FOSFOR TURŞULARI – oksidlәşmә dәrәcәsi +1-dәn +5-әdәk olan fosforun  oksigenli turşuları. XYP(O)OH quruluş vahidlәrindәn tәşkil olunmşdur; burada X vә Y – O, P, H vә ya üzvi radikaldır (bax Fosfor-üzvi birlәşmәlәr). Blazer vә Vormsa görә F.t.-nın formullarının qısa yazılışı (P¹-turşu, P³-turşu vә s.; P atomu üzәrindәki indeks onun oksidlәşmә dәrәcәsini göstәrir) eynitәrkibli turşuların izomerlәrini fәrqlәndirmәyә imkan verir, mәs., H₄P₂O₅ turşusunun izomerlәri P³ – O – P³ vә P² – P⁴-turşularıdır. F.t.-na misal olaraq P¹-turşuları – hipofosfit turşusu H₃PO₂ (formul1), fosfinat turşuları RR′P(O)OH (II), fosfonit turşuları RH₂PO₂ (III); P²– P²-turşusu – hipodifosfat turşusu H₄P₂O₄ (IV); P³-turşuları – fosfit turşusu H₃PO₃ (V), fosfonat turşuları RP(O)(OH)₂ (VI); P⁴– P⁴- turşu –hipofosfat turşusu H₄P₂O₆ (VII); P⁵-turşusu – fosfat turşusunu (ortofosfat) H₃PO₄ (VIII) göstәrmәk olar.

Birәsaslı H₃PO₂, (HPO₃)_n; ikiәsaslı H₄P₂O₅ (P³ –O – P³), H₄P₂O₆ (P⁴ – P⁴); üçәsaslı H₃PO₄, H₄P₂O₅, H₄P₂O₆; dördәsaslı H₄P₂O₇; beşәsaslı H₅P₃O₈; altıәsaslı H₆P₆O₁₂ [tsiklik vә ya (P³– P³)_3c turşu] turşular kristal halında ayrılmışdır. Su ayırmaqla H₃PO₄-ün anion kondenslәşmәsindәn kondenslәşmiş turşular alınır; onların molekullarında öz aralarında ümumi oksigen atomu ilә birlәşmiş tetraedrik PO₄ qrupu zәncirlәri (polifosfat turşuları), halqalar (metafosfat turşuları), şaxәli quruluşlar (ultrafosfat turşuları) әmәlә gәtirir.

H i p o f o s f i t   t u r ş u s u  H₃PO₂; t_әr. 26,5°C, sıxlığı 1,49 q/sm³. Suda, etanolda, dietil efirindә yaxşı hәll olur. 50°C-dәn yuxarı temp-rda PH₃, qırmızı P, H₃PO₄ vә H₂-ә parçalanır; güclü reduksiyaedicidir. Qeyri-üzvi hipofosfit duzları, mәs., Na(H₂PO₂)·H₂O әmәlә gәtirir. Hipofosfit turşusu hipofosfitlәrin H₂SO₄ vә ya oksalat turşusu ilә qarşılıqlı tәsirindәn, zәif turş sulu mühitdә PH₃-ün oksidlәşmәsindәn alınır. Alkid qatranları
üçün antioksidant, poliamidlәr vә polivinilxlorid üçün işıq stabilizatorları, penopoliuretanlar alınmasında köpük stabilizatoru kimi istifadә edilir.

H i p o f o s f a t   t u r ş u s u  H₄P₂O₆; t_әr.70°C. Suda hәll olur. Mono- vә dihidratlar әmәlә gәtirir. 30°C-dәn yuxarı temp-rda qatı sulu mәhlullarda H₃PO₃ vә H₃PO₄-ә parcalanır. KMnO₄ vә K₂Cr₂O₇ ilә oksidlәşmәsindәn H₃PO₄ әmәlә gәlir. Hipofosfat turşusu vә ya P-un H₃PO₃ mәhlullarının hava ilә oksidlәşmәsindәn, P ilә xlorlu әhәngin qarşılıqlı tәsirindәn alınır. Qәlәvi metalların duzları suda yaxşı hәll olur, qәlәvi-torpaq vә ağır metalların duzları hәll olmur. Suda qızdırıldıqda hipofosfit vә fosfatlara qәdәr hidroliz olunur.

F o s f i t   t u r ş u s u  H₃PO₃; t_әr. 73,6°C, sıxlığı 1,65 q/sm³. Suda yaxşı hәll olur. Suda qızdırıldıqda H₂ ayrılmaqla H₃PO₄-ә qәdәr oksidlәşir; reduksiyaedicidir, Pt, Pd, Ag, Au vә s. Metalları onların duzlarının mәhlullarından çökdürür. PCl₃-ün hidrolizindәn, P₂O₃-ün suda hәllolmasından vә ya H₃PO₃ duzlarının H₂SO₄ ilә qarşılıqlı tәsirindәn alınır. H₃PO₃-ün duzları olan fosfitlәr suda pis hәll olur (qәlәvi metalların duzlarından başqa), qızdırıldıqda ortofosfatlara vә oksidlәşmә dәrәcәsi aşağı olan P törәmәlәrinә parçalanır. H₃PO₃-ün metalların hidroksidlәrilә neytrallaşmasından fosfitlәr alınır ki, bunlar da qeyri-üzvi sintezdә reduksiyaedici, polivinilxloridin stabilizatoru (qurğuşun fosfit) kimi istifadә olunur.

P i r o f o s f a t   t u r ş u s u  H₄P₂O₇; әrimә temp-rları 54,3°C vә 71,5°C olan iki polimorf modifikasiyada mövcuddur. Suda yaxşı hәll olur, mono-, penta- vә heksahidratlar әmәlә gәtirir. H₃PO₄-ün buxarlanmasından, P₂O₅ ilә H₃PO₄-ün qarşılıqlı

tәsirindәn, suda hәllolan pirofosfatlardan ion mübadilәsi ilә alınır. H4P2O7-nin duz- ları
pirofosfatlardır.
Əd.: Корбридж Д. Фосфор. Основы химии,
биохимии, технологии. Пер. с англ., M., 1982.