Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
I CİLD (A, a - ALLAHVERDİYEV Süleyman)
    ADIGE RESPUBLİKASI, A d ı g e y a

    АДЫЭÉ РЕСПУБЛИКАСЫ, Адыэейа – РФ-нин Краснодар дийары яразисиндя республика. Шимали Гафгазда, Кубан вя Лаба чайларынын сол сащилляриндядир. Ъянуб федерал даирясиня дахилдир. Сащ. 7,6 мин км2. 7 р-ну, 2 шящяри (Майкоп вя Адыэейск), 5 шящяр типли гяс. вар. Пайтахты Майкоп ш.-дир.
        Дювлят гурулушу. Дювлят щакимиййяти органлары системи Адыэе Республикасынын Конститусийасы (1995) иля мцяййянляшир. Дювлят щакимиййятини республиканын президенти, республиканын Дювлят шурасы (Хасе) – парламенти, щюкцмяти (Назирляр кабиняси) вя республика Конститусийасына уйьун олараг формалашан диэяр дювлят щакимиййят органлары щяйата кечирир. Дювлятин вя иъраедиъи щакимиййятин башчысы – А.-ин али вязифяли шяхси олан президентдир; она РФ Президентинин тягдиматына ясасян Дювлят шурасы сялащиййят верир. Дювлят шурасы – республиканын али ганунвериъи (тямсиледиъи) органыдыр вя ящали тяряфиндян 5 ил мцддятиня сечилир. О, ики палатадан – нцмайяндяляр шурасындан
    (республиканын инзибати-ярази ващидляринин марагларыны тямсил едян, цчмандатлы сечки даиряляри цзря, щяр шящяр вя райондан 3 нцмайяндя олмагла 27 депутат) вя Республика Шурасындан (бирмандатлы сечки даиряляриндян сечилян 27 депутат) ибарятдир. Назирляр кабиняси – кабинянин ишиня рящбярлийи щяйата кечирян президент тяряфиндян формалашдырылыр. Президент Баш

    назири Дювлят шурасынын разылыьы иля тяйин едир.
         Тябият. Респ.-нын шм. щиссяси зяиф дальавары Кубанбойу маили дцзянлийиндян, ъ. щиссяси Бюйцк Гафгазын даьятяйи (щцнд. 300 м-я qядяр) вя йамаъ (ян щцнд. нюгтяси 3238 м, Чугуш д.) щиссяляриндян ибарятдир. Нефт, газ, мцхтялиф тикинти материаллары вя фосфорит йатаглары, щямчинин Масеста типли мцалиъяви минерал су булаглары вар. Иглими мцлайим континентал, исти вя рцтубятлидир. Орта темп-р йанварда –2,4˚Ъ, ийулда 22,2˚Ъ- дир. Иллик йаьынты тягр. 700 мм. Илин 180 эцнц шахтасыз олур. Чайлары (Лаба, Белайа, Чохрак, шиш, Псекупс вя с.) Кубан чайы щювзясиня аиддир. Кубан чайында ахыны низамламаг мягсядиля Краснодар, Тшик, Шапсуг вя Октйабр су анбарлары йарадылмышдыр. Бязи чайларын ашаьы ахынлары ъийилликлярдир. Респ. яразисинин хейли щиссясини гараторпаглар тяшкил едир; шабалыды вя даь-мешя торпаглары да вар. Даьятяйи сащяляр сянайе ящямиййятли енлийарпаглы мешяликлярдир (яразинин тягр. 40%-и); палыд, фыстыг, вяляс, аьъагайын, эюйрцш, шам, йабаны мейвя аьаълары вя с. битир. Йухары галхдыгъа бунлар аь шам, шам вя кцкнар аьаъларындан ибарят ийняйарпаглы мешялярля явяз олунур. Йцксяк даьлыгда субалп чямянляридир. Щейванлары: гонур айы, вашаг, габан, ъцйцр, тцлкц, сафсар, довшан, эямириъиляр вя с. Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмиш Гафгаз горуьунун даьлыг щиссяси А.Р. яразисиндядир.
          Ящали. Ящалинин цмуми сайы 447,0 миндир (2002). А.-да 80-дян чох миллят йашайыр. Адыэеляр 108,1 мин (2002), руслар (64,5%), украйналылар (2%), кцрдляр (0,9%), татарлар (0,6%) вя с. тяшкил едирляр. Шящяр ящалиси 53,7%-дир, орта сыхлыг 1 км2-дя 58,5 няфярдир. Диндарлары мцсялман вя христиандыр.
          Тарихи мялумат. А. яразисиндя илк инсан изляри Еркян Палеолит дюврцня аиддир. Е.я.1-ъи миниллийин орталарына аид йазылы абидялярдя адыгларын яъдадлары меотлар, синдляр, керкетляр вя с. адларла мялумдур. Щунларын ардынъа 4–9 ясрлярдя Шимали Гафгаз аварларын, Бизансын, булгарларын вя хязярлярин щцъумларына мяруз галмышды. 6 ясрин сонларындан 630 илядяк А. Эюйтцрк хаганлыьынын нязаряти алтында олмушдур. А. Днепрбойу славйанлар, Гафгаз халглары вя Йахын Шярг юлкяляри иля тиъарят апарырды. 13 ясрин 2-ъи йарысындан 15 ясрин 1-ъи йарысынадяк Гара дяниз сащилляриндя йерляшян Эенуйа шящяр-колонийалары А.-нын тарихи-мядяни инкишафында вя тиъарятиндя мцщцм ролу олмушдур. Ясасян чюряк, мейвя, кцрц, мис, мум, хяз вя гул ихраъ олунур, дуз, парча, силащ вя бязяк яшйалары идхал едилирди. 13 ясрдя А. Гызыл Ордайа табе олду. 16–18 ясрлярдя Османлы империйасы вя Крым ханлыьынын А. иля мцщарибяляри нятиъясиндя бурада ислам дини йайылмаьа башламышды. 16 ясрдя А. Русийанын щимайясиня сыьынды. 19 ясрин 60-ъы илляриндя адыэелярин кцтляви сурятдя Османлы империйасына кючцрцлмяси нятиъясиндя А.- да онларын анъаг 5% галды. 1888 ил мартын 21-дя ЫЫЫ Александр Кубан вя Терск вил.-ляри вя Черноморск губернийасында идарячилийин тясиси
    щаггында йени ясаснамя имзалады. 

    Бюйцк Гафгаз даьларында шялаля.


