FÜZULİ RAYONU (1959 ilәdәk Q a r y a g i n r a y o n u) – Azәrb. Resp.-nda inz. r-n. 1930 ildә tәşkil edilmişdir. Sah. 1529,8 km2. Əh. 131 min (2018). R-n q.-dәn vә şm.-q.-dәn Xocavәnd, şm.-dan Ağcabәdi, şm.-ş.-dәn Beylәqan, c.-q.-dәn Cәbrayıl r-nları ilә, c.-ş.-dәn İran İslam Resp. ilә hәmsәrhәddir. R-nda 2 şәhәr, 16 qәs., 82 kәnd var. Mәrkәzi Füzuli ş.-dir.
Tәbiәt. Sәthi, әsasәn, Araz çayına tәrәf alçalan maili düzәnlik, q.-dә alçaq dağlıqdır (Qarabağ silsilәsinin c.-ş. әtәklәri). Əsasәn, Tabaşir, Neogen vә Antropogen çöküntülәri yayılmışdır. İqlimi ş. hissәdә qışı mülayim, yayı quraq keçәn yarımsәhra vә quru çöl, q. hissәdә yayı quraq keçәn mülayim-istidir. Orta temp-r yanvarda 0– 1°C, iyulda 24–25°C-dir. İllik yağıntı 400– 600 mm-dir. Çayları (Köndәlәnçay, Quruçay, Qozluçay) r-nun İran İslam Resp. ilә sәrhәdindәn axan Araz hövzәsinә aiddir
Horadiz şәhәr Muğam Mәrkәzi.
Tәsәrrüfat. Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonuna daxildir. İqtisadiyyatının әsasını sәnaye, emal sahәlәri vә k.t. tәşkil edir. Rayon әrazisinin bir hissәsi işğal olunana qәdәr pambıqtәmizlәmә, yağ-pendir, dәmir-beton mәmulatları z-du, taxıl mәhsulları kombinatı, toxuculuq f-ki, daş karxanası, 11 üzüm emalı müәssisәsi, aeroport fәaliyyәt göstәrirdi. İşğaldan әvvәl k.t.-nın әsas sahәlәri üzümçülük, taxılçılıq, ipәkçilik vә heyvandarlıq olmuşdur. K.t. üçün yararlı torpaqların ümumi sah. 85 min ha, otlaqlar 50,9 min ha, suvarılan torpaqlar 25 min ha, üzüm bağları 17,4 min ha tәşkil etmişdir.
Hazırda ÜDM-in hәcmi 173,5 mln. manat; sәnaye – 17,07 mln. manatdır (2017).
K.t.-na yararlı torpaqların sah. – 45758 ha (2017); taxıl – 36080 ha, yem bitkilәri – 6212,0 ha, pambıq – 2050,0 ha, şәkәr çuğunduru – 469,0 ha, kartof – 145,0 ha (2017). Əkilәn torpaqların orta mәhsuldarlıq göstәricisi: taxıl – 103076,0 t, o cümlәdәn buğda – 73053,0 t (29,4 s), arpa – 30023,0 t (26,7 s), hәmçinin tәrәvәz – 3725,0 t (96,5 s), bostan bitkilәri – 2827,0 t (110,0 s), kartof – 1769,0 t (122,0 s), meyvә vә gilәmeyvә – 2691,0 t (41,1 s), çuğundur – 4955,0 t(423,5 s), üzüm –1551,0 t (109,2 s), qarğıdalı – 675,0 t (71,0 s), günәbaxan – 83,0 t (25,9 s), vәlәmir – 4,0 t (20,0 s), çәltik – 15,0 t (10,0 s), darı –13,0 t (11,9 s), noxud – 7,0 t (16,0 s). Rayonda әt vә yumurta istehsalı istiqamәtli heyvandarlıq (baş, 2017): qaramal – 38049, davar – 141252, ev quşları – 525 min; istehsal: әt – 2616 t, süd – 23,8 min t, yun – 194,9 t, yumurta – 6,9 mln. әdәd.
