бцсбцтцн вя там баьышланма ята едир.  Щансы дяряъяйя мяхсус олмасындан асылы  олмайараг онлардан щеч кяс юз щярякятиня  вя йа мцщарибя ярзиндя вя йа рус ордусунун ады чякилян вилайяти мцвяггяти тутдуьу заман  давранышына   эюря тягибя, дини ягидясиня эюря тящгиря мяруз галмамалыдыр. Бундан башга о, мямур вя сакинляря бу эцндян башлайараг юз  аиляси иля бирликдя Иран вилайятиндян Русийайа  сярбяст кечмяк, щюкумят вя йерли ряислийин  щеч бир манечилийи олмадан онларын  сатлыг   малына вя йа ямлакына вя яшйаларына  щяр щансы эюмрцк вя верэи гойулмадан дашынан  мцлкиййятини апармаг вя сатмаг цчцн бир ил вахт верилир. Дашынмаз мцлкя эялдикдя ися, онун сатылмасы  вя йа онун щаггында юзхошуна сярянъам цчцн беш иллик мцддят мцяййян едилир. Лакин бу баьышланма гейд олунан  бир иллик мцддят баша чатанадяк мящкямя ъязасы дцшян эцнащ вя йа ъинайят ишлямиш адамлара  шамил едилмир.

      Мцстямлякя зцлмцнцн эцълянмяси 19 ясрин 30-ъу илляриндя эцълц халг чыхышларына эятириб чыхарды. 1830 илдя Ъар-Балакяндя, 1831 илдя Талышда, 1837 илдя Губада, 1838 илдя Шякидя, 1844 илдя Илисуда вя с. йерлярдя цсйанлар баш верди. Бу цсйанлар чар цсули-идаряси тяряфиндян амансызъасына йатырылды. Бунунла йанашы, щямин цсйанлар комендант идарячилийинин сямярясизлийини ачыб эюстярди. Буна эюря дя Ъянуби Гафгазын инзибати идарячилийиндя дяйишикликляр едилди: 1840 илдя комендант идаря системи ляьв олунду, явязиндя ися 1844 илдя Гафгаз ъанишинлийи йарадылды. Шимали Азярбайъанда кечмиш яйалятлярин йериндя йарадылмыш гязалар, ясасян, Хязяр вилайятинин тяркибиндя бирляшдирилди вя Эцръцстан–Имеретийа губернийасына гатылды. 1846 илдя Хязяр вилайятинин йериндя Шамахы губернийасы, 1849 илдя ися кечмиш Иряван вя Нахчыван ханлыгларынын йериндя Иряван губернийасы йарадылды. Эянъя торпаглары Эцръцстан–Имеретийа губернийасынын тяркибиндя галды. 1859 ил зялзялясиндян сонра губернийа мяркязи Шамахыдан Бакыйа кючцрцлдц вя о, Бакы губернийасы адланмаьа башланды. Губернийанын тяркибиня Шуша, Нуха, Губа (бу гяза Дярбянд губернийасынын ляьвиндян сонра Бакы губернийасына гатылмышды), Шамахы, Бакы вя Лянкяран гязалары дахил иди. Сонралар бу губернийанын тяркибиндя бир сыра дяйишикликляр едилмякля, йени Ъавад вя Эюйчай гязалары да йарадылды. 1868 илдя Бакы, Иряван вя Тифлис губернийаларына дахил едилмиш Азярбайъан торпагларынын бир щиссяси щесабына Йелизаветпол губернийасы тяшкил едилди.

     

     В.Легкобытовун Ширван яйаляти щаггында мялуматы

    Ширванда щаким олан тцркмян дили бцтцн Азярбайъанда йайылмышдыр вя бизлярдя адят цзря татар дили адландырылыр; о, тцрк дили иля о гядяр йахындыр ки, щяр ики халг бир-бирини баша дцшя билир. Бу дил Ъянуби Гафгазда тцрки адланыр…[О] яряб вя фарс сюзляри иля зянэинляшмишдир, олдугъа хошаэялян,  авазлы (бир дил кими) сечилир; вя яэяр бурайа ону юйрянмяйин асан олдуьуну ялавя етсяк, онун орада Авропада франсыз дили кими эениш ишлянмяси тяяъъцблц эюрцнмямялидир.

     Шимали Азярбайъана йийяляндикдян сонра чаризм бурада юзцня мющкям сосиал дайаг йаратмаьа чалышырды. Илк дюврлярдя беля бир дайаьы кянардан эятирилян цнсцрляр щесабына йаратмаьа, йерли щаким тябягялярин бир щиссясиня етимадсызлыг эюстярмяйя, онларын щцгугларыны позмаьа ъящдляр едилди. 19 ясрин 40-ъы илляринин яввялляриндя чар щюкумяти 30-ъу иллярин халг чыхышларында фяал иштиракына эюря йерли щаким тябягяляри ъязаландырмаьа чалышараг, Газах, Шямшяддил вя Борчалы дистансийалары аьаларынын вя Хязяр вилайятинин тийулдар бяйляринин торпаг мцлклярини хязинянин хейриня мцсадиря етмяк ъящди мцгавимятля растлашды. Чаризм йерли феодал силкляри иля иттифаг хяттини сечмяйя мяъбур олду. Щятта вахтиля мцхтялиф сябябляр цзцндян Ирана гачмыш бяйханларын мцлкляри вя щцгуглары онларын юзляриня гайтарылды. 1846 ил 6 декабр тарихли рескрипт вя 1847 ил “Кяндли ясаснамяляри” чаризмин йерли щаким зцмря иля сазишя эирмяси дюврцнцн мянтиги йекуну олду. Бу ганунлара ясасян тийул торпаглары йенидян бяй вя аьаларын там мцлкиййятиня верилирди, кяндлилярин сащибкарлар гаршысында мцкялляфиййятляри гануниляшдирилирди. Щяля ясрин илк рцбцндя мцхтялиф рцтбяли чар мямурлары (Йермолов, Старков, Пономарйов вя б.) тяряфиндян тяртиб олунмуш “ясаснамя”ляр кими, 1846 ил гануну вя 1847 ил “Ясаснамяляр”и дя торпаг вя аьа-кяндли мцнасибятляриня ясаслы бир йенилик эятирмяди. Ганунларда нязярдя тутулмуш ъцзи дяйишикликляр ися (мяс., щядди-бцлуьа чатмыш киши ъинсиндян олан щяр бир кяндлинин 5 десйатинлик пай торпаьы иля тямин едилмяси вя с.) каьыз цзяриндя галды.

     Мцщарибяляр вя халг цсйанлары дюврцнцн баша чатмасы, нисби сакитлийин йаранмасы игтисади дурумун тядриъян сабитляшмясиня, кянд тясяррцфаты, сяняткарлыг вя тиъарятин инкишафына шяраит йаратды. 1847 илдя Бибищейбятдя (Бакы йахынлыьында) механики цсулла дцнйада илк нефт гуйусу газылды.

     Шимали Азярбайъан 19 ясрин 2-ъи йарысында. 19 ясрин 2-ъи йарысында Шимали Азярбайъанын сосиал-игтисади щяйатында ъидди дяйишикликляр баш верди. Тящкимчилик щцгугунун ляьвиндян сонра Русийа империйасында башлайан сянайе йцксялиши уъгарларын хаммал мянбяляриня ещтийаъ доьурурду. Азярбайъанын метрополийа иля игтисади ялагяляри сыхлашыр, яняняви тясяррцфат сащяляри эенишлянир, хаммал истещсал едян йени сянайе сащяляри мейдана эялирди.

     

     

    Кянддя ися йени истещсал мцнасибятляринин инкишафы даща лянэ эедирди. Русийада тящкимчилик щцгугуну ляьв етмяйя (1861) мяъбур олан чаризм уъгарларда кяндли ислащатларынын кечирилмясини лянэидирди. Шимали Азярбайъан кяндиндя натурал верэилярин ляьви, онларын пул верэиляри иля явязлянмяси анъаг 1852–57 иллярдя реаллашдырылды. Чар щюкумяти пай торпагларынын сащибкарлардан сатын алынмасы цчцн Азярбайъан кяндлиляриня вясаит бурахмырды вя бурада пай торпагларынын сатын алынмасы мяъбури дейилди. Цмумиййятля, 1870 ил 14 май “Ясаснамя”си Азярбайъанда феодаласылы мцнасибятляри яслиндя ляьв етмяди. Диэяр тяряфдян, 14 май “Ясаснамя”си Азярбайъанын кянд ящалисинин тяхминян цчдя бирини тяшкил едян сащибкар кяндлиляриня аид иди, хязиня кяндлиляриня шамил едилмирди.

    Бунунла беля, 1870 ил ислащаты кянддя базар игтисадиййаты мцнасибятляринин йайылмасы вя инкишафы цчцн ялверишли шяраит йарадырды: ямтяя-пул мцнасибятляри эенишлянир, ямтяя истещсалына кечян тясяррцфат сащяляринин сайы эетдикъя артырды. Бцтцн бунлар тябягяляшмя вя гцтбляшмяни, торпагдан мящрум олан кяндлилярин сянайе мяркязляриня ахышмасыны сцрятляндирирди.

     “Ялащязрят буйруьу” (13 ийул 1830 ил ганунундан)

    Иранла вя Османлы Портасы иля уьурла битмиш мцщарибяляр мцнасибятиля Эцръцстан, Ъянуби Гафгаз дийары вя Гафгаз вилайятиня бу эцн Али Сената вердийимиз фярманда шярщ едилмиш хцсуси мярщямяти бяхш етмякля, биз орада йашайанлар [арасында] Русийа щюкумятиня кортябии дцшмянчилик йолуна дцшянляря вя йа башгаларына уйараг хяйанятдя яли оланлара да юз диггятимизи йетириб онларын ислащ олунаъагларына цмид бясляйяряк вя эяляъякдя онлары Русийанын садиг ювладларына чевирмяйи арзулайараг, онлары лцтфян баьышлайыб ямр едирям: Хяйанят, еляъя дя Русийа щюкумятиня гаршы бядхащлыг цстцндя вя сийаси мцлащизяляря эюря бу юлкядян Сибиря вя йа башга йерляря мящкямясиз  сцрэцн едилянлярин щамысы яввялки йашайыш йерляриня гайтарылсынлар  вя Ялащязрятин илтифатлы яфви иля онларын мцсадиря едилмиш маликаняляри  инди олдуглары вязиййятдя, ютцб кечян илляр цчцн щеч бир явяз юдянилмядян  онлара гайтарылсын, онлара бу маликанялярдян, кечмишдяки [гануни]   гайда ясасында, анъаг йерли юлкянин цмуми идарясиня зидд олан щяр ъцр сийаси идаряетмя щцгуглары чыхылмагла истифадя етмяк иъазяси  верилсин.

     19 ясрин 2-ъи йарысында, хцсусян сон отуз илиндя тиъарят якинчилийи эениш мигйас алмыш, базар йюнцмлц памбыгчылыг, тцтцнчцлцк, цзцмчцлцк сащяляри формалашмыш, бу сащялярдя хаммалын илкин емалы мцяссисяляри – памбыгтямизлямя заводлары, тянбяки фабрикляри, шяраб вя араг заводлары тикилмишди. Нефт Бакысы иля йанашы Эянъя, Иряван, Шуша, Нахчыван, Шяки, Шамахы, Дярбянд, Лянкяран шящярляри тядриъян сянайе мяркязляриня чеврилир, Кцрдямир, Щасыллы (индики Ъялилабад), Аьдаш, Ъавад вя с. Йерлярдя цмумюлкя ящямиййятли йармаркалар фяалиййят эюстярирди.

     Ъянуби Гафгаз дямир йолунун Тифлис–Бакы хяттинин чякилмяси (1883), даща сонра Бакы–Петровск (Мащачгала) хятти (1900) васитясиля Русийа дямирйоллары шябякясиня гошулмасы, чай вя Хязяр дяниз эямичилийинин инкишафы Шимали Азярбайъанын дцнйа игтисадиййаты системиня гошулмасыны сцрятляндирди.

     

     

    80-ъи иллярин 2-ъи йарысындан Шимали Азярбайъанда сянайе памбыгчылыьы, бийан кюкц истещсалы, цзцмчцлцк, баьчылыг, тцтцнчцлцк сащяляри эетдикъя даща чох цмумимперийа сянайесинин тялябатына уйьунлашыр, щямин сащялярдя ямтяя истещсалы эетдикъя эцълянирди. Юлкянин мцхтялиф бюлэяляри бу вя йа диэяр кянд тясяррцфаты истещсалы цзря ихтисаслашыр, тякмилляшдирилмиш кянд тясяррцфаты алятляринин тятбиги эенишлянирди. Бунларын тясири нятиъясиндя кянддя мцряккяб, дярин сосиал просесляр эедир, голчомаглар вя кянд муздурлары мейдана чыхыр, кясбкарлыг, о ъцмлядян гейри-якинчи кясбкарлыьы эцълянирди. Кянд буржуазийасы башлыъа олараг голчомаглардан, юз тясяррцфатларыны йени цсулла гурмаьа наил олмуш мцлкядарлардан, варлы кяндлилярдян, кянд муздурларынын яксяриййяти ися ъцзи пай торпаьы иля долана билмяйиб муздлу ишя эетмяйя мяъбур олан йохсуллардан ибарят иди.

     

    19 ясрин 2-ъи йарысында кянддя феодал галыгларынын мювъудлуьу (торпаьын яксяр щиссясинин хязинянин вя мцлкядарларын ялиндя сахланылмасы, дювлятин вя бяйлярин хейриня мцкялляфиййятлярин галмасы вя с.) капиталист истещсал мцнасибятляринин инкишафыны лянэидирди. Кечмиш феодал зцлмцня голчомаг-йохсул зиддиййятляри дя ялавя олунурду.

     Чаризмин бюйцк ъидд-ъящдля йцрцтдцйц габа мцстямлякячилик сийасяти, хцсусян дя кечмиш Ъар-Балакян бюлэясиндя мцсялман йенэилойлары вя б. зорла христианлашдырмасы 1863 илдя Загаталада Щаъы Муртузун башчылыьы иля эцълц антирус халг цсйанына сябяб олду. Ясрин сонуна йахын кяндлилярин феодал, голчомаг вя милли зцлмя гаршы щярякаты эетдикъя эенишлянир, бязи йерлярдя ачыг силащлы шякил алырды. Бунун ян габарыг ифадяси гачагчылыг щярякаты иди. Гачаг Няби, Гачаг Кярям, Дяли Яли, Гачаг Сцлейман, Гачаг Йусиф вя б. халг гисасчылары узун мцддят ярзиндя Зянэязур, Нахчыван, Газах, Эянъя вя с. яразилярдя чар цсули-идарясиня, бяйляря, голчомаглара гаршы барышмаз мцбаризя апарырдылар.

     Ислащатдан сонракы дюврдя Азярбайъан сянайесиндя, хцсусян нефт сянайесиндя эцълц ъанланма баш верди. Нефт сянайесиндя бир сыра техники йениликлярин тятбигиндян сонра башланан бу ъанланма нефтверян торпагларын щярраъ йолу иля хцсуси сащибкарлара верилмясиндян (1872) сонра даща да сцрятлянди. Йени зянэин нефт мядянляринин ишя салынмасы, фящля гцввясинин уъузлуьу, йени техники цсул вя диэяр васитяляр нефт щасилатынын сцрятли артымыны тямин едир, йерли, Русийа вя хариъи капиталы бурайа ъялб едирди. Нефт истещсалы иля мяшьул олан фирмаларын сайы илбяил артырды. 19 ясрин 90-ъы илляринин орталарында Азярбайъан нефт сянайеси щасилат цзря дцнйада биринъи йеря чыхмышды. Ейни заманда Сабунчу, Сураханы вя Бибищейбят кими ясас нефт районларынын истисмары сащибкарлара бюйцк эялир ялдя етмяйя имкан йарадырды.

     19 ясрин сон рцбцндя Азярбайъан игтисадиййатынын башлыъа сащясиня чеврилмиш нефт сянайеси иля йанашы диэяр истещсал сащяляри – мисяритмя, памбыгтямизлямя, ипяксарыма вя с. дя сцрятля инкишаф едир, йени сянайе мяркязляри мейдана чыхырды. Бакы няинки Шимали Азярбайъанын, о ъцмлядян дя бцтцн Гафгазын ян ири сянайе мяркязиня чеврилмишди. 1897 илдя Бакы губернийасы ящалисинин 20%-и (тягр. 112 мин няфяр) бурада ъямляшмишди.

    1889–1902 илляр ярзиндя тякъя эялмялярин щесабына бу шящярин ящалиси 21,6 мин няфяр артмышды. Азярбайъанын диэяр шящярляри дя сцрятля бюйцйцрдц. Бязи шящярляр цзря ящалинин артымы 63–147% иди. Ясрин сонуна йахын Губа шящяриндя 18 мин, Шамахыда 23 мин, Нухада 26 мин, Шушада 26 мин, Йелизаветполда 34 мин ящали йашайырды.

      Игтисадиййат сащясиндя баш верян мцщцм просесляр сосиал щяйатда ящямиййятли нятиъяляря эятириб чыхарды – буржуазийа вя фящля синфи мейдана чыхды. Башлыъа олараг нефт сянайечиляриндян, диэяр фабрик вя завод сащибкарларындан ибарят олан Азярбайъан буржуазийасы илк вахтлардан юз тяркибиня эюря чохмиллятли иди.

     

     

    Азярбайъан милли буржуазийасынын бир чох нцмайяндяляри юлкя тарихиндя мцтярягги рол ойнамышлар. Азярбайъан мядяниййяти, маарифи вя игтисадиййатынын инкишафында Щ.З.Таьыйевин хцсусиля бюйцк хидмяти олмушдур.

     Фящля синфинин формалашмасынын башлыъа мянбяляри Шимали Азярбайъан кянди вя Ъянуби Азярбайъандан, Шимали Гафгаздан, Волгабойундан ахыб эялян кясбкарлар иди. Буржуазийа кими, Азярбайъан фящляляри дя чохмиллятли иди. Бакы нефт сянайеси, метал емалы, даь-мядян, йцнэцл вя йейинти сянайеси, эями тямири мцяссисяляри, дямир йолу фящляляри онун башлыъа дястялярини тяшкил едирди.

     Азярбайъан гязаларында йерляшян сянайе мцяссисяляриндя вя кянд тясяррцфатында да башлыъа олараг муздлу ямяк щесабына долананлар чох иди. 19 ясрин сонуна йахын Азярбайъан гязаларында фящлялярин сайы йцз мин няфяря чатырды.

     19 ясрин 2-ъи йарысында Азярбайъан ъямиййятиндя баш вермиш дяйишикликляр нятиъясиндя азярбайъанлылар миллят кими формалашды. Бу миллятин тяркибиня мцхтялиф сосиал тябягяляр (сянайе, тиъарят вя кянд буржуазийасы, мцлкядарлар, фящляляр, кяндлиляр, сяняткарлар, рущаниляр, зийалылар вя б.) дахил иди.

     19 ясрин 70-ъи илляриндян Азярбайъанда сосиал зиддиййятляр кяскинляшди. 1872 илин майында Эядябяй мисяридянляринин, 1880–81 иллярдя Бакы тянбяки фабрики фящляляринин, щабеля чяллякчилярин илк тятилляри баш верди. 1891 илин декабрында Бакыда башланан фящля тятилиндя 5 минядяк адам иштирак едирди. 90-ъы иллярдя дяфялярля Бакынын тянбяки фабрикляриндя, Нуханын ипяк сянайеси мцяссисяляриндя, Эядябяй мисяритмя заводунда, Банкя вятяэяляриндя, Абшеронун мцхтялиф мцяссисяляриндя вя с. йерлярдя фящля чыхышлары олду.

     Бу дюврдя Азярбайъан мядяниййятинин инкишафында йени мейилляр юзцнц эюстярирди. Азярбайъанлы алимляр М.Ъ. Топчубашов вя Мирзя Казым бяй шяргшцнаслыг сащясиндяки елми ишляри иля бцтцн дцнйада шющрят тапмыш, Русийа шяргшцнаслыьынын баниляри олмушлар.

     19 ясрин 1-ъи йарысында Азярбайъан тарихшцнаслыг елминдя бюйцк ъанланма щисс олунурду: А.Бакыхановун “Эцлцстани-Ирям”и, Мирзя Адыэюзял бяйин, Мирзя Ъамал Ъаванширин Гарабаь ханлыьынын тарихиня, Кярим аьа Фатещин Шяки ханларынын тарихиня щяср олунмуш салнамяляри вя с.

     М.Ф.Ахундзадянин (Ахундов) тякъя Азярбайъанын дейил, бцтцн Шяргин иътимаи фикир вя мядяниййят тарихиня эцълц тясири олмушдур.