    Ясаснамяйя эюря, инзибати-ярази ващидляриндя мцлки идаряляр ляьв едиляряк щярби-казак идарячилийи йарадылды. 1918 илин йанварында А.-да Совет щакимиййяти гурулду. Щямин илин майында Кубан-Гара дяниз Совет респ.-сына дахил олду. 1918 илин пайызында аьгвардийачылар Кубан вя А.-ны яля кечирдиляр. 1920 илин мартында А.-да Совет щакимиййяти бярпа олунду. 1922 ил 27 ийулда Чяркяз (Адыэе) МВ йарадылды. 1922 ил августун 24-дян Адыэе (Чяркяз) МВ, 1928 ил августун 13-дян ися Адыэе МВ адландырылды. 1923–24 иллярдя Ъянуб-Шярг вил., 1924–34 иллярдя Шимали Гафгаз юлкяси, 1934–37 иллярдя Азов–Гара дяниз юлкяси, 1937–91 иллярдя ися РФ-нин Краснодар дийарына дахил иди. Вилайятин мяркязи яввялъя Краснодар, 1936 илдян ися Майкопдур. 1991 ил ийунун 28-дя А.-нын дювлят мцстягиллийи щагда бяйанат гябул едилди. РСФСР-ин 1991 ил 3 ийул ганунуна ясасян РСФСР тяркибиндя Адыэе ССР йарадылды. 1992 ил мартын 24-дя мцасир ады гябул едилди.
         Тясяррцфат. А. РФ-нин Шимали Гафгаз игтисади р-ну тяркибиндядир. Сянайе мящсулларынын щяъми дяйяриня эюря к.т. мящсулларынын щяъмини 1,2 дяфя цстяляйир. А. РФ-нин субйектляри арасында цзцм шяра- бы (6-ъы йер), емаллыг аьаъ-одунъаг (7-ъи йер), картон (9-ъу йер), шякяр тозу (15-ъи йер), тярявяз ширяляри вя мейвя-тярявяз консерви истещсалында сечилир. Респ.-нын цмуми мящсулунда тиъарят вя коммерсийа фяалиййяти 14,5%, к.т. 14,1%, сянайе 13,5%, тикинти 9,6%, няглиййат 2,7% пайа маликдир (2002). Игтисади ъящятдян фяал ящалинин (200 мин няфяр) 16,9%-и сянайе сащяляриндя, 20,3%-и к.т.-да чалышыр. Ишсизлик сявиййяси 13,5% – РФ цзря орта сявиййядян 1,7 дяфя йцксяк, айда адамбашына дцшян пул эялири ися 45% аздыр. А.- нин енержи ещтийатлары тялябатынын 50%-дян азыны тямин едир. Бцтцн сянайеси, демяк олар ки, Майкопда ъямляшмишдир. Йейинти, тахта-шалбан, аьаъ емалы вя селлцлоз-каьыз, машынгайырма вя метал емалы, тикинти материаллары сянайеси апарыъы сащялярдир. Респ.-йа эятирилян мящсуллар ичярисиндя гяннады истещсалы цчцн хаммал, макарон вя тцтцн мямулатлары, эцбря вя зящярли кимйяви маддяляр ясас йер тутур. А-нын к.т.-нда биткичилик мящсуллары цстцнлцк тяшкил едир. К.т. торпагларынын 80%-и (3,3 мин км2-дян чох) шумланыр (йарыдан чохунда дянли биткиляр). Тахыл (332,7 мин т), техники (рапс, эцнябахан, шякяр чуьундуру, тцтцн) вя йемлик биткиляр йетишдирилир; цзцмчцлцк,мейвячилик инкишаф етмишдир. Отлаг щейвандарлыьы (63,4 мин баш ирибуйнузлу гарамал) ят-сцд йюнцмлцдцр; донуз (36,2 мин баш) гойун вя кечи (22,2 мин баш), ат, гуш сахланылыр; щямчинин арычылыг инкишаф етдирилир. К.т. мящсуллары истещсалы: сцд 102,4 мин т, кясилмиш мал-гара вя гуш яти 15,1 мин т, йумурта 50,6 млн. ядяд (2002). Бяркюртцклц автомобил йолларынын уз. 1,5 мин км, яразисиндяки д.й.-нун уз. 148 км-дир. Майкоп д.й. маэистраллары говшаьыдыр. Майкоп–Уст- Лабинск, Майкоп–Туапсе, Майкоп– Армавир газ кямярляри; Майкопда аеропорт фяалиййят эюстярир.
          Сящиййя. А.-дя 250-йя гядяр тибб мцяссисяси (о ъцмлядян 4663 чарпайысы олан 21 хястяхана), 1600-дян артыг щяким, 4600-я йахын орта тибб ишчиси олмушдур (2002). 2001 илдя цмуми хястялянмя эюстяриъиси ящалинин щяр 1000 няфяриня эюря 962,1 олмушдур (тяняффцс органлары хястяликляри 15,7%, ган дювраны хястяликляри13,5%, эюз хястяликляри 8,6%). Юлцмцн ясас сябябляри – ган дювраны системи хястяликляри (62,3%), травмалар, бядбяхт щадисяляр вя зящярлянмяляр (11,7%), шишлярдир (11,5%) (2002). 2001 илдя сящиййяйя гойулан хяръ 128 млн. 700 мин рубл тяшкил етмишдир.
          Ядябиййат. Адыэелярин халг поезийасы (нарт дастанлары, гящряманлыг, ямяк вя мярасим няьмяляри) зянэиндир. 19 ясрин орталарында А. дилиндя маарифляндирмя сяъиййяли мятнляр мейдана эялмишдир (Ш.Б.Ногмов, Умар Берсей, П.Тамбийев). Адыэе дилиндя профессионал ядябиййат 1920-ъи иллярдя мейдана эялмишдир. Баниси халг шаири С.А.Теучеж (1855–1940) олмушдур. Шаирлярдян Я.Хатков (1901–37), Щ.Андрухайев (1921–41), М.Паранук (1912–70), йазычылардан Т.М.Керашев (1902–88), Д.Костанов (д.1912), Я.Йевтых (д.1915), Й.Тлцстен (д.1913) вя б. Адыэе ядябиййатынын эюркямли нцмайяндяляриндяндир. 20 ясрин 2-ъи йарысындан ядябиййатшцнаслыг (А.Схалйахо, К.Г.Шаззо, У.М.Панеш, Т.Н.Чамоков вя б.) инкишаф етмишдир.
            Тясвири сянят вя мемарлыг. Чохлу долменляр, Майкоп курганындан тапылмыш гызыл вя эцмцш габлар, вя с. Тунъ дюврцня (е.я. 4 ясрин сону) шамил едилир. Курганлардан вя йашайыш йерляриндян тапылмыш мяишят яшйалары е.я. 4–3 миниллийя, скиф–меот зярэярлик мямулатлары (щейвани цслубда) ися 7–5 ясрляря аиддир. Гызылы тикмяляр, кечя халчалар, даш, аьаъ цзяриндя бядии ойма гядимдян эениш йайылмышдыр. 20 ясрдя профессионал тясвири сянят (К.К.Сидашенко, И.В.Соколов, В.М.Мехеда), 70-ъи иллярдян ися графика нювц (Й.Г.Кириченко, Ф.Н.Петуваш, Т.М. Кат, М.Г.Тугуз) инкишаф етмишдир. Майкопда чохмяртябяли евляр вя иътимаи биналар, кинотеатрлар тикилмиш, “Достлуг” монументи (тунъ, 1968, щейкялтярашлар М.Г. вя О.М.Манизер) вя с. гойулмушдур.
