Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
“Azərbaycan” xüsusi cildi (Az) (Ümumi məlumat - 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi)
    4.10. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti

    Aзярбайъан Халг Ъцмщуриййяти

     Шимали Азярбайъан 1917 илин февралындан 1918 илин майынадяк олан дюврдя. 1917 ил февралын 23-дя Петроградда фящлялярин тятил вя нцмайишляри иля башланан демократик ингилаб щямин айын 28-дя чаризмин сцгуту иля баша чатды. Мцвяггяти щюкумятин гярары иля мартын 3-дя Ъянуби Гафгазда щакимиййят йени йарадылмыш органа – Хцсуси Загафгазийа Комитясиня (ОЗАКОМ) верилди. Бу комитя Дювлят думасында реэионун милли групларыны тямсил едян депутатлардан ибарят иди. Йерлярдя щямчинин фящля депутатлары советляри дя йарадылмышды. Бцтцн бунлар, Русийанын диэяр йерляриндя олдуьу кими, Азярбайъанда да икищакимиййятлилийин олдуьуну эюстярирди.

     Азярбайъанда ингилабын илк айлары мцхтялиф сийаси ъяряйанларын, партийаларын, сосиал тябягялярин Мцвяггяти щюкумятя етимад эюстярмяси вя ону мцдафия етмяси иля сяъиййялянди. Бу дюврдя болшевик, меншевик, есер партийаларынын комитяляри легал фяалиййятлярини бярпа етдиляр.

     Феврал ингилабынын гялябясиндян сонра, “Мцсават” партийасы эениш сийаси-тяшкилати фяалиййятя башлады. Артыг 1917 илин пайызында “Мцсават” Азярбайъанда милли-демократик щяряката башчылыг едян, синфи вя сосиал мювгейиндян асылы олмайараг ъямиййятин мцхтялиф тябягялярини юз архасынъа апаран эцълц сийаси партийайа чеврилди. Монархийанын сцгутундан бир нечя эцн сонра Эянъядя Тцрк Федералистляр Партийасы йаранды. Бу партийа Русийа дювлятинин мухтар яразилярин федерасийасына чеврилмяси идейасы иля чыхыш едирди. Партийанын йарадыъысы вя идейа рящбяри Нясиб бяй Йусифбяйли иди.

    Феврал буржуа-демократик ингилабындан Азярбайъан халгы да чох шей эюзляйирди. М.Я.Рясулзадянин фикринъя, 1917 ил ингилабы мящкум синифляря щцрриййят, мящкум миллятляря дя мухтариййят веряъякди. Мухтариййят идейасы илк дяфя Гафгаз мцсялманларынын апрел айында кечирилян Бакы гурултайында иряли сцрцлдц вя 1917 илин май айында Русийа мцсялманларынын Москвада кечирилян гурултайында мцдафия едилди.

    Болшевиклярин Петроградда щакимиййяти яля алмасы, онларын Азярбайъанда, хцсусиля Бакыда фяаллашмасына сябяб олду. Октйабрын 31-дя болшевикляр Бакы Советинин тяъили иъласынын чаьырылмасына наил олдулар. Бурада онлар бир сыра мядян-завод вя орду комитяляри нцмайяндяляринин иштиракы иля щакимиййяти яля алмаг барядя гятнамя гябул етдиляр. Нойабрын 2-дя щямин тяркибдя чаьырылмыш Советин иъласында болшевикляр Бакыда Совет щакимиййятинин гурулдуьуну елан етдиляр. Советин тякщакимиййятлилийя наил олмасына Бакынын диэяр сийаси щакимиййят структурлары (Иътимаи Тяшкилатларын Иъраиййя Комитяси, шящяр думасы) мане олурду. Буна эюря болшевикляр бу щакимиййят органларыны ляьв етмяк мягсядиля йени сечки гануну гябул етдиляр.

     1917 илин декабрында Бакы Советиня йени сечкиляр кечирилди. Йени Иъраиййя Комитясиня 6 няфяр болшевик, 5 дашнак, 4 сол есер, 3 саь есер, 2 мцсаватчы дахил олду.

     

    1917 илин сону – 1918 илин яввялиндя Ъянуби Гафгазда баш верян щадисяляр мювъуд сийаси шяраитя, щям дя сийаси партийаларын фяалиййятиня ъидди тясир эюстярирди. Бу дюврдя дийар шярти олараг ики щиссяйя парчаланмышды: Русийа болшевизминин дайаьына чеврилмякдя олан Бакы шящяри вя Ъянуби Гафгазын галан яразиси.

    РСФСР ХКС-иня табе олмаг истямяйян Эцръцстан сосиал-демократ партийасы (меншевикляр), “Мцсават”, “Дашнак-сутйун” вя саь есерлярин нцмайяндяляри 1917 ил нойабрын 11-дя Тифлисдя кечирдикляри мцшавирядя Русийа болшевик щюкумятинин щакимиййятини танымагдан имтина едяряк “Мцстягил Загафгазийа щюкумяти” йаратмаг щаггында гярар гябул етдиляр. Нойабрын 15-дя Загафгазийа Комиссарлыьы йарадылды. Онун тяркибиня Азярбайъандан Ф.Хойски, М.Ъяфяров, Х.Мяликасланов дахил олдулар.

     1917 ил декабрын 5-дя Ярзинъанда Загафгазийа Комиссарлыьы иля Тцркийя щярби команданлыьы арасында барышыг сазиши баьланды. Сазишя эюря, Гафгаз ъябщяляриндян гайыдан рус ясэярляри Бакыдан кечяряк Русийайа эетмяли идиляр. Йол бойу онлар Азярбайъан кяндлярини талан едир, Бакы Советиня хидмят етмяйи вятяня гайытмагдан цстцн тутурдулар. Рус ордусу юз силащ вя щярби сурсатыны ермяни вя эцръцляря, Бакы болшевикляриня вердийиндян, Азярбайъан ящалиси силащлы дцшмян гаршысында ялийалын галмышды. Азярбайъан фраксийасы бярабяр силащланмаг тялябини иряли сцрдцкдя, щюкумят эери гайыдан рус полкларындан биринин тярк-силащ едилиб, силащларынын азярбайъанлылара верилмясиня разылыг верди. Буна уйьун олараг 1918 илин йанварында Шамхор (Шямкир) стансийасындан кечян рус полку тярк-силащ едилди.

     Бакыда болшевиклярин вя ермяни партийаларынын ясас рягиби “Мцсават” иди. Партийанын мухтариййят уьрунда мцбаризяси вя мцсялманлар арасында нцфузунун артмасы Бакы Советини бярк наращат  едирди. Мартын 30-да Лянкярана йола дцшмяк яряфясиндя шяхси щейяти мцсялманлардан ибарят олан “Евелина” эямисинин болшевикляр тяряфиндян тярк-силащ едилмясиня ъаваб олараг шящяр мясъидляриндя топланан мцсялман ящали мцсадиря едилмиш силащларын гайтарылмасыны тяляб етди. Болшевикляр бу тялябин йериня йетириляъяйини вяд етсяляр дя, щямин эцнцн ахшамы Бакыда илк атяшляр ачылды. Азярбайъанлылара гаршы март сойгырымы башланана гядяр юзляринин битяряфлийини елан етмиш “Дашнаксутйун” вя Ермяни Милли Шурасы сонрадан Бакы Советини мцдафия етди. Ермянилярин фитняси иля щярби эямиляр шящярин мцсялманлар йашайан щиссясини топ атяшиня тутдулар. “Мцсават” лидерляри кцтляви гырьынын гаршысыны алмаг мягсядиля мартын 31-дя Советин Иъраиййя Комитяси иля данышыглара башладылар. Буна бахмайараг шящярин азярбайъанлылар йашайан районлары тамамиля мящв едилмиш вя шящяря сохулан ермяни ясэярляри тяряфиндян динъ ящалийя гаршы ясл сойгырымы тятбиг едилмишди. Сойгырымы апрел айынын 2-си эеъя йарыйадяк давам етди. Цч эцн ярзиндя тякъя Бакыда 12 миндян чох азярбайъанлы гятля йетирилди. Март сойгырымы Бакы шящяри иля мящдудлашмады. Шамахы, Губа, Хачмаз, Лянкяран вя Салйанда да беля ъинайятляр тюрядилди. Онларын арасында ян чох Шамахы гязасы зяряр чякди.

      

     Азярбайъанда март сойгырымыны тюрятмякля ермяни-болшевик гцввяляри гаршыларына даща бюйцк мягсядляр гоймушдулар. Бунлардан ян ясасы ися бцтцн Азярбайъаны ишьал етмяк иди.

     Лакин 1918 илин май айында Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин йаранмасы, милли дювлятчилийин бярпасы, Азярбайъанын ярази бцтювлцйц уьрунда юлцмдирим мцбаризясинин башланмасы дцшмянлярин бу планларыны позду.

     Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин йаранмасы. 1918 ил февралын 23-дя Ъянуби Гафгазын али щакимиййят органы – Загафгазийа Сейми йарадылды. Лакин Сеймин тяркибиня дахил олан Азярбайъан, эцръц вя ермяни фраксийалары арасында дахили вя хариъи сийасятин ясас мясяляляриня мцнасибятдя ъидди фикир ихтилафларынын олдуьу ашкара чыхды. 1918 ил апрелин 22-дя Загафгазийанын мцстягил федератив республика елан едилмяси бу зиддиййятляри арадан галдырмады. Фраксийалар арасында эетдикъя эцълянян чякишмяляр сон нятиъядя Сеймин фяалиййятини ифлиъ вязиййятиня салды. Беля бир шяраитдя эцръцляр Загафгазийа Сейминин тяркибиндян чыхыб Эцръцстанын дювлят мцстягиллийини елан етмяк гярарына эялдиляр. 1918 ил майын 26-да Загафгазийа Сейми юзцнцн бурахылдыьыны елан етди вя щямин эцн Эцръцстанын мцстягиллийи бяйан едилди. Майын 27-дя Сеймин мцсялман фраксийасы Азярбайъан Милли Шурасыны йаратды. Гызьын мцбащисялярдян сонра Азярбайъанын дювлят мцстягиллийинин елан олунмасы щагда гярар гябул едилди. 1918 ил майын 28-дя Милли Шуранын катиби Щясян бяй Аьайев тяряфиндян охунан истиглал бяйаннамясиндя дейилирди:

    1. Азярбайъан там щцгуглу вя мцстягил дювлятдир. Загафгазийанын ъянуб вя шярг щиссясиндян ибарятдир. Али щакимиййят Азярбайъан халгына мяхсусдур.

     2. Мцстягил Азярбайъанын сийаси гурулуш формасы Халг Ъцмщуриййятидир.

     3.Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти бейнялхалг бирлийин бцтцн цзвляри, хцсусян щямсярщяд халглар вя дювлятлярля достлуг ялагяляри йарадаъаг.

     4.АХЪ юз сярщядляри дахилиндя миллятиндян, дининдян, иътимаи вязиййят вя ъинсиндян асылы олмайараг бцтцн вятяндашларына там вятяндашлыг вя сийаси щцгуглар верир.

     5.АХЪ онун яразисиндя йашайан бцтцн халгларын сярбяст инкишафына шяраит йарадаъаг.

     6.Мцяссисляр Мяълиси чаьырылана кими бцтцн Азярбайъанын идаряси башында халг сясвермяси йолу иля сечилмиш Милли Шура вя онун гаршысында мясулиййят дашыйан Мцвяггяти щюкумят дурур.

     Милли Шура АХЪ-нин илк щюкумятини тяшкил етмяйи Ф.Хойскийя тапшырды. Мцстягил Азярбайъанын биринъи щюкумятинин тяркиби беля иди: Назирляр Шурасынын сядри вя дахили ишляр назири – Ф.Хойски; щярби назир – Х.П.Султанов; малиййя вя халг маарифи назири – Н.Йусифбяйли; хариъи ишляр назири – М.Щаъынски; йоллар, почт вя телеграф назири – Х.Мяликасланов; ядлиййя назири – Х.Хасмяммядов; якинчилик вя ямяк назири – Я.Шейхцлисламов; тиъарят вя сянайе назири – М.Ъяфяров; дювлят нязаряти назири – Ъ.Щаъынски.

     

    Йени йарадылмыш Азярбайъан дювлятинин илк аддымларындан бири ийунун 4-дя Батумда Османлы дювляти иля сцлщ вя достлуг мцгавилясинин имзаланмасы олду. Ийул айынын 16-да Азярбайъан щюкумяти Тифлисдян Эянъяйя кючдц. Бурада Милли Шура эцълц мцхалифятля гаршылашды. Азярбайъан буржуазийасы вя мцлкядарларынын мцяййян даиряляринин фикринъя, Милли Шура вя онун йаратдыьы щюкумят щяддян артыг сол вя ингилаби мювгелярдя дурурду. “Илщаг”ын – Азярбайъанын Тцркийяйя бирляшдирилмясинин тяряфдарлары олан бу даиряляр Милли Шурайа гаршы мцбаризяйя башладылар. Ийунун 17-дя Милли Шуранын нювбяти иъласында сядрлик едян М.Я.Рясулзадя юз чыхышында йаранмыш вязиййятля ялагядар Шуранын бурахылмасыны тяклиф етди. Щямин эцн Ф.Хойскинин рящбярлик етдийи икинъи щюкумят кабинети йарадылды. Он ики няфярдян ибарят олан бу кабинетя кющня щюкумятин алты цзвц вя алты йени назир дахил едилди. Ийунун 23-дя Азярбайъанда йаранмыш эярэин вязиййяти нязяря алараг йени щюкумят бцтцн Азярбайъан яразисиндя щярби вязиййят елан етди.

