GEODÉZİYA (yun. γεωδαισία – torpaqbölmә) – Yerin ölçülәrini, formasını, qravitasiya sahәsini vә sәthindәki ölçmәlәri öyrәnәn elm.
G. çox qәdimdәn yerölçmә, tәsәrrüfat mәqsәdlәri üçün plan vә xәritә tәrtibi ilә әlaqәdar yaranmışdır. E.ә. 7 әsrdә Babilistan vә Assuriyada gil lövhәciklәr üzәrindә hәm dә iqtisadi xarakterli mәlumat verәn coğrafi xәritәlәr tәrtib olunmuşdu. E.ә. 6–4 әsrlәrdә Yerin kürә şәkilli olması söylәnilmiş vә bunun bir neçә sübutu tapılmışdı. “G” adına ilk dәfә e.ә. 4 әsrdә Aristotelin әsәrlәrindә rast gәlinib vә o G.-nı insan biliklәrinin astronomiya, kartoqrafiya vә coğrafiya ilә bağlı sahәsi adlandırmışdır. E.ә. 3 әsrdә Misirdә Eratosfen Yerin radiusunun ilk tәrifini vermişdir. E.ә. 2 әsrdә astronom vә riyaziyyatçılar mәhәllin coğrafi enlik vә uzunluğuna dair anlayış vermiş, ilk kartoqrafik proyeksiyanı hazırlamış, xәritәyә paralellәr vә meridianlar şәbәkәsini daxil etmişlәr. 9 әsrdә aparılan dәrәcә ölçmәsindә Bağdad xәlifәsi Mәmunun tapşırığı ilә Yerin radiusu dәqiq tәyin edildi. Biruni Yer çevrәsinin uz.-nu dövrünә görә daha dәqiq tәyin etdi (41500 km).
Müasir G. 17 әsrdәn inkişafdadır. 17 әsrdә nivelir vә teodolitin yaranması üçün zәmin yaradan baxış borusu vә barometr ixtira edildi. 1615–17 illәrdә V.Snelliusun işlәyib hazırladığı trianqulyasiya metodu geniş G. mәntәqәlәri şәbәkәsinin qurulmasına imkan yaratdı. Nyutonun cazibә qanununun kәşfi nәticәsindә Yerin qütblәrdәn basıqlığı fikri yarandı. İ.Nyuton vә X.Hüygens bunu sırf nәzәri üsulla tәyin etdilәr. 18 әsrin 1-ci yarısında Paris EA dәrәcә ölçüsü aparmaq üçün Peru vә Laplandiyaya ekspedisiya göndәrdi. Bu, Yerin geoid şәklindә olmasını, ümumdünya cazibә qanununun doğruluğunu tәsdiq etdi.
Müasir G. bir neçә әsas fәnnә bölünür: ali G., kosmik geodeziya, astronomik geodeziya, topoqrafiya, tәtbiqi (mühәndisi) geodeziya vә dәniz G.-sı.
A l i G. Yerin fiqurunu, ölçülәrini, qravitasiya sahәsini vә geodeziya istinad şәbәkәsinin qurulmasını öyrәnir. Belә üfüqi şәbәkә mәntәqәlәrinin koordinatları trianqulyasiya, poliqonometriya vә trilaterasiya üsulları ilә tәyin edilir. Kosmik geodeziya Yerin süni peyklәrindәn vә tәbii göy cisimlәrinin müşahidәsindәn alınan mәlumatlara әsasәn göy cisimlәri orbitinin hesablanması, müşahidә metodlarının işlәnilmәsi, Yerin qravitasiya sahәsinin, Yerdә baş verәn geodinamik proseslәrin öyrәnilmәsi ilә mәşğul olur. A s t r o n o m i k g e o d e z i y a vahid koordinat sistemindә astronomik geodeziya mәntәqәlәrinin istinad şәbәkәsinin yaradılması ilә mәşgul olan elm sahәsidir. Astronomik koordinatlar hәr hansı bir G. şәbәkәsinin Yer sәthindә düzgün sәmtlәşdirilmәsi üçün mütlәqdir. T ә t b i q i (m ü h ә n d i s i ) g e o d e z i y a tәbii ehtiyatların mәnimsәnilmәsi, mülki, sәnaye, hәrbi vә hidrotexniki obyektlәrin, elәcә dә yer quruluşu vә meliorasiya işlәrinin layihәlәşdirilmәsi, bir çox mühәndis axtarışları vә mürәkkәb konstruksiyaların quraşdırılması zamanı yerinә yetirilәn G. işlәrinin üsul vә metodlarından bәhs edir. D ә n i z G.-sı Dünya okeanında dәniz G. istinad şәbәkәsinin vә batimetrik xәritәlәrin yaradılması, әrazi sularında sәrhәdlәrin tәyini, müxtәlif mühәndisi mәsәlәlәrin (mәs., dәniz platformalarının quraşdırılması) vә s. işlәrin yerinә yetirilmәsini tәmin edir. T o p o q r a f i y a topoqrafik xәritәlәrin yaradılması üçün aparılan planaalma metodlarından bәhs edәn elm sahәsidir. Topoqrafik planaalma hәm yerüstü metodlarla, hәm dә uçuş aparatlarından (o cümlәdәn peyklәrdәn) şәkilçәkmә yolu ilә aparılır.
G. daima inkişafdadır. G. işlәrinin elektron vә kompüter texnologiyaları әsasında avtomatlaşdırılması, geoinformasiya sistemlәrinin vә әrazinin rәqәmli modellәrinin yaradılması G.-da yeni istiqamәtlәrdir.
Azәrb.-da G. elminin yaranma tarixi vә inkişafı barәdә bax Azәrbaycan xüsusi cildinin Geodeziya bölmәsinә.
Əd.: Х а и м о в З.С. Основы высшей геодезии. М., 1984; Кузнецов П.Н. Геодезия. М., 2002; Q.Ş. M ә m m ә d o v, İ.H. Əhmәdo v. Geodeziya. B., 2002.