     Мящз бу дюврдя Щиндистандан Судана гядяр нечя-нечя юлкя эязмиш Щаъы Зейналабдин Ширвани кими ъоьрафийачы, етнограф, тарихчи вя шаир йетишмиш, Тифлисдя Азярбайъан тцркъясиндя илк гязетляр – “Татар хябярляри” (1832), “Гафгазын бу тяряфинин яхбары” (1841–46) гязетляри чап олунмаьа, дцнйяви биликляр йайылмаьа башламышдыр.

     1873 илдя Бакыда Азярбайъан милли театрынын, 1875 илдя Щ.Зярдабинин “Якинчи” гязети иля Азярбайъан милли мятбуатынын ясасы гойулду. Бу дюврдя Сейид вя Ъялал Цнсизадя гардашлары тяряфиндян Тифлисдя няшр олунан “Зийа”, “Зийайи-Гафгазиййя”, “Кяшкцл” кими тцркдилли, Бакы сярмайядарлары тяряфиндян бурахылан “Каспи”, “Бакинскийе известийа”, “Баку”, “Биржевыйе ведомости” вя с. русдилли гязетляр Азярбайъанын сосиал-игтисади вя сийаси щяйатында эедян просеслярин ишыгландырылмасында, милли шцурун ойанмасында, милли юзцнцдяркин вя милли бирлийин эцълянмясиндя бюйцк рол ойнадылар.

     Яд.: С у м б а т з а д е А. С. Сельское хозяйство Азербайджана в XIX веке. Б., 1958; й е н я о н у н . Промышленность Азербайджана в XIX в., Б., 1964; И с м а и л о в М. А. Капитализм в сельском хозяйстве Азербайджана на исходе XIX – начале XX в. Б., 1964; И с м а й ы л о в М. Я., И б р а щ и м о в М. Ъ. Азярбайъан нефт сянайесинин ингилабагядярки тарихи. Б., 1991; М у р а д а л и е в а Э. Б. Города Северного Азербайджана во второй половине XIX в., Б., 1991; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 5, Б., 2001.

    Щаъы Щясянов

     Шимали Азярбайъан 20 ясрин яввялляриндя. 1900–03 илляр дцнйа игтисади бющраны нефт сянайесинин бцтцн сащяляриндя юзцнц бцрузя верди. Бющран нефт сянайесиндяки тямяркцзляшмя просесини даща да эцъляндирди. Ейни заманда малиййя вя техники ъящятдян зяиф олан мцяссисяляр ифласа уьрады.

     Бющран илляриндя нефт мящсулларынын ихраъы цчцн лазым олан няглиййат васитяляринин сащибляри дя бирляшмяйя чалышырдылар.

     Биринъи дцнйа мцщарибяси (1914–18) яряфясиндя нефт даща чох ящямиййят кясб етмяйя башлады. Нефтин гиймяти эетдикъя артырды. Нефт фирмалары иля сых ялагядя олан чар щюкумяти онларын фяалиййятини мящдудлашдырмаг цчцн щеч бир ямяли тядбир эюрмцрдц.

     

    Нефт сянайеси иля йанашы диэяр сянайе сащяляри дя инкишаф едирди. Бакыда 13 ири машынгайырма заводу фяалиййят эюстярирди вя орада ишляйян фящлялярин сайы тягр. 1400–1850-йя чатырды.

     Щ.З.Таьыйевин йаратдыьы кичик нефт фирмасы ясрин сонуна доьру ири мцяссисяйя чеврилди. Шямси Ясядуллайев 20 ясрин яввялляриндя юз мцяссисяляри ясасында сящмдар ъямиййяти йаратмышды. 1913 илдя “Ш.Ясядуллайев” ъямиййяти Раманада, Сабунчуда, Сураханыда 37 газыма буруьуна, нефтайырма вя механики заводлара вя с. малик иди. Муртуза Мухтаровун заводларынын иллик истещсалы 2 млн. рубла чатырды. 1908–10 иллярдя Бакы нефт истещсалы районунда 60 азярбайъанлы сащибкар фяалиййят эюстярирди вя онларын сярянъамында 80 ширкят вар иди. Бунунла беля, 1913–14 иллярдя нефт истещсалы иля мяшьул олан 165 нефт фирмасындан 48-и, йяни 30%-и азярбайъанлы сащибкарлара мяхсус иди.

     Нефт сянайесиндян ялдя едилян вясаит щесабына азярбайъанлы сащибкарлар йерли истещсалын диэяр сащяляриндя дя апарыъы мювге тутурдулар. Бакыда Щ.З.Таьыйевин бцтцн Русийа империйасында ян ири фабриклярдян бири сайылан “Лифли мямулатлар щазырлайан Гафгаз сящмдар ъямиййяти” фяалиййят эюстярирди. Метал емалы сянайесиндя Азярбайъан капиталы даща санбаллы тямсил олунмушду. Бакынын механики заводларындан биринин шярикли сащиби Щ.З.Таьыйев иди. Бу сащядя М.Мухтарова, Ъаванширов гардашларына вя башгаларына мяхсус хейли мцяссися газыма аваданлыгларынын тямири цзря ихтисаслашмышды. М.Мухтаровун Бакыда ики механики заводу фяалиййят эюстярирди вя онлардан ян бюйцйц Сабунчу заводу иди. 1913 илдя мядянляри ири газыма техникасы иля тямин едян даща бир механики завод инша едилди. Енерэетика сащясиндя Азярбайъан капиталы Щ.З.Таьыйевин иштиракы иля тямсил олунмушду. О, “Електрическайа сила” сящмдар ъямиййятинин директорларындан бири иди вя Ящмядлидяки иплик фабрикинин ещтийаъларыны юдямяк цчцн 1907 илдя щямин ъямиййятля мцгавиля баьламышды. Бундан ялавя, Бакы районунда Ш.Ясядуллайев, Щ.Б.Ашуров, Т.Б.Гулубяйов вя башгаларына мяхсус 12 кичик електрик стансийасы инша едилмишди.

     Сянайенин сцрятли инкишафы вя онунла ялагядар ящали артымы тикинти ишляринин эенишлянмясиня, тикинти материаллары истещсалынын инкишафына сябяб олду. Ясрин яввялляриндя Бакыда 500 фящляси олан 20 кярпиъ заводу фяалиййят эюстярирди. 1905 илдя Кешлядя ишя салынан Гафгазда илк семент заводу сащибкар Щясянова мяхсус иди.

     Азярбайъан гязаларында да сянайенин мцхтялиф сащяляри инкишаф едирди. 1906 илдя Эядябяй мис мядянляринин щасилаты Русийада щасил олунан мис филизинин 1/4-ини, бир илдян сонра ися 1/3-ини тяшкил едирди. Эядябяй мисяритмя заводуну Галакяндля ялагяляндирян хцсуси дямир йол хятти чякилмишди.

     Памбыгчылыьын инкишафы иля ялагядар памбыг емалы сянайеси йаранмышды. Яввялляр ат эцъц иля ишляйян гурьулар бир гядяр сонра аь нефтля щярякятя эятирилян мцщярриклярля ишлямяйя башлады. 1911 ил-дя Азярбайъанда артыг 40 памбыг емалы заводу фяалиййят эюстярирди. Ясас памбыгчылыг районлары Ъавад, Шамахы, Эюйчай, Шуша, Йелизаветпол вя Иряван гязалары иди. Орада ъямляшмиш заводларын яксяриййяти 8–10 фящляси олан кичик мцяссисяляр иди. Бунларла йанашы, Петропавловскда (индики Сабирабад), Щаъыгабулда, Салйанда вя с. йерлярдя фяалиййят эюстярян заводлар електрик ишыьы вя мцхтялиф аваданлыгларла тямин олунмуш ири капиталист мцяссисяляри иди.

     

     

    20 ясрин яввялляриндя ипяк емалы сянайеси йени инкишаф мярщялясиня гядям гойду. 1905 илдя Йелизаветпол губернийасында 3 миня гядяр фящляси олан 435 фабрик 1305 мин рубл мябляьиндя мящсул вермишди. 1913 илдя фабриклярин сайы 80-я енмиш, истещсал щяъми ися цч дяфя артараг 5 млн. рубла чатмышды. Бир чох кичик мцяссисяляр йа ифласа уьрамыш, йа да ири сащибкарларын ихтийарына кечмишди. Ипякчилийин ясас мяркязи олан Нуха гязасында 109 фабрикдян 45-и машынларла вя бухар мцщяррикляри иля тямин олунмушду. Шуша гязасында ися 21 фабрикдян йалныз 8-и беля нюв техникайа малик иди.

     Бакыда “Артур Коппел” сящмдар ъямиййятинин бюйцк су гурьусу ишляйирди. 1907–08 иллярдя бурада “Сураханы-Кцр” сящмдар ъямиййятинин мцлкиййяти олан сутямизляйиъи стансийа да фяалиййят эюстярирди. 1904 илдя йаь заводу, ясрин икинъи ониллийиндя ися консерв заводу фяалиййятя башлады. Зыь, Масазыр, Ъейранбатан вя с. шорсулу эюллярдян щяр ил 400 мин пуда йахын дуз йыьылырды. 1909 илдя ися дуз дяйирманы ишя дцшдц.

     20 ясрин яввялляриндя Хязяр дянизиндя эямичилийин инкишафында азярбайъанлы сащибкарларын ролу йцксяк иди. 1906 илдя эямилярин 41%-и, йцк дювриййясинин ися 41,7%-и онлара мяхсус иди. Ян чох эямийя малик олан сащибкарлар арасында Щцсейновлар, Дадашовлар вя Рясуловларын адларыны чякмяк олар. Щ.З.Таьыйев дя Хязяр дянизиндя ян чох эямиси олан сащибкарлардан бири сайылырды. 1905 илдя о, юзцнцн “Каспи” эямичилик ширкятини “Кцр-Каспи сящмдар эямичилик ъямиййяти”ня чевирди. Хязяр бухар эямичилийиндя сящмдар ъямиййятляринин мювгейи даща эцълц иди. Теплоходларын 47%-и вя онларын дашыдыглары йцкцн 98%-и бунлара мяхсус иди. 1914 ил яряфясиндя ян ири эямичилик мцяссисяляри “Гафгаз вя Меркури” вя “Шярг” ъямиййятляри иди. 1911 илдя щямин ширкятляр Щ.З.Таьыйевин “КцрКаспи сящмдар эямичилик ъямиййяти”ни сатын алдылар. Хязяр дянизиндя ян ири лиман сайылан Бакы Русийа вя Иранла игтисади ялагялярин мющкямлянмясиндя мцстясна ящямиййят кясб едирди.

     Азярбайъанын Мяркязи Русийа иля ялагяляриндя 1900 илдя истисмара верилмиш вя Шимали Гафгаздан кечян дямир йолу бюйцк ящямиййятя малик иди. Азярбайъан дямир йолунун узунлуьу 746 км-я чатырды. 1904 илдя Ъянуби Гафгаз дямир йолунун йцк дювриййяси 19 ясрин сонларына нисбятян ики дяфя артараг 292,7 млн. пуда чатмышды, сярнишин дашынмасы ися 5 дяфя чохалмышды.

     

     

    20 ясрин яввялляриндя Азярбайъан шящярляри сцрятля инкишаф едирди. Азярбайъанын 10-дан артыг шящяри, о ъцмлядян дцнйанын нефт мяркязи олан Бакы мцщцм тиъарят-сянайе мяркязиня чеврилмишди.

    Шящяр ящалиси чох сцрятля артырды. 1897–1915 иллярдя Бакы ящалиси, мядянзавод районлары нязяря алынмадан, 112,2 мин няфярдян 262,4 мин няфяря, Эянъя ящалиси 33,6 мин няфярдян 59,7 мин няфяря гядяр артмышды. Бу дюврдя Нуха ящалиси 28,4 миндян 52,2 миня, Шуша ящалиси 25,6 миндян 43,8 миня, Губа ящалиси 17,4 миндян 26,9 миня, Шамахы ящалиси 23 миндян 27,3 миня, Лянкяран ящалиси ися 10,6 миндян 17,8 миня чатмышды. 1915 илдя Нахчыванын ящалиси 9 миня йахын, Ордубадын ящалиси ися 6,5 мин няфяр иди. Беляликля, бу иллярдя Азярбайъанын шящяр ящалиси 305 миндян 556 мин няфярядяк артараг тягрибян ики дяфя чохалмышды.

     Бакы юз игтисади вя тиъари инкишафына эюря тякъя Ъянуби Гафгазын дейил, Русийа империйасынын да ян бюйцк шящярляриндян бири иди. 1900–17 иллярдя Бакыда 3 миндян чох бина инша едилмишди. Онларын яксяриййяти милли сащибкарларын вясаити щесабына тикилмишди.

     Бакыдан сонра икинъи тиъарят-сянайе мяркязи Эянъя шящяри иди. 1914 илдя бурада 8 памбыг емалы заводу, 3 спирт вя конйак заводу, 37 чахыр истещсалы мцяссисяси, тцтцн фабрики, кярпиъ заводу вя 1500 тиъарят мцяссисяси фяалиййят эюстярирди.

     Шуша Гафгазда ян бюйцк халча истещсалы мяркязи иди. Бурада тохунан йцксяккейфиййятли халчалар Русийанын бир чох шящяриня вя хариъя ихраъ олунурду. Шящярдя 22 ипяк емалы вя ипяксарыйан фабрик, 3 спирттямизляйян вя конйак заводу вар иди. 1913 илдя Шушада 800 тиъарят-сянайе мцяссисяси мювъуд иди.

     

    Нуха шящяри тякъя Азярбайъанын дейил, бцтцн Гафгазын ипяк истещсалында ящямиййятли рол ойнайырды. 1914 илдя бурада 55 ипяк емалы вя ипякяйирмя фабрики, ипяк истещсалы вя барама тиъаряти иля мяшьул олан 21 мцяссися, 3 тцтцн фабрики, 24 эюн-дяри емалатханасы вя с. вар иди. 1910 илдя Нуха иш адамы Я.Ящмядов шящярдя електрик стансийасы тикдирмишди. 1913 илдя шящярдя иллик дювриййя вясаити 3 млн. рублдан чох олан 962 тиъарят-сянайе мцяссисяси фяалиййят эюстярирди.

     20 ясрин яввялляриндя Шамахы шящяри кянд тясяррцфаты мящсулларынын вя кустар истещсалы малларынын мцщцм мяркязи иди. Башга гязалардан эятирилян маллар да бурадан Бакыйа, Ъянуби Гафгазын мцхтялиф шящярляриня, щямчинин Щяштярхана апарылырды. 1912 илдя Шамахыда иллик дювриййяси 1,2 млн. рубла бярабяр олан 227 тиъарят вя сянайе мцяссисяси вар иди.

     Лянкяран балыг, тахыл, мешя материаллары сатышы вя ихраъы цзря мцщцм тиъарят мяркязи иди. 19 ясрин сонунда бурада 225 тиъарят-сянайе мцяссисяси вар иди, 1910 илдя ися онларын сайы ики дяфя артараг 460-а чатмышды.

     Губа шящяри мейвячилик, балыгчылыг вя халчачылыгла мяшщур иди. 1910 илдя шящярдяки 329 тиъарят мцяссисясинин иллик дювриййяси 1 млн. рубл иди. Щямин иллярдя Губа вя Лянкяранда кичик електрик стансийалары да тикилмишди.

     Дуз вя спирт истещсалында Нахчыван мцщцм ящямиййятя малик иди. Ордубад шящяри ясрин яввялиндя дя Азярбайъанын ипяк сянайеси мяркязляриндян бири олараг галырды.

     20 ясрин яввялляриндя мейдана чыхмыш шящяр типли тиъарят-сянайе мяркязляри сырасына Эядябяй, Салйан, Аьдам, Бярдя вя Эюйчай да дахил иди. 20 мин вя даща чох ящалиси олан бу мяркязлярдя капитал дювриййяси бюйцк олан онларла кичик тиъарят мцяссисяляри йерляширди. Мяс., Салйанда бу мцяссисялярин иллик дювриййяси 1,5 млн. рубла чатырды.

     Шящярлярин юзцнцидаря органлары 1892 илдя гябул олунмуш “Шящяр ясаснамяси”ня уйьун ишляйирди. “Ясаснамянин” 44-ъц маддясиндя мцсялманларын юзцнцидаря органларында иштиракы мящдудлашдырылырды. Азярбайъанын эюркямли иътимаи хадимляринин дяфялярля вясатят галдырмасы нятиъясиндя чарын 1900 ил фярманы иля шящяр думасында мцсялман депутатларын сайы 50% нязярдя тутулса да, яслиндя буна риайят олунмурду. Йалныз 1905–07 иллярин ингилаби щадисяляриндян сонра Гафгаз ъанишини эцзяштя эетмяли олду вя 1907–11 иллярдя кечирилян сечкиляр нятиъясиндя Бакы шящяр думасы депутатларынын 57,7%-ини азярбайъанлылар тяшкил етди. Бакы шящяр думасынын илк депутатлары Щясян бяй Мяликов (Зярдаби), Исмайыл бяй вя Ибращим бяй Сяфярялийевляр, Ящмяд бяй Аьайев, Ялимярдан бяй Топчубашов, Няъяф бяй Вязиров, Щ.З.Таьыйев, Аьа Ахундов, Мирзя Ясядуллайев, Яждяр бяй вя Иса бяй Ашурбяйовлар, Я.Ашуров, Мяммядрза Вякилов, Мяммядщясян Щаъынски, Исрафил Щаъыйев олмушлар.

     Бакыдан фяргли олараг Эянъя шящяр думасында “гласныларын” яксяриййятини азярбайъанлылар тяшкил едирди. Онларын арасында Щясян бяй Аьайев, Адил хан Зийадханов, Нясиб бяй вя Йусиф бяй Йусифбяйлиляр, Ряфибяйов вя Хасмяммядов гардашлары, Мяммядбаьыр Шейхзаманлы вя б. хцсуси сечилирдиляр.

     Шуша юзцнцидаря органында Ябдцррящим бяй Щагвердийев, Щашым бяй Вязиров, Ябдцлкярим бяй Мещмандаров вя б. фяалиййят эюстярирдиляр. 1904–07 иллярдя Ъавад бяй Сяфярялибяйов Бакы шящяринин башчысы сечилмишди.

     Азярбайъанда баш вермиш сосиал-игтисади дяйишикликляр ящалинин сайынын вя силк тяркибинин дяйишмясиндя дя юз яксини тапды. 1913 илдя ящалинин сайынын 2339,0 мин няфяря чатмасы тябии амиллярля йанашы Русийанын мяркязи губернийаларындан, Гафгазын мцхтялиф бюлэяляриндян вя Ъянуби Азярбайъандан кясбкарларын, кючкцнлярин Азярбайъана эялмяси вя щямчинин чаризмин кючцрмя сийасяти иля баьлы иди.

     

    Сянайенин инкишафына бахмайараг, Азярбайъан ящалисинин 3/4-дян чохуну кянд ящалиси тяшкил едирди. Мцхтялиф сянайе вя кянд тясяррцфаты сащяляринин инкишафы тядриъян фящлялярин дя сайынын артмасына сябяб олмушду.

     Бакы иля йанашы Азярбайъанын диэяр шящяр вя гязаларында тиъарят-сянайе сащибкарларынын мювгеляри мющкямлянирди. Онларын арасында ясас йери азярбайъанлылар тутурду. Яввялляр цстцнлцк тяшкил едян тиъарят капиталы сащибляри 20 ясрин яввялляриндян юз сярмайялярини сянайе, няглиййат, тикинти ишляриня дя йюнялтмяйя башладылар. Милли сащибкарларын ян нцфузлу нцмайяндяляри Щ.З.Таьыйев, М.Наьыйев, Ш.Ясядуллайев, А.Гулийев вя б. идиляр.

     Азярбайъанын иътимаи-сийаси щяйаты. 20 ясрин яввялляриндя баш вермиш игтисади бющран бцтцн Русийа империйасыны сарсыдан сосиал мцнагишяляря, фящлялярин кцтляви чыхышларына сябяб олду. Нцмайишлярин вя тятиллярин сайы о сявиййяйя чатмышды кы, 1902 илин йанварындан Бакыда, 1903 илин сентйабрындан ися Эянъя, Шуша вя Нухада Русийа империйасынын “Эцъляндирилмиш мцщафизя щаггында ясаснамя”си тятбиг едилмяйя башланды. Бу ясаснамяйя эюря “иътимаи гайдалара вя асайишя зидд олан йыьынъаг вя топлантыларын иштиракчылары” 500 рубладяк ъяримяляня вя йа 3 ай мцддятиня щябс едиля билярдиляр. Лакин тятиллярин сайы азалмырды вя артыг азярбайъанлы фящляляр дя онларын фяал иштиракчыларына чеврилмишдиляр. Бунун бариз нцмуняси 1903 ил ийул вя 1904 ил декабр тятилляри олду.