     Март щадисяляриндян сонра Бакыда сийаси вязиййят болшевиклярин хейриня дяйишилмяйя башлады.

     1918 ил ийунун 12-дя С.Шаумйанын ямри иля Бакы Советинин щярби гцввяляри Эянъя цзяриня щцъума башладылар. Йалныз 1918 ил ийунун 4-дя Азярбайъан вя Османлы щюкумятляри арасында баьланан мцгавиляйя ясасян Тцркийянин тяъили олараг эюстярдийи щярби йардым сайясиндя бу тящлцкянин гаршысыны алмаг мцмкцн олду. Ийунун 27-дян ийулун 1-ня гядяр Эюйчай ятрафында эедян эярэин вурушмаларда болшевик-ермяни гцввяляри цзяриндя ялдя едилян гялябя Эянъяйя щцъумун гаршысыны алды. Азярбайъан щюкумятинин башлыъа вязифяси Бакыны азад етмяк иди. 1918 ил ийулун 31-дя Бакы ХКС-нин истефасындан сонра шящярдя щакимиййят “Сентрокаспи диктатурасы вя фящля вя ясэяр депутатларынын Мцвяггяти Иъра Комитясинин Ряйасят Щейяти”нин ялиня кечди. “Сентрокаспи диктатурасы”нын илк аддымларындан бири Янзялидя олан инэилисляри Бакыйа дявят етмяк олду. Августун 17-дя эенерал Денстервил Бакыйа дахил олан андан айдын олду ки, инэилисляр шящяри мцдафия етмяк игтидарында дейилляр. Азярбайъан вя тцрк гошунлары, ясасян, есер вя дашнаклардан ибарят олан “Сентрокаспи диктатурасы”на сон гойараг сентйабрын 15-дя Бакыны азад етдиляр. Ики эцн сонра Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти щюкумяти Бакыйа кючдц.

     Фятяли Хан Хойскинин парламентдяки чыхышы:

    "Мющтярям Азярбайъан парламенти язасы! Бу эцнкц эцн Азярбайъан цчцн бюйцк, язиз мцбаряк эцндцр ки, йухумузда эюрмяздик, яглимизя эялмязди. Бу эцн о эцндцр ки, мухтариййяти   ялинизя алдыныз, щюкумят вякалятиля бу байрам эцнц сизи вя сизинля бярабяр юзцмцзц дя тябрик едирям… Гцввямиз гядяр вязифямизи   ифа етдик. Щяля чох шей едя билмямишик,  амма буну ъцрятля дейя билярям ки, щюкумятин нюгсанлары иля бярабяр йол эюстярян ишыглы улдузу бу шцар олмушдур: Миллятин щцгугу, истиглалы, щцрриййяти!..."

    Азярбайъан дювлятчилийи халг ъцмщуриййяти формасында тяшяккцл тапды. Азярбайъан щюкумятинин 1918 ил 24 ийун тарихли гярарына ясасян, цзяриндя аь рянэли айпара вя сяккизэушяли улдузун тясвири олан гырмызы байраг дювлят байраьы кими гябул едилди. Сентйабрын 9-да ися щямин байраг аь айпара вя сяккизэушяли улдузун тясвир олундуьу цчрянэли йашыл, гырмызы вя мави золаглардан ибарят йени байрагла явяз олунду. Ийунун 27-дя

    Азярбайъан дилинин дювлят дили елан едилмяси мцстягиллик истигамятиндя атылмыш илк мцщцм аддымлардан бири олду.

     

     

    1918 илин пайызында бейнялхалг алямдя баш вермиш щадисяляр Азярбайъаны чох ъидди сынаг гаршысында гойду. Биринъи дцнйа мцщарибясиндя мяьлуб олмуш Османлы дювляти иля Бюйцк Британийа арасында Мудрос барышыьы (1918) имзаланды. Барышыьа ясасян османлылар Ъянуби Гафгаздан, о ъцмлядян, Азярбайъандан щярби щиссялярини чыхармалы идиляр. Ъянуби Гафгаз реэиону Б.Британийанын нцфуз даиряси елан олунурду вя Бакыйа инэилис гошунлары йеридилирди.

     1918 ил нойабрын 17-дя инэилис гошунлары Бакыйа дахил олдулар. Шящярдя щярби вязиййят елан едилди. Беля бир шяраитдя, 1918 илин нойабрын 16-да Азярбайъан Милли Шурасы беш айлыг фасилядян сонра йенидян фяалиййятя башлайараг щямин айын 19-да “Азярбайъан Парламентинин йарадылмасы щаггында” ганун гябул етди.

    Йаранмыш фювгяладя шяраитдя Цмцмазярбайъан Мцяссисляр Мяълисинин чаьырылмасы мцмкцн олмадыьындан, Милли Шуранын дювлят ганунвериъилик органына – Азярбайъан парламентиня чеврилмяси гярара алынды. Ганунда эюстярилирди ки, юлкя ящалисинин милли тяркибиня мцвафиг олараг Азярбайъанда йашайан бцтцн миллятлярин нцмайяндяляри парламентдя тямсил олунмалыдырлар. 120 няфярдян ибарят олаъаг парламентдя азярбайъанлылара – 80, ермяниляря – 21, руслара – 10, милли азлыглара – алман, йящуди, эцръц вя полйаклара 4 йер айрылмышдыр.

     

     

     

    Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти Назирляр Шурасынын

    Милли байраг щаггында Гярары

    9 нойабр 1918 ил Бакы шящяри Милли байраг кими, йашыл, гырмызы, мави рянэлярдян вя аь айпара вя сяккизэушяли  улдуздан ибарят олан байраг гябул едилсин.

     Галан 5 йердян 3-ц Бакы щямкарлар тяшкилаты, 2-си ися Бакы Нефт Сянайечиляри вя Тиъарят-Сянайе Иттифагы цчцн нязярдя тутулмушду. Беляликля, 1918 ил декабрын 7-дя Азярбайъан парламенти юз ишиня башлады. Парламентин илк иъласыны Азярбайъан Милли Шурасынын сядри М.Я.Рясулзадя ачды. Щямин иъласда битяряф щцгугшцнас, эюркямли сийаси хадим Ялимярдан бяй Топчубашов сядр, “Мцсават” партийасынын цзвц Щясян бяй Аьайев ися онун мцавини сечилди. Парламентдя 10 фраксийа вя груп фяалиййят эюстярирди. Ян бюйцк фраксийа иля “Мцсават” партийасы тямсил олунмушду. Бундан башга “Иттищад”, “Ящрар”, “Щцммят”, “Мцсялман сосиалист блоку”нун цзвляриндян ибарят олан сосиалистляр фраксийасы, “Дашнаксутйун” фраксийасы, щямчинин ермяни, рус вя милли азлыглар фраксийалары да парламентдя йер алмышды. Парламентдя “битяряфляр” вя “мцстягилляр” фраксийалары да фяалиййят эюстярирдиляр. Биринъи иълас заманы Ф.Хойски мцвяггяти щюкумятин истефасы иля бцтцн щакимиййятин парламентя кечмясини елан етди. Йени щюкумятин тяшкили йенидян Ф.Хойскийя тапшырылды. Декабрын 26-да коалисийа ясасында тяшкил олунмуш йени Назирляр Кабинетинин тяркиби елан едилди. Ики эцн сонра эенерал Томсон Азярбайъан щюкумятини йеэаня гануни щакимиййят олараг таныдыьы щагда бяйанат верди.

    Йени кабинет партийа принсипи цзря дейил, парламент фраксийаларынын щюкумят башчысынын програмына етимад эюстярмяси ясасында тяшкил едилмишди. Щюкумятин мювгейи эцъляндикъя инэилис команданлыьынын иътимаи-сийаси щяйатын мцяййян сащяляриндя онун фяалиййяти цзяриня гойдуьу мящдудиййятляр дя тядриъян арадан эютцрцлцрдц.

     1919 илин мартында Ф.Хойски щюкумяти истефа верди вя апрелин 14-дя йени йарадылан щюкумятя “Мцсават” партийасынын лидерляриндян бири Нясиб бяй Йусифбяйли башчылыг етди. Йени щюкумятин дя програмынын ясасыны Азярбайъанын дювлят мцстягиллийинин бюйцк дювлятляр тяряфиндян танынмасы, юлкянин ярази бцтювлцйцнцн тямин олунмасы вя гоншу дювлятлярля сых ялагялярин йарадылмасы тяшкил едирди. Йени баш назир бярабярлик вя бир-биринин дахили ишляриня гарышмамаг принсипляри ясасында Азярбайъанын Совет Русийасы иля ялагяляри бярпа етмяйя щазыр олдуьуну бяйан етди.

     Шейх Ъямаляддин Яфгани

    ”...Инсанлар арасында ящатя даиряси эениш олуб бир чох фярдляри бир-бириня баьлайан ики баь вардыр. Бири дил бирлийи, икинъиси дин бирлийидир. Дил бирлийинин  дцнйада бяга вя сябаты, шцбщя йохдур ки, даща давамлыдыр, чцнки гыса мцддят ярзиндя дяйишмир. Щалбуки  икинъи беля дейилдир: тяк бир дилдя данышан еля ирг эюрцрцк ки, мин иллик мцддят ярзиндя дил бирлийиндян ибарят олан миллиййятя хялял эялмядян ики-цч дин дяйишир".

     Дювлят гуруъулуьунда мцсбят нятиъялярля йанашы, чохлу нюгсанлар да габарыг шякилдя юз яксини тапырды. Сийаси чякишмяляр, бязи партийаларын вя сийаси гцввялярин барышмазлыг мювгейиндян чыхыш етмяляри ващид платформа ясасында дювлят структурунун формалашмасына манечилик тюрядирди. Конкрет фяалиййятдя сяриштясизлик, мцстягиллик идейасына хидмят едян пешякарларын азлыьы вя с. дювлят гуруъулуьу ишиндя ъидди чятинликляр йарадырды. Вязиййяти даща да эярэинляшдирян амил ися аьгвардийачы Деникин ордусунун Даьыстан вя Эцръцстан цзяриня щцъума башламасы иди.

     

     

    Деникин гошунларынын Порт-Петровск вя Дярбянди ишьал етмяси Азярбайъанын мцстягиллийи цчцн реал тящлцкя йаратмышды. Йаранмыш тящлцкяли вязиййятин гаршысыны алмаг цчцн Азярбайъан щюкумяти ъидди аддымлар атды. Партламентин тювсийяси иля мцдафия сащясиндя фювгяладя сялащиййятя малик олан хцсуси орган – Дювлят Мцдафия Комитяси (ДМК) йарадылды. 1919 ил ийунун 11-дя Азярбайъанын бцтцн яразисиндя щярби вязиййят елан едилди.

     1919 ил ийунун 27-дя Азярбайъан иля Эцръцстан арасында цч ил мцддятиня щярби-мцдафия пакты имзаланды. Мцгавилянин шяртляриня эюря щяр ики тяряф онларын мцстягиллийи вя ярази бцтювлцйц цчцн тящлцкя йарандыьы заман бирликдя щярякят етмяйи юз ющдяляриня эютцрцрдцляр.

     1919 ил августун 24-дян инэилис гошунлары Азярбайъан яразисини тярк етмяйя башладылар. Онлар шящяр лиманынын идарячилийини, щярби щиссялярин радиостансийаларыны, ордунун щярби сурсатыны вя щярби эямилярин бир щиссясини Азярбайъан щюкумятиня тящвил вердиляр. Онун ясасында Азярбайъан Хязяр донанмасы йарадылды.

     М.Я.Рясулзадянин Азярбайъан парламентинин сонунъу иъласында сюйлядийи нитгиндян (27 апрел 1920 ил)

    Гардашлар! Тцркийя Азярбайъанын хиласкарыдыр. Миллятимизин амалыны уъа ейляйян бир мямлякятдир. Онун хиласына  эедян бир гцввяни биз мямнуниййятля йола саларыг. Фягят бир шяртля ки, бу гцввя бизим азадлыьымызы,  мцстягиллиймизи чейнямясин. Щалбуки, гардашлар, биздян сорушмадан  торпаьымыза кечян щяр щансы бир гцввя достумуз дейил, дцшмянимиздир…  Эялян рус ордусудур. Онун истядийи 1914 ил щцдудларыны алмагдыр. Анадолунун имдадына эетмяк  бящанясиля йурдумуза эялян ишьал ордусу бурадан бир даща чыхмаг истямяйяъякдир. Русийа иля анлашмаг цчцн щюкумяти мцтляг болшевикляря тяслим етмяк ултиматумуну гябул етмяйя ещтийаъ йохдур. Бу ултиматуму кямали-нифрятля рядд едирик".

     1919 илин 2-ъи йарысында Азярбайъан парламенти юлкя щяйатынын демократикляшдирилмясиня тякан верян бир сыра ганунлар гябул етди.

    Ийулун 21-дя парламент “Азярбайъан Республикасынын Мцяссисляр Мяълисиня сечкиляр щаггында Ясаснамя”ни тясдиг етди. Августун 11-дя парламент тяряфиндян “Азярбайъан вятяндашлыьы щаггында ганун” гябул олунду. Октйабрын 30-да “Мятбуат щаггында низамнамя” имзаланды.

     

     

    1919 илин декабрын 2–11-дя Бакыда “Мусават” партийасынын 2-ъи гурултайы кечирилди. Партийанын фяалиййяти щаггында мярузя иля М.Я.Рясулзадя чыхыш етди. Партийа йени аграр програмыны гябул етди. Гурултайда партийанын йени Мяркязи Комитяси сечилди.