           Мусиги. Фолклордан гайнагланан илк профессионал мусиги нцмуняляри 19 ясрдя йаранмыш вя йазыйа (А.А.Алйабйев, М.А.Балакирев, С.И.Танейев) алынмышдыр. Ясас йери мцхтялиф характерли вя мязмунлу мащнылар, рягс мусигиси тутур. Камыл (няфяс аляти), шичепшин (каманлы алят), пхачич (зярб аляти) ясас мусиги алятляридир. 19 ясрдян гармон эениш йайылмышдыр. Профессионал мусиги 20 ясрдя тяшяккцл тапмышдыр. Бястякарлар: У.Тхабисимов, А.Нехай, А.Готов, М.Хуров, К.Туко вя б. Майкопда республика филармонийасы (1971 илдя йарадылмышдыр), филармонийанын симфоник оркестри (1993), Дювлят рус халг чальы алятляри оркестри (1993), Майкоп бялядиййя няфясли оркестри (1976), Адиэе Бястякарлар Иттифагы (1992) фяалиййят эюстярир. “Шималы Гафгаз мусиги бащары”, “Гафгаза сцлщ” (Майкоп); Адыэе мусигиси фестиваллары (2000, 2003, Майкоп) кечирилир.
           Театр. А. театр сяняти 20 ясрин яввялиндя тяшяккцл тапмышдыр. 1933 илдя Краснодарда А. театр техникумунун ачылышы иля пешякар театрын тямяли гойулмушдур. 1936 илдя Дювлят Театр Сяняти Ин-тунда илк Адыэе Студийасы (Л.М. Леонидов вя М. М. Тархановун рящбярлийи иля) ачылмышдыр. 1936 илдя Майкопда рус драм театры, 1937 илдя Адыэе театры тяшкил едилмишдир. 1941 илдя щяр ики труппа А.С. Пушкин ад. вилайят драм театрында бирляшдирилмишдир. Театр бир ил фяалиййят эюстярди: рус труппасы (1943), Адыэе труппасы (1957) йенидян фяалиййятя башламышдыр.           2000 илдя ики мцстягил коллектив йаранды: Адыэе Драм Театры, вя А.С. Пушкин ад. Рус Драм Театры. Мцщарибядян сонракы иллярдя А. театрынын тяшяккцл тапмасында реж. М.С.Ахедъаковун бюйцк ролу олмушдур. Майкопда “Налмес” (1936) вя Дювлят академик рягс ансамбллары фяалиййят эюстярир.
           Туризм вя рекреасийа. “Гафгаз” даь санаторийасы, 1600 м йцксякликдя йерляшян даь-хизяк, делтапланер вя с. йарышларынын кечирилдийи “Лаго-Наки” турист базасы; Бюйцк Азиш вя Эюл маьаралары, Хаъох канйону вя Гранит дяряси ясас туризм обйектляридир.
          Тящсил вя мядяни-маариф мцяссисяляри. 124 мяктябягядяр тящсил мцяссисяси (12,7 мин ушаг), 188 цмумтящсил мяктяби, о ъцмлядян 39 ибтидаи мяктяб (68,2 мин-дян чох шаэирд); зяиф инкишаф етмиш ушаглар цчцн 112 синиф вар (2004). 8 ахшам мяктябиндя 2 миня гядяр шаэирд охуйур. Мяктябдянкянар тящсил мцяссисяляриня (8 ушаг йарадыъылыг вя естетик тярбийя мяркязи, 2 техники йарадыъылыг мяркязи, 3 ушаг-эянъляр туризм мяркязи, еколожи тярбийя мяркязи, 10 ушаг-эянъляр идман мяркязи (9 мин ушаг; мяктябйашлы ушагларын 13,9%-и) ъялб едилмишдир. 12 ибтидаи пешя тящсили (14 миндян чох шаэирд), 6 орта пешя тящсили мцяссисяси, Республика Ихтисасартырма Ин-ту, 2 али мяктяб: Адыэе Дювлят Ун-ти (1993 илдя Педагожи Ин-тун базасында йарадылмышдыр; 6,7 мин тялябя) вя Майкоп Дювлят Технолоэийа Ун-ти (1993), Майкоп инъясянят мяктяби, РФ-нин дювлят али мяктябляринин 6 филиалы, 159 клуб-мцяссися, 150 кцтляви китабхана, 28 музей, щямчинин Милли Мядяниййят Мяркязи фяалиййят эюстярир.
            Кцтляви информасийа васитяляри. Респ.-да 20-дян артыг гязет чыхыр. “Адыге Мак” (“Адыэенин сяси”) ири гязетдир. Дювлят телерадио верилишляри програмлары адыэе вя рус дилляриндя йайымланыр. Майкопда ики бялядиййя телевизийасы фяалиййят эюстярир.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
A, a – ALLAHVERDİYEV Süleyman
    ADIGE RESPUBLİKASI, A d ı g e y a

    АДЫЭÉ РЕСПУБЛИКАСЫ, Адыэейа – РФ-нин Краснодар дийары яразисиндя республика. Шимали Гафгазда, Кубан вя Лаба чайларынын сол сащилляриндядир. Ъянуб федерал даирясиня дахилдир. Сащ. 7,6 мин км2. 7 р-ну, 2 шящяри (Майкоп вя Адыэейск), 5 шящяр типли гяс. вар. Пайтахты Майкоп ш.-дир.
        Дювлят гурулушу. Дювлят щакимиййяти органлары системи Адыэе Республикасынын Конститусийасы (1995) иля мцяййянляшир. Дювлят щакимиййятини республиканын президенти, республиканын Дювлят шурасы (Хасе) – парламенти, щюкцмяти (Назирляр кабиняси) вя республика Конститусийасына уйьун олараг формалашан диэяр дювлят щакимиййят органлары щяйата кечирир. Дювлятин вя иъраедиъи щакимиййятин башчысы – А.-ин али вязифяли шяхси олан президентдир; она РФ Президентинин тягдиматына ясасян Дювлят шурасы сялащиййят верир. Дювлят шурасы – республиканын али ганунвериъи (тямсиледиъи) органыдыр вя ящали тяряфиндян 5 ил мцддятиня сечилир. О, ики палатадан – нцмайяндяляр шурасындан
    (республиканын инзибати-ярази ващидляринин марагларыны тямсил едян, цчмандатлы сечки даиряляри цзря, щяр шящяр вя райондан 3 нцмайяндя олмагла 27 депутат) вя Республика Шурасындан (бирмандатлы сечки даиряляриндян сечилян 27 депутат) ибарятдир. Назирляр кабиняси – кабинянин ишиня рящбярлийи щяйата кечирян президент тяряфиндян формалашдырылыр. Президент Баш

    назири Дювлят шурасынын разылыьы иля тяйин едир.
