Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
III CİLD (BABİNGER - BAXŞƏLİYEV)
    BALKARLAR

    БАЛКАРЛАР (малкарлыла р; юзлярини таулулу – даьлылар адландырырлар) – Кабар-да-Балкар Респ.-нда (РФ) йаша- йан тцрк халгы. Цмуми сайлары тягр. 120 мин няфярдир, о ъцмлядян Кабарда-Балкарда 104,9 мин няфяр (2002). Щямчинин Газахыстанда (тягр. 6 мин няфяр) вя Гырьызыстанда (тягр. 2 мин няфяр) йашайырлар. Тцркийя, Сурийа, Иорданийа, Мисир вя АБШ-да йашайанлар Балкарийанын гядим ящалисинин бир щиссяси кими юзлярини гарачайлылар адландырырлар. Гарачай-балкар дилиндя данышырлар, рус дили дя йайылмышдыр. Диндарлары мцсялмандыр. Гарачайлыларла ващид етник кюкляри вя мядяниййятляри вар. Б.-ын тяркибиня гафгаздилли, ирандилли вя тцркдилли (гядим булгар-хязярляр, щямчинин гыпчаг-куманлар дахил олмагла) ящали гатылмышдыр. Бу яразилярдя 10–14 ясрлярдя мювъуд олмуш тцркдилли алан тайфаларыны (аз-кишиляр, хоро-учонлар, гарачалар) Б.-ын вя гарачайлыларын билаваситя сяляфляри щесаб етмяк олар. 1-ъи миниллийин сону –2-ъи миниллийин яввял- ляриндя Балкарийада христианлыг, ислам, гисмян дя иудаизм йайылмышдыр; 17 ясрдя ися гяти шякилдя ислам бяргярар олмушдур. Б.-ын сийаси бирликляри – Баксан (Баксан чайы бойу), Холам вя Безенэи (Черек-Хулам чайы бойу), Балкар (Черек-Балкар чайы бойу), Чеэем (Чеэем чайы бойу) ъамаатлыглары мювъуд олмушдур. Силк бюлэцсц инкишаф етмишдир, ъамаатлыьын али тябягясини кнйазлар (таубийляр, бийляр) вя задяэан-юздянляр (уллу-юздянляр, сарай- ма-юздянляр вя керти-юздянляр) тяшкил едирди. Ъамаатлыьын щяйаты яйанларын га- нун мяъялляси (гарачай ъол-ъоруг, юздян- тюряля, юздянлик), задяэанларын (гарча-намыс, бий-намыс) вя халгын (тау-адят, халг-намыс, йахуд чяркяз-намыс) мяняви-яхлаги гайдаларына ясасланырды.
    1827 илдя Б. рус тябяялийини гябул етмишляр. 1860–70-ъи иллярдя Б.-ын бир щиссяси чар щюкумяти тяряфиндян дцзянлик йерляря (Кюндялян, Хасаут вя б. кяндляря) кючцрцлмцшдцр. 1918 илдя Даьлылар Республикасынын тяркибиндя Гарачай-Балкар даиряси, 1921 илдя Даьлылар МССР тяркибиндя Балкар милли даиряси, 1922 илдя Кабарда- Балкар Мухтар Вилайяти, 1936 илдя Кабарда-Балкар МССР тяшкил олунмушдур (бах Кабарда-Балкар Республикасы). 1944 илдя Б. Орта Асийа вя Газах.-а депортасийа олунмуш, 1957 илдя ися онларын яксяриййяти вятянляриня гайытмышдыр.