     1920 илин яввялляриндя юлкянин дахили сийаси щяйаты хейли сабитляшди. Гыса мцддятдя нормал фяалиййят эюстярян дювлят апараты, мцтяшяккил орду йарадылды. Халг маарифи сащясиндя ъидди наилиййятляр ялдя олунду. Мцяллим кадрлары щазырланды, мяктяб системинин миллиляшдирилмясиня башланды. Бакы Университети йарадылды. Ян ясасы ися республиканын ярази бцтювлцйц горунуб сахланылды.

     1920 ил йанварын 11-дя Парис сцлщ конфрансынын Али Шурасы Азярбайъанын мцстягиллийинин де-факто танынмасы щагда гярар гябул етди. Бакыда Белчика, Исвеч, Щолландийа, Финландийа вя диэяр дювлятлярин нцмайяндяликляри ачылды. АХЪ-нин бейнялхалг алямдя тяърид едилмяси арадан галдырылды вя мцстягил Азярбайъанын бейнялхалг ялагяляр системиня дахил олмасы просеси башланды.

     Лакин Азярбайъанын дахили сийаси щяйатында йаранан сабитлик узун сцрмяди. Юлкянин башы цстцнц болшевик тящлцкяси алмышды. 1920 ил февралын 11-дя Азярбайъан Коммунист Партийасынын биринъи гурултайы ишя башлады. Гурултай Азярбайъанда дювлят чеврилиши хяттини ясас эютцрдц. Йерли болшевиклярин милли щюкумятя гаршы фяал тяблиьат апармаларына бахмайараг, Азярбайъан коммунистляри юз гцввяляри иля дювлят чеврилиши етмяк игтидарында дейилдиляр. Онлар даща чох Русийаынын кюмяйиня цмид бясляйирдиляр.

     Мартын ахырында иьтишашлар тюрятмякдя эцнащландырылан бир сыра сосиалистляр щябс едилдиляр. Щадися иля баьлы парламентин сосиалист фраксийасынын цзвляри Н.Йусифбяйли кабинетиня етимадсызлыг эюстярдиляр. Апрелин 1-дя щюкумят истефа верди. Йени кабинетин тяшкили М.Щаъынскийя тапшырылды. О, коммунистляр дя дахил олмагла сол гцввялярдян ибарят коалисийа щюкумяти йаратмаг истяйирди. Лакин болшевикляр бундан имтина етдиляр. Онлар дювлят чеврилишиня даща фяал щазырлашырдылар. Апрелин 22-дя М.Щаъынски йени щюкумяти йаратмаьын мцмкцн олмадыьы щагда парламентя мялумат верди. Хариъи тящлцкя иля йанашы, апрел айынын яввялляриндя башланан щюкумят бющраны Азярбайъанда сийаси вязиййятин даща да эярэинляшмясиня сябяб олду.

      

    РСФСР халг хариъи ишляр комиссары Г.Чичерин 1920 ил 2 йанвар тарихли нотасында Азярбайъан щюкумятиня Деникин ордусуна гаршы щярби иттифаг баьламаьы тяклиф етди. Ъаваб мяктубунда Азярбайъанын хариъи ишляр назири Ф.Хойски буну Азярбайъанын Русийанын дахили ишляриня мцдахиля кими гиймятляндиряряк рядд ъавабы верди. 1920 ил йанварын ахыры – феврал айында верилмиш ноталар да ейни мязмунда иди. Русийанын дипломатик маневрляри Азярбайъана гаршы щазырланан щярби мцдахиляни пярдялямяк мягсяди эцдцрдц. Азярбайъана олан ясл мцнасибяти В.И.Ленинин 1920 ил мартын 17-дя И.Т.Смилга вя Г.К.Оръоникидзейя эюндярдийи телеграмда юз яксини тапыр: “Бакыны тутмаг олдугъа зяруридир. Бцтцн гцввяляри буна йюнялдин”.

     Совет Русийасынын щцъуму яряфясиндя Москвайа эялмиш ермяни нцмайяндяляри ярази эцзяштляри мцгабилиндя Азярбайъан щюкумятини девирмяк ишиндя юз йардымларыны тяклиф етдиляр.

     1920 илин мартында дашнак гулдур дястяляринин Ханкянди гарнизонуна щцъуму иля башланан Гарабаь гийамыны йатырмаг цчцн Азярбайъанын орду щиссяляри тяъили сурятдя Бакыдан Гарабаьын даьлыг щиссясиня йеридилди. Апрел ишьалы яряфясиндя йерли болшевикляр дашнак гийамындан истифадя едяряк, юлкянин дахилиндя Азярбайъан щюкумятиня гаршы дцшмянчилик тяблиьатыны даща да эцъляндирдиляр. Онлар юлкядя гайда-ганунун бярпасы мягсядиля Русийайа мцраъият етмяйя вя щярби йардым цчцн 11-ъи Гырмызы Ордуну дявят етмяйя чаьырырдылар. Бакыйа щцъум планы Москва тяряфиндян артыг щазырланмышды вя апрелин 27-дя эеъя рус гошунлары Азярбайъанын сярщядлярини кечдиляр. Азярбайъанын щярби гцввяляри, ясасян, гярб ъябщясиндя олдуьу цчцн Гырмызы Ордуйа гаршы ъидди мцгавимят эюстярмяк мцмкцн олмады.

     Совет Ордусу Бакыйа йахынлашан заман, саат 11-дя йерли болшевикляр РК(б)П Гафгаз дийар комитясинин Бакы бцросу адындан щакимиййяти тяслим етмяк барядя парламентя ултиматум вердиляр. Апрелин 27-дя парламентин сонунъу иъласында, кяскин дискуссийалара бахмайараг, щакимиййятин Азярбайъан Ингилаб Комитясиня верилмяси барядя гярар чыхарылды. Гярара ясасян Азярбайъанын там мцстягиллийинин горунуб сахланмасы, йени йаранан щюкумятин мцвяггяти характер дашымасы, мясул шяхслярдян башга щюкумят идаряляриндяки кющня гуллугчуларын тутдуьу вязифядя галмасы, щюкумят вя парламент цзвляринин щяйат вя ямлакынын тохунулмазлыьынын тямин едилмяси, ордунун сахланылмасы вя с. Шяртлярля щакимиййят Азярбайъан болшевикляриня верилирди.

     1920 ил апрелин 28-дя Совет Русийасынын тяъавцзц нятиъясиндя, бейнялхалг мцнасибятляря вя бейнялхалг щцгуга зидд олараг дцнйа бирлийи тяряфиндян танынмыш суверен Азярбайъан дювляти сцгут етди.

     Н.Няримановун И.Сталиня мяктубундан 

    "…Мян Москвайа (1920 илин йазында)  РК(б)П МК-йа чаьырылмышдым вя бурада мян Азярбайъанда бизим эяляъяк ишимиз щаггында юз мярузямля  чыхыш етдим… Ясас мясялялярдян башлыъа  олараг ашаьыдакылар иряли сцрцлмцшдцр: …Азярбайъаны советляшдиряркян Русийада етдийимиз сящвляря йол  вермямяли, йерли шяраитля щесаблашмалы,  мцстягил нцмуняви Совет республикасы  йаратмалыйыг ки, Шярг зящмяткешляри,  биринъиси: бизим ишьалчы империалист мягсядляримизин олмадыьыны   билсинляр вя икинъиси: онлар эюрсцнляр вя  щисс етсинляр ки, юз щяйатларыны ханларсыз,  бяйлярсиз вя башгалары олмадан гура билирляр”.

     Bцtцn mцsяlman Шяrqиndя parlamentlи demokratиk respublиka tиpиndя иlk dцnyяvи dюvlяt olan Azяrbaycan Xalq Cцmhurийyяtи чaьdaш dюvrцmцzdя яsas demokratиk normalar kиmи qиymяtlяndиrиlяn xalq hakиmиyyяtи, иnsan hцquqlarы, mиllяtlяrиn bяrabяrlиk hцququ, sюz vя yыьыncaq azadlыьы kиmи иctиmaи dяyяrlяrи elan etmиш vя яmяlи surяtdя hяyata keчиrmишdи. 23 ay яrzиndя dюvlяt strukturlarы vя ordu yaradыldы, Bakы Dюvlяt Unиversиtetи tяsиs edиldи, Azяrbaycan dиlи dюvlяt dиlи elan edиldи, tяhsиl sиstemи mиllиlяшdиrиldи, 8 saatlыq иш gцnцnя keчиldи, vяtяndaшlыq vя Mцяssиslяr Mяclиsиnя seчkиlяr haqqыnda demokratиk qanunlar qяbul olundu, dюvlяtиn яrazи bцtюvlцyц tяmиn edиldи.

     Яд.: Щ я с я н л и Ъ. Азярбайъан бейнялхалг мцнасибятляр системиндя (1918–1920). Б., 1993; А г а м а л и е в а Н., Х у д и е в Р. Азербайджанская Республика. Страницы политической истории 1918–1920 гг. Б., 1994; Б а л а е в А. Азербайджанское национальное движение в 1917–1918 гг. Б., 1998; Азярбайъан Ъцмщуриййяти (1918–1920). Б., 1998; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 5, Б., 2001; П а ш а й е в А . Ачылмамыш сящифялярин изи иля. Б., 2001.

    Ниэар Максвелл

     

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
Ümumi məlumat – 6.1 .Milli təhlükəsizliyin təminat sistemi
    4.10. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti

    Aзярбайъан Халг Ъцмщуриййяти

     Шимали Азярбайъан 1917 илин февралындан 1918 илин майынадяк олан дюврдя. 1917 ил февралын 23-дя Петроградда фящлялярин тятил вя нцмайишляри иля башланан демократик ингилаб щямин айын 28-дя чаризмин сцгуту иля баша чатды. Мцвяггяти щюкумятин гярары иля мартын 3-дя Ъянуби Гафгазда щакимиййят йени йарадылмыш органа – Хцсуси Загафгазийа Комитясиня (ОЗАКОМ) верилди. Бу комитя Дювлят думасында реэионун милли групларыны тямсил едян депутатлардан ибарят иди. Йерлярдя щямчинин фящля депутатлары советляри дя йарадылмышды. Бцтцн бунлар, Русийанын диэяр йерляриндя олдуьу кими, Азярбайъанда да икищакимиййятлилийин олдуьуну эюстярирди.

     Азярбайъанда ингилабын илк айлары мцхтялиф сийаси ъяряйанларын, партийаларын, сосиал тябягялярин Мцвяггяти щюкумятя етимад эюстярмяси вя ону мцдафия етмяси иля сяъиййялянди. Бу дюврдя болшевик, меншевик, есер партийаларынын комитяляри легал фяалиййятлярини бярпа етдиляр.

     Феврал ингилабынын гялябясиндян сонра, “Мцсават” партийасы эениш сийаси-тяшкилати фяалиййятя башлады. Артыг 1917 илин пайызында “Мцсават” Азярбайъанда милли-демократик щяряката башчылыг едян, синфи вя сосиал мювгейиндян асылы олмайараг ъямиййятин мцхтялиф тябягялярини юз архасынъа апаран эцълц сийаси партийайа чеврилди. Монархийанын сцгутундан бир нечя эцн сонра Эянъядя Тцрк Федералистляр Партийасы йаранды. Бу партийа Русийа дювлятинин мухтар яразилярин федерасийасына чеврилмяси идейасы иля чыхыш едирди. Партийанын йарадыъысы вя идейа рящбяри Нясиб бяй Йусифбяйли иди.

    Феврал буржуа-демократик ингилабындан Азярбайъан халгы да чох шей эюзляйирди. М.Я.Рясулзадянин фикринъя, 1917 ил ингилабы мящкум синифляря щцрриййят, мящкум миллятляря дя мухтариййят веряъякди. Мухтариййят идейасы илк дяфя Гафгаз мцсялманларынын апрел айында кечирилян Бакы гурултайында иряли сцрцлдц вя 1917 илин май айында Русийа мцсялманларынын Москвада кечирилян гурултайында мцдафия едилди.

    Болшевиклярин Петроградда щакимиййяти яля алмасы, онларын Азярбайъанда, хцсусиля Бакыда фяаллашмасына сябяб олду. Октйабрын 31-дя болшевикляр Бакы Советинин тяъили иъласынын чаьырылмасына наил олдулар. Бурада онлар бир сыра мядян-завод вя орду комитяляри нцмайяндяляринин иштиракы иля щакимиййяти яля алмаг барядя гятнамя гябул етдиляр. Нойабрын 2-дя щямин тяркибдя чаьырылмыш Советин иъласында болшевикляр Бакыда Совет щакимиййятинин гурулдуьуну елан етдиляр. Советин тякщакимиййятлилийя наил олмасына Бакынын диэяр сийаси щакимиййят структурлары (Иътимаи Тяшкилатларын Иъраиййя Комитяси, шящяр думасы) мане олурду. Буна эюря болшевикляр бу щакимиййят органларыны ляьв етмяк мягсядиля йени сечки гануну гябул етдиляр.

     1917 илин декабрында Бакы Советиня йени сечкиляр кечирилди. Йени Иъраиййя Комитясиня 6 няфяр болшевик, 5 дашнак, 4 сол есер, 3 саь есер, 2 мцсаватчы дахил олду.

     

    1917 илин сону – 1918 илин яввялиндя Ъянуби Гафгазда баш верян щадисяляр мювъуд сийаси шяраитя, щям дя сийаси партийаларын фяалиййятиня ъидди тясир эюстярирди. Бу дюврдя дийар шярти олараг ики щиссяйя парчаланмышды: Русийа болшевизминин дайаьына чеврилмякдя олан Бакы шящяри вя Ъянуби Гафгазын галан яразиси.