         Тябият. Респ.-нын шм. щиссяси зяиф дальавары Кубанбойу маили дцзянлийиндян, ъ. щиссяси Бюйцк Гафгазын даьятяйи (щцнд. 300 м-я qядяр) вя йамаъ (ян щцнд. нюгтяси 3238 м, Чугуш д.) щиссяляриндян ибарятдир. Нефт, газ, мцхтялиф тикинти материаллары вя фосфорит йатаглары, щямчинин Масеста типли мцалиъяви минерал су булаглары вар. Иглими мцлайим континентал, исти вя рцтубятлидир. Орта темп-р йанварда –2,4˚Ъ, ийулда 22,2˚Ъ- дир. Иллик йаьынты тягр. 700 мм. Илин 180 эцнц шахтасыз олур. Чайлары (Лаба, Белайа, Чохрак, шиш, Псекупс вя с.) Кубан чайы щювзясиня аиддир. Кубан чайында ахыны низамламаг мягсядиля Краснодар, Тшик, Шапсуг вя Октйабр су анбарлары йарадылмышдыр. Бязи чайларын ашаьы ахынлары ъийилликлярдир. Респ. яразисинин хейли щиссясини гараторпаглар тяшкил едир; шабалыды вя даь-мешя торпаглары да вар. Даьятяйи сащяляр сянайе ящямиййятли енлийарпаглы мешяликлярдир (яразинин тягр. 40%-и); палыд, фыстыг, вяляс, аьъагайын, эюйрцш, шам, йабаны мейвя аьаълары вя с. битир. Йухары галхдыгъа бунлар аь шам, шам вя кцкнар аьаъларындан ибарят ийняйарпаглы мешялярля явяз олунур. Йцксяк даьлыгда субалп чямянляридир. Щейванлары: гонур айы, вашаг, габан, ъцйцр, тцлкц, сафсар, довшан, эямириъиляр вя с. Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмиш Гафгаз горуьунун даьлыг щиссяси А.Р. яразисиндядир.
          Ящали. Ящалинин цмуми сайы 447,0 миндир (2002). А.-да 80-дян чох миллят йашайыр. Адыэеляр 108,1 мин (2002), руслар (64,5%), украйналылар (2%), кцрдляр (0,9%), татарлар (0,6%) вя с. тяшкил едирляр. Шящяр ящалиси 53,7%-дир, орта сыхлыг 1 км2-дя 58,5 няфярдир. Диндарлары мцсялман вя христиандыр.
          Тарихи мялумат. А. яразисиндя илк инсан изляри Еркян Палеолит дюврцня аиддир. Е.я.1-ъи миниллийин орталарына аид йазылы абидялярдя адыгларын яъдадлары меотлар, синдляр, керкетляр вя с. адларла мялумдур. Щунларын ардынъа 4–9 ясрлярдя Шимали Гафгаз аварларын, Бизансын, булгарларын вя хязярлярин щцъумларына мяруз галмышды. 6 ясрин сонларындан 630 илядяк А. Эюйтцрк хаганлыьынын нязаряти алтында олмушдур. А. Днепрбойу славйанлар, Гафгаз халглары вя Йахын Шярг юлкяляри иля тиъарят апарырды. 13 ясрин 2-ъи йарысындан 15 ясрин 1-ъи йарысынадяк Гара дяниз сащилляриндя йерляшян Эенуйа шящяр-колонийалары А.-нын тарихи-мядяни инкишафында вя тиъарятиндя мцщцм ролу олмушдур. Ясасян чюряк, мейвя, кцрц, мис, мум, хяз вя гул ихраъ олунур, дуз, парча, силащ вя бязяк яшйалары идхал едилирди. 13 ясрдя А. Гызыл Ордайа табе олду. 16–18 ясрлярдя Османлы империйасы вя Крым ханлыьынын А. иля мцщарибяляри нятиъясиндя бурада ислам дини йайылмаьа башламышды. 16 ясрдя А. Русийанын щимайясиня сыьынды. 19 ясрин 60-ъы илляриндя адыэелярин кцтляви сурятдя Османлы империйасына кючцрцлмяси нятиъясиндя А.- да онларын анъаг 5% галды. 1888 ил мартын 21-дя ЫЫЫ Александр Кубан вя Терск вил.-ляри вя Черноморск губернийасында идарячилийин тясиси
    щаггында йени ясаснамя имзалады. 

    Бюйцк Гафгаз даьларында шялаля.


    Ясаснамяйя эюря, инзибати-ярази ващидляриндя мцлки идаряляр ляьв едиляряк щярби-казак идарячилийи йарадылды. 1918 илин йанварында А.-да Совет щакимиййяти гурулду. Щямин илин майында Кубан-Гара дяниз Совет респ.-сына дахил олду. 1918 илин пайызында аьгвардийачылар Кубан вя А.-ны яля кечирдиляр. 1920 илин мартында А.-да Совет щакимиййяти бярпа олунду. 1922 ил 27 ийулда Чяркяз (Адыэе) МВ йарадылды. 1922 ил августун 24-дян Адыэе (Чяркяз) МВ, 1928 ил августун 13-дян ися Адыэе МВ адландырылды. 1923–24 иллярдя Ъянуб-Шярг вил., 1924–34 иллярдя Шимали Гафгаз юлкяси, 1934–37 иллярдя Азов–Гара дяниз юлкяси, 1937–91 иллярдя ися РФ-нин Краснодар дийарына дахил иди. Вилайятин мяркязи яввялъя Краснодар, 1936 илдян ися Майкопдур. 1991 ил ийунун 28-дя А.-нын дювлят мцстягиллийи щагда бяйанат гябул едилди. РСФСР-ин 1991 ил 3 ийул ганунуна ясасян РСФСР тяркибиндя Адыэе ССР йарадылды. 1992 ил мартын 24-дя мцасир ады гябул едилди.