    Яняняви мядяниййятляри Гафгаз халглары цчцн сяъиййявидир. Ясас мяшьулиййятляри кючябя малдарлыг вя терраслы якинчилик олмушдур. Овчулуг вя арычылыгла да мяшьул идиляр. Мащуд (ясасян, баксанлылар, чеэемляр вя хуламлыларда) вя кечя (о ъцмлядян киизляр), йапынъы (ясасян, Думала, Булунгу, Йухары Баксан к.-ляриндя), одлу силащ, барыт вя эцлля (чеэемлярдя) истещсалы, щямчинин аьаъ цзяриндя ойма инкишаф етмишдир. 19 ясрядяк сцтунлар цзяриндя аьаъ-торпаг йасты дамы, оъаьы вя баъасы олан йерцстц даш евляр, галалар, сяр- дабяляр (кешене), даш гуту гябирляр (шыйа- кылар), баксанлылар вя чеэемлилярдя ися дивар оъаг-бухарысы вя икийамаълы дамы олан уникал “гарачай евляри”, баксанлыларда яйанлара мяхсус “аьаъ гясрляр” (башы ъабылган арбаз – сащяси 1000 м2-я-дяк олан цстцюртцлц щяйяти вя цмуми диварла ящатя олунмуш бир нечя кяртмя тикили) галмагда иди. Гарачайлылар вя Б. цчцн цмуми олан Чоппа-ойун (илдырым аллащы Чоппа иля баьлы) вя Голлу адлы исламагядярки байрамлар мювъуддур.
    Яняняви эейимляри Шимали Гафгаз халгларынын эейимляриня уйьундур. Киши эейими алт вя цст палтардан, щямчинин папагдан вя айаггабыдан ибарятдир. Цст палтар кюйнякдян (кюнчяк) вя енли шалвардан (шалбар) ибарят олурду. Кюйняк кишдян, читдян, бездян, сатиндян, мащуддан, ипякдян тикилирди. Йун кюйнякляр йайылмышдыр (19 ясрин сонларында онлары йалныз чобанлар эейинирди). Алт эейимин функсийасыны даща чох архалыг (гаптал) дашыйырды. Архалыьын цстцндян эейинилян вя синясиндя вязняляри олан чяркязи (чепкен) цст эейим кими истифадя олунурду. Палтарын цстцндян мцтляг силащ, илк нювбядя хянъяр асылырды. Сойуг вахтларда кцрк (тон) эейинирдиляр. Дяридян, йахуд кечядян тикилмиш мцхтялиф типли айаггабылар йун ъорабла эейинилирди. Баш эейимляри йун, йахуд кечя папаг вя башлыг иди. Папаьы щятта евдя чыхармырдылар. Гадынлар туникайабянзяр кюйняк, енли туман, кичик кафтан, узун дон, йун кцрк эейинир, башларына шал, йайлыг, шярф юртцр, папаг гойур, мцхтялиф бязякляр тахырдылар. Байрам палтарлары эцлябятин вя бафта иля бязядилирди.
    Йемякляри гейри-тцрк Гафгаз халгларынын мятбяхиндян юзцнямяхсус ъящятляриля фярглянир (мяс., ят шорбалары, сохта адланан колбасалар, ъермеляр, гыйма бел-сохта вя с.); кнйаз вя задяэан аиляляриндя 61 компонентдян (хоздархан-хычын, крым- хычын) ибарят олан ири (диаметри 1 м-я- дяк) пироглар биширилирди; йас мярасимляри цчцн ещсан йемякляри лобйадан щазырланыр (ашыра-ъырна, ъырна); пивя (ара-сыра, гарча-сыра, алботай-сыра) щазырланыр; пивянин (ара-сыра, карча-сыра, алботай-сыра) вя щалванын (хурбай-халуа, четен-халуа, ун- халуа, сапран-халуа) бир нечя нювц мялум иди.