    РСФСР ХКС-иня табе олмаг истямяйян Эцръцстан сосиал-демократ партийасы (меншевикляр), “Мцсават”, “Дашнак-сутйун” вя саь есерлярин нцмайяндяляри 1917 ил нойабрын 11-дя Тифлисдя кечирдикляри мцшавирядя Русийа болшевик щюкумятинин щакимиййятини танымагдан имтина едяряк “Мцстягил Загафгазийа щюкумяти” йаратмаг щаггында гярар гябул етдиляр. Нойабрын 15-дя Загафгазийа Комиссарлыьы йарадылды. Онун тяркибиня Азярбайъандан Ф.Хойски, М.Ъяфяров, Х.Мяликасланов дахил олдулар.

     1917 ил декабрын 5-дя Ярзинъанда Загафгазийа Комиссарлыьы иля Тцркийя щярби команданлыьы арасында барышыг сазиши баьланды. Сазишя эюря, Гафгаз ъябщяляриндян гайыдан рус ясэярляри Бакыдан кечяряк Русийайа эетмяли идиляр. Йол бойу онлар Азярбайъан кяндлярини талан едир, Бакы Советиня хидмят етмяйи вятяня гайытмагдан цстцн тутурдулар. Рус ордусу юз силащ вя щярби сурсатыны ермяни вя эцръцляря, Бакы болшевикляриня вердийиндян, Азярбайъан ящалиси силащлы дцшмян гаршысында ялийалын галмышды. Азярбайъан фраксийасы бярабяр силащланмаг тялябини иряли сцрдцкдя, щюкумят эери гайыдан рус полкларындан биринин тярк-силащ едилиб, силащларынын азярбайъанлылара верилмясиня разылыг верди. Буна уйьун олараг 1918 илин йанварында Шамхор (Шямкир) стансийасындан кечян рус полку тярк-силащ едилди.

     Бакыда болшевиклярин вя ермяни партийаларынын ясас рягиби “Мцсават” иди. Партийанын мухтариййят уьрунда мцбаризяси вя мцсялманлар арасында нцфузунун артмасы Бакы Советини бярк наращат  едирди. Мартын 30-да Лянкярана йола дцшмяк яряфясиндя шяхси щейяти мцсялманлардан ибарят олан “Евелина” эямисинин болшевикляр тяряфиндян тярк-силащ едилмясиня ъаваб олараг шящяр мясъидляриндя топланан мцсялман ящали мцсадиря едилмиш силащларын гайтарылмасыны тяляб етди. Болшевикляр бу тялябин йериня йетириляъяйини вяд етсяляр дя, щямин эцнцн ахшамы Бакыда илк атяшляр ачылды. Азярбайъанлылара гаршы март сойгырымы башланана гядяр юзляринин битяряфлийини елан етмиш “Дашнаксутйун” вя Ермяни Милли Шурасы сонрадан Бакы Советини мцдафия етди. Ермянилярин фитняси иля щярби эямиляр шящярин мцсялманлар йашайан щиссясини топ атяшиня тутдулар. “Мцсават” лидерляри кцтляви гырьынын гаршысыны алмаг мягсядиля мартын 31-дя Советин Иъраиййя Комитяси иля данышыглара башладылар. Буна бахмайараг шящярин азярбайъанлылар йашайан районлары тамамиля мящв едилмиш вя шящяря сохулан ермяни ясэярляри тяряфиндян динъ ящалийя гаршы ясл сойгырымы тятбиг едилмишди. Сойгырымы апрел айынын 2-си эеъя йарыйадяк давам етди. Цч эцн ярзиндя тякъя Бакыда 12 миндян чох азярбайъанлы гятля йетирилди. Март сойгырымы Бакы шящяри иля мящдудлашмады. Шамахы, Губа, Хачмаз, Лянкяран вя Салйанда да беля ъинайятляр тюрядилди. Онларын арасында ян чох Шамахы гязасы зяряр чякди.

      

     Азярбайъанда март сойгырымыны тюрятмякля ермяни-болшевик гцввяляри гаршыларына даща бюйцк мягсядляр гоймушдулар. Бунлардан ян ясасы ися бцтцн Азярбайъаны ишьал етмяк иди.

     Лакин 1918 илин май айында Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин йаранмасы, милли дювлятчилийин бярпасы, Азярбайъанын ярази бцтювлцйц уьрунда юлцмдирим мцбаризясинин башланмасы дцшмянлярин бу планларыны позду.

     Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин йаранмасы. 1918 ил февралын 23-дя Ъянуби Гафгазын али щакимиййят органы – Загафгазийа Сейми йарадылды. Лакин Сеймин тяркибиня дахил олан Азярбайъан, эцръц вя ермяни фраксийалары арасында дахили вя хариъи сийасятин ясас мясяляляриня мцнасибятдя ъидди фикир ихтилафларынын олдуьу ашкара чыхды. 1918 ил апрелин 22-дя Загафгазийанын мцстягил федератив республика елан едилмяси бу зиддиййятляри арадан галдырмады. Фраксийалар арасында эетдикъя эцълянян чякишмяляр сон нятиъядя Сеймин фяалиййятини ифлиъ вязиййятиня салды. Беля бир шяраитдя эцръцляр Загафгазийа Сейминин тяркибиндян чыхыб Эцръцстанын дювлят мцстягиллийини елан етмяк гярарына эялдиляр. 1918 ил майын 26-да Загафгазийа Сейми юзцнцн бурахылдыьыны елан етди вя щямин эцн Эцръцстанын мцстягиллийи бяйан едилди. Майын 27-дя Сеймин мцсялман фраксийасы Азярбайъан Милли Шурасыны йаратды. Гызьын мцбащисялярдян сонра Азярбайъанын дювлят мцстягиллийинин елан олунмасы щагда гярар гябул едилди. 1918 ил майын 28-дя Милли Шуранын катиби Щясян бяй Аьайев тяряфиндян охунан истиглал бяйаннамясиндя дейилирди:

    1. Азярбайъан там щцгуглу вя мцстягил дювлятдир. Загафгазийанын ъянуб вя шярг щиссясиндян ибарятдир. Али щакимиййят Азярбайъан халгына мяхсусдур.

     2. Мцстягил Азярбайъанын сийаси гурулуш формасы Халг Ъцмщуриййятидир.

     3.Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти бейнялхалг бирлийин бцтцн цзвляри, хцсусян щямсярщяд халглар вя дювлятлярля достлуг ялагяляри йарадаъаг.

     4.АХЪ юз сярщядляри дахилиндя миллятиндян, дининдян, иътимаи вязиййят вя ъинсиндян асылы олмайараг бцтцн вятяндашларына там вятяндашлыг вя сийаси щцгуглар верир.

     5.АХЪ онун яразисиндя йашайан бцтцн халгларын сярбяст инкишафына шяраит йарадаъаг.

     6.Мцяссисляр Мяълиси чаьырылана кими бцтцн Азярбайъанын идаряси башында халг сясвермяси йолу иля сечилмиш Милли Шура вя онун гаршысында мясулиййят дашыйан Мцвяггяти щюкумят дурур.

     Милли Шура АХЪ-нин илк щюкумятини тяшкил етмяйи Ф.Хойскийя тапшырды. Мцстягил Азярбайъанын биринъи щюкумятинин тяркиби беля иди: Назирляр Шурасынын сядри вя дахили ишляр назири – Ф.Хойски; щярби назир – Х.П.Султанов; малиййя вя халг маарифи назири – Н.Йусифбяйли; хариъи ишляр назири – М.Щаъынски; йоллар, почт вя телеграф назири – Х.Мяликасланов; ядлиййя назири – Х.Хасмяммядов; якинчилик вя ямяк назири – Я.Шейхцлисламов; тиъарят вя сянайе назири – М.Ъяфяров; дювлят нязаряти назири – Ъ.Щаъынски.

     

    Йени йарадылмыш Азярбайъан дювлятинин илк аддымларындан бири ийунун 4-дя Батумда Османлы дювляти иля сцлщ вя достлуг мцгавилясинин имзаланмасы олду. Ийул айынын 16-да Азярбайъан щюкумяти Тифлисдян Эянъяйя кючдц. Бурада Милли Шура эцълц мцхалифятля гаршылашды. Азярбайъан буржуазийасы вя мцлкядарларынын мцяййян даиряляринин фикринъя, Милли Шура вя онун йаратдыьы щюкумят щяддян артыг сол вя ингилаби мювгелярдя дурурду. “Илщаг”ын – Азярбайъанын Тцркийяйя бирляшдирилмясинин тяряфдарлары олан бу даиряляр Милли Шурайа гаршы мцбаризяйя башладылар. Ийунун 17-дя Милли Шуранын нювбяти иъласында сядрлик едян М.Я.Рясулзадя юз чыхышында йаранмыш вязиййятля ялагядар Шуранын бурахылмасыны тяклиф етди. Щямин эцн Ф.Хойскинин рящбярлик етдийи икинъи щюкумят кабинети йарадылды. Он ики няфярдян ибарят олан бу кабинетя кющня щюкумятин алты цзвц вя алты йени назир дахил едилди. Ийунун 23-дя Азярбайъанда йаранмыш эярэин вязиййяти нязяря алараг йени щюкумят бцтцн Азярбайъан яразисиндя щярби вязиййят елан етди.

     Март щадисяляриндян сонра Бакыда сийаси вязиййят болшевиклярин хейриня дяйишилмяйя башлады.

     1918 ил ийунун 12-дя С.Шаумйанын ямри иля Бакы Советинин щярби гцввяляри Эянъя цзяриня щцъума башладылар. Йалныз 1918 ил ийунун 4-дя Азярбайъан вя Османлы щюкумятляри арасында баьланан мцгавиляйя ясасян Тцркийянин тяъили олараг эюстярдийи щярби йардым сайясиндя бу тящлцкянин гаршысыны алмаг мцмкцн олду. Ийунун 27-дян ийулун 1-ня гядяр Эюйчай ятрафында эедян эярэин вурушмаларда болшевик-ермяни гцввяляри цзяриндя ялдя едилян гялябя Эянъяйя щцъумун гаршысыны алды. Азярбайъан щюкумятинин башлыъа вязифяси Бакыны азад етмяк иди. 1918 ил ийулун 31-дя Бакы ХКС-нин истефасындан сонра шящярдя щакимиййят “Сентрокаспи диктатурасы вя фящля вя ясэяр депутатларынын Мцвяггяти Иъра Комитясинин Ряйасят Щейяти”нин ялиня кечди. “Сентрокаспи диктатурасы”нын илк аддымларындан бири Янзялидя олан инэилисляри Бакыйа дявят етмяк олду. Августун 17-дя эенерал Денстервил Бакыйа дахил олан андан айдын олду ки, инэилисляр шящяри мцдафия етмяк игтидарында дейилляр. Азярбайъан вя тцрк гошунлары, ясасян, есер вя дашнаклардан ибарят олан “Сентрокаспи диктатурасы”на сон гойараг сентйабрын 15-дя Бакыны азад етдиляр. Ики эцн сонра Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти щюкумяти Бакыйа кючдц.

     Фятяли Хан Хойскинин парламентдяки чыхышы:

    "Мющтярям Азярбайъан парламенти язасы! Бу эцнкц эцн Азярбайъан цчцн бюйцк, язиз мцбаряк эцндцр ки, йухумузда эюрмяздик, яглимизя эялмязди. Бу эцн о эцндцр ки, мухтариййяти   ялинизя алдыныз, щюкумят вякалятиля бу байрам эцнц сизи вя сизинля бярабяр юзцмцзц дя тябрик едирям… Гцввямиз гядяр вязифямизи   ифа етдик. Щяля чох шей едя билмямишик,  амма буну ъцрятля дейя билярям ки, щюкумятин нюгсанлары иля бярабяр йол эюстярян ишыглы улдузу бу шцар олмушдур: Миллятин щцгугу, истиглалы, щцрриййяти!..."

    Азярбайъан дювлятчилийи халг ъцмщуриййяти формасында тяшяккцл тапды. Азярбайъан щюкумятинин 1918 ил 24 ийун тарихли гярарына ясасян, цзяриндя аь рянэли айпара вя сяккизэушяли улдузун тясвири олан гырмызы байраг дювлят байраьы кими гябул едилди. Сентйабрын 9-да ися щямин байраг аь айпара вя сяккизэушяли улдузун тясвир олундуьу цчрянэли йашыл, гырмызы вя мави золаглардан ибарят йени байрагла явяз олунду. Ийунун 27-дя

    Азярбайъан дилинин дювлят дили елан едилмяси мцстягиллик истигамятиндя атылмыш илк мцщцм аддымлардан бири олду.

     

     

    1918 илин пайызында бейнялхалг алямдя баш вермиш щадисяляр Азярбайъаны чох ъидди сынаг гаршысында гойду. Биринъи дцнйа мцщарибясиндя мяьлуб олмуш Османлы дювляти иля Бюйцк Британийа арасында Мудрос барышыьы (1918) имзаланды. Барышыьа ясасян османлылар Ъянуби Гафгаздан, о ъцмлядян, Азярбайъандан щярби щиссялярини чыхармалы идиляр. Ъянуби Гафгаз реэиону Б.Британийанын нцфуз даиряси елан олунурду вя Бакыйа инэилис гошунлары йеридилирди.

     1918 ил нойабрын 17-дя инэилис гошунлары Бакыйа дахил олдулар. Шящярдя щярби вязиййят елан едилди. Беля бир шяраитдя, 1918 илин нойабрын 16-да Азярбайъан Милли Шурасы беш айлыг фасилядян сонра йенидян фяалиййятя башлайараг щямин айын 19-да “Азярбайъан Парламентинин йарадылмасы щаггында” ганун гябул етди.