         Тясяррцфат. А. РФ-нин Шимали Гафгаз игтисади р-ну тяркибиндядир. Сянайе мящсулларынын щяъми дяйяриня эюря к.т. мящсулларынын щяъмини 1,2 дяфя цстяляйир. А. РФ-нин субйектляри арасында цзцм шяра- бы (6-ъы йер), емаллыг аьаъ-одунъаг (7-ъи йер), картон (9-ъу йер), шякяр тозу (15-ъи йер), тярявяз ширяляри вя мейвя-тярявяз консерви истещсалында сечилир. Респ.-нын цмуми мящсулунда тиъарят вя коммерсийа фяалиййяти 14,5%, к.т. 14,1%, сянайе 13,5%, тикинти 9,6%, няглиййат 2,7% пайа маликдир (2002). Игтисади ъящятдян фяал ящалинин (200 мин няфяр) 16,9%-и сянайе сащяляриндя, 20,3%-и к.т.-да чалышыр. Ишсизлик сявиййяси 13,5% – РФ цзря орта сявиййядян 1,7 дяфя йцксяк, айда адамбашына дцшян пул эялири ися 45% аздыр. А.- нин енержи ещтийатлары тялябатынын 50%-дян азыны тямин едир. Бцтцн сянайеси, демяк олар ки, Майкопда ъямляшмишдир. Йейинти, тахта-шалбан, аьаъ емалы вя селлцлоз-каьыз, машынгайырма вя метал емалы, тикинти материаллары сянайеси апарыъы сащялярдир. Респ.-йа эятирилян мящсуллар ичярисиндя гяннады истещсалы цчцн хаммал, макарон вя тцтцн мямулатлары, эцбря вя зящярли кимйяви маддяляр ясас йер тутур. А-нын к.т.-нда биткичилик мящсуллары цстцнлцк тяшкил едир. К.т. торпагларынын 80%-и (3,3 мин км2-дян чох) шумланыр (йарыдан чохунда дянли биткиляр). Тахыл (332,7 мин т), техники (рапс, эцнябахан, шякяр чуьундуру, тцтцн) вя йемлик биткиляр йетишдирилир; цзцмчцлцк,мейвячилик инкишаф етмишдир. Отлаг щейвандарлыьы (63,4 мин баш ирибуйнузлу гарамал) ят-сцд йюнцмлцдцр; донуз (36,2 мин баш) гойун вя кечи (22,2 мин баш), ат, гуш сахланылыр; щямчинин арычылыг инкишаф етдирилир. К.т. мящсуллары истещсалы: сцд 102,4 мин т, кясилмиш мал-гара вя гуш яти 15,1 мин т, йумурта 50,6 млн. ядяд (2002). Бяркюртцклц автомобил йолларынын уз. 1,5 мин км, яразисиндяки д.й.-нун уз. 148 км-дир. Майкоп д.й. маэистраллары говшаьыдыр. Майкоп–Уст- Лабинск, Майкоп–Туапсе, Майкоп– Армавир газ кямярляри; Майкопда аеропорт фяалиййят эюстярир.
          Сящиййя. А.-дя 250-йя гядяр тибб мцяссисяси (о ъцмлядян 4663 чарпайысы олан 21 хястяхана), 1600-дян артыг щяким, 4600-я йахын орта тибб ишчиси олмушдур (2002). 2001 илдя цмуми хястялянмя эюстяриъиси ящалинин щяр 1000 няфяриня эюря 962,1 олмушдур (тяняффцс органлары хястяликляри 15,7%, ган дювраны хястяликляри13,5%, эюз хястяликляри 8,6%). Юлцмцн ясас сябябляри – ган дювраны системи хястяликляри (62,3%), травмалар, бядбяхт щадисяляр вя зящярлянмяляр (11,7%), шишлярдир (11,5%) (2002). 2001 илдя сящиййяйя гойулан хяръ 128 млн. 700 мин рубл тяшкил етмишдир.
          Ядябиййат. Адыэелярин халг поезийасы (нарт дастанлары, гящряманлыг, ямяк вя мярасим няьмяляри) зянэиндир. 19 ясрин орталарында А. дилиндя маарифляндирмя сяъиййяли мятнляр мейдана эялмишдир (Ш.Б.Ногмов, Умар Берсей, П.Тамбийев). Адыэе дилиндя профессионал ядябиййат 1920-ъи иллярдя мейдана эялмишдир. Баниси халг шаири С.А.Теучеж (1855–1940) олмушдур. Шаирлярдян Я.Хатков (1901–37), Щ.Андрухайев (1921–41), М.Паранук (1912–70), йазычылардан Т.М.Керашев (1902–88), Д.Костанов (д.1912), Я.Йевтых (д.1915), Й.Тлцстен (д.1913) вя б. Адыэе ядябиййатынын эюркямли нцмайяндяляриндяндир. 20 ясрин 2-ъи йарысындан ядябиййатшцнаслыг (А.Схалйахо, К.Г.Шаззо, У.М.Панеш, Т.Н.Чамоков вя б.) инкишаф етмишдир.
            Тясвири сянят вя мемарлыг. Чохлу долменляр, Майкоп курганындан тапылмыш гызыл вя эцмцш габлар, вя с. Тунъ дюврцня (е.я. 4 ясрин сону) шамил едилир. Курганлардан вя йашайыш йерляриндян тапылмыш мяишят яшйалары е.я. 4–3 миниллийя, скиф–меот зярэярлик мямулатлары (щейвани цслубда) ися 7–5 ясрляря аиддир. Гызылы тикмяляр, кечя халчалар, даш, аьаъ цзяриндя бядии ойма гядимдян эениш йайылмышдыр. 20 ясрдя профессионал тясвири сянят (К.К.Сидашенко, И.В.Соколов, В.М.Мехеда), 70-ъи иллярдян ися графика нювц (Й.Г.Кириченко, Ф.Н.Петуваш, Т.М. Кат, М.Г.Тугуз) инкишаф етмишдир. Майкопда чохмяртябяли евляр вя иътимаи биналар, кинотеатрлар тикилмиш, “Достлуг” монументи (тунъ, 1968, щейкялтярашлар М.Г. вя О.М.Манизер) вя с. гойулмушдур.
           Мусиги. Фолклордан гайнагланан илк профессионал мусиги нцмуняляри 19 ясрдя йаранмыш вя йазыйа (А.А.Алйабйев, М.А.Балакирев, С.И.Танейев) алынмышдыр. Ясас йери мцхтялиф характерли вя мязмунлу мащнылар, рягс мусигиси тутур. Камыл (няфяс аляти), шичепшин (каманлы алят), пхачич (зярб аляти) ясас мусиги алятляридир. 19 ясрдян гармон эениш йайылмышдыр. Профессионал мусиги 20 ясрдя тяшяккцл тапмышдыр. Бястякарлар: У.Тхабисимов, А.Нехай, А.Готов, М.Хуров, К.Туко вя б. Майкопда республика филармонийасы (1971 илдя йарадылмышдыр), филармонийанын симфоник оркестри (1993), Дювлят рус халг чальы алятляри оркестри (1993), Майкоп бялядиййя няфясли оркестри (1976), Адиэе Бястякарлар Иттифагы (1992) фяалиййят эюстярир. “Шималы Гафгаз мусиги бащары”, “Гафгаза сцлщ” (Майкоп); Адыэе мусигиси фестиваллары (2000, 2003, Майкоп) кечирилир.
           Театр. А. театр сяняти 20 ясрин яввялиндя тяшяккцл тапмышдыр. 1933 илдя Краснодарда А. театр техникумунун ачылышы иля пешякар театрын тямяли гойулмушдур. 1936 илдя Дювлят Театр Сяняти Ин-тунда илк Адыэе Студийасы (Л.М. Леонидов вя М. М. Тархановун рящбярлийи иля) ачылмышдыр. 1936 илдя Майкопда рус драм театры, 1937 илдя Адыэе театры тяшкил едилмишдир. 1941 илдя щяр ики труппа А.С. Пушкин ад. вилайят драм театрында бирляшдирилмишдир. Театр бир ил фяалиййят эюстярди: рус труппасы (1943), Адыэе труппасы (1957) йенидян фяалиййятя башламышдыр.           2000 илдя ики мцстягил коллектив йаранды: Адыэе Драм Театры, вя А.С. Пушкин ад. Рус Драм Театры. Мцщарибядян сонракы иллярдя А. театрынын тяшяккцл тапмасында реж. М.С.Ахедъаковун бюйцк ролу олмушдур. Майкопда “Налмес” (1936) вя Дювлят академик рягс ансамбллары фяалиййят эюстярир.