    Фолклор. Ев вя тарла ишляри – нещря чалхалама (“Долай”), тохума, тахылдюймя (“Ерирей”) вя б. ямяк мащнылары иля мцшайият олунурду. Тарихи вя гящряманлыг мащнылары горунуб сахланылыр (ов аллащы Апсатын гызы вя овчунун мящяббятиня щяср олунмуш “Бийнюэер” мащнысы; Крым ханларынын йцрцшляриня гаршы мцбаризяйя щяср олунмуш “Карча”, “Ъан- тууган”, “Бек-Болат”, “Гапалау”, “Аче-мез” мащнылары; башга юлкяляря йцрцшляр щаггында “Чюпюлюу” вя “Кайсынла” мащнылары; чар мцстямлякячилийиня гаршы мцбаризяйя щяср олунмуш “Хасаука”, “Хож” мащнылары). Епос (Нарт дастаны), тарихи вя тарихи-гящряманлыг мащныларыны яняняви олараг инструментал мцшайиятля,йахуд мцшайиятсиз солист вя киши хору ифа едир. Нарт дастанынын нясрля олан епизодларынын мцьянни-дастанчынын (жомакчи, жырчы, нарттайчы) симли алятдя юз мцшайияти иля ифаетмя яняняси горунуб сахланылыр; бязи нарт мащнылары флейтанын, йахуд шах-шахын мцшайияти иля бирсясли ифа олунур. Мящяббят мащнылары да (“Каншау-бий”, “Актамак”, “Кемисхан”, “Айъайак” вя б.) эениш йайылмышдыр. Йайла чалынан гопуз (ъайа гопуз, йа гыл гопуз), бармагла чалынан саз, 12 симли арфа (кынгыр гопуз), флейталар (сыбызгы, нунну), гамыш дилчякли гопуз (шоппар гопуз), шах-шах (чоппа-харсы), дяф (дцнэцрчяк), тябил (даурбаз) вя с. яняняви мусиги алятляри, ясасян, руслардан эютцрцлмцш гармон вя аккордеонла сыхышдырылыб арадан чыхмышдыр. Рягсляри: абезек (абезех; 3 щиссядян ибарятдир – абезехин юзц, тцз тепсеу вя истеме); мярасим рягсляри – чоппага-барыу- мек (йаллыйаохшар), капатейна, тепена, кымсага-барыумек (гоша вя йаллыйаохшар рягс елементлярини бирляшдирян); соло киши рягси (исламей). Рягсляр инструментал мусиги иля мцшайият олунур.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BABİNGER – BAXŞƏLİYEV
    BALKARLAR

    БАЛКАРЛАР (малкарлыла р; юзлярини таулулу – даьлылар адландырырлар) – Кабар-да-Балкар Респ.-нда (РФ) йаша- йан тцрк халгы. Цмуми сайлары тягр. 120 мин няфярдир, о ъцмлядян Кабарда-Балкарда 104,9 мин няфяр (2002). Щямчинин Газахыстанда (тягр. 6 мин няфяр) вя Гырьызыстанда (тягр. 2 мин няфяр) йашайырлар. Тцркийя, Сурийа, Иорданийа, Мисир вя АБШ-да йашайанлар Балкарийанын гядим ящалисинин бир щиссяси кими юзлярини гарачайлылар адландырырлар. Гарачай-балкар дилиндя данышырлар, рус дили дя йайылмышдыр. Диндарлары мцсялмандыр. Гарачайлыларла ващид етник кюкляри вя мядяниййятляри вар. Б.-ын тяркибиня гафгаздилли, ирандилли вя тцркдилли (гядим булгар-хязярляр, щямчинин гыпчаг-куманлар дахил олмагла) ящали гатылмышдыр. Бу яразилярдя 10–14 ясрлярдя мювъуд олмуш тцркдилли алан тайфаларыны (аз-кишиляр, хоро-учонлар, гарачалар) Б.-ын вя гарачайлыларын билаваситя сяляфляри щесаб етмяк олар. 1-ъи миниллийин сону –2-ъи миниллийин яввял- ляриндя Балкарийада христианлыг, ислам, гисмян дя иудаизм йайылмышдыр; 17 ясрдя ися гяти шякилдя ислам бяргярар олмушдур. Б.-ын сийаси бирликляри – Баксан (Баксан чайы бойу), Холам вя Безенэи (Черек-Хулам чайы бойу), Балкар (Черек-Балкар чайы бойу), Чеэем (Чеэем чайы бойу) ъамаатлыглары мювъуд олмушдур. Силк бюлэцсц инкишаф етмишдир, ъамаатлыьын али тябягясини кнйазлар (таубийляр, бийляр) вя задяэан-юздянляр (уллу-юздянляр, сарай- ма-юздянляр вя керти-юздянляр) тяшкил едирди. Ъамаатлыьын щяйаты яйанларын га- нун мяъялляси (гарачай ъол-ъоруг, юздян- тюряля, юздянлик), задяэанларын (гарча-намыс, бий-намыс) вя халгын (тау-адят, халг-намыс, йахуд чяркяз-намыс) мяняви-яхлаги гайдаларына ясасланырды.
