FOSFOR (lat. phosphorus; yun. φωσφσρоѕ – işıqsaçan), P – kimyәvi element; elementlәrin dövri sisteminin V qrupundadır, at.n. 15, at.k. 30,97376; pniktogenlәrә aiddir. Bir davamlı nuklidi 31P vardır. F.-un Yer qabığında kütlәcә orta miqdarı 0,105%, dәniz vә okean sularında 0,07 mq/l-dir. 200-әdәk mineralı mәlumdur, onların әn mühümü fosforitlәrin әsası olan apatitdir. Bәzi mәnbәlәrә görә F.-u ilk dәfә әrәb әlkimyaçısı Əhәd Behil 12 әsrdә, 1669 ildә isә alman әl-kimyaçısı Henniq Brand almışdır.

Xassәlәri. F. atomunun xarici elektron tәbәqәsinin konfiqurasiyası 3s²3p³; oksidlәşmә dәrәcәsi –3, +3 vә +5; elektron hәrisliyi 0,6 Ev; Polinqә görә elektromәnfiliyi 2,19, atom radiusu 0,115 pm-dir; kovalent radiusu 110 pm, ion radiusu P^3– 186, P³⁺ 44(4), 29(5); P⁵⁺ 38(6) pm-dir (mötәrizәdә koordinasiya әdәdidir). F.-un 10 modifikasiyası (5 kristal vә 5 amorf) mәlumdur. On- lardan әn mühümü ağ, qırmızı vә qara F.-lardır (texniki ağ F. sarı F. adlanır). Kristallik qara F. normal şәraitdә termodinamik davamlıdır. Ağ vә qırmızı F. meta-stabildir, lakin çevrilmә sürәtlәri kiçik olduğuna görә, demәk olar ki, normal şәraitdә qeyri-mәhdud müddәt stabil qalır. Ağ F. 180°C- dәn yuxarı temp-rda qızdırıldıqda (hava daxil olmadan) polimerlәşәrәk qırmızı F.-a çevrilir. Qırmızı F.-un rәnginә, sıxlığına, әrimә temp-runa vә s. görә fәrqlәnәn bir sıra növlәri tәsvir edilmişdir. Ağ F. 1,2 GPa-dan yuxarı tәzyiqdә qara F.-a çevrilir. Qara F. qrafitә oxşardır, atm. tәzyiqindә sublimasiya olunur, 560–580°C-dәk qızdırıldıqda öz buxarının tәzyiqindә qırmızı F.-a çevrilir. Ağ vә qırmızı F. dielektrikdir. Qara F. yarımkeçiricidir; yüksәk tәzyiqdә alınan modifikasiyaların metal xassәlәrinә malik olması ehtimal edilir. Ağ F. çox fәaldır. Qırmızı vә xüsusәn qara F.-a keçdikcә kimyәvi fәallıq kәskin azalır. Ağ F. qaranlıqda işıq saçır. İşıqsaçma ağ F. buxarlarının oksidlәşmә (kiçikmolekullu oksidlәr әmәlә gәlmәklә) nәticәsindә baş verir. Ağ F. hәtta aşagı temp-rlarda nәzәrә çarpacaq dәrәcәdә uçucudur. Narın dispersli ağ F. havada öz-özünә alovlanır, suda demәk olar ki, hәll olmur, CS₂-dә çox yaxşı, PCl₃, POCl₃, maye SO₂, NH₃-dә hәll olur. Etanolda, dietilefirindә, benzolda, CCl₄-dә, qliserindә, sirkә turşusunda, ksilolda az hәll olur. Qırmızı vә qara F. üçün hәlledici mәlum deyil. Qırmızı F. otaq temp-runda oksidlәşir, lakin onun bәzi nümunәlәri ağ F.-un izlәrinin iştirakında öz-özünә alışa bilәr. Böyük miqdar qırmızı F. uzun müddәt havada saxlandıqda oksidlәşmәsi nәticәsindә temp-run yüksәlmәsindәn yana bilәr. F. yandıqda P₄O₁₀ (vә ya P₂O₅, bax Fosfor oksidlәri) әmәlә gәlir. F. tәzyiq altında, 600–900°C-dә, katalizatorun iştirakında (Pt, Cu vә s.) su buxarı ilә hidrogeni sıxışdırıb çıxarmaqla reaksiyaya girir vә H₃PO₄ alınır (bax Fosfat turşusu). Oksidlәşdirici olmayan mineral turşuların mәhlulları F.-a tәsir etmir, HNO₃ onu H₃PO₄-ә qәdәr oksidlәşdirir. F. qәlәvi mәhlullarla qızdırıldıqda fosfin PH₃ ayrılır. Ağ F. elektromüsbәt metalların (Cu, Pb, Ag vә s.) duzlarının mәhlulları ilә reaksiyaya girir vә metalları mәhluldan sıxışdırıb çı- xarmaqla fosfidlәr әmәlә
gәtirir. Qırmızı vә qara F. bu xassәyә malik deyil. F. adi şәraitdә hidrogenlә reaksiyaya girmir; onun hidridlәri (fosfinlәri) dolayı yol ilә alınır. Ağ vә qırmızı F. flüorla partlayışla reaksiyaya girir. Brom buxarı vә xlor mühitindә ağ F. alışır, qırmızı F. aramla reaksiyaya girir. Ağ F. soyudulduqda, qırmızı F. isә qızdırıldıqda yodla qarşılıqlı tәsirdә olur vә müxtәlif fosfor-halogenidlәr әmәlә gәlir. F. hidrogen halogenidlәr mühitindә qızdırıldıqda fosfin vә fosfonium duzları alınır. F. buxarları elektrik boşalmasında vә ya közәrdilmiş volfram sapı üzәrindә azotla amorf nitridlәr (P₃N₅ vә PN) qarışığı әmәlә gәtirir. Adәtәn, NH₃ ilә P₄S₁₀-nun (qızdırıldıqda) qarşılıqlı tәsirindәn P₃H₅ alınır. Ağ F. 100°C-әdәk temp-rda kükürdlә әridildikdә bәrk mәhlullarla mәhdudlanan evtetik sistem, 230°C-dәn yuxarı temp-rda komponentlәrin qarşılıqlı tәsirindәn sulfidlәr (P₄S₃, P₄S₁₀ vә s.) әmәlә gәlir. F.-un buxarları karbonla yalnız 2000°C-dәn yuxarı temp-rda reaksiyaya girir. F. 650°C-dәn yuxarı temp-rda CO2 ilә qarşılıqlı tәsirdә olaraq CO vә F.-un kiçikmolekullu oksidlәrinin buxarını әmәlә gәtirir. CO ilә reaksiyaya girmir. 1000°C-dәn yuxarı temp-rda F. buxarının silisium ilә qarşılıqlı tәsirindәn silisid SiP alınır. Bor vә bütün metallarla (Sb vә Bi-dan başqa) F. reaksiyaya girәrәk fosfidlәr әmәlә gәtirir. Sәnayedә F. 1300–1500°C-dә, SiO₂-nin iştirakı ilә fosforitlәrin vә ya apatitlәrin koksla reduksiyasından alınır. Hava daxil olmadan 375 – 400°C-dә ağ F.-un qızdırılmasından qırmızı F. alınır.

