FOTOKİMYA – yaxın ultrabәnövşәyi (100–400 nm), görünәn (400–800 nm) vә yaxın infraqırmızı (800–1500 nm) elektromaqnit şüaların tәsirindәn maddәlәrin kimyәvi çevrilmәsi haqqında elm. 18 әsrin sonunda C. Senebi müxtәlif maddәlәrә şüaların kimyәvi tәsirinin tәdqiqinә vә onun nәzәri şәrhinә cәhd etmişdir. Müәyyәn kimyәvi effektin yaranması üçün işığın tәsir müddәtinin onun intensivliyi ilә tәrs mütәnasibliyi haqqında fәrziyyә irәli sürdülmüşdür. 19 әsrdә üzvi vә qeyri-üzvi maddәlәrdә işığın tәsiri ilә gedәn yeni reaksiyaların kәşfi vә fotokimyәvi reaksiyaların mexanizmi vә tәbiәtinin fiziki-kimyәvi tәdqiqi paralel baş verirdi. 1818 ildә T.Qrotqus işığın istilik tәsiri haqqında fәrziyyәni rәdd etmiş, işıq vә elektrikin maddәyә tәsirlәrinin oxşar olması barәdә fikir söylәmişdir; onun formalaşdırdığı prinsipә görә, yalnız maddә tәrәfindәn udulan işıq kimyәvi tәsirә sәbәb olur (Qrotqus qanunu). Sonrakı tәdqiqatlar nәticәsindә müәyyәnlәşdirilmişdir ki, fotokimyәvi reaksiya mәhsulunun miqdarı ona tәsir edәn şüanın intensivliyinin onun tәsir müddәtinә olan hasili ilә düz mütәnasibdir (R.Bunzen vә Q.Rosko, 1862) vә maddә üzәrinә düşәn bütün şüaların deyil, yalnız udulan şüaların intensivliyini nәzәrә almaq lazımdır (Y.Vant-Hoff, 1904). F.-nın әn mühüm nailiyyәtlәrindәn biri gümüş halogenidlәrin fotokimyәvi parçalanmasına әsaslanan fotoqrafiyanın kәşfi olmuşdur (1839).

20 әsrdә kvant nәzәriyyәsinin meydana gәlmәsi, spektroskopiyanın inkişafı ilә әlaqәdar F.-nın inkişafının yeni mәrhәlәsi başlanmışdır. A.Eynşteyn kvant ekvivalentliyi qanununun dürüst ifadәsini vermişdir (1912); bu qanuna görә maddәnin udduğu hәr bir foton bir molekulun vә ya atomun ilkin dәyişikliyinә (hәyәcanlanma, ionlaşma) sәbәb olur.

Hәyәcanlanmış molekulların kimyәvi reaksiyaları ilә onların dezaktivlәşmә proseslәri arasındakı rәqabәt, hәmçinin ilkin qeyri-stabil mәhsulların başlanğıc maddәyә çevrilmәsi nәticәsindә bir qayda olaraq hәyәcanlanmış molekulların yalnız bir hissәsi kimyәvi çevrilmәyә uğrayır. Çevrilmәyә mәruz qalan molekulların sayının udulan fotonların sayına nisbәti fotokimyәvi reaksiyanın kvant çıxımı adlanır. Kvant çıxımı, adәtәn vahiddәn kiçikdir; lakin zәncirvarı reaksiyalarda vahiddәn dәfәlәrlә (hәtta bir neçә tәrtib) çox ola bilәr. Rusiyada 20 әsrin әvәllәrindә P.P.Lazaryevin boyaların fotokimyası vә fotokimyәvi reaksiyaların kinetikası sahәsindәki işlәri mühüm әhәmiyyәt kәsb etmişdir. 40-cı illәrdә A.N.Terenin fotokimyәvi reaksiyalarda mühüm rol oynayan fosforessent halın triplet tәbiәti haqqında hipotez irәli sürmüşdür; o kimyәvi reaksiyaların fotosensibilizasiyasının mexanizmlәrindәn birinin әsasını tәşkil edәn enerjinin triplet-triplet daşınması hadisәsini kәşf etmişdir. Kvant kimyası, spektroskopiya, kimyәvi kinetikanın nailliyyәtlәrindәn istifadә edilmәsi, hәmçinin tәdqiqatın yeni tәcrübi üsullarının, ilk növbәdә çox sürәtli (10^–12 san-yәdәk) proseslәrin vә azyaşayan aralıq maddәlәrin öyrәnilmә üsullarının meydana çıxması fotonların atom vә molekullarla qarşılıqlı tәsirinin qanunları, molekulların hәyәcanlanmış elektron halının tәbiәti, fotofiziki vә fotokimyәvi proseslәrin mexanizmi haqqında tәsәvvürlәrin inkişafına imkan yaratdı. Fotokimyәvi reaksiyalar bir qayda olaraq, әsas (stabil) elektron halında olan molekulun foton udması nәticәsindә yaranan hәyәcanlanmış elektron halında gedir. Hәyәcanlanmış hal onların әsas halının yalnız artıq enerji daşıyan “qaynar” modifikasiyası deyil, hәm dә әsas haldan elektron quruluşu, hәndәsi forması (vәziyyәti), kimyәvi xassәlәri ilә fәrqlәnir. Hәyәcanlanmış molekulların reaksiyalarının ilkin mәhsulları (ionlar, radikallar, izomerlәr vә s.) qeyri-stabildir vә adi termiki kimyәvi reaksiyalar nәticәsindә son mәhsullara çevrilirlәr.