    1827 илдя Б. рус тябяялийини гябул етмишляр. 1860–70-ъи иллярдя Б.-ын бир щиссяси чар щюкумяти тяряфиндян дцзянлик йерляря (Кюндялян, Хасаут вя б. кяндляря) кючцрцлмцшдцр. 1918 илдя Даьлылар Республикасынын тяркибиндя Гарачай-Балкар даиряси, 1921 илдя Даьлылар МССР тяркибиндя Балкар милли даиряси, 1922 илдя Кабарда- Балкар Мухтар Вилайяти, 1936 илдя Кабарда-Балкар МССР тяшкил олунмушдур (бах Кабарда-Балкар Республикасы). 1944 илдя Б. Орта Асийа вя Газах.-а депортасийа олунмуш, 1957 илдя ися онларын яксяриййяти вятянляриня гайытмышдыр.
    Яняняви мядяниййятляри Гафгаз халглары цчцн сяъиййявидир. Ясас мяшьулиййятляри кючябя малдарлыг вя терраслы якинчилик олмушдур. Овчулуг вя арычылыгла да мяшьул идиляр. Мащуд (ясасян, баксанлылар, чеэемляр вя хуламлыларда) вя кечя (о ъцмлядян киизляр), йапынъы (ясасян, Думала, Булунгу, Йухары Баксан к.-ляриндя), одлу силащ, барыт вя эцлля (чеэемлярдя) истещсалы, щямчинин аьаъ цзяриндя ойма инкишаф етмишдир. 19 ясрядяк сцтунлар цзяриндя аьаъ-торпаг йасты дамы, оъаьы вя баъасы олан йерцстц даш евляр, галалар, сяр- дабяляр (кешене), даш гуту гябирляр (шыйа- кылар), баксанлылар вя чеэемлилярдя ися дивар оъаг-бухарысы вя икийамаълы дамы олан уникал “гарачай евляри”, баксанлыларда яйанлара мяхсус “аьаъ гясрляр” (башы ъабылган арбаз – сащяси 1000 м2-я-дяк олан цстцюртцлц щяйяти вя цмуми диварла ящатя олунмуш бир нечя кяртмя тикили) галмагда иди. Гарачайлылар вя Б. цчцн цмуми олан Чоппа-ойун (илдырым аллащы Чоппа иля баьлы) вя Голлу адлы исламагядярки байрамлар мювъуддур.
    Яняняви эейимляри Шимали Гафгаз халгларынын эейимляриня уйьундур. Киши эейими алт вя цст палтардан, щямчинин папагдан вя айаггабыдан ибарятдир. Цст палтар кюйнякдян (кюнчяк) вя енли шалвардан (шалбар) ибарят олурду. Кюйняк кишдян, читдян, бездян, сатиндян, мащуддан, ипякдян тикилирди. Йун кюйнякляр йайылмышдыр (19 ясрин сонларында онлары йалныз чобанлар эейинирди). Алт эейимин функсийасыны даща чох архалыг (гаптал) дашыйырды. Архалыьын цстцндян эейинилян вя синясиндя вязняляри олан чяркязи (чепкен) цст эейим кими истифадя олунурду. Палтарын цстцндян мцтляг силащ, илк нювбядя хянъяр асылырды. Сойуг вахтларда кцрк (тон) эейинирдиляр. Дяридян, йахуд кечядян тикилмиш мцхтялиф типли айаггабылар йун ъорабла эейинилирди. Баш эейимляри йун, йахуд кечя папаг вя башлыг иди. Папаьы щятта евдя чыхармырдылар. Гадынлар туникайабянзяр кюйняк, енли туман, кичик кафтан, узун дон, йун кцрк эейинир, башларына шал, йайлыг, шярф юртцр, папаг гойур, мцхтялиф бязякляр тахырдылар. Байрам палтарлары эцлябятин вя бафта иля бязядилирди.