           Туризм вя рекреасийа. “Гафгаз” даь санаторийасы, 1600 м йцксякликдя йерляшян даь-хизяк, делтапланер вя с. йарышларынын кечирилдийи “Лаго-Наки” турист базасы; Бюйцк Азиш вя Эюл маьаралары, Хаъох канйону вя Гранит дяряси ясас туризм обйектляридир.
          Тящсил вя мядяни-маариф мцяссисяляри. 124 мяктябягядяр тящсил мцяссисяси (12,7 мин ушаг), 188 цмумтящсил мяктяби, о ъцмлядян 39 ибтидаи мяктяб (68,2 мин-дян чох шаэирд); зяиф инкишаф етмиш ушаглар цчцн 112 синиф вар (2004). 8 ахшам мяктябиндя 2 миня гядяр шаэирд охуйур. Мяктябдянкянар тящсил мцяссисяляриня (8 ушаг йарадыъылыг вя естетик тярбийя мяркязи, 2 техники йарадыъылыг мяркязи, 3 ушаг-эянъляр туризм мяркязи, еколожи тярбийя мяркязи, 10 ушаг-эянъляр идман мяркязи (9 мин ушаг; мяктябйашлы ушагларын 13,9%-и) ъялб едилмишдир. 12 ибтидаи пешя тящсили (14 миндян чох шаэирд), 6 орта пешя тящсили мцяссисяси, Республика Ихтисасартырма Ин-ту, 2 али мяктяб: Адыэе Дювлят Ун-ти (1993 илдя Педагожи Ин-тун базасында йарадылмышдыр; 6,7 мин тялябя) вя Майкоп Дювлят Технолоэийа Ун-ти (1993), Майкоп инъясянят мяктяби, РФ-нин дювлят али мяктябляринин 6 филиалы, 159 клуб-мцяссися, 150 кцтляви китабхана, 28 музей, щямчинин Милли Мядяниййят Мяркязи фяалиййят эюстярир.
            Кцтляви информасийа васитяляри. Респ.-да 20-дян артыг гязет чыхыр. “Адыге Мак” (“Адыэенин сяси”) ири гязетдир. Дювлят телерадио верилишляри програмлары адыэе вя рус дилляриндя йайымланыр. Майкопда ики бялядиййя телевизийасы фяалиййят эюстярир.

    ADIGE RESPUBLİKASI, A d ı g e y a

    АДЫЭÉ РЕСПУБЛИКАСЫ, Адыэейа – РФ-нин Краснодар дийары яразисиндя республика. Шимали Гафгазда, Кубан вя Лаба чайларынын сол сащилляриндядир. Ъянуб федерал даирясиня дахилдир. Сащ. 7,6 мин км2. 7 р-ну, 2 шящяри (Майкоп вя Адыэейск), 5 шящяр типли гяс. вар. Пайтахты Майкоп ш.-дир.
        Дювлят гурулушу. Дювлят щакимиййяти органлары системи Адыэе Республикасынын Конститусийасы (1995) иля мцяййянляшир. Дювлят щакимиййятини республиканын президенти, республиканын Дювлят шурасы (Хасе) – парламенти, щюкцмяти (Назирляр кабиняси) вя республика Конститусийасына уйьун олараг формалашан диэяр дювлят щакимиййят органлары щяйата кечирир. Дювлятин вя иъраедиъи щакимиййятин башчысы – А.-ин али вязифяли шяхси олан президентдир; она РФ Президентинин тягдиматына ясасян Дювлят шурасы сялащиййят верир. Дювлят шурасы – республиканын али ганунвериъи (тямсиледиъи) органыдыр вя ящали тяряфиндян 5 ил мцддятиня сечилир. О, ики палатадан – нцмайяндяляр шурасындан
    (республиканын инзибати-ярази ващидляринин марагларыны тямсил едян, цчмандатлы сечки даиряляри цзря, щяр шящяр вя райондан 3 нцмайяндя олмагла 27 депутат) вя Республика Шурасындан (бирмандатлы сечки даиряляриндян сечилян 27 депутат) ибарятдир. Назирляр кабиняси – кабинянин ишиня рящбярлийи щяйата кечирян президент тяряфиндян формалашдырылыр. Президент Баш

    назири Дювлят шурасынын разылыьы иля тяйин едир.
         Тябият. Респ.-нын шм. щиссяси зяиф дальавары Кубанбойу маили дцзянлийиндян, ъ. щиссяси Бюйцк Гафгазын даьятяйи (щцнд. 300 м-я qядяр) вя йамаъ (ян щцнд. нюгтяси 3238 м, Чугуш д.) щиссяляриндян ибарятдир. Нефт, газ, мцхтялиф тикинти материаллары вя фосфорит йатаглары, щямчинин Масеста типли мцалиъяви минерал су булаглары вар. Иглими мцлайим континентал, исти вя рцтубятлидир. Орта темп-р йанварда –2,4˚Ъ, ийулда 22,2˚Ъ- дир. Иллик йаьынты тягр. 700 мм. Илин 180 эцнц шахтасыз олур. Чайлары (Лаба, Белайа, Чохрак, шиш, Псекупс вя с.) Кубан чайы щювзясиня аиддир. Кубан чайында ахыны низамламаг мягсядиля Краснодар, Тшик, Шапсуг вя Октйабр су анбарлары йарадылмышдыр. Бязи чайларын ашаьы ахынлары ъийилликлярдир. Респ. яразисинин хейли щиссясини гараторпаглар тяшкил едир; шабалыды вя даь-мешя торпаглары да вар. Даьятяйи сащяляр сянайе ящямиййятли енлийарпаглы мешяликлярдир (яразинин тягр. 40%-и); палыд, фыстыг, вяляс, аьъагайын, эюйрцш, шам, йабаны мейвя аьаълары вя с. битир. Йухары галхдыгъа бунлар аь шам, шам вя кцкнар аьаъларындан ибарят ийняйарпаглы мешялярля явяз олунур. Йцксяк даьлыгда субалп чямянляридир. Щейванлары: гонур айы, вашаг, габан, ъцйцр, тцлкц, сафсар, довшан, эямириъиляр вя с. Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмиш Гафгаз горуьунун даьлыг щиссяси А.Р. яразисиндядир.
          Ящали. Ящалинин цмуми сайы 447,0 миндир (2002). А.-да 80-дян чох миллят йашайыр. Адыэеляр 108,1 мин (2002), руслар (64,5%), украйналылар (2%), кцрдляр (0,9%), татарлар (0,6%) вя с. тяшкил едирляр. Шящяр ящалиси 53,7%-дир, орта сыхлыг 1 км2-дя 58,5 няфярдир. Диндарлары мцсялман вя христиандыр.