    Йаранмыш фювгяладя шяраитдя Цмцмазярбайъан Мцяссисляр Мяълисинин чаьырылмасы мцмкцн олмадыьындан, Милли Шуранын дювлят ганунвериъилик органына – Азярбайъан парламентиня чеврилмяси гярара алынды. Ганунда эюстярилирди ки, юлкя ящалисинин милли тяркибиня мцвафиг олараг Азярбайъанда йашайан бцтцн миллятлярин нцмайяндяляри парламентдя тямсил олунмалыдырлар. 120 няфярдян ибарят олаъаг парламентдя азярбайъанлылара – 80, ермяниляря – 21, руслара – 10, милли азлыглара – алман, йящуди, эцръц вя полйаклара 4 йер айрылмышдыр.

     

     

     

    Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти Назирляр Шурасынын

    Милли байраг щаггында Гярары

    9 нойабр 1918 ил Бакы шящяри Милли байраг кими, йашыл, гырмызы, мави рянэлярдян вя аь айпара вя сяккизэушяли  улдуздан ибарят олан байраг гябул едилсин.

     Галан 5 йердян 3-ц Бакы щямкарлар тяшкилаты, 2-си ися Бакы Нефт Сянайечиляри вя Тиъарят-Сянайе Иттифагы цчцн нязярдя тутулмушду. Беляликля, 1918 ил декабрын 7-дя Азярбайъан парламенти юз ишиня башлады. Парламентин илк иъласыны Азярбайъан Милли Шурасынын сядри М.Я.Рясулзадя ачды. Щямин иъласда битяряф щцгугшцнас, эюркямли сийаси хадим Ялимярдан бяй Топчубашов сядр, “Мцсават” партийасынын цзвц Щясян бяй Аьайев ися онун мцавини сечилди. Парламентдя 10 фраксийа вя груп фяалиййят эюстярирди. Ян бюйцк фраксийа иля “Мцсават” партийасы тямсил олунмушду. Бундан башга “Иттищад”, “Ящрар”, “Щцммят”, “Мцсялман сосиалист блоку”нун цзвляриндян ибарят олан сосиалистляр фраксийасы, “Дашнаксутйун” фраксийасы, щямчинин ермяни, рус вя милли азлыглар фраксийалары да парламентдя йер алмышды. Парламентдя “битяряфляр” вя “мцстягилляр” фраксийалары да фяалиййят эюстярирдиляр. Биринъи иълас заманы Ф.Хойски мцвяггяти щюкумятин истефасы иля бцтцн щакимиййятин парламентя кечмясини елан етди. Йени щюкумятин тяшкили йенидян Ф.Хойскийя тапшырылды. Декабрын 26-да коалисийа ясасында тяшкил олунмуш йени Назирляр Кабинетинин тяркиби елан едилди. Ики эцн сонра эенерал Томсон Азярбайъан щюкумятини йеэаня гануни щакимиййят олараг таныдыьы щагда бяйанат верди.

    Йени кабинет партийа принсипи цзря дейил, парламент фраксийаларынын щюкумят башчысынын програмына етимад эюстярмяси ясасында тяшкил едилмишди. Щюкумятин мювгейи эцъляндикъя инэилис команданлыьынын иътимаи-сийаси щяйатын мцяййян сащяляриндя онун фяалиййяти цзяриня гойдуьу мящдудиййятляр дя тядриъян арадан эютцрцлцрдц.

     1919 илин мартында Ф.Хойски щюкумяти истефа верди вя апрелин 14-дя йени йарадылан щюкумятя “Мцсават” партийасынын лидерляриндян бири Нясиб бяй Йусифбяйли башчылыг етди. Йени щюкумятин дя програмынын ясасыны Азярбайъанын дювлят мцстягиллийинин бюйцк дювлятляр тяряфиндян танынмасы, юлкянин ярази бцтювлцйцнцн тямин олунмасы вя гоншу дювлятлярля сых ялагялярин йарадылмасы тяшкил едирди. Йени баш назир бярабярлик вя бир-биринин дахили ишляриня гарышмамаг принсипляри ясасында Азярбайъанын Совет Русийасы иля ялагяляри бярпа етмяйя щазыр олдуьуну бяйан етди.

     Шейх Ъямаляддин Яфгани

    ”...Инсанлар арасында ящатя даиряси эениш олуб бир чох фярдляри бир-бириня баьлайан ики баь вардыр. Бири дил бирлийи, икинъиси дин бирлийидир. Дил бирлийинин  дцнйада бяга вя сябаты, шцбщя йохдур ки, даща давамлыдыр, чцнки гыса мцддят ярзиндя дяйишмир. Щалбуки  икинъи беля дейилдир: тяк бир дилдя данышан еля ирг эюрцрцк ки, мин иллик мцддят ярзиндя дил бирлийиндян ибарят олан миллиййятя хялял эялмядян ики-цч дин дяйишир".

     Дювлят гуруъулуьунда мцсбят нятиъялярля йанашы, чохлу нюгсанлар да габарыг шякилдя юз яксини тапырды. Сийаси чякишмяляр, бязи партийаларын вя сийаси гцввялярин барышмазлыг мювгейиндян чыхыш етмяляри ващид платформа ясасында дювлят структурунун формалашмасына манечилик тюрядирди. Конкрет фяалиййятдя сяриштясизлик, мцстягиллик идейасына хидмят едян пешякарларын азлыьы вя с. дювлят гуруъулуьу ишиндя ъидди чятинликляр йарадырды. Вязиййяти даща да эярэинляшдирян амил ися аьгвардийачы Деникин ордусунун Даьыстан вя Эцръцстан цзяриня щцъума башламасы иди.

     

     

    Деникин гошунларынын Порт-Петровск вя Дярбянди ишьал етмяси Азярбайъанын мцстягиллийи цчцн реал тящлцкя йаратмышды. Йаранмыш тящлцкяли вязиййятин гаршысыны алмаг цчцн Азярбайъан щюкумяти ъидди аддымлар атды. Партламентин тювсийяси иля мцдафия сащясиндя фювгяладя сялащиййятя малик олан хцсуси орган – Дювлят Мцдафия Комитяси (ДМК) йарадылды. 1919 ил ийунун 11-дя Азярбайъанын бцтцн яразисиндя щярби вязиййят елан едилди.

     1919 ил ийунун 27-дя Азярбайъан иля Эцръцстан арасында цч ил мцддятиня щярби-мцдафия пакты имзаланды. Мцгавилянин шяртляриня эюря щяр ики тяряф онларын мцстягиллийи вя ярази бцтювлцйц цчцн тящлцкя йарандыьы заман бирликдя щярякят етмяйи юз ющдяляриня эютцрцрдцляр.

     1919 ил августун 24-дян инэилис гошунлары Азярбайъан яразисини тярк етмяйя башладылар. Онлар шящяр лиманынын идарячилийини, щярби щиссялярин радиостансийаларыны, ордунун щярби сурсатыны вя щярби эямилярин бир щиссясини Азярбайъан щюкумятиня тящвил вердиляр. Онун ясасында Азярбайъан Хязяр донанмасы йарадылды.

     М.Я.Рясулзадянин Азярбайъан парламентинин сонунъу иъласында сюйлядийи нитгиндян (27 апрел 1920 ил)

    Гардашлар! Тцркийя Азярбайъанын хиласкарыдыр. Миллятимизин амалыны уъа ейляйян бир мямлякятдир. Онун хиласына  эедян бир гцввяни биз мямнуниййятля йола саларыг. Фягят бир шяртля ки, бу гцввя бизим азадлыьымызы,  мцстягиллиймизи чейнямясин. Щалбуки, гардашлар, биздян сорушмадан  торпаьымыза кечян щяр щансы бир гцввя достумуз дейил, дцшмянимиздир…  Эялян рус ордусудур. Онун истядийи 1914 ил щцдудларыны алмагдыр. Анадолунун имдадына эетмяк  бящанясиля йурдумуза эялян ишьал ордусу бурадан бир даща чыхмаг истямяйяъякдир. Русийа иля анлашмаг цчцн щюкумяти мцтляг болшевикляря тяслим етмяк ултиматумуну гябул етмяйя ещтийаъ йохдур. Бу ултиматуму кямали-нифрятля рядд едирик".

     1919 илин 2-ъи йарысында Азярбайъан парламенти юлкя щяйатынын демократикляшдирилмясиня тякан верян бир сыра ганунлар гябул етди.

    Ийулун 21-дя парламент “Азярбайъан Республикасынын Мцяссисляр Мяълисиня сечкиляр щаггында Ясаснамя”ни тясдиг етди. Августун 11-дя парламент тяряфиндян “Азярбайъан вятяндашлыьы щаггында ганун” гябул олунду. Октйабрын 30-да “Мятбуат щаггында низамнамя” имзаланды.

     

     

    1919 илин декабрын 2–11-дя Бакыда “Мусават” партийасынын 2-ъи гурултайы кечирилди. Партийанын фяалиййяти щаггында мярузя иля М.Я.Рясулзадя чыхыш етди. Партийа йени аграр програмыны гябул етди. Гурултайда партийанын йени Мяркязи Комитяси сечилди.

     1920 илин яввялляриндя юлкянин дахили сийаси щяйаты хейли сабитляшди. Гыса мцддятдя нормал фяалиййят эюстярян дювлят апараты, мцтяшяккил орду йарадылды. Халг маарифи сащясиндя ъидди наилиййятляр ялдя олунду. Мцяллим кадрлары щазырланды, мяктяб системинин миллиляшдирилмясиня башланды. Бакы Университети йарадылды. Ян ясасы ися республиканын ярази бцтювлцйц горунуб сахланылды.

     1920 ил йанварын 11-дя Парис сцлщ конфрансынын Али Шурасы Азярбайъанын мцстягиллийинин де-факто танынмасы щагда гярар гябул етди. Бакыда Белчика, Исвеч, Щолландийа, Финландийа вя диэяр дювлятлярин нцмайяндяликляри ачылды. АХЪ-нин бейнялхалг алямдя тяърид едилмяси арадан галдырылды вя мцстягил Азярбайъанын бейнялхалг ялагяляр системиня дахил олмасы просеси башланды.

     Лакин Азярбайъанын дахили сийаси щяйатында йаранан сабитлик узун сцрмяди. Юлкянин башы цстцнц болшевик тящлцкяси алмышды. 1920 ил февралын 11-дя Азярбайъан Коммунист Партийасынын биринъи гурултайы ишя башлады. Гурултай Азярбайъанда дювлят чеврилиши хяттини ясас эютцрдц. Йерли болшевиклярин милли щюкумятя гаршы фяал тяблиьат апармаларына бахмайараг, Азярбайъан коммунистляри юз гцввяляри иля дювлят чеврилиши етмяк игтидарында дейилдиляр. Онлар даща чох Русийаынын кюмяйиня цмид бясляйирдиляр.

     Мартын ахырында иьтишашлар тюрятмякдя эцнащландырылан бир сыра сосиалистляр щябс едилдиляр. Щадися иля баьлы парламентин сосиалист фраксийасынын цзвляри Н.Йусифбяйли кабинетиня етимадсызлыг эюстярдиляр. Апрелин 1-дя щюкумят истефа верди. Йени кабинетин тяшкили М.Щаъынскийя тапшырылды. О, коммунистляр дя дахил олмагла сол гцввялярдян ибарят коалисийа щюкумяти йаратмаг истяйирди. Лакин болшевикляр бундан имтина етдиляр. Онлар дювлят чеврилишиня даща фяал щазырлашырдылар. Апрелин 22-дя М.Щаъынски йени щюкумяти йаратмаьын мцмкцн олмадыьы щагда парламентя мялумат верди. Хариъи тящлцкя иля йанашы, апрел айынын яввялляриндя башланан щюкумят бющраны Азярбайъанда сийаси вязиййятин даща да эярэинляшмясиня сябяб олду.

      

    РСФСР халг хариъи ишляр комиссары Г.Чичерин 1920 ил 2 йанвар тарихли нотасында Азярбайъан щюкумятиня Деникин ордусуна гаршы щярби иттифаг баьламаьы тяклиф етди. Ъаваб мяктубунда Азярбайъанын хариъи ишляр назири Ф.Хойски буну Азярбайъанын Русийанын дахили ишляриня мцдахиля кими гиймятляндиряряк рядд ъавабы верди. 1920 ил йанварын ахыры – феврал айында верилмиш ноталар да ейни мязмунда иди. Русийанын дипломатик маневрляри Азярбайъана гаршы щазырланан щярби мцдахиляни пярдялямяк мягсяди эцдцрдц. Азярбайъана олан ясл мцнасибяти В.И.Ленинин 1920 ил мартын 17-дя И.Т.Смилга вя Г.К.Оръоникидзейя эюндярдийи телеграмда юз яксини тапыр: “Бакыны тутмаг олдугъа зяруридир. Бцтцн гцввяляри буна йюнялдин”.

     Совет Русийасынын щцъуму яряфясиндя Москвайа эялмиш ермяни нцмайяндяляри ярази эцзяштляри мцгабилиндя Азярбайъан щюкумятини девирмяк ишиндя юз йардымларыны тяклиф етдиляр.