    Йемякляри гейри-тцрк Гафгаз халгларынын мятбяхиндян юзцнямяхсус ъящятляриля фярглянир (мяс., ят шорбалары, сохта адланан колбасалар, ъермеляр, гыйма бел-сохта вя с.); кнйаз вя задяэан аиляляриндя 61 компонентдян (хоздархан-хычын, крым- хычын) ибарят олан ири (диаметри 1 м-я- дяк) пироглар биширилирди; йас мярасимляри цчцн ещсан йемякляри лобйадан щазырланыр (ашыра-ъырна, ъырна); пивя (ара-сыра, гарча-сыра, алботай-сыра) щазырланыр; пивянин (ара-сыра, карча-сыра, алботай-сыра) вя щалванын (хурбай-халуа, четен-халуа, ун- халуа, сапран-халуа) бир нечя нювц мялум иди.
    Фолклор. Ев вя тарла ишляри – нещря чалхалама (“Долай”), тохума, тахылдюймя (“Ерирей”) вя б. ямяк мащнылары иля мцшайият олунурду. Тарихи вя гящряманлыг мащнылары горунуб сахланылыр (ов аллащы Апсатын гызы вя овчунун мящяббятиня щяср олунмуш “Бийнюэер” мащнысы; Крым ханларынын йцрцшляриня гаршы мцбаризяйя щяср олунмуш “Карча”, “Ъан- тууган”, “Бек-Болат”, “Гапалау”, “Аче-мез” мащнылары; башга юлкяляря йцрцшляр щаггында “Чюпюлюу” вя “Кайсынла” мащнылары; чар мцстямлякячилийиня гаршы мцбаризяйя щяср олунмуш “Хасаука”, “Хож” мащнылары). Епос (Нарт дастаны), тарихи вя тарихи-гящряманлыг мащныларыны яняняви олараг инструментал мцшайиятля,йахуд мцшайиятсиз солист вя киши хору ифа едир. Нарт дастанынын нясрля олан епизодларынын мцьянни-дастанчынын (жомакчи, жырчы, нарттайчы) симли алятдя юз мцшайияти иля ифаетмя яняняси горунуб сахланылыр; бязи нарт мащнылары флейтанын, йахуд шах-шахын мцшайияти иля бирсясли ифа олунур. Мящяббят мащнылары да (“Каншау-бий”, “Актамак”, “Кемисхан”, “Айъайак” вя б.) эениш йайылмышдыр. Йайла чалынан гопуз (ъайа гопуз, йа гыл гопуз), бармагла чалынан саз, 12 симли арфа (кынгыр гопуз), флейталар (сыбызгы, нунну), гамыш дилчякли гопуз (шоппар гопуз), шах-шах (чоппа-харсы), дяф (дцнэцрчяк), тябил (даурбаз) вя с. яняняви мусиги алятляри, ясасян, руслардан эютцрцлмцш гармон вя аккордеонла сыхышдырылыб арадан чыхмышдыр. Рягсляри: абезек (абезех; 3 щиссядян ибарятдир – абезехин юзц, тцз тепсеу вя истеме); мярасим рягсляри – чоппага-барыу- мек (йаллыйаохшар), капатейна, тепена, кымсага-барыумек (гоша вя йаллыйаохшар рягс елементлярини бирляшдирян); соло киши рягси (исламей). Рягсляр инструментал мусиги иля мцшайият олунур.