     Фящля щярякатына сийаси дон эейдирмяк мягсядиля РСДФП-нин (Русийа Сосиал-Демократ Фящля Партийасы) Мяркязи Комитясинин тапшырыьы иля Бакыйа эялмиш сосиал-демократлар щяля 1900 ил-дян бурада мювъуд олмуш 15 марксист дярняйи ясасында ващид тяшкилат йаратмаьа ъящд эюстярдиляр. 1901 илин йазында РСДФП-нин Бакы Комитяси йарадылды. 1903 илдя РСДФП-нин 2-ъи гурултайында сосиал-демократлар партийасынын болшевик вя меншевикляря парчаланмасыны шяртляндирян програм гябул олунду. Мцнагишянин башланьыъында Л.Красинин рящбярлик етдийи Бакы Комитяси болшевиклярин тяряфини тутду. 1904 илин йанварында ися БК-нын рящбярлийи М.Митров башда олмагла меншевиклярин ялиня кечди. Фящля кцтляляриня тясир эюстярмяк уьрунда мцбаризя апаран вя мцхтялиф дюврлярдя эащ болшевик, эащ да меншевиклярин цстцнлцк тяшкил етдийи йени рящбяр органлары йарадылды.

    Ясрин яввялляриндя Азярбайъан зийалылары сыраларында юзлярини мцсялман фящляляри иля ишя щяср етмиш шяхсляр мейдана чыхмаьа башламышды. 1903 илдя Мящяммяд Ямин Рясулзадя вя онун щямфикирляри “Азярбайъанын эянъ ингилабчылары дярняйи”ни йаратмышдылар. 1904 илин октйабрындан “Щцммят” тяшкилаты вя ейниадлы гязет фяалиййятя башлады. Тяшкилатын йарадылмасы тяшяббцсц бир груп азярбайъанлы зийалы-демократлара мяхсус иди. Онларын арасында М.Я.Рясулзадя, Мяммядяли Рясулзадя (Рясулоьлу), Султанмяъид Яфяндийев, Мяшяди Язизбяйов, И.Ашурбяйов, Гара бяй Гарабяйов, Мяммядбаьыр Ахундов, М.Щаъынски, Х.Щцсейнов, Мир Щясян Мювсцмов вя б. вар иди.

     

    1905 ил йанварын 20-дя “Щцммят” гязети “зярярли истигамятиня эюря” баьланды. М.Я.Рясулзадянин сюзляриня эюря бу, партийа органы олан илк тцрк гязети иди. 1906–07 иллярдя тяшкилат Азярбайъан вя ермяни дилляриндя “Дявят-Гоч” (“Чаьырыш”) гязетини, “Тякамцл” вя “Йолдаш” гязетлярини бурахырды. Бурада няшр олунан мягалялярин бюйцк щиссяси халгын маарифлянмяси, зящмяткешлярин аьыр шяраити вя с. мясяляляря щяср олунмушду.

     1907 илин ийунунда яксяр цзвляринин фаш олунмасы вя щябс едилмяси нятиъясиндя тяшкилат хейли зяифляди. Бу дюврдя “Щцммят”ин шюбяляри Йелизаветполда, Шушада, Нахчыванда, Ъулфада фяалиййят эюстярирди. Лакин 1905 илдя йаранмыш Тифлис шюбяси щям цзвляринин сайына, щям дя сийаси фяаллыьына эюря онларын арасында мцщцм йер тутурду. 1905 илин сонунда Тифлис шюбяси мцстягил партийайа чеврилди. Тифлис “Щцммят”инин ян фяал цзвляри Мир Баьыр Мир Щейдярзадя, Гасым Ъамалбяйов, Яшряф Йцзбашов, Яли Байрамов, Щ.А.Таьызадя, Г.Г.Новрузов, А.К. Ханящмядов олмушлар.

     1906 илдя ися Бакыда вя Тифлисдя Иран ингилабчыларына йардым комитяляри йарадылмышды. Бакы Комитясиня М.Язизбяйов, Тифлис комитясиня ися Н.Няриманов рящбярлик едирди.

     Ингилаби чыхышларын эцълянмяси нятиъясиндя 1881 илдя ляьв олунмуш Гафгаз ъанишинлийи 1905 ил февралын 26-да бярпа олунду. 1905 ил февралын 15-дя мцвяггяти Бакы эенерал-губернатору вязифяси тясис едилди, февралын  18-dян ися Бакы шящяри вя губернийасында щярби вязиййят тятбиг олунду.

     

     

    1906 ил 28 октйабр тарихли фярманла Бакы шящяринин, нефт-мядян вя фабрик-завод районларынын идаряси цчцн Бакы градоначалниклийи тясис едилди. Нефт сянайе сащибкарларынын тякиди иля щямин дюврдя градоначалникин йанында нефт ишляри цзря инзибати идаря йарадылды. Онун тяркибиня бир сыра щюкумят мямурлары, шящяр думасы вя нефт сянайечиляри гурултайы шурасынын нцмайяндяляри дахил олдулар. Бу идаря нефт сянайечиляринин мянафейини мцдафия едяряк тятиллярин йатырылмасы, шящярлярдя мядян вя заводларын мцщафизяси иля баьлы тядбирляр ишляйиб щазырлайырды. 1906 илин декабрында Бакы шящяри вя губернийасында щярби вязиййят фювгяладя мцщафизя вязиййяти иля явяз едилди, мцвяггяти эенерал-губернаторлуг ися ляьв олунду.

     Ингилаби вя милли-азадлыг щярякатынын йцксялиши дюврцндя Азярбайъан ъямиййятинин габагъыл нцмайяндяляри чар щюкумяти гаршысында бязи сийаси эцзяштляр, о ъцмлядян юзцнцидаря органларында милли сащибкарларын иштиракыны тямин етмяк вя хцсусиля мцсялманларын щцгугларыны христианларын щцгуглары иля бярабярляшдирмяк щаггында вясатят галдырдылар. Лакин Бакы шящяр думасынын бу вясатяти рядд едилди.

     100-дян чох милляти юзцндя бирляшдирян Русийа империйасы бцтцн милли азлыгларын сыхышдырылмасыны дювлят сийасятиня чевирмишди. Бу сийасят хцсусиля мцсялман халгларына, о ъцмлядян азярбайъанлылара гаршы даща сярт апарылырды. Онларын ня ана дилиндя охумаг, ня щакимиййят органларында тямсил олунмаг, ня дя ордуда хидмят етмяк щцгуглары вар иди. Миллятин талейи иля баьлы мцщцм мясялялярин щялли наминя Азярбайъанын эюркямли иътимаи хадимляри фяал мцбаризяйя башладылар. Азярбайъанын ясрин яввялиндя формалашмыш интеллектуал елитасы юзцндя щям задяэан тябягясинин нцмайяндялярини, щям дя диэяр тябягяляри тямсил едян зийалылары бирляшдирирди. Онларын бир щиссяси йаранмыш вязиййятдян чыхыш йолуну маарифчиликдя эюрцрдцлярся, диэярляри милли юзцнцтясдигин даща фяал формаларынын тяряфдарлары иди. Беля формалардан бири сийаси вя иътимаи тяшкилатларын йарадылмасы иди. Бу просеся 1905 ил 17 октйабр Манифести тякан верди. Азярбайъан тарихиндя илк дяфя сийаси партийалар вя иътимаи тяшкилатлар йаранмаьа, онларла гязет вя журнал няшр олунмаьа башлады.

     

     

    Миллятин ян эюркямли нцмайяндяляри империйанын йцксяк вязифяли шяхсляриня цнванланмыш петисийа (коллектив йазылы мцраъият) кампанийасына башладылар. Я.Топчубашов тяряфиндян тяртиб едилмиш петисийаларда Азярбайъан ящалисинин талейцклц проблемляри изащ олунур, онун дини, сийаси вя мцлки щцгугларыны рус ящалисинин щцгуглары иля бярабярляшдирмяк тяляби юн плана чякилирди. Бунунла йанашы, Азярбайъанда земство идаряляринин тяшкил олунмасы уьрунда да эениш тяблиьат кампанийасы апарылырды.

     Сяйляринин бир нятиъя вермядийини эюрян Азярбайъанын либерал зийалылары Русийа империйасынын диэяр мцсялман ящалиси иля ялагяляр гурараг ващид партийа йаратмаг гярарына эялдиляр. 1905 илин августунда Нижни Новгородда Русийа мцсялманларыны бирляшдирян “Иттифагимцслимин” партийасы йарадылды. Партийанын гурултайларында Я.Топчубашовун йаздыьы програм вя низамнамя гябул едилди. “Иттифаги-мцслимин”ин програмынын яксяр бяндляри кадетлярин програмы иля цст-цстя дцшцрдц. Дювлят думасына сечкиляря дя кадетлярля бирликдя эетмяк гярара алынмышды. Партийанын Мяркязи Комитясиня мцсялман зийалыларындан И.Гаспрински, Я.Топчубашов, Ряшид Ибращимов, Йусиф Акчура, Сейид Эирей Алкин вя башгаларындан ибарят 15 няфяр цзв сечилмишди. Мцсялман Конститусион Партийасы йарымлегал шякилдя фяалиййят эюстярирди. Партийа лидерляринин яксяриййяти Думайа сечилдикдян сонра фяалиййятляриндя “Иттифаги-мцслимин”ин програм вя гярарларыны рящбяр тутурдулар.

     

     

    Октйабр манифестиндян сонра Бакыда рясми олараг кадетляр вя октйабристляр партийаларынын шюбяляри тясис олунду. Азярбайъан либерал щярякатынын эюркямли хадимляри вя милли капитал нцмайяндяляри Я.Топчубашов, Иса бяй Щаъынски, Камил бяй Сяфярялийев, И.Щаъыйев вя б. кадетлярин Бакы бцросуна цзв сечилдиляр.

     Азярбайъанда сийаси сящняйя милли идеолоэийанын ясасларыны гойан партийалар чыхды. Онлардан бири 1905 илдя Эянъядя йаранмыш тцрк сосиал-федералист “Гейрят” тяшкилаты иди. Тяшкилатын програмында мцсялман ящалисиня мухтариййят верилмякля йанашы Гафгазын Русийадан айрылмасы да тяляб едилирди. Партийайа мяшщур иътимаи хадимляр Я.Ряфибяйли, Н.Йусифбяйли, Я.Хасмяммядов башчылыг едирдиляр. Тяшкилат тяхм. 3 ил фяалиййят эюстярди вя 1917 ил феврал ингилабындан сонра Азярбайъанын иътимаи щяйатында бюйцк рол ойнайан “Тцрк Ядямияркязиййят партийасы” ады алтында йенидян бярпа олунду.

     1905 ил февралын 6-дан Бакыда башлайан гырьынлар бир мцддятдян сонра Азярбайъанын башга гязаларына да йайылды. 1905–06 иллярин гышы, йайы вя пайызында Эянъя, Шуша вя бцтцн Гарабаь, Нахчыван вя Иряванда ганлы щадисяляр баш верди. Ермяни дашнакларын щярби бирляшмяляринин хцсусиля Гарабаьда тюрятдийи вящшиликляр барядя щятта ермяни гязетляри йазылар дяръ етмишдиляр. 1906 илин февралында Гафгаз ъанишини Воронтсов–Дашковун сядрлийи иля Тифлисдя ермяни-мцсялман сцлщмярамлы комиссийасынын иъласлары башланды, лакин бир нечя иъласдан сонра ермянилярин эцнащы цзцндян комиссийанын иши дайандырылды. Комиссийанын ишиндя иштирак едян азярбайъанлы нцмайяндяляр (Я.Топчубашов, Я.Аьайев, А.Зийадханов) дашнакларын щярби дружиналарынын бурахылмасы тяляби иля чыхыш етдиляр, якс тягдирдя азярбайъанлыларын да щярби бирляшмяляринин йарадылмасы мяъбуриййятиндя галаъагларыны бяйан етдиляр.

     

     1906 илин августунда Шушада Я.Аьайевин башчылыьы иля “Дифаи” партийасы йарадылды. Мяркязи комитяси Бакыда йерляшян партийа, ясасян, Гарабаьда фяалиййят эюстярирди. Партийанын йаранмасынын ясас сябяби 1905–06 иллярдя чаризмин вя ермяни дашнакларынын азярбайъанлылара гаршы тюрятдийи гырьынлар иди. Дюйцшкян тяшкилат кими йаранмасына, ермяни вя рус рящбяр органларынын нцмайяндяляриня гаршы бир сыра гяти тядбирляр кечирмясиня бахмайараг, “Дифаи” партийасы тякъя щярби мягсядляр эцдмцрдц. Бу, партийа програмында да юз яксини тапмышды. Партийа Азярбайъан халгыны ермяни гырьынларындан хилас етмяйи, щям дя мцсялманларын маарифлянмяси уьрунда мцбаризя апармаьы юзцнцн башлыъа мягсяди елан етмишди. Бу мягсядляри щяйата кечирмяк цчцн ики ясас шярт – тящсил вя гцввя лазым иди. Партийанын ян фяал шюбяляриндян бири Шушада фяалиййят эюстярирди вя “Гарабаь бирлик мяълиси” адланырды.

     1908 илдян башлайараг “Дифаи” партийасына гаршы репрессийалар эцълянди. Я.Аьайев Тцркийяйя, Н.Йусифбяйли Крыма, Мирзя Мящяммяд Ахундов Орта Асийайа эетмяйя мяъбур олдулар. “Гарабаь бирлик мяълиси”нин Йелизаветпол, Бярдя комитяляринин цзвляри кцтляви сурятдя щябс едилдиляр. Бунунла беля, партийанын пассив фяалиййяти 1912 иля кими давам етди. “Дифаи”чилярин яксяриййяти 1911 илдя йаранмыш “Мцсават” партийасынын сыраларына дахил олдулар.

     1907 илдя юз тясирини Газах гязасына вя Тифлис губернийасынын бязи гязаларына йайан “Мцдафия” тяшкилаты йаранды. Тяшкилата Исмайыл хан Зийадханов рящбярлик едирди. Партийанын ясас мягсяди азярбайъанлылар ичярисиндя иътимаи тяшкилатларын йарадылмасы, онларын маарифляндирилмясиня вя мядяни инкишафына гайьы эюстярмяк иди. Тяшкилат 1908 илдя полис органлары тяряфиндян даьыдылды.

     Азярбайъанда милли щярякатын лидери 1911 илдя ясасы гойулмуш “Мцсялман Демократик Мцсават партийасы” олду. Партийанын юзяйини кечмиш “щцммят”-чиляр Аббасгулу Казымзадя, Таьы Наьыоьлу вя М.Я.Рясулоьлу йаратмышдылар.

     1913 илдя Романовлар сцлалясинин 300 иллийи мцнасибятиля елан едилмиш амнистийадан сонра Истанбулдан Бакыйа гайыдан М.Я.Рясулзадя щямин вахтдан етибарян “Мцсават” партийасынын лидери олду. Чар мяхфи хидмятинин тягибляри нятиъясиндя фяалиййятини мцвяггяти дайандыран партийа йалныз 1917 илдя Русийада чаризмин сцгутундан сонра юз фяалиййятини бярпа едя билди.

     1915 илдя М.Я.Рясулзадя “Ачыг сюз” гязетинин няшриня башлады. “Эцндялик тцрк гязети” адландырылан бу няшрин сящифяляриндя илк дяфя олараг щям цмумрусийа мцсялманларынын, щям дя азярбайъанлыларын милли, мядяниййят вя маарифчилик проблемляри ишыгландырылырды.

     

    20 ясрин яввялляри Азярбайъан мятбуатынын чичяклянмя дюврц иди. Сярт сензура тягибляри Азярбайъанын эюркямли зийалылары Ящмяд бяй Аьайев, Яли бяй Щцсейнзадя, Ялимярдан бяй Топчuбашов, Щясян бяй Вязиров, Щцсейн Минасазов, Ейналы Султанов, Ъейщун бяй Щаъыбяйли, Няриман Няриманов вя башгаларына вахташыры ачылыб-баьланан гязет вя журналларын сящифяляриндя Азярбайъанын иътимаи-сийаси вя мядяни щяйатынын

    мцряккяб мясяляляриня юз мцнасибятлярини билдирмяйя мане ола билмяди. Онларын фикир вя мцлащизяляри иътимаи фикрин вя милли юзцнцдяркин формалашмасында бюйцк рол ойнады. Миллятин бир чох проблемляри ичярисиндя мцсялманларын сийаси щцгуглардан мящрум олмасы мясяляси Русийа тарихиндя илк дяфя олараг Азярбайъаны империйанын али нцмайяндяли органында – Дювлят думасында тямсил едян депутатлар тяряфиндян сясляндирилди.

     

    Думадакы фяалиййят вя 1906–12 иллярдя бу ганунвериъи органа кечирилян сечкиляр Азярбайъанын сийаси щяйатында бюйцк ъанланмайа сябяб олмагла йанашы онларын дювлят гуруъулуьу тяърцбясиня йийялянмясиндя мцщцм рол ойнады.

     

    1905 ил декабрын 11-дя Русийанын Дювлят думасына сечкиляр щаггында фярман имзаланды. Гафгаз ъанишининин “ящалини сакитляшдирмяк” бящаняси иля сечкиляри лянэитмясиня бахмайараг, 1906 ил апрелин 27-дя Дювлят думасы артыг ишя башладыгдан сонра, май айында Бакы вя Йелизаветпол губернийаларында сечкиляр кечирилди. Щяр губернийайа цч, Бакы шящяриня ися хцсуси олараг бир йер айрылмышды. Бу йеря эюркямли иътимаи хадим Я.Топчубашов сечилди. Бакы губернийасындан сащибкар Мяммядтаьы Ялийев, мяктяб мцяллими вя тяръцмячи Ясядулла бяй Мурадханов, Йелизаветпол губернийасындан мяшщур драматург Ябдцррящим бяй Щагвердийев вя Тифлис даиря мящкямяси прокурорунун кюмякчиси, ири торпаг сащиби Исмайыл хан Зийадханов сечилдиляр. 1906 илин ийунунда Азярбайъан депутатлары Думада ян мцхалиф мювгедя дуран вя Халг азадлыг партийасыны (кадетляри) дястякляйян Мцсялман парламент фраксийасына дахил олдулар. Фраксийанын сядри Я.Топчубашов сечилди. Топчубашовун “Мцсялман парламент фраксийасы” мягалясиндя йаздыьы кими, фраксийада тямсил олунмуш депутатлар “конститусийа принсипляриня ясасланараг вилайятлярдя торпагларын миллиляшдирилмяси, дини мясялялярдя там мухтариййят, бцтцн империйа мяканында юзцнц идаря едян кичик ващидлярин (земство) вя вилайят мяълисляринин тясис едилмяси иля йерлярдя эениш мухтар идарячилик принсипини иряли сцрцрдц”. Биринъи Дума 72 эцн фяалиййят эюстярди. Кадетлярин о вахта гядяр эюрцнмямиш ъясарятли чыхышлары чар щюкцмятини Думаны бурахмаьа вадар етди вя бир мцддят сонра йени сечкилярин вахты тяйин олунду.

    Я.Топчубашов вя И.Зийадханов Думанын бурахылмасына етираз яламяти олараг бцтцн Русийа халгларыны буна мцгавимят эюстярмяйя сясляйян мяшщур Выборг чаьырышыны имзаладыглары цчцн цч айлыг щябс ъязасына мящкум едилдиляр вя эяляъякдя сечкилярдя иштирак етмяк щцгугундан мящрум олдулар.

     Икинъи Дювлят думасында Азярбайъаны Бакы губернийасындан Щ.З.Таьыйевин оьлу Исмайыл бяй Таьыйев, Бакыда илк рус-татар мяктябинин директору Мустафа Мащмудов, “Каспи-Гара дяниз ъямиййяти”нин механики Зейнал Зейналов, Йелизаветпол губернийасындан коллеж асессору, Йекатеринодар даиря мящкямяси прокурорунун кюмякчиси Фятяли хан Хойски, коллеж асессору, прокурор кюмякчиси Хялил бяй Хасмяммядов, Иряван губернийасындан мяшщур публисист, “Шярги-Рус” гязетинин баш редактору Мящяммяд аьа Шащтахтински тямсил едирдиляр. З.Зейналовдан башга (о, “трудовикляр” фраксийасынын цзвц олду) азярбайъанлы депутатларын щамысы Думанын мцсялман фраксийасына, Ф.Хойски вя Х.Хасмяммядов ися онун бцросуна дахил олдулар. Мцсялман фраксийасы ян актуал мясялялярдя кадетлярля бирликдя чыхыш едирди. Бундан ялавя, фраксийа юз програмыны тяртиб етмиш вя китабча шяклиндя чап етдирмишди. Фраксийа Русийанын бцтцн мцсялман вятяндашларыны империйанын идарячилик гурулушуну дяйишдирмяйя сяй эюстярмяйя чаьырырды. Конститусийалы парламент монархийасы мягбул дювлят формасы щесаб олунурду.