          Тарихи мялумат. А. яразисиндя илк инсан изляри Еркян Палеолит дюврцня аиддир. Е.я.1-ъи миниллийин орталарына аид йазылы абидялярдя адыгларын яъдадлары меотлар, синдляр, керкетляр вя с. адларла мялумдур. Щунларын ардынъа 4–9 ясрлярдя Шимали Гафгаз аварларын, Бизансын, булгарларын вя хязярлярин щцъумларына мяруз галмышды. 6 ясрин сонларындан 630 илядяк А. Эюйтцрк хаганлыьынын нязаряти алтында олмушдур. А. Днепрбойу славйанлар, Гафгаз халглары вя Йахын Шярг юлкяляри иля тиъарят апарырды. 13 ясрин 2-ъи йарысындан 15 ясрин 1-ъи йарысынадяк Гара дяниз сащилляриндя йерляшян Эенуйа шящяр-колонийалары А.-нын тарихи-мядяни инкишафында вя тиъарятиндя мцщцм ролу олмушдур. Ясасян чюряк, мейвя, кцрц, мис, мум, хяз вя гул ихраъ олунур, дуз, парча, силащ вя бязяк яшйалары идхал едилирди. 13 ясрдя А. Гызыл Ордайа табе олду. 16–18 ясрлярдя Османлы империйасы вя Крым ханлыьынын А. иля мцщарибяляри нятиъясиндя бурада ислам дини йайылмаьа башламышды. 16 ясрдя А. Русийанын щимайясиня сыьынды. 19 ясрин 60-ъы илляриндя адыэелярин кцтляви сурятдя Османлы империйасына кючцрцлмяси нятиъясиндя А.- да онларын анъаг 5% галды. 1888 ил мартын 21-дя ЫЫЫ Александр Кубан вя Терск вил.-ляри вя Черноморск губернийасында идарячилийин тясиси
    щаггында йени ясаснамя имзалады. 

    Бюйцк Гафгаз даьларында шялаля.


    Ясаснамяйя эюря, инзибати-ярази ващидляриндя мцлки идаряляр ляьв едиляряк щярби-казак идарячилийи йарадылды. 1918 илин йанварында А.-да Совет щакимиййяти гурулду. Щямин илин майында Кубан-Гара дяниз Совет респ.-сына дахил олду. 1918 илин пайызында аьгвардийачылар Кубан вя А.-ны яля кечирдиляр. 1920 илин мартында А.-да Совет щакимиййяти бярпа олунду. 1922 ил 27 ийулда Чяркяз (Адыэе) МВ йарадылды. 1922 ил августун 24-дян Адыэе (Чяркяз) МВ, 1928 ил августун 13-дян ися Адыэе МВ адландырылды. 1923–24 иллярдя Ъянуб-Шярг вил., 1924–34 иллярдя Шимали Гафгаз юлкяси, 1934–37 иллярдя Азов–Гара дяниз юлкяси, 1937–91 иллярдя ися РФ-нин Краснодар дийарына дахил иди. Вилайятин мяркязи яввялъя Краснодар, 1936 илдян ися Майкопдур. 1991 ил ийунун 28-дя А.-нын дювлят мцстягиллийи щагда бяйанат гябул едилди. РСФСР-ин 1991 ил 3 ийул ганунуна ясасян РСФСР тяркибиндя Адыэе ССР йарадылды. 1992 ил мартын 24-дя мцасир ады гябул едилди.
         Тясяррцфат. А. РФ-нин Шимали Гафгаз игтисади р-ну тяркибиндядир. Сянайе мящсулларынын щяъми дяйяриня эюря к.т. мящсулларынын щяъмини 1,2 дяфя цстяляйир. А. РФ-нин субйектляри арасында цзцм шяра- бы (6-ъы йер), емаллыг аьаъ-одунъаг (7-ъи йер), картон (9-ъу йер), шякяр тозу (15-ъи йер), тярявяз ширяляри вя мейвя-тярявяз консерви истещсалында сечилир. Респ.-нын цмуми мящсулунда тиъарят вя коммерсийа фяалиййяти 14,5%, к.т. 14,1%, сянайе 13,5%, тикинти 9,6%, няглиййат 2,7% пайа маликдир (2002). Игтисади ъящятдян фяал ящалинин (200 мин няфяр) 16,9%-и сянайе сащяляриндя, 20,3%-и к.т.-да чалышыр. Ишсизлик сявиййяси 13,5% – РФ цзря орта сявиййядян 1,7 дяфя йцксяк, айда адамбашына дцшян пул эялири ися 45% аздыр. А.- нин енержи ещтийатлары тялябатынын 50%-дян азыны тямин едир. Бцтцн сянайеси, демяк олар ки, Майкопда ъямляшмишдир. Йейинти, тахта-шалбан, аьаъ емалы вя селлцлоз-каьыз, машынгайырма вя метал емалы, тикинти материаллары сянайеси апарыъы сащялярдир. Респ.-йа эятирилян мящсуллар ичярисиндя гяннады истещсалы цчцн хаммал, макарон вя тцтцн мямулатлары, эцбря вя зящярли кимйяви маддяляр ясас йер тутур. А-нын к.т.-нда биткичилик мящсуллары цстцнлцк тяшкил едир. К.т. торпагларынын 80%-и (3,3 мин км2-дян чох) шумланыр (йарыдан чохунда дянли биткиляр). Тахыл (332,7 мин т), техники (рапс, эцнябахан, шякяр чуьундуру, тцтцн) вя йемлик биткиляр йетишдирилир; цзцмчцлцк,мейвячилик инкишаф етмишдир. Отлаг щейвандарлыьы (63,4 мин баш ирибуйнузлу гарамал) ят-сцд йюнцмлцдцр; донуз (36,2 мин баш) гойун вя кечи (22,2 мин баш), ат, гуш сахланылыр; щямчинин арычылыг инкишаф етдирилир. К.т. мящсуллары истещсалы: сцд 102,4 мин т, кясилмиш мал-гара вя гуш яти 15,1 мин т, йумурта 50,6 млн. ядяд (2002). Бяркюртцклц автомобил йолларынын уз. 1,5 мин км, яразисиндяки д.й.-нун уз. 148 км-дир. Майкоп д.й. маэистраллары говшаьыдыр. Майкоп–Уст- Лабинск, Майкоп–Туапсе, Майкоп– Армавир газ кямярляри; Майкопда аеропорт фяалиййят эюстярир.
          Сящиййя. А.-дя 250-йя гядяр тибб мцяссисяси (о ъцмлядян 4663 чарпайысы олан 21 хястяхана), 1600-дян артыг щяким, 4600-я йахын орта тибб ишчиси олмушдур (2002). 2001 илдя цмуми хястялянмя эюстяриъиси ящалинин щяр 1000 няфяриня эюря 962,1 олмушдур (тяняффцс органлары хястяликляри 15,7%, ган дювраны хястяликляри13,5%, эюз хястяликляри 8,6%). Юлцмцн ясас сябябляри – ган дювраны системи хястяликляри (62,3%), травмалар, бядбяхт щадисяляр вя зящярлянмяляр (11,7%), шишлярдир (11,5%) (2002). 2001 илдя сящиййяйя гойулан хяръ 128 млн. 700 мин рубл тяшкил етмишдир.