Tәtbiqi. Hasil edilәn P.-un әsas hissәsi müxtәlif fosfor gübrәlәri vә fosfatların (o cümlәdәn heyvandarlıq üçün) istehsalında istifadә edilәn termiki fosfat turşusunun alınmasında, müxtәlif fosfortәrkibli qeyri- üzvi vә üzvi birlәşmәlәrin alınmasında işlәdilir. Ağ P. tüstüәmәlәgәtirәn vә yandırıcı vasitә kimi, ardınca işıqlı iz buraxan döyüş sursatlarının hazırlanmasında tәtbiq edilir. Qırmızı F. kibrit sәnayesindә kibrit qutuların alışdırıcı sәthinә çәkilәn sürtkünün әsas komponenti, termoplastik kompozisiyaların komponenti vә lampa istehsalında qazuducu kimi istifadә olunur. F. metallurgiyada bәzi әrintilәrin alınmasında, oksigensizlәşdirici kimi, polad mәmulatların korroziyaya davamlığını artırmaq üçün onların sәthinin fosfatlaşdırılmasında istifadә edilir. Ağ F. çox, qırmızı F. az zәhәrli, qara F. zәhәrli deyildir.

Əd.: В е з е р  В.-Дж. Фосфор и его соединения. Пер. с англ., М., 1962; А с т а х о в  К.В. Фосфор. М., 1972.