     Даща радикал олан Икинъи Дума 1907 ил ийунун 3-дя чар тяряфиндян бурахылды. Щямин эцн йени сечки гануну дяръ олунду. Гануна ясасян щям мцхалифят партийаларынын, щям дя милли азлыгларын Думада тямсил олунмалары хейли мящдудлашдырылды. Бцтцн Гафгаздан Думайа яввялки 29 депутат явязиня ъями 10 депутат сечиля билярди. Бакы, Йелизаветпол, Иряван губернийалары, Даьыстан вилайяти вя Загатала даиряси бирликдя 4 нцмайяндя (онлардан биринин миллиййятъя рус олмасы шярти иля) эюндярмяк щцгугуна малик идиляр. Азярбайъанлылар цчцн ъямиси бир йер айрылмышды. 1907 илин октйабрында кечирилян сечкилярин нятиъясиндя Цчцнъц Думайа цч губернийанын азярбайъанлы ящалисиндян Х.Хасмяммядов сечилди. О, Думада Русийа мцсялманларынын щцгугларынын ян фяал мцдафиячиси кими танынмышды. 1912 илдя Дюрдцнъц Думайа сечкиляр елан олунду. Илк дяфя олараг Бакы сосиал-демократларындан меншевик М.И.Скобелев Думайа депутат сечилди. Бакы, Йелизаветпол вя Иряван губернийаларындан сечилян 27 йашлы, мцтярягги фикирли щцгугшцнас Мяммядйусиф Ъяфяров чыхышларында Азярбайъан зийалыларынын иряли сцрдцкляри тялябляри мцдафия едирди.

     Азярбайъаны тямсил едян депутатлар Я.Топчубашов, И.Зийадханов, Ф.Хойски, М.Шащтахтински, Х.Хасмяммядов, М.Ъяфяров юз чыхышларында илдян-иля даща ъясарятли вя радикал тялябляр иряли сцрцр вя тяк азярбайъанлыларын дейил, бцтцн мцсялманларын сюз азадлыьы, юзцнцидаря органларынын йарадылмасы вя чар монархийасы чярчивясиндя мцмкцн олан либерал ислащатлар тяляблярини сясляндирирдиляр.

     Мящяммяд Ямин Рясулзадя. "Щцммятцр-риъал тягляцл-ъибал"

    ("Щцммят" гязети № 3, 1905)

    Бир нечя шяхсин арасында иттищад щямфикирлилик, щяммясляклилик иля олур. Вя илла ила йовмилгийамя нифаг цзря баги галаъаглар. Мясялян, биз ъаванларын  бири миллятпяряст, о бири демократ,  цчцнъцсц ятигпяряст, дюрдцнъцсц  ъядидпяряст олуб да, бу ъцр дястя-дястя олмагда, щярямиз юзцня мяхсус бир йол эютцрцб, мцяййян бир мясляк иля эетмякдян щамымыз тяк-тяк тяляф оллуг. Вя щеч биримизин яли юз мурадына чатмаз. Щярямиз бир кцнъдя бир хцсуси ъямиййят  гайырыб да мцхтялиф йоллар иля эетмякдянся бирляшмяли, юз фикир вя фелляримиздян бир-биримизи щали етмялийиз.  Миллятпярястлик бизя йарарса, щамымыз миллятпяряст, демократлыг йарарса, щамымыз демократ вя гейри бир йарар мясляк цзря олуб, мцттящидцл-гювл  вял фел иш эюряк.

     Шимали Азярбайъан Биринъи дцнйа мцщарибяси дюврцндя. 1914 ил октйабрын 31-дя Османлы дювлятинин мцщарибяйя гошулмасы Алманийанын мянафейиня ъаваб верирди. Рус ордусунун хейли гцввясинин Гафгаз ъябщясиня ъялб олунмасы алманларын Авропа ъябщяляриндяки щярякятини асанлашдырырды. Османлылар ян ири щярби гцввялярини Гафгаз ъябщясиндя йерляшдирмишди. Нойабрын яввялляриндя 3 тцрк ордусу Ярзурум–Сарыгамыш истигамятиндя щцъума кечяряк Аъарыстанын Батум вилайятинядяк ирялиляди.

     Ъянуби Гафгазын ъябщяйаны бюлэяйя чеврилмяси Азярбайъанын сийаси вязиййятиня вя игтисади щяйатына хейли зяряр вурурду. Османлы дювлятинин ермяниляр йашайан вилайятляриндяки щярби ямялиййатлар нятиъясиндя минлярля ермяни русларын щимайяси алтында Иряван, Йелизаветпол вя Бакы губернийалары яразиляриня кючцрцлдц.

     Азярбайъанын, демяк олар ки, бцтцн сийаси хадимляри вя партийалары мцщарибядя Русийа щюкумятини дястякляйирдиляр. Мцсялманларын ордуйа чаьырылмамасына бахмайараг бир чох азярбайъанлы, ясасян, йцксяк тябягянин нцмайяндяляри кюнцллц сурятдя щярби хидмятя эедирдиляр. Мяшщур эенераллар Сямяд бяй Мещмандаров, Ялаьа Шыхлински, Щцсейн хан Нахчывански ъябщядя йцксяк сяркярдялик мщаряти нцмайиш етдирирдиляр. Азярбайъанлы забитляр – полковник Талыб Вякилов, ротмистр Теймур Новрузов, капитан Тярлан Ялийарбяйов дюйцшлярдя эюстярдикляри иэидлийя эюря “Эеорэи хачы” ордени иля тялтиф едилмишдиляр.

     1916 илин сону – 1917 илин яввялиндя Русийа ингилаби бющран вязиййятиндя йашайырды. Уьурсуз мцщарибядян йорулмуш ящали вя болшевик тяблиьатына уймуш ясэярляр кцтляви етираз аксийаларына башладылар. Бу чыхышлар бцтцн Русийаны, о ъцмлядян Азярбайъаны бцрцмцшдц. 1917 ил февралын 27-дян 28-ня кечян эеъя фящлялярин вя 67 минлик Петроград гарнизонунун нцмайиши ингилабын гялябяси иля нятиъялянди. Дювлят думасы щюкумятин функсийаларыны юз цзяриня эютцрдц. 1917 ил мартын 2-дя ися II Николай тахт-таъдан имтина етмяси щаггында манифести имзалады.

     Яд.: И б р а г и м о в М . Д ж. Нефтяная промышленность Азербайджана в период империализма. Б., 1984; С е и д з а д е Д. Б. Азербайджанские депутаты в Государственной Думе России. Б., 1991; Б а г и р о в а И. С. Политические партии и организации Азербайджана в начале ХХ века. Б., 1997; С е й и д з а д я Д. Азярбайъан ХХ ясрин яввялляриндя: мцстягиллийя апаран йоллар. Б., 1998; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 5, Б., 2001.

    Ирадя Баьырова, Диларя Сейидзадя

     

    Ъянуби Азярбайъан 19 ясрин 30–50-ъи илляриндя. Сосиал-игтисади вязиййят. Ящалинин ясас мяшьулиййяти кянд тясяррцфаты   якинчилик вя малдарлыг иди. Тякъя кянд ящалиси дейил, шящяр ящалисинин дя бир щиссяси якинчилик, баьчылыг, бостанчылыг вя с. иля мяшьул олурду. Дямйя торпагларда вя гисмян дя сцни суварма ясасында буьда, арпа, чялтик вя башга дянли биткилярля йанашы, техники биткиляр, о ъцмлядян памбыг, тцтцн якилирди. Барама беъярилир вя мцхтялиф мейвяляр йетишдирилирди. Азярбайъанын Хой мащалында беъярилян памбыг кейфиййятиня эюря бцтцн Иранда ян йахшы памбыг нювц щесаб едилирди. Ъянуби Азярбайъан Иранда тахылчылыг вя мейвячилик реэионларындан бири иди вя яйалятдян тахылла йанашы, гуру мейвя дя ихраъ едилирди. Бойагчылыгда гызылбойа, индиго вя с. мцхтялиф бойаг маддяляриндян истифадя едилирди. Ялдя едилян кцлли мигдарда йун, эюн-дяри юлкядя кечя, йящяр щазырланмасында, няфис халчалар, шал вя с. истещсалында ишлянирди.

     Шящярлярин сосиал-игтисади щяйатында мцщцм рол ойнайан сяняткарлар юлкядя истещлак едилян ясас сянайе малларынын башлыъа истещсалчылары идиляр. Мцщарибядян сонра йаранмыш нисби сакитлик сянятарлыгда мцяййян ъанланма йаратмышды. Лакин юлкяйя Авропадан сянайе маллары ахыны сяняткарлыьын ян мцщцм сащяси олан тохуъулуьа зярбя вурурду. Тябриз вя диэяр шящярлярдя истещсал олунмуш парчалар яняняви Ъянуби Гафгаз, о ъцмлядян Шимали Азярбайъан базарыны щяля итирмямишди вя буна эюря юз истещсал эцъцнц мцяййян дяряъядя горуйуб сахлайа билмишди. Шящярлярдя айры-айры хырда истещсал сащялярини бирляшдирян сех тяшкилатлары фяалиййят эюстярирди. Юлкядя муздлу ямякдян истифадя олунан мануфактура типли мцяссисяляр дя инкишаф едирди.

    Памбыг, ипяк, йун парча истещсал едян яняняви сянят сащяляриндя тяняззцл мцшащидя олунур, халчачылыг кими мцщцм вя эениш йайылмыш сащядя ися йени капиталист истещсал цсулу инкишафа башлайырды. Лакин бцтцн бу дяйишикликляр чох мцряккяб вя зиддиййятли бир шяраитдя эедирди. Тябриз, Ярдябил, Мараьа, Урмийа, Зянъан шящярляринин мящсуллары щям дахили, щям дя хариъи базарлара чыхарылырды.

     Халчалары, ипяйи вя памбыг-кятан парчалары иля мяшщур олан Тябризин тиъарят ящямиййяти бюйцк иди. Тиъарят йоллары говшаьында йерляшян Тябриз Иранын ян бюйцк тиъарят мяркязляриндян бири иди. Щярби ямялиййатлар дайандырылдыгдан сонра Русийа иля тиъарят ялагяляринин инкишафында Ъянуби Азярбайъанын ролу даща да артды. Бу дюврдя Иранын Русийа, Тцркийя вя Гярби Авропа юлкяляри иля тиъарятиндя Тябризин хцсуси чякиси йцксяк иди. Яъняби сяййащын йаздыьына эюря, “Авропа иля тиъарятдя Иранын баш шящяри, шцбщясиз, Тябриз” иди.

     Базарлар дахили вя хариъи тиъарятдя мцщцм рол ойнайырды. Мийаня юз халчалары, Мараьа вя Урмийа тцтцнц вя кишмиши, Хой эейим маллары иля мяшщур иди. Ъянуби Азярбайъандан Иранын айры-айры йерляриня тахыл вя диэяр кянд тясяррцфаты мящсуллары апарылырды.

     Авропа ширкятляри Тябриздя юз тиъарят мяркязлярини ачмышдылар. 40-ъы иллярдя Тябризя эятирилян малларын йарыдан чоху хариъи капитал нцмайяндяляриня мяхсус иди. Лакин ихраъатда цстцнлцк щялялик йерли таъирлярин ялиндя иди. 1833–51 иллярдя Тябриздян эюндярилян малларын йарыйа гядяри Русийайа ихраъ едилмишди. Бу малларын мцщцм щиссясини сяняткарлыг мящсуллары тяшкил едирди вя онларын яксяриййяти Шимали Азярбайъанда сатылырды.

     Шимали Азярбайъандан ися бурайа зяфяран, аь нефт, ипяк, аз мигдарда мис вя с. эюндярилирди.

     Иътимаи-сийаси гурулуш. Азярбайъан бабиляр щярякатынын мяркязи кими. 19 ясрин орталарында Ъянуби Азярбайъанын феодал мцнасибятляриндя ъидди дяйишиклик баш вермямишди. Юлкя ящалисинин ясас щиссяси кяндлилярдян ибарят иди. Шящярлярдя йашайан ящалинин бюйцк бир гисми кянд тясяррцфатынын мцхтялиф сащяляри иля, хцсусиля баьчылыг вя бостанчылыгла мяшьул олурду, галан щиссяси ися таъирлярдян, сяняткарлардан вя диэяр зцмрялярдян ибарят иди.

     

    Торпаг цзяриндя мцлкиййят формасы, демяк олар ки, яввялки кими галырды. Кяндлярин вя торпагларын бюйцк яксяриййяти дювлятин ихтийарында иди.

     19 ясрин орталарында Ъянуби Азярбайъанда тийул торпаглары, бир гайда олараг, щяр щансы мцлки вя йа щярби хидмят мцгабилиндя верилирди, тийул сащиби щямин торпаг сащясини башгасына сата вя йа баьышлайа билмязди.

     Шащ отураг вя йарымкючяри щяйат сцрян айры-айры тайфалара дювлят гаршысында щярби хидмятя эюря торпаг сащяляри баьышлайырды. Бцтцн тайфанын истифадясиня верилян бу торпаглар илати (елат торпаьы) адланырды. Щямин торпаглар елатын цзвляри арасында бюлцнмяли олса да, яслиндя тайфа башчысынын вя онун йахынларынын ихтийарында галырды. 19 ясрин орталарына доьру мцлк торпаг сащяси эетдикъя эенишлянирди. Торпагларын бир гисми дини гурумлара (мясъид, мягбяря, мядряся вя с.) мяхсус вягф адланан торпаглардан ибарят иди. Ярдябилдя Шейх Сяфи мясъидиня вя мягбярясиня мяхсус торпаглар Ъянуби Азярбайъанда ян бюйцк вягф торпаглары сайылырды. Вягфляри идаря едян рущаниляр бу торпагларын ясас эялирини мянимсяйир вя бу йолла кцлли мигдарда сярвят топлайырдылар. Онлар ири ясилзадялярля йанашы, феодалларын чох эцълц вя имтийазлы щиссясини тяшкил едирдиляр. Ъянуби Азярбайъан кяндлиляринин ъцзи щиссясинин хырдамалик адланан хцсуси торпаглары вар иди. Беля мцлкиййят нювц даща чох Урмийа яйалятиндя йайылмышды.

     Кяндлилярин яксяриййятинин торпаьы йох иди. Якин йерляриндян пайдарлыг иъаряси ясасында истифадя едилирди. Кяндлиляр ата-бабадан якиб беъярдикляри торпаглар цзяриндя сащиблик щцгугуна малик идиляр. 1843 ил гануну да буну тясдиг едирди. Йарымкючяри щяйат сцрян малдар кяндлиляр ися, ясасян, тайфа башчыларынын мал-гарасыны сахлайырдылар. Кяндли, бир гайда олараг, мящсулларын тягр. йарысыны, бязян даща чох щиссясини мящсул вя гисмян дя пулла торпаг сащибиня рента вя дювлятя верэи кими верирди.

     Шящярин имтийазлы тябягялярини мцхтялиф вязифяли вя али мянсябли яйан вя яшряфляр тяшкил едирдиляр. Ири торпаг сащибляри, ясасян, шящярлярдя йашайырдылар. Мащал вя бюлэялярин щакими вя диэяр дювлят вязифяляриндя ишляйянляр ися сащиб олдуглары торпаг мцлкляриндя кяндлиляри истисмар етмякдян ялавя, шящяр ящалисиндян йыьылан дювлят верэиляринин бир гисмини мянимсяйирдиляр. Рущаниляр дя шящяр ящалиси щесабына варланырдылар. Шящяр таъирляри иттифагына мялик цт-тцъъар адланан ян варлы вя нцфузлу таъир башчылыг едирди.

     

     

    Эцлцстан мцгавилясиндян сонра Иран щюкумяти юлкядя дюрд яйалятдян бири олан Ъянуби Азярбайъан яйалятиндя бир сыра нцфузлу вя гцдрятли ханларын, о ъцмлядян Маку, Урмийа, Эярэяр ханларынын щакимиййятини танымагла, онларын дахили мцстягиллийини сахлады. Сийаси ъящятдян Иран дювлятиня табе олан бу йарыммцстягил ханлыглар (хцсусиля Маку ханлыьы) узун мцддят юз дахили сярбястликлярини горуйа билдиляр. Дювлят бу ханлыгларын дахили ишляриня аз гарышыр, онлардан, ясасян, верэи вя силащлы гцввя тяляб едирди. Яввялки иллярдя олдуьу кими, ханлыглар Иран дювлятини хейли щярби гцввя иля тяъщиз едирдиляр. Гаъарларын щакимиййяти дюврцндя Иран ордусунун ясас пийада вя атлы щиссялярини мящз Ъянуби Азярбайъанын мцхтялиф тайфалары – яфшарлар, шяггагиляр вя еляъя дя Иранын башга йерляриндя йашайан Азярбайъан тцрк тайфалары тяшкил едирдиляр.

     Ъянуби Азярбайъандакы диэяр ханлыглар ляьв едилмишди. Сабиг ханлар щеч бир вязифяйя тяйин едилмядикляриня эюря Гаъарлар сцлалясиндян наразы идиляр. Лакин онларын халг кцтляляри цзяриндяки аьалыьы тохунулмаз галырды. Беляликля, ящали щям йерли ханларын, щям дя щаким сцлалянин зцлмцня мяруз галырды.

     Фятяли шащдан [1797–1834] башлайараг, Гаъарларын дахили вя хариъи сийасятиндя Ъянуби Азярбайъан хцсуси йер тутурду. Ъянуби Азярбайъан “вялиящднишин” щесаб едилмиш, “дарцссялтяня” адландырылан Тябриз ися щямишя вялиящдлярин игамятэащы олмушдур. Тябриз икинъи пайтахт щесаб едилдийи цчцн дипломатик нцмайяндяликляр дя бурада йерляширди. Вялиящдин Ъянуби Азярбайъанын ъанишини олмасы, бу яйалятин Иран цчцн игтисади вя хцсусиля сийаси ящямиййятини эюстярирди.

     19 ясрин орталарында ящали арасында, хцсусиля сяняткарлар, хырда таъирляр вя кяндлиляр ичярисиндя наразылыглар артыр вя бязян айры-айры чыхышлар баш верирди. Беля чыхышлардан бири Баби цсйанлары (1848–52) олду. Бабиляр тяригяти зямининдя эенишлянмиш щярякатын баниси Сейид Яли Мящяммяд олмушдур. Онун “Бяйан” адлы ясяриндя яксини тапмыш ясас идейасы ондан ибарят иди ки, цляма вя щакимлярин зцлмц нятиъясиндя Иран бядбяхтлик вя язиййятляр дийарына чеврилдийиндян йени пейьямбяр имам Мещдинин зцщур етмяси вахты чатмышдыр. Бунлара ясасланараг о, юзцнц яввял имам Мещдинин фикирлярини халга чатдырмагда васитячи – Баб (“Гапы”), сонра ися йени пейьямбяр елан етмишди.

     Таъир, сяняткар вя кяндлилярин арзуларыны якс етдирян бабилик феодаллара, али рущаниляря вя хариъи капитала гаршы чеврилмишди. Ъянуби Азярбайъанда Бабын чохлу ардыъылы (Зянъанда Молла Мящяммядяли, Тябриздя ярдябилли Молла Йусиф вя б.) вар иди.

     Баб тялиминдя кишилярля гадынлар арасында бярабярлик елан едилмяси она бюйцк щюрмят газандырмышды. Буна эюря дя Бабын ардыъыллары арасында гадынлар да варды. Гязвин мцътящиди Щаъы Мящяммяд Салещин гызы Зярринтаъ юз зякасы, савады, шаирлик вя натиглик истедады иля цсйанчылар арасында бюйцк шющрят газанмышды. Бу азярбайъанлы гызын ардыъыллары ону “Гцррят цл-ейн” (“Эюзцн нуру”) адландырыр, халг ися Тащиря (“пак, тямиз”) дейя чаьырырды. О, 1852 илдя Тещранда щаким гцввяляр тяряфиндян эизлинъя юлдцрцлдц.

     1848 илдя башланмыш бабиляр щярякатынын ян мцщцм чыхышлары Зянъанда олмушдур. 1850 илин йазында бурада бабилярин сайы 15 мин няфяря чатырды. Онлар 1850 илин майында шящяр галасыны тутдулар. Вурушмаларда бабилярин аиля цзвляри дя иштирак едирдиляр. Гадынлар истещкамлар дцзялдир, кишилярля йанашы дюйцшцрдцляр. Ясасян, кяндли вя сяняткарлардан ибарят олан бабиляр ичярисиндя таъир вя рущанилярин ашаьы тябягясиня мянсуб оланлар да вар иди. Цсйана Молла Мящяммядяли башчылыг едирди. Сяняткарлар гылынъ, низя, тцфянэ, щятта ики топ щазырламышдылар. Ятраф кяндлярдян олан ящали цсйанчылары эизли сурятдя ярзагла тяъщиз едирди.