          Ядябиййат. Адыэелярин халг поезийасы (нарт дастанлары, гящряманлыг, ямяк вя мярасим няьмяляри) зянэиндир. 19 ясрин орталарында А. дилиндя маарифляндирмя сяъиййяли мятнляр мейдана эялмишдир (Ш.Б.Ногмов, Умар Берсей, П.Тамбийев). Адыэе дилиндя профессионал ядябиййат 1920-ъи иллярдя мейдана эялмишдир. Баниси халг шаири С.А.Теучеж (1855–1940) олмушдур. Шаирлярдян Я.Хатков (1901–37), Щ.Андрухайев (1921–41), М.Паранук (1912–70), йазычылардан Т.М.Керашев (1902–88), Д.Костанов (д.1912), Я.Йевтых (д.1915), Й.Тлцстен (д.1913) вя б. Адыэе ядябиййатынын эюркямли нцмайяндяляриндяндир. 20 ясрин 2-ъи йарысындан ядябиййатшцнаслыг (А.Схалйахо, К.Г.Шаззо, У.М.Панеш, Т.Н.Чамоков вя б.) инкишаф етмишдир.
            Тясвири сянят вя мемарлыг. Чохлу долменляр, Майкоп курганындан тапылмыш гызыл вя эцмцш габлар, вя с. Тунъ дюврцня (е.я. 4 ясрин сону) шамил едилир. Курганлардан вя йашайыш йерляриндян тапылмыш мяишят яшйалары е.я. 4–3 миниллийя, скиф–меот зярэярлик мямулатлары (щейвани цслубда) ися 7–5 ясрляря аиддир. Гызылы тикмяляр, кечя халчалар, даш, аьаъ цзяриндя бядии ойма гядимдян эениш йайылмышдыр. 20 ясрдя профессионал тясвири сянят (К.К.Сидашенко, И.В.Соколов, В.М.Мехеда), 70-ъи иллярдян ися графика нювц (Й.Г.Кириченко, Ф.Н.Петуваш, Т.М. Кат, М.Г.Тугуз) инкишаф етмишдир. Майкопда чохмяртябяли евляр вя иътимаи биналар, кинотеатрлар тикилмиш, “Достлуг” монументи (тунъ, 1968, щейкялтярашлар М.Г. вя О.М.Манизер) вя с. гойулмушдур.
           Мусиги. Фолклордан гайнагланан илк профессионал мусиги нцмуняляри 19 ясрдя йаранмыш вя йазыйа (А.А.Алйабйев, М.А.Балакирев, С.И.Танейев) алынмышдыр. Ясас йери мцхтялиф характерли вя мязмунлу мащнылар, рягс мусигиси тутур. Камыл (няфяс аляти), шичепшин (каманлы алят), пхачич (зярб аляти) ясас мусиги алятляридир. 19 ясрдян гармон эениш йайылмышдыр. Профессионал мусиги 20 ясрдя тяшяккцл тапмышдыр. Бястякарлар: У.Тхабисимов, А.Нехай, А.Готов, М.Хуров, К.Туко вя б. Майкопда республика филармонийасы (1971 илдя йарадылмышдыр), филармонийанын симфоник оркестри (1993), Дювлят рус халг чальы алятляри оркестри (1993), Майкоп бялядиййя няфясли оркестри (1976), Адиэе Бястякарлар Иттифагы (1992) фяалиййят эюстярир. “Шималы Гафгаз мусиги бащары”, “Гафгаза сцлщ” (Майкоп); Адыэе мусигиси фестиваллары (2000, 2003, Майкоп) кечирилир.
           Театр. А. театр сяняти 20 ясрин яввялиндя тяшяккцл тапмышдыр. 1933 илдя Краснодарда А. театр техникумунун ачылышы иля пешякар театрын тямяли гойулмушдур. 1936 илдя Дювлят Театр Сяняти Ин-тунда илк Адыэе Студийасы (Л.М. Леонидов вя М. М. Тархановун рящбярлийи иля) ачылмышдыр. 1936 илдя Майкопда рус драм театры, 1937 илдя Адыэе театры тяшкил едилмишдир. 1941 илдя щяр ики труппа А.С. Пушкин ад. вилайят драм театрында бирляшдирилмишдир. Театр бир ил фяалиййят эюстярди: рус труппасы (1943), Адыэе труппасы (1957) йенидян фяалиййятя башламышдыр.           2000 илдя ики мцстягил коллектив йаранды: Адыэе Драм Театры, вя А.С. Пушкин ад. Рус Драм Театры. Мцщарибядян сонракы иллярдя А. театрынын тяшяккцл тапмасында реж. М.С.Ахедъаковун бюйцк ролу олмушдур. Майкопда “Налмес” (1936) вя Дювлят академик рягс ансамбллары фяалиййят эюстярир.
           Туризм вя рекреасийа. “Гафгаз” даь санаторийасы, 1600 м йцксякликдя йерляшян даь-хизяк, делтапланер вя с. йарышларынын кечирилдийи “Лаго-Наки” турист базасы; Бюйцк Азиш вя Эюл маьаралары, Хаъох канйону вя Гранит дяряси ясас туризм обйектляридир.
          Тящсил вя мядяни-маариф мцяссисяляри. 124 мяктябягядяр тящсил мцяссисяси (12,7 мин ушаг), 188 цмумтящсил мяктяби, о ъцмлядян 39 ибтидаи мяктяб (68,2 мин-дян чох шаэирд); зяиф инкишаф етмиш ушаглар цчцн 112 синиф вар (2004). 8 ахшам мяктябиндя 2 миня гядяр шаэирд охуйур. Мяктябдянкянар тящсил мцяссисяляриня (8 ушаг йарадыъылыг вя естетик тярбийя мяркязи, 2 техники йарадыъылыг мяркязи, 3 ушаг-эянъляр туризм мяркязи, еколожи тярбийя мяркязи, 10 ушаг-эянъляр идман мяркязи (9 мин ушаг; мяктябйашлы ушагларын 13,9%-и) ъялб едилмишдир. 12 ибтидаи пешя тящсили (14 миндян чох шаэирд), 6 орта пешя тящсили мцяссисяси, Республика Ихтисасартырма Ин-ту, 2 али мяктяб: Адыэе Дювлят Ун-ти (1993 илдя Педагожи Ин-тун базасында йарадылмышдыр; 6,7 мин тялябя) вя Майкоп Дювлят Технолоэийа Ун-ти (1993), Майкоп инъясянят мяктяби, РФ-нин дювлят али мяктябляринин 6 филиалы, 159 клуб-мцяссися, 150 кцтляви китабхана, 28 музей, щямчинин Милли Мядяниййят Мяркязи фяалиййят эюстярир.
            Кцтляви информасийа васитяляри. Респ.-да 20-дян артыг гязет чыхыр. “Адыге Мак” (“Адыэенин сяси”) ири гязетдир. Дювлят телерадио верилишляри програмлары адыэе вя рус дилляриндя йайымланыр. Майкопда ики бялядиййя телевизийасы фяалиййят эюстярир.