     1920 илин мартында дашнак гулдур дястяляринин Ханкянди гарнизонуна щцъуму иля башланан Гарабаь гийамыны йатырмаг цчцн Азярбайъанын орду щиссяляри тяъили сурятдя Бакыдан Гарабаьын даьлыг щиссясиня йеридилди. Апрел ишьалы яряфясиндя йерли болшевикляр дашнак гийамындан истифадя едяряк, юлкянин дахилиндя Азярбайъан щюкумятиня гаршы дцшмянчилик тяблиьатыны даща да эцъляндирдиляр. Онлар юлкядя гайда-ганунун бярпасы мягсядиля Русийайа мцраъият етмяйя вя щярби йардым цчцн 11-ъи Гырмызы Ордуну дявят етмяйя чаьырырдылар. Бакыйа щцъум планы Москва тяряфиндян артыг щазырланмышды вя апрелин 27-дя эеъя рус гошунлары Азярбайъанын сярщядлярини кечдиляр. Азярбайъанын щярби гцввяляри, ясасян, гярб ъябщясиндя олдуьу цчцн Гырмызы Ордуйа гаршы ъидди мцгавимят эюстярмяк мцмкцн олмады.

     Совет Ордусу Бакыйа йахынлашан заман, саат 11-дя йерли болшевикляр РК(б)П Гафгаз дийар комитясинин Бакы бцросу адындан щакимиййяти тяслим етмяк барядя парламентя ултиматум вердиляр. Апрелин 27-дя парламентин сонунъу иъласында, кяскин дискуссийалара бахмайараг, щакимиййятин Азярбайъан Ингилаб Комитясиня верилмяси барядя гярар чыхарылды. Гярара ясасян Азярбайъанын там мцстягиллийинин горунуб сахланмасы, йени йаранан щюкумятин мцвяггяти характер дашымасы, мясул шяхслярдян башга щюкумят идаряляриндяки кющня гуллугчуларын тутдуьу вязифядя галмасы, щюкумят вя парламент цзвляринин щяйат вя ямлакынын тохунулмазлыьынын тямин едилмяси, ордунун сахланылмасы вя с. Шяртлярля щакимиййят Азярбайъан болшевикляриня верилирди.

     1920 ил апрелин 28-дя Совет Русийасынын тяъавцзц нятиъясиндя, бейнялхалг мцнасибятляря вя бейнялхалг щцгуга зидд олараг дцнйа бирлийи тяряфиндян танынмыш суверен Азярбайъан дювляти сцгут етди.

     Н.Няримановун И.Сталиня мяктубундан 

    "…Мян Москвайа (1920 илин йазында)  РК(б)П МК-йа чаьырылмышдым вя бурада мян Азярбайъанда бизим эяляъяк ишимиз щаггында юз мярузямля  чыхыш етдим… Ясас мясялялярдян башлыъа  олараг ашаьыдакылар иряли сцрцлмцшдцр: …Азярбайъаны советляшдиряркян Русийада етдийимиз сящвляря йол  вермямяли, йерли шяраитля щесаблашмалы,  мцстягил нцмуняви Совет республикасы  йаратмалыйыг ки, Шярг зящмяткешляри,  биринъиси: бизим ишьалчы империалист мягсядляримизин олмадыьыны   билсинляр вя икинъиси: онлар эюрсцнляр вя  щисс етсинляр ки, юз щяйатларыны ханларсыз,  бяйлярсиз вя башгалары олмадан гура билирляр”.

     Bцtцn mцsяlman Шяrqиndя parlamentlи demokratиk respublиka tиpиndя иlk dцnyяvи dюvlяt olan Azяrbaycan Xalq Cцmhurийyяtи чaьdaш dюvrцmцzdя яsas demokratиk normalar kиmи qиymяtlяndиrиlяn xalq hakиmиyyяtи, иnsan hцquqlarы, mиllяtlяrиn bяrabяrlиk hцququ, sюz vя yыьыncaq azadlыьы kиmи иctиmaи dяyяrlяrи elan etmиш vя яmяlи surяtdя hяyata keчиrmишdи. 23 ay яrzиndя dюvlяt strukturlarы vя ordu yaradыldы, Bakы Dюvlяt Unиversиtetи tяsиs edиldи, Azяrbaycan dиlи dюvlяt dиlи elan edиldи, tяhsиl sиstemи mиllиlяшdиrиldи, 8 saatlыq иш gцnцnя keчиldи, vяtяndaшlыq vя Mцяssиslяr Mяclиsиnя seчkиlяr haqqыnda demokratиk qanunlar qяbul olundu, dюvlяtиn яrazи bцtюvlцyц tяmиn edиldи.

     Яд.: Щ я с я н л и Ъ. Азярбайъан бейнялхалг мцнасибятляр системиндя (1918–1920). Б., 1993; А г а м а л и е в а Н., Х у д и е в Р. Азербайджанская Республика. Страницы политической истории 1918–1920 гг. Б., 1994; Б а л а е в А. Азербайджанское национальное движение в 1917–1918 гг. Б., 1998; Азярбайъан Ъцмщуриййяти (1918–1920). Б., 1998; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 5, Б., 2001; П а ш а й е в А . Ачылмамыш сящифялярин изи иля. Б., 2001.

    Ниэар Максвелл

     

    4.10. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti

    Aзярбайъан Халг Ъцмщуриййяти

     Шимали Азярбайъан 1917 илин февралындан 1918 илин майынадяк олан дюврдя. 1917 ил февралын 23-дя Петроградда фящлялярин тятил вя нцмайишляри иля башланан демократик ингилаб щямин айын 28-дя чаризмин сцгуту иля баша чатды. Мцвяггяти щюкумятин гярары иля мартын 3-дя Ъянуби Гафгазда щакимиййят йени йарадылмыш органа – Хцсуси Загафгазийа Комитясиня (ОЗАКОМ) верилди. Бу комитя Дювлят думасында реэионун милли групларыны тямсил едян депутатлардан ибарят иди. Йерлярдя щямчинин фящля депутатлары советляри дя йарадылмышды. Бцтцн бунлар, Русийанын диэяр йерляриндя олдуьу кими, Азярбайъанда да икищакимиййятлилийин олдуьуну эюстярирди.

     Азярбайъанда ингилабын илк айлары мцхтялиф сийаси ъяряйанларын, партийаларын, сосиал тябягялярин Мцвяггяти щюкумятя етимад эюстярмяси вя ону мцдафия етмяси иля сяъиййялянди. Бу дюврдя болшевик, меншевик, есер партийаларынын комитяляри легал фяалиййятлярини бярпа етдиляр.

     Феврал ингилабынын гялябясиндян сонра, “Мцсават” партийасы эениш сийаси-тяшкилати фяалиййятя башлады. Артыг 1917 илин пайызында “Мцсават” Азярбайъанда милли-демократик щяряката башчылыг едян, синфи вя сосиал мювгейиндян асылы олмайараг ъямиййятин мцхтялиф тябягялярини юз архасынъа апаран эцълц сийаси партийайа чеврилди. Монархийанын сцгутундан бир нечя эцн сонра Эянъядя Тцрк Федералистляр Партийасы йаранды. Бу партийа Русийа дювлятинин мухтар яразилярин федерасийасына чеврилмяси идейасы иля чыхыш едирди. Партийанын йарадыъысы вя идейа рящбяри Нясиб бяй Йусифбяйли иди.

    Феврал буржуа-демократик ингилабындан Азярбайъан халгы да чох шей эюзляйирди. М.Я.Рясулзадянин фикринъя, 1917 ил ингилабы мящкум синифляря щцрриййят, мящкум миллятляря дя мухтариййят веряъякди. Мухтариййят идейасы илк дяфя Гафгаз мцсялманларынын апрел айында кечирилян Бакы гурултайында иряли сцрцлдц вя 1917 илин май айында Русийа мцсялманларынын Москвада кечирилян гурултайында мцдафия едилди.

    Болшевиклярин Петроградда щакимиййяти яля алмасы, онларын Азярбайъанда, хцсусиля Бакыда фяаллашмасына сябяб олду. Октйабрын 31-дя болшевикляр Бакы Советинин тяъили иъласынын чаьырылмасына наил олдулар. Бурада онлар бир сыра мядян-завод вя орду комитяляри нцмайяндяляринин иштиракы иля щакимиййяти яля алмаг барядя гятнамя гябул етдиляр. Нойабрын 2-дя щямин тяркибдя чаьырылмыш Советин иъласында болшевикляр Бакыда Совет щакимиййятинин гурулдуьуну елан етдиляр. Советин тякщакимиййятлилийя наил олмасына Бакынын диэяр сийаси щакимиййят структурлары (Иътимаи Тяшкилатларын Иъраиййя Комитяси, шящяр думасы) мане олурду. Буна эюря болшевикляр бу щакимиййят органларыны ляьв етмяк мягсядиля йени сечки гануну гябул етдиляр.

     1917 илин декабрында Бакы Советиня йени сечкиляр кечирилди. Йени Иъраиййя Комитясиня 6 няфяр болшевик, 5 дашнак, 4 сол есер, 3 саь есер, 2 мцсаватчы дахил олду.

     

    1917 илин сону – 1918 илин яввялиндя Ъянуби Гафгазда баш верян щадисяляр мювъуд сийаси шяраитя, щям дя сийаси партийаларын фяалиййятиня ъидди тясир эюстярирди. Бу дюврдя дийар шярти олараг ики щиссяйя парчаланмышды: Русийа болшевизминин дайаьына чеврилмякдя олан Бакы шящяри вя Ъянуби Гафгазын галан яразиси.

    РСФСР ХКС-иня табе олмаг истямяйян Эцръцстан сосиал-демократ партийасы (меншевикляр), “Мцсават”, “Дашнак-сутйун” вя саь есерлярин нцмайяндяляри 1917 ил нойабрын 11-дя Тифлисдя кечирдикляри мцшавирядя Русийа болшевик щюкумятинин щакимиййятини танымагдан имтина едяряк “Мцстягил Загафгазийа щюкумяти” йаратмаг щаггында гярар гябул етдиляр. Нойабрын 15-дя Загафгазийа Комиссарлыьы йарадылды. Онун тяркибиня Азярбайъандан Ф.Хойски, М.Ъяфяров, Х.Мяликасланов дахил олдулар.

     1917 ил декабрын 5-дя Ярзинъанда Загафгазийа Комиссарлыьы иля Тцркийя щярби команданлыьы арасында барышыг сазиши баьланды. Сазишя эюря, Гафгаз ъябщяляриндян гайыдан рус ясэярляри Бакыдан кечяряк Русийайа эетмяли идиляр. Йол бойу онлар Азярбайъан кяндлярини талан едир, Бакы Советиня хидмят етмяйи вятяня гайытмагдан цстцн тутурдулар. Рус ордусу юз силащ вя щярби сурсатыны ермяни вя эцръцляря, Бакы болшевикляриня вердийиндян, Азярбайъан ящалиси силащлы дцшмян гаршысында ялийалын галмышды. Азярбайъан фраксийасы бярабяр силащланмаг тялябини иряли сцрдцкдя, щюкумят эери гайыдан рус полкларындан биринин тярк-силащ едилиб, силащларынын азярбайъанлылара верилмясиня разылыг верди. Буна уйьун олараг 1918 илин йанварында Шамхор (Шямкир) стансийасындан кечян рус полку тярк-силащ едилди.

     Бакыда болшевиклярин вя ермяни партийаларынын ясас рягиби “Мцсават” иди. Партийанын мухтариййят уьрунда мцбаризяси вя мцсялманлар арасында нцфузунун артмасы Бакы Советини бярк наращат  едирди. Мартын 30-да Лянкярана йола дцшмяк яряфясиндя шяхси щейяти мцсялманлардан ибарят олан “Евелина” эямисинин болшевикляр тяряфиндян тярк-силащ едилмясиня ъаваб олараг шящяр мясъидляриндя топланан мцсялман ящали мцсадиря едилмиш силащларын гайтарылмасыны тяляб етди. Болшевикляр бу тялябин йериня йетириляъяйини вяд етсяляр дя, щямин эцнцн ахшамы Бакыда илк атяшляр ачылды. Азярбайъанлылара гаршы март сойгырымы башланана гядяр юзляринин битяряфлийини елан етмиш “Дашнаксутйун” вя Ермяни Милли Шурасы сонрадан Бакы Советини мцдафия етди. Ермянилярин фитняси иля щярби эямиляр шящярин мцсялманлар йашайан щиссясини топ атяшиня тутдулар. “Мцсават” лидерляри кцтляви гырьынын гаршысыны алмаг мягсядиля мартын 31-дя Советин Иъраиййя Комитяси иля данышыглара башладылар. Буна бахмайараг шящярин азярбайъанлылар йашайан районлары тамамиля мящв едилмиш вя шящяря сохулан ермяни ясэярляри тяряфиндян динъ ящалийя гаршы ясл сойгырымы тятбиг едилмишди. Сойгырымы апрел айынын 2-си эеъя йарыйадяк давам етди. Цч эцн ярзиндя тякъя Бакыда 12 миндян чох азярбайъанлы гятля йетирилди. Март сойгырымы Бакы шящяри иля мящдудлашмады. Шамахы, Губа, Хачмаз, Лянкяран вя Салйанда да беля ъинайятляр тюрядилди. Онларын арасында ян чох Шамахы гязасы зяряр чякди.

      

     Азярбайъанда март сойгырымыны тюрятмякля ермяни-болшевик гцввяляри гаршыларына даща бюйцк мягсядляр гоймушдулар. Бунлардан ян ясасы ися бцтцн Азярбайъаны ишьал етмяк иди.

     Лакин 1918 илин май айында Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин йаранмасы, милли дювлятчилийин бярпасы, Азярбайъанын ярази бцтювлцйц уьрунда юлцмдирим мцбаризясинин башланмасы дцшмянлярин бу планларыны позду.

     Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин йаранмасы. 1918 ил февралын 23-дя Ъянуби Гафгазын али щакимиййят органы – Загафгазийа Сейми йарадылды. Лакин Сеймин тяркибиня дахил олан Азярбайъан, эцръц вя ермяни фраксийалары арасында дахили вя хариъи сийасятин ясас мясяляляриня мцнасибятдя ъидди фикир ихтилафларынын олдуьу ашкара чыхды. 1918 ил апрелин 22-дя Загафгазийанын мцстягил федератив республика елан едилмяси бу зиддиййятляри арадан галдырмады. Фраксийалар арасында эетдикъя эцълянян чякишмяляр сон нятиъядя Сеймин фяалиййятини ифлиъ вязиййятиня салды. Беля бир шяраитдя эцръцляр Загафгазийа Сейминин тяркибиндян чыхыб Эцръцстанын дювлят мцстягиллийини елан етмяк гярарына эялдиляр. 1918 ил майын 26-да Загафгазийа Сейми юзцнцн бурахылдыьыны елан етди вя щямин эцн Эцръцстанын мцстягиллийи бяйан едилди. Майын 27-дя Сеймин мцсялман фраксийасы Азярбайъан Милли Шурасыны йаратды. Гызьын мцбащисялярдян сонра Азярбайъанын дювлят мцстягиллийинин елан олунмасы щагда гярар гябул едилди. 1918 ил майын 28-дя Милли Шуранын катиби Щясян бяй Аьайев тяряфиндян охунан истиглал бяйаннамясиндя дейилирди:

    1. Азярбайъан там щцгуглу вя мцстягил дювлятдир. Загафгазийанын ъянуб вя шярг щиссясиндян ибарятдир. Али щакимиййят Азярбайъан халгына мяхсусдур.

     2. Мцстягил Азярбайъанын сийаси гурулуш формасы Халг Ъцмщуриййятидир.

     3.Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти бейнялхалг бирлийин бцтцн цзвляри, хцсусян щямсярщяд халглар вя дювлятлярля достлуг ялагяляри йарадаъаг.

     4.АХЪ юз сярщядляри дахилиндя миллятиндян, дининдян, иътимаи вязиййят вя ъинсиндян асылы олмайараг бцтцн вятяндашларына там вятяндашлыг вя сийаси щцгуглар верир.

     5.АХЪ онун яразисиндя йашайан бцтцн халгларын сярбяст инкишафына шяраит йарадаъаг.

     6.Мцяссисляр Мяълиси чаьырылана кими бцтцн Азярбайъанын идаряси башында халг сясвермяси йолу иля сечилмиш Милли Шура вя онун гаршысында мясулиййят дашыйан Мцвяггяти щюкумят дурур.

     Милли Шура АХЪ-нин илк щюкумятини тяшкил етмяйи Ф.Хойскийя тапшырды. Мцстягил Азярбайъанын биринъи щюкумятинин тяркиби беля иди: Назирляр Шурасынын сядри вя дахили ишляр назири – Ф.Хойски; щярби назир – Х.П.Султанов; малиййя вя халг маарифи назири – Н.Йусифбяйли; хариъи ишляр назири – М.Щаъынски; йоллар, почт вя телеграф назири – Х.Мяликасланов; ядлиййя назири – Х.Хасмяммядов; якинчилик вя ямяк назири – Я.Шейхцлисламов; тиъарят вя сянайе назири – М.Ъяфяров; дювлят нязаряти назири – Ъ.Щаъынски.

     

    Йени йарадылмыш Азярбайъан дювлятинин илк аддымларындан бири ийунун 4-дя Батумда Османлы дювляти иля сцлщ вя достлуг мцгавилясинин имзаланмасы олду. Ийул айынын 16-да Азярбайъан щюкумяти Тифлисдян Эянъяйя кючдц. Бурада Милли Шура эцълц мцхалифятля гаршылашды. Азярбайъан буржуазийасы вя мцлкядарларынын мцяййян даиряляринин фикринъя, Милли Шура вя онун йаратдыьы щюкумят щяддян артыг сол вя ингилаби мювгелярдя дурурду. “Илщаг”ын – Азярбайъанын Тцркийяйя бирляшдирилмясинин тяряфдарлары олан бу даиряляр Милли Шурайа гаршы мцбаризяйя башладылар. Ийунун 17-дя Милли Шуранын нювбяти иъласында сядрлик едян М.Я.Рясулзадя юз чыхышында йаранмыш вязиййятля ялагядар Шуранын бурахылмасыны тяклиф етди. Щямин эцн Ф.Хойскинин рящбярлик етдийи икинъи щюкумят кабинети йарадылды. Он ики няфярдян ибарят олан бу кабинетя кющня щюкумятин алты цзвц вя алты йени назир дахил едилди. Ийунун 23-дя Азярбайъанда йаранмыш эярэин вязиййяти нязяря алараг йени щюкумят бцтцн Азярбайъан яразисиндя щярби вязиййят елан етди.

     Март щадисяляриндян сонра Бакыда сийаси вязиййят болшевиклярин хейриня дяйишилмяйя башлады.

     1918 ил ийунун 12-дя С.Шаумйанын ямри иля Бакы Советинин щярби гцввяляри Эянъя цзяриня щцъума башладылар. Йалныз 1918 ил ийунун 4-дя Азярбайъан вя Османлы щюкумятляри арасында баьланан мцгавиляйя ясасян Тцркийянин тяъили олараг эюстярдийи щярби йардым сайясиндя бу тящлцкянин гаршысыны алмаг мцмкцн олду. Ийунун 27-дян ийулун 1-ня гядяр Эюйчай ятрафында эедян эярэин вурушмаларда болшевик-ермяни гцввяляри цзяриндя ялдя едилян гялябя Эянъяйя щцъумун гаршысыны алды. Азярбайъан щюкумятинин башлыъа вязифяси Бакыны азад етмяк иди. 1918 ил ийулун 31-дя Бакы ХКС-нин истефасындан сонра шящярдя щакимиййят “Сентрокаспи диктатурасы вя фящля вя ясэяр депутатларынын Мцвяггяти Иъра Комитясинин Ряйасят Щейяти”нин ялиня кечди. “Сентрокаспи диктатурасы”нын илк аддымларындан бири Янзялидя олан инэилисляри Бакыйа дявят етмяк олду. Августун 17-дя эенерал Денстервил Бакыйа дахил олан андан айдын олду ки, инэилисляр шящяри мцдафия етмяк игтидарында дейилляр. Азярбайъан вя тцрк гошунлары, ясасян, есер вя дашнаклардан ибарят олан “Сентрокаспи диктатурасы”на сон гойараг сентйабрын 15-дя Бакыны азад етдиляр. Ики эцн сонра Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти щюкумяти Бакыйа кючдц.

     Фятяли Хан Хойскинин парламентдяки чыхышы:

    "Мющтярям Азярбайъан парламенти язасы! Бу эцнкц эцн Азярбайъан цчцн бюйцк, язиз мцбаряк эцндцр ки, йухумузда эюрмяздик, яглимизя эялмязди. Бу эцн о эцндцр ки, мухтариййяти   ялинизя алдыныз, щюкумят вякалятиля бу байрам эцнц сизи вя сизинля бярабяр юзцмцзц дя тябрик едирям… Гцввямиз гядяр вязифямизи   ифа етдик. Щяля чох шей едя билмямишик,  амма буну ъцрятля дейя билярям ки, щюкумятин нюгсанлары иля бярабяр йол эюстярян ишыглы улдузу бу шцар олмушдур: Миллятин щцгугу, истиглалы, щцрриййяти!..."

    Азярбайъан дювлятчилийи халг ъцмщуриййяти формасында тяшяккцл тапды. Азярбайъан щюкумятинин 1918 ил 24 ийун тарихли гярарына ясасян, цзяриндя аь рянэли айпара вя сяккизэушяли улдузун тясвири олан гырмызы байраг дювлят байраьы кими гябул едилди. Сентйабрын 9-да ися щямин байраг аь айпара вя сяккизэушяли улдузун тясвир олундуьу цчрянэли йашыл, гырмызы вя мави золаглардан ибарят йени байрагла явяз олунду. Ийунун 27-дя

    Азярбайъан дилинин дювлят дили елан едилмяси мцстягиллик истигамятиндя атылмыш илк мцщцм аддымлардан бири олду.

     

     

    1918 илин пайызында бейнялхалг алямдя баш вермиш щадисяляр Азярбайъаны чох ъидди сынаг гаршысында гойду. Биринъи дцнйа мцщарибясиндя мяьлуб олмуш Османлы дювляти иля Бюйцк Британийа арасында Мудрос барышыьы (1918) имзаланды. Барышыьа ясасян османлылар Ъянуби Гафгаздан, о ъцмлядян, Азярбайъандан щярби щиссялярини чыхармалы идиляр. Ъянуби Гафгаз реэиону Б.Британийанын нцфуз даиряси елан олунурду вя Бакыйа инэилис гошунлары йеридилирди.

     1918 ил нойабрын 17-дя инэилис гошунлары Бакыйа дахил олдулар. Шящярдя щярби вязиййят елан едилди. Беля бир шяраитдя, 1918 илин нойабрын 16-да Азярбайъан Милли Шурасы беш айлыг фасилядян сонра йенидян фяалиййятя башлайараг щямин айын 19-да “Азярбайъан Парламентинин йарадылмасы щаггында” ганун гябул етди.

    Йаранмыш фювгяладя шяраитдя Цмцмазярбайъан Мцяссисляр Мяълисинин чаьырылмасы мцмкцн олмадыьындан, Милли Шуранын дювлят ганунвериъилик органына – Азярбайъан парламентиня чеврилмяси гярара алынды. Ганунда эюстярилирди ки, юлкя ящалисинин милли тяркибиня мцвафиг олараг Азярбайъанда йашайан бцтцн миллятлярин нцмайяндяляри парламентдя тямсил олунмалыдырлар. 120 няфярдян ибарят олаъаг парламентдя азярбайъанлылара – 80, ермяниляря – 21, руслара – 10, милли азлыглара – алман, йящуди, эцръц вя полйаклара 4 йер айрылмышдыр.

     

     

     

    Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти Назирляр Шурасынын

    Милли байраг щаггында Гярары

    9 нойабр 1918 ил Бакы шящяри Милли байраг кими, йашыл, гырмызы, мави рянэлярдян вя аь айпара вя сяккизэушяли  улдуздан ибарят олан байраг гябул едилсин.

     Галан 5 йердян 3-ц Бакы щямкарлар тяшкилаты, 2-си ися Бакы Нефт Сянайечиляри вя Тиъарят-Сянайе Иттифагы цчцн нязярдя тутулмушду. Беляликля, 1918 ил декабрын 7-дя Азярбайъан парламенти юз ишиня башлады. Парламентин илк иъласыны Азярбайъан Милли Шурасынын сядри М.Я.Рясулзадя ачды. Щямин иъласда битяряф щцгугшцнас, эюркямли сийаси хадим Ялимярдан бяй Топчубашов сядр, “Мцсават” партийасынын цзвц Щясян бяй Аьайев ися онун мцавини сечилди. Парламентдя 10 фраксийа вя груп фяалиййят эюстярирди. Ян бюйцк фраксийа иля “Мцсават” партийасы тямсил олунмушду. Бундан башга “Иттищад”, “Ящрар”, “Щцммят”, “Мцсялман сосиалист блоку”нун цзвляриндян ибарят олан сосиалистляр фраксийасы, “Дашнаксутйун” фраксийасы, щямчинин ермяни, рус вя милли азлыглар фраксийалары да парламентдя йер алмышды. Парламентдя “битяряфляр” вя “мцстягилляр” фраксийалары да фяалиййят эюстярирдиляр. Биринъи иълас заманы Ф.Хойски мцвяггяти щюкумятин истефасы иля бцтцн щакимиййятин парламентя кечмясини елан етди. Йени щюкумятин тяшкили йенидян Ф.Хойскийя тапшырылды. Декабрын 26-да коалисийа ясасында тяшкил олунмуш йени Назирляр Кабинетинин тяркиби елан едилди. Ики эцн сонра эенерал Томсон Азярбайъан щюкумятини йеэаня гануни щакимиййят олараг таныдыьы щагда бяйанат верди.

    Йени кабинет партийа принсипи цзря дейил, парламент фраксийаларынын щюкумят башчысынын програмына етимад эюстярмяси ясасында тяшкил едилмишди. Щюкумятин мювгейи эцъляндикъя инэилис команданлыьынын иътимаи-сийаси щяйатын мцяййян сащяляриндя онун фяалиййяти цзяриня гойдуьу мящдудиййятляр дя тядриъян арадан эютцрцлцрдц.

     1919 илин мартында Ф.Хойски щюкумяти истефа верди вя апрелин 14-дя йени йарадылан щюкумятя “Мцсават” партийасынын лидерляриндян бири Нясиб бяй Йусифбяйли башчылыг етди. Йени щюкумятин дя програмынын ясасыны Азярбайъанын дювлят мцстягиллийинин бюйцк дювлятляр тяряфиндян танынмасы, юлкянин ярази бцтювлцйцнцн тямин олунмасы вя гоншу дювлятлярля сых ялагялярин йарадылмасы тяшкил едирди. Йени баш назир бярабярлик вя бир-биринин дахили ишляриня гарышмамаг принсипляри ясасында Азярбайъанын Совет Русийасы иля ялагяляри бярпа етмяйя щазыр олдуьуну бяйан етди.

     Шейх Ъямаляддин Яфгани

    ”...Инсанлар арасында ящатя даиряси эениш олуб бир чох фярдляри бир-бириня баьлайан ики баь вардыр. Бири дил бирлийи, икинъиси дин бирлийидир. Дил бирлийинин  дцнйада бяга вя сябаты, шцбщя йохдур ки, даща давамлыдыр, чцнки гыса мцддят ярзиндя дяйишмир. Щалбуки  икинъи беля дейилдир: тяк бир дилдя данышан еля ирг эюрцрцк ки, мин иллик мцддят ярзиндя дил бирлийиндян ибарят олан миллиййятя хялял эялмядян ики-цч дин дяйишир".