     Шащ щюкумяти тяряфиндян цсйаны йатырмаг цчцн эюндярилмиш гошун вя феодал дястяляри ийунун яввялиндя Зянъаны мцщасиряйя алдылар. Бабиляр гошунун илк щцъумуну дяф етдиляр. Ийунун сонунда цсйанчылар цзяриня йени гошун щиссяляри эюндярилди. Аьыр иткиляря бахмайараг, цсйанчылар мярдликля вурушурдулар. Бу дюйцшлярдя гадынлар бюйцк фядакарлыг эюстярирдиляр. 1850 ил декабрын сонунда Зянъан цсйаны амансызлыгла йатырылды.

     Бабиляр цсйаны мювъуд иътимаи мцнасибятлярдян, сийаси-инзибати гурулушдан наразы гцввялярин юлкянин капитализмя кечид дюврц яряфясиндя баш верян илк силащлы чыхышларындан иди. Бабиляр щярякатынын кцтлялярин ойанмасында, эяляъякдя юлкядя мювъуд гурулуша гаршы мцбаризянин эенишляндирилмясиндя чох бюйцк ящямиййяти олду.

     Бабиляр щярякаты мяьлуб едился дя, Иранда, еляъя дя Ъянуби Азярбайъанда Бабын тяряфдарларынын сайы щяля чох иди вя онун идейасы юзцня йени тяряфдарлар газанырды. Сонракы дюврлярдя бабилярин сайы ики милйону ютмцш вя бу щярякат йенийени чыхышлар цчцн юрняк олмушду.

     Ъянуби Азярбайъан 19 ясрин 2-ъи йарысында. Сосиал-игтисади щяйат. Ъянуби Азярбайъан, яввяллярдя олдуьу кими, Иранын ясас тахыл истещсалы вя сатышы базарларындан бири олараг галырды. Лакин хариъи базар цчцн нязярдя тутулмуш мящсуллар, о ъцмлядян тцтцн истещсалы эенишляндийиндян, тахыл якини сащяси азалмаьа башламышды.

     Торпагларын ясас щиссяси дювлятин мцлкиййятиндя иди. Халися адланан бу торпаглардан сямярясиз истифадя олундуьундан, 1886 илдя шащ щямин торпагларын сатылмасы щаггында фярман верди. Бу фярмандан сонра халися торпагларыны, ясасян, шащзадяляр, ханлар, рущаниляр вя б. алмаьа башладылар. Торпаьы якиббеъярян кяндлиляр ися йеня дя торпагдан мящрум идиляр. Онларын аз бир щиссяси хырдамалик кяндлиляр торпаг мцлкиййятиня малик иди. Кяндлилярин яксяриййяти якин сащялярини торпаьын сащибиндян феодалдан пайдарлыг ясасында иъаряйя эютцрцрдцляр. Кяндли торпагдан ялавя, беъярмя цчцн сащибкардан иш щейваны, якин аляти, тохум, суварма суйу вя с. дя алырды. Она эюря дя йыьылмыш мящсулун аз гала йарысындан чоху мящсул рентасы шяклиндя феодала чатырды. Бундан ялавя, кяндли торпаг сащибиня натура шяклиндя пай верир, бийара эедир вя башга мцкялляфиййятляр дашыйырды. Ясрин сонуна йахын бу мцкялляфиййятляр хейли артмышды. Феодаллар асылы кяндлилярин щавайы ямяйиндян тякъя чюл-тарла ишляриндя дейил, ейни заманда диэяр сащялярдя, о ъцмлядян тикинтидя, йол чякилмясиндя вя с. истифадя едирдиляр. Ири феодаллар бюйцк газанъ ялдя етмяк мягсядиля тахыл мющтякирлийи иля дя мяшьул олурдулар. Тахыл мющтякирлийинин амансызлыьы 1898 илдя Тябриз вя башга шящярлярдя ящалинин чыхышларына сябяб олмушду.

     Кяндлиляр дювлятя дя верэи верирдиляр. Бу дюврдя верэи юдяниши ъцзи дяйишикликля кющня верэи системи ясасында апарылырды. Дювлят верэиси, бир гайда олараг, торпаг сащибинин ялдя етдийи эялирдян дейил, щямин торпаглары якиб-беъярян пайдар кяндлилярин цмуми мящсулларындан алынырды. Дювлят кяндлилярдян мящсулун онда бири гядяр сабит торпаг верэиси алырды. Бундан башга кяндлиляр башпулу, йарымкючяри щяйат сцрян малдарлар щейванларын сайына эюря сяркялля вя отлаглара эюря гапыпулу вя с. верирдиляр. Бунунла бярабяр, кяндлиляр дювлят гаршысында бир сыра мцкялляфиййят, о ъцмлядян щярби мцкялляфиййят дашыйырдылар. Елатлар щярби хидмятя даща чох ъялб едилирди. Торпаг верэиси онлар цчцн, бир гайда олараг, щярби хидмятля явяз олунурду. Бу дюврдя Ъянуби Азярбайъан кяндиндя торпагсыз вя азторпаглы кяндлилярин сайы хейли чохалмышды.

     70–80-ъи иллярдян кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсалынын артмасы иля ялагядар дахили вя хариъи тиъарят дя эенишлянирди. Хариъи юлкяляря халча, шал вя с. сянайе маллары иля йанашы, памбыг, йун, бадам, хурма, дяри вя с. ихраъ едилир, явязиндя мануфактура мящсуллары, гянд вя с. эятирилирди.

     

    Ъянуби Азярбайъан кяндиня хариъи капитал, илк нювбядя рус капиталы мцхтялиф йолларла нцфуз едирди. Хариъи капитал нцмайяндяляри юлкядя кянд тясяррцфаты мящсулларынын алыныб-сатылмасы вя ихраъ едилмясини юз инщисарларына алмаьа чалышырдылар. Шащ щюкцмятинин 1891 илин мартында тцтцн вя тянбяки истещсалыны инэилис капиталисти Талботун инщисарына вермяси кяндлилярин мянафейиня тамамиля зидд иди. Игтисадиййата хариъи капитал гойулушу хариъи банклар васитясиля щяйата кечирилирди. Русийанын Иранда фяалиййят эюстярян “Иран щесаб-боръ банкы” йерли торпаг сащибляриня вя таъирляря, гисмян дя хырдамалик кяндлиляря боръ вермякля онлары юзцндян асылы вязиййятдя сахлайыр, борълар юдянилмядикдя ися бу шяхслярин ямлакыны яля кечирирди.

     19 ясрин сон рцбцндя Ъянуби Азярбайъан шящярляриндя иътимаи мцнасибятлярдя ясас ролу формалашмагда олан буржуазийа вя фящляляр ойнайырдылар. Ъянуби Азярбайъанда сянайе буржуазийасынын тяшяккцлц олдугъа лянэ эедирди. Чцнки юлкяйя хариъи капитал ахыны йерли сащибкарлыьа мане олур, йени сянайеиъарят мцяссисяляринин йарадылмасына имкан вермирди. Мяс., Щаъы Аббасяли вя Щаъы Рзанын ачдыьы ики чини габ заводу Русийа сащибкарларынын тязйиги нятиъясиндя баьланмыш вя онлара 130 мин тцмян мигдарында зяряр дяймишди. Йалныз тиъарят буржуазийасы аз-чох фяалиййят эюстяря билирди. Беля бир шяраитдя хариъи малларын юлкяйя ахынында васитячи рол ойнайан компрадор буржуазийасынын инкишафы цчцн даща чох имкан вар иди.

     Хариъи капиталын игтисади тязйигиня давам эятирмяк мягсядиля 19 ясрин 90-ъы илляриндя ири тиъарят буржуазийасынын нцмайяндяляри бирляшмяйя мейил эюстярирдиляр. 1897 илдя Тябриздя Щаъы Сейид Муртуза Сярраф тяряфиндян йарадылмыш вя 15 ил фяалиййят эюстярмиш “Еттещадиййя” ъямиййяти малиййя ямялиййаты иля мяшьул олан мцщцм вя йени бирлик иди.

     Ъянуби Азярбайъанда щям хариъи капитал, щям дя йерли буржуазийа нцмайяндяляринин ачдыглары сянайе мцяссисяляриндя фящлялярин сайы артырды. Бу йени сосиал зцмрянин щяйат сявиййяси ашаьы иди вя фящляляр алдыглары ямякщаггы иля долана билмирдиляр. Сянайе мцяссисяляриндя чалышан гадын вя ушаглар эцндя 10–15 шащы, кишиляр ися орта щесабла 20–30 шащы газанырдылар. Шящярлярдяки йохсулларын сайы кясбкарлыьа эялян кяндлилярин щесабына даим артырды. Йохсуллар шящярлярдя баш верян мцхтялиф характерли бцтцн чыхышларын фяал иштиракчысы олурдулар. Шящярлярдян хариъя кясбкарлыьа эедянлярин бир щиссясини мящз шящяр йохсуллары тяшкил едирди. Шящяр ящалисинин орта тябягясиня дахил олан хырда таъирляр, рущаниляр вя зийалылар щаким даиряляря гаршы чыхышларда фяал иштирак едирдиляр.

     

    Малдарлыьын инкишафы иля ялагядар йун тядарцкц, эюн-дяри истещсалы, халчачылыг, тохуъулуг эениш йайылмышды. Бу мящсуллар йа хаммал шяклиндя, йа да илкин емалдан кечдикдян сонра хариъя, ясасян, Русийайа ихраъ едилирди. 19 ясрин сон рцбцндян Иран игтисадиййаты эетдикъя даща чох хариъи базардан асылы олурду. Юлкядя сяняткар сехляри иля йанашы, онларла фящляси олан капиталист мцяссисяляри дя варды. Халча истещсалы капиталист инкишаф йолуна кечян сащялярдян иди. Азярбайъан халчалары Америка вя Авропа базарларында да сатылырды.

    Сяняткарлыьын бир сыра сащяляри фабрик мящсулларынын рягабятиня таб эятирмяйяряк тяняззцля уьрайырды.

     Тябриз, Ярдябил мащаллары, Араз чайынын бцтцн саь сащили бойунъа ящали ясас етибариля тахылчылыгла мяшьул олурду. Тахыл яйалятин баьчылыг вя малдарлыг иля мяшьул олан башга мащалларына вя Иранын диэяр вилайятляриня эюндярилирди. Ъянуби Азярбайъана ися Иранын ъянуб районларындан хына, хурма, тцтцн, дцйц вя с. эятирилирди.

     Бящс едилян дюврдя сяняткарлыг вя сянайе истещсалында мцшащидя едилян ъанланма шящярляря кясбкарлыьы артырмышды. Бу, шящяр ящалисинин чохалмасына сябяб олурду.

    Тябриз шящяри тиъарятдя мцщцм рол ойнайырды вя ясас тиъарят мяркязиня чеврилмишди. Бура карван йолларынын говшаьы иди. Ъянуби Азярбайъана Авропа юлкяляриндян тохуъулуг маллары, мяишятдя ишлянян габ-гаъаг, ярзаг мящсуллары эятирилирди. 19 ясрин сонларында Ъянуби Азярбайъанын идхалат вя ихраъатында Русийа мцщцм йер тутурду. Лакин Русийадан бурайа эятирилян нисбятян уъуз фабрик-завод мямулаты Азярбайъан дахилиндя бу нюв малларын истещсалына мянфи тясир эюстярирди. Русийайа гуру мейвя ихраъ олунурду. Тякъя 1896 илдя Русийайа бу ихраъын дяйяри тягр. 2 милйон рубл иди. Ъянуби Азярбайъан, демяк олар ки, Русийа сянайеси цчцн хаммал мянбяйиня вя сатыш базарына чеврилмишди.

     Ъянуби Азярбайъандан хариъя иш далынъа эедян кясбкарларын аз бир гисми Тцркийяйя, галанлары ися Ъянуби Гафгаза, ясасян, Шимали Азярбайъана, щямчинин Волгабойуна, Мяркязи Асийайа вя б. йерляря эедирдиляр. Сярщяд мащалларындан кясбкарлыьа эедянлярин сайы даща чох иди. Шимали Азярбайъанда якин вя мящсул йыьымында, суварма каналларынын тямизлянмясиндя, нефт мядянляриндя ян аьыр ишлярдя чалышанларын яксяриййяти ъянубдан эялян кясбкарлар иди. Онлар йерли фящля вя муздурлардан хейли аз мааш алырдылар.

     Ящалинин чыхышлары. Дювлят мямурларынын юзбашыналыьы, йерли аьаларын зцлмц, хариъи капитал нцмайяндяляринин тязйиги эениш халг кцтляляри ичярисиндя бюйцк наразылыьа сябяб олурду. Юлкядя вахташыры баш верян тябии фялакятляр (гураглыг, чяйирткя басгыны, епидемийалар вя с.) нятиъясиндя ящалинин эцзяраны писляширди. Ясрин сонунда бцтцн юлкядя сосиал зиддиййятляр зямининдя бязи шящяр вя кяндлярдя мцхтялиф характерли чыхышлар баш вермишди. Ъянуби Азярбайъанда кяндлилярин верэи вермякдян бойун гачырмалары, шикайят яризяляри йазмалары, силащсыз мцгавимят эюстярмяляри гейри-фяал мцбаризя формалары кими эениш йайылмышды.

     Ъянуби Азярбайъан шящярляриндя, хцсусиля Тябриздя ящали мювъуд идарячилийя, ясрин сонларында эениш йайылмыш мющтякирлийя гаршы даща фяал чыхыш едирди. Шящярлярдя аз-чох йайылмыш мцбаризя формасы яйалят, вилайят вя мащал башчыларына гаршы чеврилмиш чыхышлар иди. Беля чыхышлардан бири 1872 илдя Тябриз вилайятинин валиси Сащиб-Дивана гаршы чеврилмишди. Узун мцддят давам едян етиразлардан сонра, нящайят, 1881 илдя Тябриз ящалиси Сащиб-Диваны Ъянуби Азярбайъандан гова билди. Сонракы иллярдя дя бир чох беля чыхышлар баш вермишди.

     19 ясрин сонларында Тябриздя сырф гадын цсйанлары да баш вермишди. Бунлардан бириня Зейняб адлы йохсул бир гадын башчылыг едирди. О, халг арасында Зейняб паша кими мяшщур олмушдур. 1898 илин август-сентйабр айларында Зейняб паша гадынлары ятрафына топлайараг Тябриздя мющтякирлярин тахыл анбарларыны цзя чыхарыр вя тахылы ящалийя пайлайырды.

     Тябриз Иранда баш вермиш бцтцн чыхышларда юз апарыъы мювгейини сахламышды. Инэилис капиталисти Талбота гаршы йюнялмиш “Тянбяки цсйаны”нда да Тябриз щярякатын мцщцм мяркязляриндян бири иди. Тябриздя вя Ъянуби Азярбайъанын диэяр йерляриндя ящалинин гятиййяти нятиъясиндя Нясряддин шащ инэилис ширкятинин Ъянуби Азярбайъанда фяалиййятини дайандырмаьа мяъбур олду.

     Мядяниййят. Ъянуби Азярбайъанда илкин тящсили мяктябляр, орта вя али тящсили мядрясяляр верирди. Мядрясяляр тяк Тябриздя дейил, башга шящярлярдя – Хой, Урмийа, Ярдябил вя Мараьада да варды.

     19 ясрин 1-ъи йарысында Ъянуби Азярбайъанда тарихшцнаслыьа даир бир сыра ясярляр йазылмышдыр. Бу гябилдян Мящяммяд Рази Тябризинин (1808–69) “Зинят цт-тяварих” адлы салнамяси мцщцм ящямиййят кясб едир. Салнамядя Русийа–Иран мцнасибятляриндян бящс едиляркян Азярбайъан щаггында да мялуматлар верилир. М.Рази ана дилиндян башга яряб вя фарс диллярини дя мцкяммял билирди. О, ейни заманда йахшы хяттат вя истедадлы шаир иди.

     Мящяммяд Садиг Мярвязинин салнамяси “Ъащанара” адланыр. Бу салнамядя 1796–1826 иллярдя баш вермиш 30 иллик тарихи щадисяляр яксини тапмышдыр. Бурада Русийа–Иран арасындакы щярби ямялиййатлара даир мараглы мялуматлар верилмишдир.

     Ябдцрряззаг Дцнбулинин (1762– 1827/28) “Щюкмдарын шанлы ишляри” адлы ясяри хцсуси мараг доьурур. Я.Дцнбулинин бу ясяри 1826 илдя Тябриз мятбяясиндя ишыг цзц эюрмцшдцр. “МяасириСултаниййя”дя Гаъар тайфаларынын тарихи кюкляриндян, ЫЫ Шащ Аббасын онлары Мярвя, Эянъяйя вя Иранын мцхтялиф бюлэяляриня кючцрмясиндян, Аьа Мящяммяд шащ Гаъарын щяйатындан, Фятяли шащын тахта чыхмасындан бящс олунур.

    Я.Дцнбулинин ясяриндя Азярбайъана даир гиймятли мялуматлар верилир.

     19 ясрин 1-ъи йарысында шифащи халг ядябиййатында ашыг йарадыъылыьы хцсуси йер тутурду. Ъянуби Азярбайъанын Гарадаь вя диэяр мащалларында ашыг Ъамал вя б. ашыг поезийасы янянялярини давам етдирирдиляр.

     Щямин дюврдя йашайыб-йаратмыш эюркямли шаирлярдян бири дя Щейран ханым (18 ясрин сонлары–19 ясрин 60-ъы илляри) олмушдур. Щейран ханым юз ясярлярини Азярбайъан вя фарс дилляриндя йазмышдыр. Онун ирсиндян 4500 бейтлик диваны дюврцмцзя гядяр эялиб чатмышдыр.

     Шимали Азярбайъандан фяргли олараг, Ъянуби Азярбайъанда милли мядяниййятин инкишафында фарс дилинин ящямиййяти галмагда иди. Йаранмагда олан йени зийалылар нясли, щятта щяйатынын чоху Ирандан кянарда – Мисирдя, Тцркийядя, Ъянуби Гафгазда кечян йазычылар да (З.Мараьайи, Я.Талыбов) фарс дилиндя

    йазыб йарадырдылар. Иранын щаким даиряляринин фарс дили иля бярабяр, Азярбайъан дилини рясми дил кими етираф етмяляриня бахмайараг, тядрис фарс дилиндя апарылырды. Йени зийалылар Шимали Азярбайъандан фяргли олараг, Ъянубда доьма дилин бядии ядябиййатда, мятбуатда, публисистикада щаким диля чеврилмяси уьрунда ардыъыл мцбаризя апармырдылар.

     19 ясрин 2-ъи йарысында Ъянуби Азярбайъанда маариф системинин инкишафында мцщцм ирялиляйишляр дя баш верирди. 1869 илдя Тябриздя “Мядрясейе-Насири” адлы мяктяб ачылды. Бунун ардынъа 1877 илдя Тябриз Дарцлфцнуну (Тябриз Университети) тясис едилди. 1878 илдя Урмийада Али Тибб Мяктяби фяалиййятя башлады.

     Бу дюврдя тякъя Ъянуби Азярбайъанын дейил, бцтцнлцкдя Иранын маариф системинин инкишафында Мирзя Щясян Рцшдиййянин мисилсиз хидмятляри олмушдур. М.Щ.Рцшдиййя дюврцн мцтярягги тялим-тярбийя цсулларыны юйряниб, Иранда йаймаг мягсядиля 19 ясрин 80-ъи илляриндя Гафгаза эялмиш, 1883 илдя Иряванда азярбайъанлылар цчцн йени типли (“цсулиъядид”) мяктяб ачмышды. 1887 илдя Тябризя гайыдан Рцшдиййя бир ил сонра бурада “Дябистан” адлы илк цсули-ъядид мяктябини тясис етди. Йаратдыьы мяктябляр цчцн чохлу дярсликляр, о ъцмлядян “Вятян дили”, “Ана дили” дярсликлярини йазмышды. Рцшдиййянин габагъыл тялим цсулу Иранда эениш йайылырды. О, мяктябдя сабит дярс саатларыны мцяййянляшдирмиш, кющня мяктяблярдя ясас “тярбийя” васитяляриндян бири олан чубуг вя фалагга иля ъязаландырмаьа сон гоймушду. Бцтцн бунлар маариф тарихиндя бюйцк йениликляр иди вя Рцшдиййяйя “Иран маарифинин атасы” кими ябяди шющрят газандырмышдыр.