Mәdәni quruculuq vә sәhiyyә. Ermәni işğalına (1993) qәdәr r-nda 65 mәktәbәqәdәr tәhsil müәssisәsi, 86 ümumtәhsil, 2 texniki peşә, 9 musiqi mәktәbi, mәdәniyyәt evi, 79 klub, 90 kitabxana, tarix-diyarşünaslıq muzeyi, dram teatrı fәaliyyәt göstәrirdi. F. r-nunda Horadiz ş. dә daxil olmaqla 33 mәktәbәqәdәr tәhsil müәssisәsi (1870 uşaq; o cümlәdәn biri İmişli r-nunda), 81 ümumtәhsil (13800 şagird; o cümlәdәn 36-sı resp.-nın müxtәlif bölgәlәrindә), 2 texniki peşә (180 şagird), 12 musiqi (2204 şagird) mәktәbi fәaliyyәt göstәrir (2018/ 19). Rayonda 19 klub, 28 kitabxana, hәmçinin Muğam Mәrkәzi, Rәsm qalereyası, Gәnclәr evi, Olimpiya İdman Kompleksi (2010) var.
R-nda 7 xәstәxana, 16 hәkim vә 9 feldşer-mama mәntәqәsi fәaliyyәt göstәrir (işğala qәdәr r-nda 7 xәstәxana, 16 hәkim vә 9 feldşer-mama mәntәqәsi işlәyirdi).
Baş Mil kanalında Füzuli SES-i. 2012.
F. r-nu çoxsaylı tarixi-arxeoloji vә memarlıq abidәlәri, o cümlәdәn qәdim yaşayış mәskәnlәri vә kurqanlar (Yeni Daş dövrü, Tunc dövrü), xüsusәn dә türbәlәr vә mәscidlәrlә zәngindir. Babı k.-ndә sәkkizguşәli Şeyx Babı Yaqub (1273–74, memarının Əli Mәcidәddin olması ehtimal edilir), Əhmәdalılar k.-ndә eyni formalı türbәlәr (13 әsr), Aşağı Veysәlli k.-ndә Arqalı (13 әsr), Mirәli (14 әsr) türbәlәri, Aybasanlı k.-ndә İbrahim türbәsi (18 әsr), Qarğabazar k.-ndә (18 әsr), Seyidәhmәdli k.-ndә (19 әsr), Yuxarı Divanlılar k.-ndә (19 әsr) türbәlәr; Qarğabazar (17 әsr), Qoçәhmәdli, Qaradığlı (18 әsr), Dәdәli, Qacar, Böyük Pirәhmәdli, Böyük Bәhmәnli, Horadiz, Dilağarda, Gecәgözlü, Qaraxanbәyli, Qorqan, Yuxarı Veysәlli (19 әsr) kәndlәrindә vә Horadiz ş.-ndә mәscidlәr; Qıyıqçı k.-ndә Mәngәlәnata piri, Dilağarda k.-ndә Mirәmi piri, Böyük Bәhmәnli k.-ndә Palıd ocağı, Pirәhmәdli k.-ndә Yel piri, Qoçәhmәdli k.-ndә Sarı Baba, Sәrdәrli k.-ndә İlan, Qacar k.-ndә Pirocaq, Şıxlı k.-ndә Seyid Əşrәf ocaqları, Seyidәhmәdli k.-ndә İbә piri; Aşağı Veysәlli k.-ndә qәbiristanlıq (12 әsr), Horadiz ş.-ndә Baba Yaqub daş mәqbәrәsi (1282–1284), Əhmәdalılar k.-ndә Sandığabәnzәr başdaşı (1624–1625), Saracıq k.-ndә Alı (19 әsr), Gorazıllı k.-ndә Kәrәm (19 әsr) körpülәri, Qarğabazar k.-ndә Şah Abbas karvansarası vә Oğuz qәbri var.