Mәhsulları vәsfi vә miqdari tәdqiq etmәk üçün müxtәlif analitik üsullar, o cümlәdәn, optik spektroskopiya vә radiospektroskopiya istifadә olunur. Şüalanma dozasını vә kvant çıxımlarını tәyin etmәk üçün aktinometriya tәtbiq edilir. Azyaşayan hәyәcanlanmış halın xassәlәri, adәtәn optik emissiya (flüoressensiya vә fosforessensiya) vә absorbsiya spektroskopiyası üsulları ilә öyrәnilir. Fotokimyәvi reaksiyaların mexanizmlәrinin tәdqiqi ücün impuls metodları (impuls fotoliz, lazer spektroskopiya vә s.) xüsusilә mühüm әhәmiyyәt kәsb edir. Bu metodlar hәyәcanlanmış molekulların ilkin reaksiyalarının kinetikasını, qeyri-stabil aralıq mәhsulları vә onların çevrilmәlәrinin kinetikasını öyrәnmәyә imkan verir. Fotokimyәvi metodlar, hәmçinin radikalların, ionların vә digәr aralıq maddәlәrin adi termiki reaksiyalarının tәdqiqindә istifadә olunur. Nüvә vә elektronların dinamik polyarlaşmasına әsaslanan radiospektroskopik metodlar ilә fotokimyәvi reaksiyaların mexanizmlәri haqqında mühüm mәlumatlar әldә olunur. Müasir F. aşağıdakı bölmәlәrә ayrılır: kiçik molekulların F.-sı (molekulun hәyәcanlanmış elektron halında elementar aktın dinamikasını aydınlaşdırmağa imkan verir); üzvi vә qeyri-üzvi F. (müvafiq kimyәvi birlәşmәlәrin fotoçevrilmәlәrini vә fo- tokimyәvi sintez metodlarını öyrәnir); fiziki F. (fotokimyәvi reaksiyaların mexanizm vә kinetik qanunauyğunluqlarını öyrәnir, fotofizika, kimyәvi kinetika, kvant kimyası, molekulun quruluş nәzәriyyәsi vә fiziki kimyanın digәr bölmәlәri ilә sıx әlaqәlidir).

F.-nın tәtbiqi fotoqrafiya, fotolitoqrafiya, mәlumatın yazılması vә işlәnmәsinin digәr proseslәri, üzvi vә qeyri-üzvi maddәlәrin sәnayedә vә laboratoriyada sintezi (kaprolaktam almaq üçün tsikloheksanın fotonitrolaşması, D qrupu vitaminlәrin sintezi vә s.), polimer materialların sintezi vә modifikasiyası (fotopolimerlәşmә, polimerlәrin fotomodifikasiya vә fotodestruksiyası), kvant elektronikasi (fotokimyәvi lazer, modulyator), mikroelektronika (fotorezistlәr), Günәş enerjisinin kimyәvi enerjiyә çevrilmәsi ilә әlaqәdardır.

Fotokimyәvi proseslәr tәbiәtdә mühüm rol oynayır. Bioloji fotosintez Yerdә hәyatın mövcudluğunu tәmin edir.

Əd: Б а р л т р о п  Дж., Койл Дж. Возбужденные состояния в органической химии. Пер. с англ., М., 1978;O k a б e  X. Фотохимия малых молекул. Пер. с англ., М., 981.