     Ъянуби Азярбайъанда мятбуат тарихи Мирзя Салещин 1837–38 иллярдя аз мцддятдя няшр етдийи гязет нязяря алынмазса, 19 ясрин 2-ъи йарысындан башлайыр. Бурада илк гязет фарс дилиндя няшр олунан “Азярбайъан” гязетидир. Гязет 1858 илдя Тябриздя щюкцмятин рясми органы кими чап олунмушдур.

     80-ъи иллярдян башлайараг иътимаи фикри якс етдирян гязетлярин чыхмасы Ъянуби Азярбайъан мятбуаты тарихиндя мцщцм щадися олду. 1880 илдя “Тябриз” вя 1884 илдя “Мядяниййят” адлы гязетляр няшря башлады.

     Иранда сюз вя мятбуат азадлыьы олмадыьындан мцтярягги нашир вя иътимаи хадимляр юз гязетлярини хариъдя чап етдирмяйя мяъбур идиляр. Беля мцщаъир мятбуатын нцмуняляри Истанбулда няшр олунан “Яхтяр” (“Улдуз”) вя “Шащсевян” гязетляри иди. 1875 илдян няшр олунан “Яхтяр” гязети фяалиййятини 20 илдян артыг давам етдирмиш, Йахын вя Орта Шярг юлкяляриндя эениш шющрят газанмышды. Онун нашири вя редакторлары Азярбайъанын эюркямли алим вя истедадлы публисистляри Мящяммяд Тащир Тябризи вя Мирзя Мещди Яхтяр иди. Сатирик истигамятли “Шащсевян” гязети 1888 илдян эюркямли Азярбайъан маарифчиси Я.Талыбов вя щямфикирляри тяряфиндян няшр едилирди. Иранда истибдад режиминин ифшасында вя иътимаи-демократик фикрин инкишафында бу гязетлярин мцяййян хидмяти олмушдур.

     

     

    Йаранмагда олан маарифчи ядябиййат халгын аьыр эцзяраныны, яънябилярин аьалыьыны, халг чыхышларыны якс етдирир, маарифчилик идейаларыны йайырды. Ашыг йарадыъылыьындан гидаланан поезийа, бир гайда олараг, Азярбайъан дилиндя йарадылырды. Бядии ясярляриндя милли азадлыг идейаларыны эениш тяблиь едян Щаъы Мещди Шцкущи (1829–96), Мяммядбаьыр Халхали (1829–1901), Мирзя Яли хан Ляли (1845–1907) вя Щейран ханым кими шаирлярин йарадыъылыьына реалист мейилляр хас иди. Мяммядбаьыр Халхали “Тцлкцнамя” ясяриндя иътимаи зцлм вя ядалятсизлийи, ъямиййятдяки сосиал зиддиййятляри сатира атяшиня тутурду. Щаъы Мещди Шцкущи ясярляриндя ъямиййятин гцсурларыны, щаким даирялярин юзбашыналыьыны ифша етдийиня эюря тягибляря мяруз галмыш вя узун

    мцддят вятяниндян айры йашамаьа мяъбур олмушду. О, Ъянуби Азярбайъан ядябиййатында Гараъадаьи вя Нябатинин янянялярини давам етдирмишдир. Мирзя Яли хан Ляли йарадыъылыьында халгын миллиазадлыг мцбаризяси эениш якс олунмушдур. Ъянуби Азярбайъанын ян эюркямли сималарындан бири Мирзя Ябдцррящим Талыбов (1834–1911) олмушду. О, маарифчи, алим вя йазычы кими шющрят газанмышды.

     

    Щаъы Мещди Казым

    Щаъы Мещди Казым Кузячи (Кузеконани)  Мяшрутя щярякатынын фяалларындан, Сяттарханын  йахын силащдашларындан бири олмушдур.  Ачыг фикирли таъир олан Щаъы Мещди вятянин вя халгын азадлыьы уьрунда 20 ясрин яввялиндян мцбаризя  мейданына атылмыш вя бу йолда малыны, ъаныны беля ясирэямямишди.  О, щяля Мяшрутя щярякатынын яряфясиндя  (1903–04 иллярдя) Тябриз ящалисинин режим  ялейщиня баш вермиш етираз щярякатында юзцнц юндярлярдян бири кими эюстярмишди. Щаъы Мещди Кузячинин мцбаризлийи, вятяня, халга баьлылыьы вя Сяттархана  сонсуз сядагяти Мяшрутя дюврцндя юзцнц даща айдын эюстярмишдир. Щямин дюврцн тарихини  йазанлар гейд едирляр ки, Тябризин дцшмян тяряфиндян мцщасирядя сахланылдыьы 2 ай ярзиндя Щаъы Мещдинин еви мцдафия вя щцъум  планларынын щазырландыьы гярярэащ иди.

     19 ясрин 2-ъи йарысында Шимали вя Ъянуби Азярбайъан арасында мядяни ялагялярин эцълянмясиндя М.Ф.Ахундзадянин бюйцк ролу олмушдур. Онун фялсяфи бахышлары, бядии вя публисистик йарадыъылыьы Ъянуби Азярбайъанын Я.Талыбов, З.Мараьайи вя бир сыра башга эюркямли йазычы вя мядяниййят хадимляринин дцнйаьюрцшц вя йарадыъылыьына эцълц тясир эюстярмишдир. Онун билаваситя тясири иля Ъянуби Азярбайъанда илк драм ясярляри йазылырды (Мирзаьа Тябризинин пйесляри). 19 ясрин 70-ъи илляриндя М.Ф.Ахундзадянин комедийаларынын фарс дилиня тяръцмя олунмасы орада театр сянятинин инкишафына ящямиййятли тясир эюстярди.

     Ъянуби Азярбайъан 20 ясрин яввялляриндя. Ъянуби Азярбайъан Иран ингилабы (1905–11) яряфясиндя. Ингилабын башланмасы. Тябриз цсйаны. 20 ясрин башланьыъында кяндлярдя феодал истисмарынын шиддятлянмяси, юлкянин Русийа вя Инэилтярянин йарыммцстямлякясиня чеврилмяси, сосиал таразлыьын позулмасы вя с. Иранда, о ъцмлядян Ъянуби Азярбайъанда наразы гцввялярин сайыны хейли артырмышды. Ингилаб яряфясиндя Ъянуби Азярбайъан кяндляриндян газанъ далынъа тякъя Русийайа, хцсусиля Шимали Азярбайъана эедян 300 мин кясбкар бу наразы гцввялярин бир щиссяси иди.

     1905 илдя Тябриздя вя диэяр шящярлярдя чыхышлар баш верди. Декабрын 12-дя Тещранда бцтцн тиъарят йерляри баьланды. Бунун ардынъа таъир вя сяняткарларын, милли буржуазийа нцмайяндяляринин, демократик рущлу рущанилярин мцгяддяс йерлярдя бястя отурмасы иля Иранда ингилаб башланды. Тещранла йанашы Тябриздя, Ярдябилдя, Хойда, Зянъанда вя диэяр шящярлярдя дя базар вя дцканлар баьланды. Ингилаб иштиракчыларынын ясас тялябляри мяълис чаьырылмасы, хариъи мямурларын тутдуглары вязифяляриндян кянар едилмяси, онларын юлкядян говулмасы вя с. ибарят иди.

     1906 ил августун 5-дя шащ конститусийа щаггында фярман вердикдян сонра мяълися сечкиляр елан едилди. Халг бяст йерлярини тярк етди, базар-дцканлар ачылды. Лакин тезликля халг алдадылдыьыны баша дцшдц. Сентйабрын 20-дя бир дястя рущани Тябриздя инэилис консуллуьунда бястя отурду. Фящля, сяняткар, таъир, милли буржуазийа, хырда вя орта рущаниляр, шящяр йохсуллары, мцяллим вя шаэирдлярдян ибарят минлярля адам ися Тябризин “Самсам хан” мясъидиндя бястя отурду, галан щисся мясъидин ятрафында топланды. Бястя отуран 600 няфярдян чох адамын андичмя мярасими кечирилди. Эизли сийаси ъямиййятляря дахил олан ири таъирляр хярълярин аьырлыьыны юз цзярляриня эютцрдцляр. Шящярдя тятил, митинг вя етираз нцмайишляринин арасы кясилмирди. Сентйабрын 29-да шащ щюкумятинин Тябризя эюндярдийи ъавабда Азярбайъандан мяълися нцмайяндяляр сечилмяси цчцн тезликля сечкиляр кечириляъяйи хцсуси олараг гейд едилирди. Халгын иртиъа цзяриндя бу илк гялябясинин тякъя Азярбайъанда дейил, бцтцн Иранда ингилаби щярякатын инкишафы цчцн ящямиййяти олду. Тябриздяки сентйабр щадисяляри ясас ганунун гябул олунмасына вя мяълисин ачылмасына кюмяк етди.

     Эюстярилян щадисялярдя Тябриздя щяля ингилабдан бир ил яввял йаранмыш “Иътимаиййуне-амиййун” (“Мцъащид”) сосиал-демократ групу мцщцм рол ойнады. 1905–11 илляр ингилабы дюврцндя Тябриз тяшкилаты вя онун “Эизли мяркяз” адланан рящбяр органы эениш фяалиййят эюстярди. “Эизли мяркяз”ин цзвляриндян Яли Мцсйе, Щаъы Яли Давафуруш, Щаъы Рясул Сядягйаны вя б. хцсуси фядакарлыг эюстярирдиляр. Ингилабын башланьыъындан сонунадяк Ъянуби Азярбайъанда щяряката рящбярлик етмиш “Эизли мяркяз” бцтцн демократик гцввяляри бирляшдирмяк вя силащландырмагда мцщцм ишляр эюрмцшдцр .

     Щейдяр Ямиоьлу

    Мяшрутя щярякатынын гарталы, Сяттарханын  йахын силащдашларындан бири дя Щейдярхан Яфшар (Щейдяр Ямиоьлу) олмушдур. Щейдяр Ямиоьлу 1880 илдя Ъянуби Азярбайъанын гярб бюлэясиндя  йерляшян Сялмас шящяриндя анадан олмушдур. О, ибтидаи вя орта тящсилини доьма Сялмасда, али тящсилини ися Гафгазда алдыгдан сонра енерэетика мцщяндиси  ихтисасына йийялянмишдир вя бир мцддят Бакыда мцщяндис ишлямишдир. Парчаланмыш вятян, йадлар тапдаьына  дцшмцш халгынын аъы талейи Щейдяри, юзцнцн йаздыьына эюря, чох еркян, 15–16 йашындан дцшцндцрмцш вя ону мцбаризя мейданына чякмишди. О, мцбаризя мяктябини щяля тялябя оларкян Бакыда, Тифлисдя вя Батумда кечмишдир. Буранын ингилаби мцщити Щейдяр Ямиоьлунун эяляъяк щяйаты вя мцбаризясиня истигамят вермишдир.

     1906 илин сентйабрында Тябриздя мяълися сечкиляр башланды. Бу мягсядля щярякат башчыларындан янъцмян (шура) сечилди. Шурайа мцхтялиф тябягялярдян Щаъы Мещди Кузячи (Кузеконани), Мир Щашым, Мирзя Щцсейн Ваиз вя б. сечилдиляр. Мцхтялиф адларла фяалиййят эюстярмиш бу шура даща чох “Азярбайъан яйалят шурасы” кими танынмыш вя яйаляти идаря едян щакимиййят органы вязифясини дашымышдыр. Шуралар Ъянуби Азярбайъанын Урмийа, Ярдябил, Мараьа, Сялмас, Маку, Зянъан, Халхал вя б. шящярляриндя дя йарадылды. Ъянуби Азярбайъанда фяалиййятя башлайан бу шуралар ингилаб дюврцндя йерлярдя гайда-ганун йарадылмасында, кющня щакимиййят идаряляринин дяйишдирилмясиндя мцщцм ишляр эюрдц.

     Азярбайъан яйалят шурасынын щакимиййят органы кими фяалиййят эюстярмясиндя “Эизли мяркяз” мцщцм рол ойнамышдыр. Щяр ики органын ялбир иши вя щяряката бирэя рящбярлийи нятиъясиндя ингилабын силащлы гцввяси олан мцъащид дястяляри тяшкил едилмишди. Бу дястяляр фящляляр, шящяр йохсуллары, сяняткарлар, хырда буржуазийа вя кяндлилярдян ибарят иди.

     Мяълися нцмайяндялярин сечкиси Тябриздя нойабрын 5-дя, Азярбайъанын галан йерляриндя ися декабрын яввялляриндя баша чатдырылды.

     1906 ил декабрын 30-да юлцм йатаьында олан Мцзяффяряддин шащ [1896–1907] конститусийаны имзалады. Лакин 1907 ил йанварын 19-да тахта чыхмыш Мящяммядяли шащ [1907–09] атасынын имзаладыьы конститусийаны танымады. Бу хябяр Тябриздя щярякатын эенишлянмясиня тякан верди. 1907 ил февралын 8-дя Тябриздя “Эизли мяркяз”ин башчылыьы иля Иран ингилабы дюврцндя илк силащлы цсйан баш верди. Щямин эцн бцтцн дювлят идаряляри, казарма вя ъяббяханалар яля кечирилди. Яйалят валиси вя башга дювлят нцмайяндяляри щябс олундулар. Шящярдя щакимиййят яйалят янъцмянинин ялиня кечди вя цсйанчыларын конститусийа иля баьлы тялябляри шаща чатдырылды. Август айында шащ Азярбайъана йени вали тяйин етди. Бу ися Тябриздя вя вилайятлярин чохунда икищакимиййятлилийин йаранмасына сябяб олду.

     Азярбайъан нцмайяндяляринин Тещрана эялмяси иртиъа иля демократик гцввяляр арасындакы гаршыдурманы даща да кяскинляшдирди. Азярбайъан нцмайяндяляринин фяалиййятя башламасы иля мяълисин ишиндя ъанланма вя юлкядя ингилаби щярякатда йцксялиш йаранды. Нцмайяндялярин иряли сцрдцйц тялябляр шащ тяряфиндян рядд едилди. Лакин Тябриз вя Тещран, еляъя дя юлкянин бир чох йерляриндя ингилабчыларын чыхышлары нятиъясиндя шащ тялябляри гябул етмяйя мяъбур олду. 1907 илин февралында мятбуат йазырды ки, “Иранда ингилабын мяркязи, щятта юз шяртлярини Тещран парламентиня диктя едян Тябриздир”.

     Бу айларда тябризлиляр бир чох уьурлар ялдя етдиляр. Бунлардан ян мцщцмц Азярбайъан яйалят шурасынын щакимиййят органына чеврилмяси иди. Бу шура юз нцмайяндялярини Ъянуби Азярбайъан вилайят вя мащалларына, о ъцмлядян Ярдябиля, Мараьайа, Макуйа эюндярди.

     Яйалятдя щакимиййятин демократикляшмяси маариф вя мядяниййят сащясиндя дя бир сыра йениликляря сябяб олду. Ъянуби Азярбайъанын йалныз ири шящярляриндя (Тябриз, Урмийа, Мараьа, Ярдябил) дейил, вилайят мяркязляриндя дя йени мяктябляр ачылды.

      Азярбайъан яйалят шурасы вя Тябриз сосиал-демократ тяшкилатынын силащлы дястяляри Тябриз цзяриня йерийян яксингилаби гцввялярин гаршысыны алмаьа мцвяффяг олду. Шящярдя кечирилян митинглярдя илк дяфя олараг Мящяммядяли шащын тахтдан салынмасы тяляби иряли сцрцлдц.

     Тябриз ящалисинин бир айлыг инадлы мцбаризяси нятиъясиндя Иран мяълиси бир сыра демократик гярарлар гябул етди. Тябризлилярин ян бюйцк уьуру ися конститусийанын гябул едилмяси иди. Демократик щярякатын гаршысыны ала билмяйяъяйини эюрян шащ 1907 ил октйабрын 7-дя гануна ялавяляри имзаламаьа мяъбур олду.

     

     

    Шащ режими 1908 илин май–ийун айларында мяркяздя ингилаба гаршы йенидян щцъума кечди. Ийунун 23-дя шащын бирбаша эюстяриши иля Ирандакы казак бригадасынын командири, рус полковники Лйахов мяълисин вя пайтахтдакы Азярбайъан шурасынын биналарыны топ атяшиня тутду. Нятиъядя мяълис даьыдылды, ингилабчылара диван тутулду. Бунунла да пайтахтда яксингилаби чеврилиш щяйата кечирилди. Иранда конститусийа тяряфдарларына вя демократик гцввяляря диван тутулурду, вилайятлярдя шуралар даьыдылырды. Щямин щадисялярля ейни вахтда “Исламиййя” шурасында топлашан иртиъачы гцввяляр Тябриздя ингилабчылар цзяриня щцъума кечдиляр. Яксингилабын амансыз тядбирляриня бахмайараг, Ъянуби Азярбайъанын бир чох шящярляриндя вилайят шуралары, демократик тяшкилатлар фяалиййятлярини давам етдирирдиляр. Тябриздя ися щярякат даща йцксяк пилляйя галхды. Бурада яйалят шурасы, Тябриз сосиал-демократ тяшкилаты вя шящярин мящялли шуралары гяти дюйцшляря щазырлашырдылар. Ъянуби Азярбайъан Иран ингилабынын мяркязиня чеврилди.

     Ъянуби Азярбайъан Иран ингилабынын мяркязи кими. Тещранда яксингилаби чеврилиш эедишиндя ингилаб дцшмянляри ийунун 23-дя Тябриздя яйалят шурасына, мцъащид гцввяляринин йерляшдийи мяркязляря щцъума кечдиляр. Щцъумда иртиъачы феодал сцвари дястяляри вя казак бригадасы щиссяляри иштирак едирдиляр. Ингилабчы гцввялярин кяскин мцгавимятиня бахмайараг, гараэцрущчу дястяляр шящярин бир нечя мящяллясини яля кечиря билдиляр. Мцъащид мяркязляри Тябризин айры-айры мящялляляриндя мющкямляндиляр. Тябриздян ахан Мейдан чайынын саьында йерляшян варлы мящялляляри яксингилабчыларын, сол сащил ися ингилаб дястяляринин ялиндя иди. Тябриз цсйаны яслиндя вятяндаш мцщарибясиня чеврилмишди. Сол сащилдяки Ямиряхиз мящялляси ися Сяттарханын башчылыг етдийи фядаи дястяляринин ъямляшдийи алынмаз галайа чеврилмишди. Яксингилаби щцъумлары мярдликля дяф едян диэяр бир дястя Баьырханын башчылыьы алтында дюйцшцрдц.

    Ингилаба садиг галан фящляляр, шящяр йохсуллары вя орта тябягяйя мянсуб сяняткарлар, хырда буржуазийа, дювлят гуллугчулары, зийалылар вя б. иди. Онлар он бир ай дцшмяня гаршы мярдликля вурушдулар. Бу гейри-бярабяр дюйцшлярдя азярбайъанлылар ичярисиндя Сяттархан вя Баьырхан кими мисилсиз шцъаятли халг сяркярдяляри йетишмишди. Сяттархан юз силащдашлары Баьырхан, Щцсейнхан вя б. иля бирликдя Тябризин он бир айлыг мцдафиясиндя бюйцк щцняр эюстярди.

     

     

    Ийулун 1-дян башлайараг шащын ямри иля щюкумят сцвариляри вя Иранын щяр тяряфиндян айры-айры феодалларын силащлы гцввяляри Тябриз цзяриня эюндярилди. Тябризин юзцндя дя иртиъа гцввяси баш галдырды.

    Сяттархан дястяляринин йерляшдийи мювгеляря арамсыз щцъумлар башланды. Тябризин хариъи алямля ялагяси кясилди. Аз сонра шящярдя аълыг башлады. Бир чох мящялляляр Рящим ханын дястясиня гаршы мцгавимяти дайандырды. Шящярин чох щиссясиндя аь байраглар галдырылды. Тябризин йалныз бир мящялляси аь байраг галдырмамышды. Сяттарханын башчылыг етдийи силащлы дястя мцгавимяти давам етдирирди.

     1908 ил ийулун 18-дя Сяттархан ингилабын тарихиндя дюнцш йарадан бир фядакарлыг етди. О, кичик дястяси иля щцъума кечяряк, Тябризин мяркяз щиссясини бцтцн аь байраглардан тямизляди вя онларын йериня ингилаб рямзи олан гырмызы байраглар санъды. Тябриз ингилабчыларынын эюстярдийи бу ряшадят цсйанчылары рущландырды. Онларын сыралары сцрятля артмаьа башлады. Сяттархан, Яли Мцсйе, Баьырхан, Щаъы Яли Давафуруш вя Мир Щашым хандан ибарят щярби шура йарадылды. Сяттарханын башчылыг етдийи бу щярби шура Тябриз цсйанында кюклц дяйишиклик етди.