     Дювлят гуруъулуьунда мцсбят нятиъялярля йанашы, чохлу нюгсанлар да габарыг шякилдя юз яксини тапырды. Сийаси чякишмяляр, бязи партийаларын вя сийаси гцввялярин барышмазлыг мювгейиндян чыхыш етмяляри ващид платформа ясасында дювлят структурунун формалашмасына манечилик тюрядирди. Конкрет фяалиййятдя сяриштясизлик, мцстягиллик идейасына хидмят едян пешякарларын азлыьы вя с. дювлят гуруъулуьу ишиндя ъидди чятинликляр йарадырды. Вязиййяти даща да эярэинляшдирян амил ися аьгвардийачы Деникин ордусунун Даьыстан вя Эцръцстан цзяриня щцъума башламасы иди.

     

     

    Деникин гошунларынын Порт-Петровск вя Дярбянди ишьал етмяси Азярбайъанын мцстягиллийи цчцн реал тящлцкя йаратмышды. Йаранмыш тящлцкяли вязиййятин гаршысыны алмаг цчцн Азярбайъан щюкумяти ъидди аддымлар атды. Партламентин тювсийяси иля мцдафия сащясиндя фювгяладя сялащиййятя малик олан хцсуси орган – Дювлят Мцдафия Комитяси (ДМК) йарадылды. 1919 ил ийунун 11-дя Азярбайъанын бцтцн яразисиндя щярби вязиййят елан едилди.

     1919 ил ийунун 27-дя Азярбайъан иля Эцръцстан арасында цч ил мцддятиня щярби-мцдафия пакты имзаланды. Мцгавилянин шяртляриня эюря щяр ики тяряф онларын мцстягиллийи вя ярази бцтювлцйц цчцн тящлцкя йарандыьы заман бирликдя щярякят етмяйи юз ющдяляриня эютцрцрдцляр.

     1919 ил августун 24-дян инэилис гошунлары Азярбайъан яразисини тярк етмяйя башладылар. Онлар шящяр лиманынын идарячилийини, щярби щиссялярин радиостансийаларыны, ордунун щярби сурсатыны вя щярби эямилярин бир щиссясини Азярбайъан щюкумятиня тящвил вердиляр. Онун ясасында Азярбайъан Хязяр донанмасы йарадылды.

     М.Я.Рясулзадянин Азярбайъан парламентинин сонунъу иъласында сюйлядийи нитгиндян (27 апрел 1920 ил)

    Гардашлар! Тцркийя Азярбайъанын хиласкарыдыр. Миллятимизин амалыны уъа ейляйян бир мямлякятдир. Онун хиласына  эедян бир гцввяни биз мямнуниййятля йола саларыг. Фягят бир шяртля ки, бу гцввя бизим азадлыьымызы,  мцстягиллиймизи чейнямясин. Щалбуки, гардашлар, биздян сорушмадан  торпаьымыза кечян щяр щансы бир гцввя достумуз дейил, дцшмянимиздир…  Эялян рус ордусудур. Онун истядийи 1914 ил щцдудларыны алмагдыр. Анадолунун имдадына эетмяк  бящанясиля йурдумуза эялян ишьал ордусу бурадан бир даща чыхмаг истямяйяъякдир. Русийа иля анлашмаг цчцн щюкумяти мцтляг болшевикляря тяслим етмяк ултиматумуну гябул етмяйя ещтийаъ йохдур. Бу ултиматуму кямали-нифрятля рядд едирик".

     1919 илин 2-ъи йарысында Азярбайъан парламенти юлкя щяйатынын демократикляшдирилмясиня тякан верян бир сыра ганунлар гябул етди.

    Ийулун 21-дя парламент “Азярбайъан Республикасынын Мцяссисляр Мяълисиня сечкиляр щаггында Ясаснамя”ни тясдиг етди. Августун 11-дя парламент тяряфиндян “Азярбайъан вятяндашлыьы щаггында ганун” гябул олунду. Октйабрын 30-да “Мятбуат щаггында низамнамя” имзаланды.

     

     

    1919 илин декабрын 2–11-дя Бакыда “Мусават” партийасынын 2-ъи гурултайы кечирилди. Партийанын фяалиййяти щаггында мярузя иля М.Я.Рясулзадя чыхыш етди. Партийа йени аграр програмыны гябул етди. Гурултайда партийанын йени Мяркязи Комитяси сечилди.

     1920 илин яввялляриндя юлкянин дахили сийаси щяйаты хейли сабитляшди. Гыса мцддятдя нормал фяалиййят эюстярян дювлят апараты, мцтяшяккил орду йарадылды. Халг маарифи сащясиндя ъидди наилиййятляр ялдя олунду. Мцяллим кадрлары щазырланды, мяктяб системинин миллиляшдирилмясиня башланды. Бакы Университети йарадылды. Ян ясасы ися республиканын ярази бцтювлцйц горунуб сахланылды.

     1920 ил йанварын 11-дя Парис сцлщ конфрансынын Али Шурасы Азярбайъанын мцстягиллийинин де-факто танынмасы щагда гярар гябул етди. Бакыда Белчика, Исвеч, Щолландийа, Финландийа вя диэяр дювлятлярин нцмайяндяликляри ачылды. АХЪ-нин бейнялхалг алямдя тяърид едилмяси арадан галдырылды вя мцстягил Азярбайъанын бейнялхалг ялагяляр системиня дахил олмасы просеси башланды.

     Лакин Азярбайъанын дахили сийаси щяйатында йаранан сабитлик узун сцрмяди. Юлкянин башы цстцнц болшевик тящлцкяси алмышды. 1920 ил февралын 11-дя Азярбайъан Коммунист Партийасынын биринъи гурултайы ишя башлады. Гурултай Азярбайъанда дювлят чеврилиши хяттини ясас эютцрдц. Йерли болшевиклярин милли щюкумятя гаршы фяал тяблиьат апармаларына бахмайараг, Азярбайъан коммунистляри юз гцввяляри иля дювлят чеврилиши етмяк игтидарында дейилдиляр. Онлар даща чох Русийаынын кюмяйиня цмид бясляйирдиляр.

     Мартын ахырында иьтишашлар тюрятмякдя эцнащландырылан бир сыра сосиалистляр щябс едилдиляр. Щадися иля баьлы парламентин сосиалист фраксийасынын цзвляри Н.Йусифбяйли кабинетиня етимадсызлыг эюстярдиляр. Апрелин 1-дя щюкумят истефа верди. Йени кабинетин тяшкили М.Щаъынскийя тапшырылды. О, коммунистляр дя дахил олмагла сол гцввялярдян ибарят коалисийа щюкумяти йаратмаг истяйирди. Лакин болшевикляр бундан имтина етдиляр. Онлар дювлят чеврилишиня даща фяал щазырлашырдылар. Апрелин 22-дя М.Щаъынски йени щюкумяти йаратмаьын мцмкцн олмадыьы щагда парламентя мялумат верди. Хариъи тящлцкя иля йанашы, апрел айынын яввялляриндя башланан щюкумят бющраны Азярбайъанда сийаси вязиййятин даща да эярэинляшмясиня сябяб олду.

      

    РСФСР халг хариъи ишляр комиссары Г.Чичерин 1920 ил 2 йанвар тарихли нотасында Азярбайъан щюкумятиня Деникин ордусуна гаршы щярби иттифаг баьламаьы тяклиф етди. Ъаваб мяктубунда Азярбайъанын хариъи ишляр назири Ф.Хойски буну Азярбайъанын Русийанын дахили ишляриня мцдахиля кими гиймятляндиряряк рядд ъавабы верди. 1920 ил йанварын ахыры – феврал айында верилмиш ноталар да ейни мязмунда иди. Русийанын дипломатик маневрляри Азярбайъана гаршы щазырланан щярби мцдахиляни пярдялямяк мягсяди эцдцрдц. Азярбайъана олан ясл мцнасибяти В.И.Ленинин 1920 ил мартын 17-дя И.Т.Смилга вя Г.К.Оръоникидзейя эюндярдийи телеграмда юз яксини тапыр: “Бакыны тутмаг олдугъа зяруридир. Бцтцн гцввяляри буна йюнялдин”.

     Совет Русийасынын щцъуму яряфясиндя Москвайа эялмиш ермяни нцмайяндяляри ярази эцзяштляри мцгабилиндя Азярбайъан щюкумятини девирмяк ишиндя юз йардымларыны тяклиф етдиляр.

     1920 илин мартында дашнак гулдур дястяляринин Ханкянди гарнизонуна щцъуму иля башланан Гарабаь гийамыны йатырмаг цчцн Азярбайъанын орду щиссяляри тяъили сурятдя Бакыдан Гарабаьын даьлыг щиссясиня йеридилди. Апрел ишьалы яряфясиндя йерли болшевикляр дашнак гийамындан истифадя едяряк, юлкянин дахилиндя Азярбайъан щюкумятиня гаршы дцшмянчилик тяблиьатыны даща да эцъляндирдиляр. Онлар юлкядя гайда-ганунун бярпасы мягсядиля Русийайа мцраъият етмяйя вя щярби йардым цчцн 11-ъи Гырмызы Ордуну дявят етмяйя чаьырырдылар. Бакыйа щцъум планы Москва тяряфиндян артыг щазырланмышды вя апрелин 27-дя эеъя рус гошунлары Азярбайъанын сярщядлярини кечдиляр. Азярбайъанын щярби гцввяляри, ясасян, гярб ъябщясиндя олдуьу цчцн Гырмызы Ордуйа гаршы ъидди мцгавимят эюстярмяк мцмкцн олмады.

     Совет Ордусу Бакыйа йахынлашан заман, саат 11-дя йерли болшевикляр РК(б)П Гафгаз дийар комитясинин Бакы бцросу адындан щакимиййяти тяслим етмяк барядя парламентя ултиматум вердиляр. Апрелин 27-дя парламентин сонунъу иъласында, кяскин дискуссийалара бахмайараг, щакимиййятин Азярбайъан Ингилаб Комитясиня верилмяси барядя гярар чыхарылды. Гярара ясасян Азярбайъанын там мцстягиллийинин горунуб сахланмасы, йени йаранан щюкумятин мцвяггяти характер дашымасы, мясул шяхслярдян башга щюкумят идаряляриндяки кющня гуллугчуларын тутдуьу вязифядя галмасы, щюкумят вя парламент цзвляринин щяйат вя ямлакынын тохунулмазлыьынын тямин едилмяси, ордунун сахланылмасы вя с. Шяртлярля щакимиййят Азярбайъан болшевикляриня верилирди.

     1920 ил апрелин 28-дя Совет Русийасынын тяъавцзц нятиъясиндя, бейнялхалг мцнасибятляря вя бейнялхалг щцгуга зидд олараг дцнйа бирлийи тяряфиндян танынмыш суверен Азярбайъан дювляти сцгут етди.

     Н.Няримановун И.Сталиня мяктубундан 

    "…Мян Москвайа (1920 илин йазында)  РК(б)П МК-йа чаьырылмышдым вя бурада мян Азярбайъанда бизим эяляъяк ишимиз щаггында юз мярузямля  чыхыш етдим… Ясас мясялялярдян башлыъа  олараг ашаьыдакылар иряли сцрцлмцшдцр: …Азярбайъаны советляшдиряркян Русийада етдийимиз сящвляря йол  вермямяли, йерли шяраитля щесаблашмалы,  мцстягил нцмуняви Совет республикасы  йаратмалыйыг ки, Шярг зящмяткешляри,  биринъиси: бизим ишьалчы империалист мягсядляримизин олмадыьыны   билсинляр вя икинъиси: онлар эюрсцнляр вя  щисс етсинляр ки, юз щяйатларыны ханларсыз,  бяйлярсиз вя башгалары олмадан гура билирляр”.

     Bцtцn mцsяlman Шяrqиndя parlamentlи demokratиk respublиka tиpиndя иlk dцnyяvи dюvlяt olan Azяrbaycan Xalq Cцmhurийyяtи чaьdaш dюvrцmцzdя яsas demokratиk normalar kиmи qиymяtlяndиrиlяn xalq hakиmиyyяtи, иnsan hцquqlarы, mиllяtlяrиn bяrabяrlиk hцququ, sюz vя yыьыncaq azadlыьы kиmи иctиmaи dяyяrlяrи elan etmиш vя яmяlи surяtdя hяyata keчиrmишdи. 23 ay яrzиndя dюvlяt strukturlarы vя ordu yaradыldы, Bakы Dюvlяt Unиversиtetи tяsиs edиldи, Azяrbaycan dиlи dюvlяt dиlи elan edиldи, tяhsиl sиstemи mиllиlяшdиrиldи, 8 saatlыq иш gцnцnя keчиldи, vяtяndaшlыq vя Mцяssиslяr Mяclиsиnя seчkиlяr haqqыnda demokratиk qanunlar qяbul olundu, dюvlяtиn яrazи bцtюvlцyц tяmиn edиldи.

     Яд.: Щ я с я н л и Ъ. Азярбайъан бейнялхалг мцнасибятляр системиндя (1918–1920). Б., 1993; А г а м а л и е в а Н., Х у д и е в Р. Азербайджанская Республика. Страницы политической истории 1918–1920 гг. Б., 1994; Б а л а е в А. Азербайджанское национальное движение в 1917–1918 гг. Б., 1998; Азярбайъан Ъцмщуриййяти (1918–1920). Б., 1998; Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Ъ. 5, Б., 2001; П а ш а й е в А . Ачылмамыш сящифялярин изи иля. Б., 2001.

    Ниэар Максвелл