     Тябризин дюрд ай давам едян мцдафияси дюврцндя арамсыз щцъумлар едян дцшмян гцввяляри чохлу иткиляр веряряк эери чякилмяйя мяъбур олдулар. Шащ август айында Тябриз цзяриня 40 мин няфярлик гошун щиссяляри эюндярди. Сяттарханын халга мцраъиятиндян сонра Тябризин мцдафиячиляринин сайы 20 мин няфяри кечмишди.

     1908 илин сентйабрында дюйцшлярдя газанылан уьурлардан сонра цсйанчылар мцдафиядян якс-щцъума кечдиляр. Октйабрын 12-дя иртиъа гцввяляри гачмаьа цз гойдулар. Бцтцн шящяр яксингилабчылардан тямизлянди вя ал байраглара бцрцндц.

     Бу, цсйанчыларын Иранын иртиъа гцввяляри цзяриндя бюйцк гялябяси иди. Гялябянин газанылмасында Сяттарханын мисилсиз хидмятляри олмушду. Тябризин мцдафиясиндя Баьырхан чох ямяк сярф етмишди.

    Халг Сяттарханы “Сярдари-милли”, Баьырханы ися “Салари-милли” адландырды. Аз сонра Азярбайъан янъцмяни юз гярары иля бу адлары рясмиляшдирди.

     Сентйабр–октйабр айларында Тябриздя газанылмыш гялябянин хябяри Азярбайъанын, демяк олар ки, бцтцн вилайятляриня йайылды. Яйалят шурасы вя сосиал-демократ тяшкилатынын эюндярдийи йени-йени фядаи дястяляринин Сяттархан мцъащидляриня гошулмасы нятиъясиндя 1908 илин нойабр–декабр вя 1909 илин йанвар айында, Маку истисна олмагла, Азярбайъанын бцтцн гярб вилайятляри (Сялмас, Мараьа, Урмийа, Ъулфа вя с.) яксингилабчылардан тямизлянди. Демократик щакимиййят бяргярар едилди. Азярбайъанын шярг вилайятляриндя ися иртиъайа гаршы етиразлар башланды.

     

    Сяттархан

    Яфсаняви гящрямана чеврилмиш Сяттархан  1867 илдя Гарадаьда хырда таъир аилясиндя анадан олмушдур. Атасы Щаъы Щясян вя бюйцк гардашы  Исмайыл азадлыгсевяр шяхсляр кими щюкумят мямурларынын даим тягиб вя тящдидляриня мяруз галырдылар. Гардашы Исмайылын юлдцрцлмяси Сяттарда мцтлягиййятя гаршы нифрят щиссини даща да дяринляшдирмиш, ону мювъуд гурулуша гаршы барышмаз етмишди. Халг щюрмят яламяти олараг она “Сяттархан” адыны вермишди. 1908 илин яввялляриндя Тябриз сосиалдемократ  тяшкилатынын тяшяббцсц иля Сяттархан йашадыьы Ямиряхиз мящяллясинин мцъащидляриня башчы тяйин олунмушду

     Мяшрутя ингилабы дюврцндя, хцсусиля 1908 илин ийун чеврилишиндян сонра Тябриз ингилабчыларына хариъи юлкялярдян, илк нювбядя Гафгаздан, ясасян, Шимали Азярбайъандан, Орта Асийадан, еляъя дя Османлы дювлятиндян вя башга йерлярдян дюйцшлярин талейиндя щялледиъи ящямиййяти олан йардымлар едилмишди. Илк йардымы Гафгаз, Орта Асийа вя Волгабойунун сянайе мяркязляриндя чалышан Ъянуби Азярбайъандан олан иранлы фящляляр эюстярмишдиляр. Гафгаз ингилабчылары щярби сурсатла дястя-дястя Тябризя эетмяйя башладылар. Бу ишдя Бакы вя Тифлисдя йарадылмыш йардым комитяляри, “Иътимаиййуне-амиййун” тяшкилатлары мцтяшяккил фяалиййят эюстярирдиляр. Мцхтялиф шящярлярдя эедян дюйцшлярдя Ъянуби Гафгаздан хейли ингилабчы иштирак едирди.

    Тякъя Тябризя 800 няфяр кюнцллц йолланмышды. Щямин иллярдя Бакыда няшр едилян “Иршад”, “Щяйат”, “Тазя щяйат” вя диэяр гязетляр, “Молла Нясряддин” журналы Иран ингилабына бюйцк мяняви йардым эюстярирди.

     Шимали Азярбайъан варлыларынын бир гисми Иран ингилабына йардым эюстярмякдян чякинмирди. Азярбайъан буржуазийасынын нцмайяндяляриндян Щ.З. Таьыйевин, щабеля Теймурханшурадан Н.Мцтяллибовун Иран ингилабына йардым олараг бюйцк мигдарда пул вясаити вя силащ эюндярмясини Русийанын Ирандакы рясми нцмайяндяляри хцсуси олараг гейд едирдиляр. Орта Асийанын Ашгабад, Бухара, Сямяргянд вя б. шящярляриндя мяскунлашмыш мцхтялиф пешя сащибляри олан иранлыларын 1908 илин йазында йаратдыглары шуралар эизли шякилдя Красноводскдан Бакыйа, орадан да Тябризя вя Ряштя щярби лявазимат эюндярирдиляр.

     1908 илин ийун айында Истанбулда тяшкил едилян “Янъцмяне-сяадяте иранийан” (Иранлыларын сяадят шурасы), Лондонда, Парисдя вя Авропанын башга пайтахтларында мяшрутяйя кюмяк мягсядиля йарадылан комитяляр дя Тябриз цсйанчыларына пулла вя силащла йардым эюстярирдиляр.

     

    Сяттархан Сярдари-Милли:

    “Азярбайъан халгы щеч бир заман хариъи дювлятлярин байраьы алтына сыьынмайаъагдыр.”

     Беляликля, Тябриз ингилабчыларынын, хцсусиля Сяттарханын силащлы дястясинин фядакарлыьы вя хариъдяки мяслякдашларынын вахтында эюстярдийи йардым нятиъясиндя Ъянуби Азярбайъанын яксяр бюлэяляриндя, хцсусиля Тябриздя иртиъа цзяриндя гялябя чалмаг мцмкцн олду.

     Гялябянин тясириля юлкянин пайтахты Тещранда, еляъя дя бир чох яйалятдя конститусийа тяряфдарлары щярякятя эялдиляр. Иранда ингилаби иш йенидян ъанланды. Ингилабчылары юз ардынъа апаран тябризлиляр йерлярдя йарадылмыш “Сяттар комитяляри” васитясиля вилайятлярдя цсйанчылара билаваситя йардым эюстярирдиляр. 1909 илин йанварында цсйанчылар Исфащанда уьур газандылар. Гаршыда Тещрана щцъум планы дурурду. Щцъумун щазырланмасы вя щяйата кечирилмяси щаггында Сяттархан исфащанлылар вя ряштлилярля данышыглар апарырды. Мяркязи Тещран щюкумяти ифлиъ вязиййятиня дцшдцйцня эюря, Иранын бир чох яйалят вя вилайятляри шащ щакимиййятини танымыр вя юз нцмайяндялярини сечяряк Тябризя эюндярирдиляр.

     Иранда ингилаба гошулан диэяр яйалят вя вилайятляр Азярбайъана, онун ясас шящяри Тябризя ингилабын сийаси вя мяняви мяркязи кими бахмагла йанашы, онун яйалят шурасыны юлкянин йеэаня щакимиййят органы кими гябул едирдиляр. Бу етимада архаланан Сяттархан шаща эюндярдийи ултиматум сяъиййяли телеграмларда конститусийанын бярпасы, щярякат иштиракчыларына яфви-цмуми верилмяси вя с. кими тялябляр иряли сцрцрдц. Амма шащ Ъянуби Азярбайъана, илк нювбядя Тябриз цзяриня йени-йени дястяляр эюндярмякдя давам едир, Сяттархан вя Баьырхана гаршы фитнякар тядбирляр планлашдырырды.

     1909 ил йанварын сонунда Тябриз шящяри йенидян яксингилаби гцввяляр тяряфиндян мцщасиряйя алынды. Шиддятли дюйцшляр башланды. Шащ режиминин Тябриз цзяриня эюндярдийи бцтцн силащлы гцввялярин щцъумларыны сайъа аз олан ингилабчылар уьурла дяф едяряк бюйцк гящряманлыглар эюстярирдиляр. Лакин мцщасирядя олан Тябриздя аълыг башламышды. Беля аьыр бир вахтда Инэилтяря иля ялбир олан чаризм Иранын хариъи тябяялярини горумаг

    бящанясиля апрелин 25-дя Ъянуби Азярбайъана гошун йеритди. Лакин Тябриз сосиал-демократ тяшкилаты вя яйалят шурасынын гярарына эюря, чар гошунлары иля тоггушмаг мцъащидляря гадаьан едилди. Чар гошунлары Тябризя чатандан сонра шащ гошунлары шящярдян узаглашдылар вя дюйцшляр дайандырылды. Май айынын яввялляриндя чар ясэярляри Тябриздя мцъащидляри тярк-силащ етмяйя башладылар.

     Чар щюкумяти Азярбайъана гошун йеритдикдян сонра Иранын Эилан вя Исфащан вилайятляриндя ингилаби гцввяляр айаьа галхды. Онлар Тещран цзяриня йерийяряк пайтахты яксингилаби гцввялярдян азад едя билдиляр.

     1909 ил ийулун яввялиндя Мящяммядяли шащ деврилди, онун 14 йашлы оьлу Ящмяд шащ [1909–25] елан олунду. Конститусийа йенидян бярпа едилди.

     1909 илин йазында Азярбайъанын бязи шящярляриндя чар гошунларынын йерляшдирилмясиня, бир сыра якс-ингилаби тядбирлярин щяйата кечирилмясиня бахмайараг Урмийа, Мярянд, Мийаня, Халхал, Сяраб, Астара вя диэяр йерлярдя конститусийайа уйьун олараг шураларын щакимиййяти бярпа едилди.

     Мяркязи щюкумят Инэилтяря вя чар Русийасынын тящрики иля мцъащидляря башчылыг едян Сяттархан вя Баьырханы Тябриздян чыхармаьа чалышырды. Бу мягсядля 1910 ил мартын 11-дя дахили ишляр назири Сяттарханы Тещрана чаьырды. Яввялъя Сяттархан Тещрана эетмякдян имтина ется дя, бюйцк дювлятлярин ган тюкмяйя щазырлашдыглары хябярини ешитдикдян сонра Тябриздян чыхмаьа разылыг верди.

     1910 ил мартын 19-да Тябриздя бцтцн базарлар, дювлят идаряляри, мяктябляр, мцяссисяляр баьланды, минлярля мцъащид вя б. Сяттархан вя Баьырханы тянтяня иля йола салдылар. Апрелин 15-дя 100 няфяр фядаинин мцшайиятиля онлар Тещрана эялдиляр. Пайтахтда Азярбайъан фядаилярини бюйцк издищам тянтяня иля гаршылады. Аз сонра Сяттархан тяряфдарларына вя Тещранда онлара гошулмуш фядаиляря хаинъясиня басгын едилди. Августун 7-дя фядаиляр дашнак Йефремин башчылыг етдийи 6 мин няфярлик силащлы дястя тяряфиндян атяшя тутулду. Эеъя саат 11-дяк давам едян дюйцшдя мцъащидлярдян 18 няфяр щялак олду, 40 няфяр, о ъцмлядян Сяттархан йараланды, чохлу фядаи ися щябс едилди. Щюкумят Сяттархан вя Баьырханын Тябризя гайытмаларына иъазя вермяди. Бу, яслиндя сцрэцндя галмаг демяк иди.

     

    Иран тарихчиси Модир Щяллаъ йазырды:

    "… Франса ингилабында йакобинляр бюйцк фяалиййят эюстярдикляри кими, азярбайъанлылар да Мяшрутя ингилабынын  эенишлянмясиндя, динъ мцбаризянин  вурушмалара чеврилмясиндя бюйцк   фяалиййят эюстярмишляр".

     Демократик щакимиййятин бяргярар едилмясиня бахмайараг, Инэилтяря вя чар щюкумятинин тящрики иля Тябризя гаршы якс-ингилабын щцъумлары давам едирди. Бунлар мцъащидляр тяряфиндян дяф едился дя, 1911 ил декабырын 20-дя чар гошунларынын Тябризя щцъуму вя декабрын 28-дя шящярин дцшмян тяряфиндян тутулмасы ингилабын мяьлубиййяти иля нятиъялянди.

     Чар забитляри Тябриздя щярби мящкямя гурдулар. Ингилаби щяряката башчылыг едян Тябриз сосиал-демократ тяшкилатынын эюркямли рящбярляриндян бири олан Щаъы Яли Давафуруш, рущанилярдян Сиггятцлислам, щямчинин Сяттарханын гардашы оьланлары, бир чох эюркямли иътимаи хадим, щямчинин Гафгаз мцъащидляри щярби мящкямянин щюкмц иля едам едилди. Чар мямурлары ящалидя мцгавимят язмини гырмаг мягсядиля Азярбайъан яйалят шурасы бинасыны, Сяттарханын, Баьырханын, Яли Мцсйенин, Щ.Давафурушун вя б. ингилабчыларын евлярини йерля йексан етдиляр.

     Дахили якс-ингилаб вя тяъавцзкар гцввяляр Азярбайъанын диэяр шящярляриндя дя ингилаб башчыларына диван тутдулар, вилайят шураларыны даьытдылар. Террор вя иртиъа щюкм сцрмяйя башлады, ящали йенидян шащын зцлмцня мяруз галды. Беляликля, 1905–11 илляр Иран ингилабында апарыъы вя щялледиъи рол ойнамыш Азярбайъандакы ингилаби щярякат йалныз хариъи мцдахиля нятиъясиндя йатырылды.

     Ъянуби Азярбайъандакы ингилаб Азярбайъан халгынын иътимаи-сийаси вя милли шцурунун инкишафында мисилсиз рол ойнады. Ингилабын зирвяси олан Тябриз цсйаны бир даща сцбут етди ки, мцтлягиййятя, иътимаи вя милли зцлмя гаршы мцбаризядя Азярбайъан халгы йекдил щярякят етмяйя гадирдир.

     Мядяниййят. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя Ъянуби Азярбайъанын шящяр вя кяндляриндя 150 цмуми вя хцсуси мяктяб, 10 мядряся фяалиййят эюстярирди. Ейни заманда, бу мяктяб вя мядрясялярин, демяк олар ки, яксяриййяти ъямиййятин сосиал, сийаси вя мядяни инкишафы иля айаглашмырды. 1905–11 илляр Иран ингилабы дюврцндя Ъянуби Азярбайъанда 37, о ъцмлядян Тябриздя 22 милли мяктяб фяалиййят эюстярирди. Ингилаб заманы яйалят мяркязляриндя чохлу китабханалар тяшкил едилмишди.

     Бу дюврдя мятбуат да инкишаф едирди. 1905–11 илляр Иран ингилабына гядяр бурада 18 адда гязет вя журнал бурахылырды. Ингилаб дюврцндя илк дяфя ана дилиндя “Азярбайъан”, “Ана дили”, “Тябриз”, “Мцсават”, “Янъцмян”, “Мязяли”, “Зянбур”, “Мцъащид”, “Мцкафат”, “Ислам” кими гязет вя журналлар дяръ олунмаьа башлады. Азярбайъан яйалят янъцмяни фарс вя Азярбайъан дилляриндя “Налейи-миллят” адлы гязет няшр етдирирди.

    Ингилаб дюврцндя Ъянуби Азярбайъанда тяхм. 50 адда гязет вя журнал няшр олунурду. Ингилабын мяьлубиййятиндян сонра бир чох гязет вя журналлар баьланса да, 1917 илдян сонра юлкядя мятбуат йенидян инкишаф етмяйя башлады. Бу Русийада баш вермиш Феврал ингилабы иля баьлы иди. Ъянуби Азярбайъанын бу дювр гязетляриндян ян ящямиййятлиси ясасы Ябцлгасим Фцйузат вя Шейх Мящяммяд Хийабани тяряфиндян гойулан “Тяъяддцд” (“Йениляшмя”) гязети иди.

     Ъянуби Азярбайъанда бядии йарадыъылыьын инкишафында да ингилаб мцщцм рол ойнамышды. Зейналабдин Мараьайинин “Ибращим бяйин сяйащятнамяси” (1903) вя Я.Талыбовун “Пак адамларын мяслякляри” ясярляри Иран ингилабынын щазырланмасында мцщцм рол ойнамышлар.

     “Молла Нясряддин” яняняляриня ясасланан иътимаи-сийаси публисистика апарыъы жанрлардан бириня чеврилмишди. Бу сяпкидя йазылан ясярляр ичярисиндя Ябцлзийа Шябцстяри вя Сейид Щцсейн Ядалятин “Иране-ноу”, “Ана дили”, “Ядалят” гязетляриндяки фелйетонлары, Ъямшид Ярдяшир Яфшарын памфлет вя есселяри хцсуси ящямиййят кясб едирди.

     1909–16 иллярдя эюркямли актйорлар Сидги Рущулла вя Аббас Мирзя Шярифзадянин рящбярлийи иля Бакы театр труппалары дяфялярля Ирана эетмиш, Тябриздя, Ряштдя, Гязвиндя вя б. шящярлярдя Я.Щагвердийев, Н.Вязиров вя Н.Няримановун, щямчинин Гярб драматургларынын ясярляри ясасында тамашалар вермишдиляр. Шимали Азярбайъанла беля ямякдашлыг, хцсусиля Тябриздя даща эениш вцсят алмышды. 1916 илдя Тябриздя илк театр бинасы тикилмишди. Театр тамашалары Азярбайъан дилинин вя мядяниййятинин инкишафында мцщцм рол ойнайырды.

     

     Мяшрутя ингилабы

    Вятянпярвяр рущанилярин вя аьсаггалларын  мяслящяти иля декабрын 14-дя кцтля  Тещран йахынлыьындакы "Шащ Ябдцлязим" зийарятэащына топлашыб, етираз яламяти олараг, бястя отурдулар.  Баш назир Ейнцддювлянин эюндяриши иля  Ямир Бащадыр бястя отуранларын цзяриня  гошун чякдися дя, онлары бястдян чякиндиря билмяди. Бястя отуранларын 8 маддядян ибарят тялябляри 1906 ил йанварын 10-да  гябул олундугдан сонра бу аксийа дайандырылды вя бястя отуранлар  1906 ил йанварын 12-дя галиб гцввя кими тянтяня иля Тещрана дюндцляр. Аз кечмядян дювлятин бястя отуранлара эцзяштя эетмясинин  щийля олдуьу бялли олду. Юзцндя эцъ топлайан режим бястя отуранлары тягиб етмяйя, онлары пярян-пярян  салмаьа башлады.

     Ъянуби Азярбайъанда милли азадлыг щярякаты (1917–20). Русийада Феврал ингилабы вя Октйабр чеврилишиндян сонра Шимали Азярбайъанда баш верян кюклц дяйишикликляр Ъянуби Азярбайъана да эцълц тясир эюстярди. Биринъи дцнйа мцщарибяси дюврцндя Иран юзцнц битяряф елан ется дя, онун шимал-гярб районлары, о ъцмлядян Ъянуби Азярбайъан торпаглары Антанта вя алман-тцрк блокунун щярби ямялиййатлар мейданына чеврилмишди. Мцщарибя илляриндя юлкядя бащалыг артмышды, аълыг вя йолухуъу хястяликляр тцьйан едирди. Мцщарибя, ейни заманда, Русийа базарындан асылы олан ири вя орта тиъарят буржуазийасынын игтисади дурумуна да тясир эюстярирди. Ъянуби Азярбайъан рус гошунларынын ишьалы алтында галмагда иди. Бурадакы демократик гцввяляр щям Иран иртиъасынын, щям дя ишьалчыларын тязйигиня мяруз галырды. Русийада Феврал ингилабы нятиъясиндя чаризмин деврилмяси Ъянуби Азярбайъана да бюйцк цмидляр эятирди. Иран иртиъасынын дайаьы олан чаризмин сцгуту эениш халг кцтляси вя демократик гцввяляр тяряфиндян Тещран щакимиййятинин йерлярдя, о ъцмлядян Ъянуби Азярбайъанда зяифлямяси кими гябул едилди.

     Ящалинин чыхышларына Иран Демократ Партийасынын (ИДП) Азярбайъан Яйалят Комитяси истигамят верирди. Комитяйя Иран мяшрутя ингилабынын (1905–11) сянэярляриндя мятинляшмиш Шейх Мящяммяд Хийабани рящбярлик едирди. Сярабда, Ярдябилдя, Зянъанда, Урмийада ИДП-нин йерли комитяляри йарадылмышды. ИДП Азярбайъан Яйалят Комитясинин мятбу органы – “Тяъяддцд” гязети няшр олунмаьа башлады (1917). Азярбайъан Яйалят Комитяси сосиал тяркиби иля ИДП-нин диэяр тяшкилатларындан фярглянирди. Комитяни, ясасян, орта вя хырда буржуазийанын, орта мцлкядарларын, зийалыларын вя рущанилярин ашаьы зцмряляринин нцмайяндяляри тямсил едирди. Бурайа фящля вя кяндлилярин дя нцмайяндяляри дахил иди. Демократлар ящалини хариъи ишьалчыларын юлкядян говулмасы вя Ъянуби Азярбайъана мухтариййят верилмяси уьрунда мцбаризяйя чаьырырдылар.

     Тябриз, Урмийа вя Ярдябилдя дювлят мямурларынын юзбашыналыьына гаршы чыхышлар баш верирди. Тябриздя вязиййят хцсусиля кяскин шякил алмышды. Халг кцтляляринин тяляби иля вали Сярдар Ряшид вя Урмийа щакими вязифяляриндян кянар едилдиляр.

     1917 ил августун 24-дя Тябриздя ИДП-нин Азярбайъан Яйалят Комитясинин конфрансы ачылды. Конфрансда Ъянуби Азярбайъанын мцхтялиф вилайятляриндян 480 нцмайяндя иштирак едирди. Конфранс Азярбайъан Демократ Фиргясини (АДФ) мцстягил елан едяряк, Шейх Мящяммяд Хийабани башда олмагла онун Мяркязи Комитясини сечди. Конфранс партийанын вязифялярини вя йени шяраитдя щярякят хяттини мцяййянляшдирди. Ъянубда милли-азадлыг щярякатынын башланмасында АДФ-нин конфрансындан сонра Бакыда йарадылмыш тяшкилатынын, онун 1918 илин февралындан няшр олунан “Азярбайъан” гязетинин ящямиййятли ролу олмушдур. 1917 илин йайындан сонра АДФ-нин фяалиййятиндя йени мярщяля башланды.

     Фяалиййят даиряси хейли эенишлянян АДФ Ъянуби Азярбайъанда йетишян халг щярякатынын рящбяр тяшкилатына чеврилди. Бунунла йанашы, партийа ичярисиндя щяля яввялъядян мювъуд олан икитирялик дя галмагда иди. Хийабани тяряфдарларындан ибарят сол ъинащ партийа цзвляринин бюйцк яксяриййятини тяшкил едирди. Саь ъинащ дил мясялясиндя АДФ-нин ясас хятти иля разылашмырды. Онлар партийанын рясми данышыг дилинин дя фарс дили олмасыны тяляб едирдиляр. АДФ-нин сол ъинащы Ъянуби Азярбайъанда милли азадлыг щярякатынын 1917 илин йайындан сонракы мярщялясиндя Тябриз вя диэяр шящярлярдя кечирилмиш митинглярин чохунун тяшкилатчысы иди. Тябриз, Ярдябил, Хой, Урмийа, Сяраб, Зянъан вя с. шящярлярдя кечирилян митинглярдя ящали хариъи империалистлярин ялиндя ойунъаьа чеврилмиш щюкумятин истефа вермясини, Иранда демократик щюкумят тяшкил олунмасыны тяляб едирди.

     

    Ъянуби Азярбайъанда баш верян вя Иранын башга йерляриндя дя эенишлянян чыхышлар нятиъясиндя 1917 илин сонунда Вцсугцддювля щюкумяти истефа верди. Лакин юлкядя инэилислярин нцфузу щяля дя галырды. 1918 илин яввялляриндя Русийа юз гошунларыны Ирандан чыхартды. Инэилтяря ися Ирандан гоншу дювлятляря гаршы мцдахиля цчцн щцъум мейданы кими истифадя етмяйи планлашдырырды. 1918 илин йанварында инэилисляр эенерал Денстервилин команданлыьы алтында Ирана хцсуси щярби дястя эюндярдиляр. Бу дястя Янзялини вя Ряшти, сонра ися Бакыны ишьал етмяли иди. 1918 илин йазынадяк инэилисляр Зянъан вя Мийаняни ишьал етдиляр. Онлар Тцркийя “тящлцкясини” бящаня едяряк Ъянуби Азярбайъанын шящярлярини, о ъцмлядян Хой вя Урмийаны яля кечириб, орада инэилис забитляринин команданлыьы алтында полис вя гошун дястяляри йаратдылар. Ейни заманда, ачыг инэилиспяряст сийасят йцрцдян Вцсугцддювля йенидян щакимиййятя гайтарылды. Ъянуби Азярбайъанын шимал-гярбиндя кечмиш рус вя франсыз забитляринин, Америка миссионерляринин тящрики иля айсорлар, ермяниляр вя кцрдляр азярбайъанлылара гаршы гырьынлар тюрядирдиляр. АДФ Ъянуби Азярбайъанда ишьалчылыг сийасяти йеридян инэилисляря гаршы башланмыш чыхышлара истигамят верир, яйаляти бцрцмцш аълыгла ялагядар йаратдыьы йардым комитяляринин кюмяйиля тахыл мющтякирляри иля мцбаризя апарыр, фитнякар гырьынларын гаршысыны алмаг цчцн ъидди тядбирляр эюрцрдц.

     1918 илин яввялляриндя Тцркийя щярби щиссяляринин Ъянуби Азярбайъана дахил олмасы бу гырьынларын гаршысыны алды. Онлар март айында Маку ханлыьыны, майда Урмийа вя Сялмасы, бир гядяр сонра Тябризи тутдулар вя 1918 ил нойабрын сонунадяк яйалятдя галдылар. Тцркляр 1918 илин нойабрында гошунларыны бурадан чыхардыгдан сонра, инэилисляр Иранын шимал-гярбини ялляриня кечирдиляр. Тикмядашда (Тябризин 60 км-лийиндя), Мараьа вя Мийаня йахынлыьында йерляшян инэилис щярби щиссяляри бцтцн Ъянуби Азярбайъаны, о ъцмлядян Тябризи зябт етдиляр. Ираны сийаси вя игтисади ъящятдян Инэилтярядян асылы щала салан, 1919 ил августун 9-да юлкянин таланмасына шяраит йарадан Инэилтяря–Иран сазиши кцтляляри айаьа галдырды. Бу сазиш Шяргдя яслиндя мцстямлякячилик сийасяти йцрцдян, Иран, о ъцмлядян Ъянуби Азярбайъан щаггында хцсуси планлары олан АБШ дювлятини дя наращат едирди. Америка сийаси даиряляри сазишдян наразы гцввялярля эюрцшляр кечирир, онлары Инэилтяряйя гаршы чыхмаьа сювг едир, малиййя йардымы вя башга вядляр верирдиляр.

     Сазишин баьланмасы Ъянуби Азярбайъанда эенишлянян милли азадлыг щярякатына йени тякан верди. Яйалятдя инэилис мцстямлякячиляриня вя Иран щюкумятиня гаршы мцбаризя шиддятлянди. Ъянуби Азярбайъана эюндярилян йени инэилис щярби дястяляри демократик гцввяляря гаршы амансыз тядбирляр щяйата кечирди. АДФ эизли фяалиййятя кечди. Лакин буна бахмайараг Тябриз, Зянъан, Хой вя башга шящярлярдя бяднам сазишин ляьвини, Вцсугцддювлянин дювлят ишляриндян кянар едилмясини тякидля тяляб едян чыхышлар давам едирди. 1919 ил октйабрын сонларында баш вермиш цсйан нятиъясиндя вали Тябриздян говулду. Чыхышлар 1920 илин яввялляринядяк давам етди. Март айында Инэилтярянин Ирандакы сийасятиня гаршы издищамлы нцмайиш кечирилди. Тябриздяки инэилис команданлыьы нцмайишчилярин тяляби иля щярби щиссяляри Тябриздян чыхартды.

     Ш.М.Хийабани

    Шейх Мящяммяд Хийабани щиъри 1297 (1880) илин бащарында Тябриз шящяринин йахынлыьындакы Хамня гясябясиндя анадан олмушдур. 1905–11 илляр Иран ингилабы дюврцндя щярякатын фяал иштиракчыларындан вя башчыларындан бири олмушдур. 1908– 09 иллярдя Тябриздяки цсйан заманы йашадыьы Хийабан мящяллясиндя баррикада  вурушларында гящряманлыгла дюйцшдцйцндян Хийабани адыны газанмышдыр.  Ингилаб йатырылдыгдан сонра Хийабани Порт-Петровска кючмяйя  мяъбур олмушду. 1914 илдя Тябризя гайытдыгдан сонра эизли сийаси  фяалиййятини давам етдирмишди. О, ИДП-нин Азярбайъан яйалят комитясинин  фяалиййятиндя, 1920 илдя Тябриздя цсйанын  щяйата кечирилмясиндя вя Милли Щюкумятин йарадылмасында мцщцм рол ойнамышдыр. Шейх Мящяммяд Хийабани 1920 ил сентйабрын 14-дя Ирандакы казак ясэярляринин Тябриз цзяриня щцъуму вахты юлдцрцлмцшдц.

     1920 ил апрел айынын илк эцнляриндя АДФ-нин цзвляриндян бир нечясинин щябс едилмяси йени цсйанын башланмасына тякан верди. Апрелин 6-да “Тяъяддцд” гязети редаксийасынын бинасында топланан АДФ рящбярлийи силащлы цсйан планыны щазырлады. Ъянуби Азярбайъандакы милли азадлыг щярякаты йени мярщяляйя дахил олду, щярякат силащлы цсйан характери алды. Цсйанын илк эцнц бцтцн таъирляр, сяняткарлар, мцяллимляр вя ящалинин диэяр нцмайяндяляри демократларын щаглы тялябляри иля щямряй олдугларыны билдирдиляр. Тябриздяки силащлы гцввялярин яксяриййяти цсйанчылара гошулду. Цсйана рящбярлик етмяк цчцн Иътимаи Идаря Щейяти (ИИЩ) тяшкил олунду. АДФ-нин фяал цзвляриндян ибарят бу щейятя Шейх Мящяммяд Хийабани башчылыг едирди. Цсйанчылар ики эцн мцддятиндя дювлят идарялярини яля кечирдиляр. Полис дястяляри Тябризи тярк етмяйя мяъбур олдулар. Силащлы цсйан ган тюкцлмядян гялябя чалды. Апрелин 7-дя Хийабани Тябриз ящалиси гаршысында чыхыш едяряк билдирди: “Азярбайъанын адыны Азадистана дяйишяряк, бу эцндян бу ады рясми ад кими елан едирик”. О бу адын рясмян танынмасыны Иран дювлятиндян тяляб етди. ИИЩ милли азадлыг вя демократик щцгуглар уьрунда мцбаризя апардыьыны Тябриздяки хариъи дювлят консуллугларына да рясмян билдирди. ИИЩ юз фяалиййятиня Тещрандан эюндярилмиш дювлят мямурларыны вя щярби гуллугчулары идаря ишляриндян кянарлашдырараг онларын йериня АДФ-нин танынмыш цзвлярини тяйин етмякля башлады.

     Азярбайъан яйалятиня вали эюндярилян вя щяля ки, Тябризя эялмяйя ъясарят етмяйян Ейнцддювля, ИИЩ-нин 8 маддядян ибарят тяляблярини гябул етдикдян сонра, апрелин 20-дя Тябризя дахил олду. Бу тялябляри сюздя гябул етмиш Ейнцддювля цсйаны йатырмаг щаггында мяркязин эюстяришини щяйата кечирмяк мягсядиля демократлара гаршы гийам тяшкил етмяйя чалышырды. Тябриз цсйанындан тяшвишя дцшмцш инэилисляр дя щямин планын щазырланмасында фяал иштирак едирдиляр. Иранда Инэилтяря сяфирлийинин сийаси идаря ряиси Мишел Едмонд вя б. мящз бу мягсядля Тябризя эюндярилмишдиляр. Майын 10-да щямин планы щяйата кечирмяйя чалышан шяхсляр гийамын щазырланмасындан хябярдар олан демократлар тяряфиндян щябс едилдиляр. М.Едмондун планы баш тутмадыгда Хийабани иля данышыьа эялди. Лакин о, бу данышыглардан щеч бир нятиъя ялдя едя билмяди. Яксиня, Хийабанинин тяляби иля щинд сипащиляри Тябриздян чыхарылараг Азярбайъандан кянар едилдиляр. М.Едмонд Тещрана гайытмаьа мяъбур олду.

     Тябриздя башламыш цсйан тядриъян Ъянуби Азярбайъанын башга мащал вя шящярлярини дя ящатя едирди. Тябриз цсйанынын гялябясиндян аз сонра, Хой мащалында, Ярдябил, Астара, Мараьа, Ящяр вя Зянъанда цсйанлар баш верди. Иранын мцщцм мянтягяляриндя Тябриз цсйанына ачыг щцснряьбят вя щямряйлик эцълц иди.

    Пайтахт Тещранда йашайан азярбайъанлыларын яксяриййяти цсйаны дястякляйирди.

     Инэилис империализминя вя Иранын иртиъачы щюкумятиня гаршы милли азадлыг мцбаризясиндя мцщцм рол ойнайан Эиланда да ийунун илк эцнляриндя республика елан олунду вя Азярбайъан демократлары иля ялагяляр йаратмаьа сяй эюстярилди. Бу, Иранын щаким даиряляриндя бюйцк чашгынлыг доьурмушду.

     1920 ил ийунун 23-дя АДФ-нин гярары иля ИИЩ ясасында йарадылмыш Милли Щюкумят (МЩ) “Тяъяддцд” гязети редаксийасы бинасындан Алагапыйа кючцрцлдц. Бу щадися Тябриз ящалисинин цмуми байрамына чеврилди. МЩ-нин тяляби иля вали Ейнцддювля вя онун мямурлары Тябриздян чыхарылды. МЩ-нин тяркибиня АДФ-нин цзвляриндян 20 няфяр дахил иди. Цзвляр ичярисиндя орта вя хырда мцлкядарларын, зийалыларын, гуллугчуларын, щямчинин ири тиъарят буржуазийасынын нцмайяндяляри дя варды.

     Милли Щюкумят тиъарят буржуазийасынын ашаьы вя орта тябягяляринин хцсуси мцлкиййятинин тохунулмазлыьына тяминат верирди. МЩ инэилис империалистляринин вя онларын ялалтылары олан Иран иртиъачыларынын юлкядяки аьалыьына гаршы сийасят йеридир, цмумхалг мянафейиня ъаваб верян демократик дяйишикликляр щяйата кечирирди. Бу сийасят Иранын Ъянуби Азярбайъана мцнасибятдя йцрцтдцйц айрысечкилийя гаршы йюнялмишди. Мягсяд йарадылаъаг демократик Иранын тяркибиндя Азярбайъана мухтариййят ялдя етмяк иди.

     Шейх Мящяммяд Хийабанинин чыхышларындан:

     

    *Мцстягиллик цьрунда мцбаризя апаран халг биринъи нювбядя юлцмя щазыр олмалыдыр.

    *Горху миллятин, азадлыьын вя бяшяриййятин  ясасларыны позурса, яксиня иэидлик щямин ясаслары сарсылмаз едир, горуйур вя мющкямляндирир.

    *Халгын щцгугуну гясб етмиш адамлара рящм етмяк кцтляйя хяйанятдир.

    *Биз Азярбайъан халгынын сяадятини,  Иранын сяфалят вя фялакятдян хилас олмасыны истяйирик.

    *Щяр бир миллятин шярафятинин биринъи шярти онун истиглалыдыр.

    *Бир мяслякли  ики адам, гардаш кимидир.

     Милли Щюкумят рящбярляри Тябриз цсйанынын бцтцн Ирана йайылаъаьына, гялябя нятиъясиндя Иранда халг щюкумятинин тяшкилиндя азярбайъанлыларын мцщцм рол ойнайаъаьына ямин идиляр. Хийабани дейирди: “Тябриз Ирана ниъат веряъякдир”. Щярякат рящбярляри Иранда шащлыьын ляьвиня вя республика йарадылмасына чалышырдылар. МЩ кянд тясяррцфаты, маариф, малиййя, сящиййя, ядлиййя вя с. сащялярдя ислащатлар щяйата кечирмяйя башлады.

     Милли мцдафия гцввяляринин тяшкили цчцн шящяр ящалисиндян вя Тябризя эялмиш кяндлилярдян эяляъякдя цмуми сайы 12 миня чатдырылаъаг милли гвардийа йарадылды. МЩ, ейни заманда сайы тягр. 2000 няфярдян ибарят жандарм вя полис дястяляри тяшкил етди, полис мяктяби ачды. Бу гцввяляр МЩ-нин ясас силащлы дайаьы иди.

     Тябриздя халча фабрикинин иншасына башланылмыш, шякяр заводу, тохуъулуг вя дяри фабрикляринин тикинтиси, кянд тясяррцфаты банкы вя милли банкын ачылмасы, пул ислащаты кечирилмяси вя с. планлашдырылмышды. МЩ-нин идаря вя назирликляри йарадылыр, онларын биналары цзяриня Азадистанын адыны эюстярян йени лювщяляр вурулурду. Цзяриндя Иран дювлятинин эерби сахланылмагла Азадистан адыны якс етдирян бланклар щазырланмышды.

     Ъянуби Азярбайъандакы милли азадлыг вя демократик щярякат Инэилтярянин Ирандакы нцмайяндялярини вя онларла ялбир олан Иранын мяркязи щюкумятини сон дяряъя наращат едирди. Инэилисляр юзляри цчцн “тящлцкяли” щесаб етдикляри Ъянуби Азярбайъандакы щяряката гаршы йени планлар ъызмаьа башладылар.

    Данышыгларла цсйанчылара тясир едя билмяйяъяйини эюрян Иранын йени баш назири Мцширцддювля цсйанчылара гаршы йени щцъум щазырлады. Бу мягсядля йени вали Щидайят Мцхбирцссялтяня сентйабрын илк эцнляриндя Тябризя эялди. Мцхбирцссялтяня баш назирин мяктубуну Хийабанийя чатдырыб, онунла данышыьа башлады. Данышыглар давам етдийи мцддятдя о, Тябризин кянарында дцшярэя салмыш казак бригадасынын команданлыьыны юз тяряфиня чякяряк шящяря бирэя щцъум планыны щазырлады. Башга йерлярдян Тябризя ялавя сцвари дястяляри дя чаьырылды. Ейни заманда Мцхбирцссялтяня МЩ-нин силащлы гцвялярини Тябриздян узаглашдырмаг цчцн жандарм дястясинин рящбяри Мир Щцсейн Щашимини яля алды. Щашими ятрафдакы гулдур дястялярини мящв етмяк бящанясиля МЩ-нин разылыьыны алмадан силащлы гцввяляри шящярдян чыхартды. Сентйабрын 12-дя яксингилаби гцввяляр сцбщ чаьы цсйанчылар цзяриня щцъума кечдиляр.

     Ъидди мцгавимятя бахмайараг, яксингилаби гцввяляр сентйабрын 12-дя Алагапыны яля кечирдиляр, сентйабрын 14-дя ися “Тяъяддцд” гязети бинасыны даьытдылар. Яксингилаби гцввялярин сайъа цсйанчылардан чох олмасына бахмайараг, цсйанчылар сентйабрын 14-дяк сон дамла ганларына гядяр гящряманъасына вурушдулар. Мцхбирцссялтяня казаклара демократларын евлярини гарят вя талан етмяйя иъазя верди. Сентйабрын 14-дя Хийабани юлдцрцлдц. Иртиъачылар цсйанчылара амансыз диван тутдулар. Онларын евляри йандырылды, йцзлярля цсйанчы щябс, едам вя йа сцрэцн едилди. Беляликля, Ъянуби Азярбайъандакы щярякат инэилис гцввяляринин билаваситя кюмяйи иля Иран иртиъасы тяряфиндян йатырылды.

     

     

    Шейх Мящяммяд Хийабанинин рящбярлийи иля баш вермиш милли-азадлыг щярякаты Ъянуби Азярбайъанда, цмумиййятля Иранда йашайан халгларын тарихиндя парлаг сящифядир. Щярякат мяьлубиййятя уьраса да, азярбайъанлыларын Иранда щюкм сцрян империалист аьалыьына, иртиъа юзбашыналыьына гаршы мцбаризяси тарихиня гызыл щярфлярля йазылды.

    Яд.: Т а г и е в а Ш. Национально-освободительное движение в Иранском Азербайджане (1917–1920). Б., 1956; Ъянуби Азярбайъан тарихинин очерки (1828–1917). Б., 1985; Т а ь ы й е в а Ш. 1920-ъи ил Тябриз цсйаны. Б., 1990; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 4, Б., 2000; Ъ. 5, Б., 2001; Я л и А з я р и . Тябриздя Шейх Мящяммяд Хийабани цсйаны. Тещран, 1329 (фарс дилиндя). 

    Шювкят Таьыйева