    BALKARLAR

    БАЛКАРЛАР (малкарлыла р; юзлярини таулулу – даьлылар адландырырлар) – Кабар-да-Балкар Респ.-нда (РФ) йаша- йан тцрк халгы. Цмуми сайлары тягр. 120 мин няфярдир, о ъцмлядян Кабарда-Балкарда 104,9 мин няфяр (2002). Щямчинин Газахыстанда (тягр. 6 мин няфяр) вя Гырьызыстанда (тягр. 2 мин няфяр) йашайырлар. Тцркийя, Сурийа, Иорданийа, Мисир вя АБШ-да йашайанлар Балкарийанын гядим ящалисинин бир щиссяси кими юзлярини гарачайлылар адландырырлар. Гарачай-балкар дилиндя данышырлар, рус дили дя йайылмышдыр. Диндарлары мцсялмандыр. Гарачайлыларла ващид етник кюкляри вя мядяниййятляри вар. Б.-ын тяркибиня гафгаздилли, ирандилли вя тцркдилли (гядим булгар-хязярляр, щямчинин гыпчаг-куманлар дахил олмагла) ящали гатылмышдыр. Бу яразилярдя 10–14 ясрлярдя мювъуд олмуш тцркдилли алан тайфаларыны (аз-кишиляр, хоро-учонлар, гарачалар) Б.-ын вя гарачайлыларын билаваситя сяляфляри щесаб етмяк олар. 1-ъи миниллийин сону –2-ъи миниллийин яввял- ляриндя Балкарийада христианлыг, ислам, гисмян дя иудаизм йайылмышдыр; 17 ясрдя ися гяти шякилдя ислам бяргярар олмушдур. Б.-ын сийаси бирликляри – Баксан (Баксан чайы бойу), Холам вя Безенэи (Черек-Хулам чайы бойу), Балкар (Черек-Балкар чайы бойу), Чеэем (Чеэем чайы бойу) ъамаатлыглары мювъуд олмушдур. Силк бюлэцсц инкишаф етмишдир, ъамаатлыьын али тябягясини кнйазлар (таубийляр, бийляр) вя задяэан-юздянляр (уллу-юздянляр, сарай- ма-юздянляр вя керти-юздянляр) тяшкил едирди. Ъамаатлыьын щяйаты яйанларын га- нун мяъялляси (гарачай ъол-ъоруг, юздян- тюряля, юздянлик), задяэанларын (гарча-намыс, бий-намыс) вя халгын (тау-адят, халг-намыс, йахуд чяркяз-намыс) мяняви-яхлаги гайдаларына ясасланырды.
    1827 илдя Б. рус тябяялийини гябул етмишляр. 1860–70-ъи иллярдя Б.-ын бир щиссяси чар щюкумяти тяряфиндян дцзянлик йерляря (Кюндялян, Хасаут вя б. кяндляря) кючцрцлмцшдцр. 1918 илдя Даьлылар Республикасынын тяркибиндя Гарачай-Балкар даиряси, 1921 илдя Даьлылар МССР тяркибиндя Балкар милли даиряси, 1922 илдя Кабарда- Балкар Мухтар Вилайяти, 1936 илдя Кабарда-Балкар МССР тяшкил олунмушдур (бах Кабарда-Балкар Республикасы). 1944 илдя Б. Орта Асийа вя Газах.-а депортасийа олунмуш, 1957 илдя ися онларын яксяриййяти вятянляриня гайытмышдыр.
    Яняняви мядяниййятляри Гафгаз халглары цчцн сяъиййявидир. Ясас мяшьулиййятляри кючябя малдарлыг вя терраслы якинчилик олмушдур. Овчулуг вя арычылыгла да мяшьул идиляр. Мащуд (ясасян, баксанлылар, чеэемляр вя хуламлыларда) вя кечя (о ъцмлядян киизляр), йапынъы (ясасян, Думала, Булунгу, Йухары Баксан к.-ляриндя), одлу силащ, барыт вя эцлля (чеэемлярдя) истещсалы, щямчинин аьаъ цзяриндя ойма инкишаф етмишдир. 19 ясрядяк сцтунлар цзяриндя аьаъ-торпаг йасты дамы, оъаьы вя баъасы олан йерцстц даш евляр, галалар, сяр- дабяляр (кешене), даш гуту гябирляр (шыйа- кылар), баксанлылар вя чеэемлилярдя ися дивар оъаг-бухарысы вя икийамаълы дамы олан уникал “гарачай евляри”, баксанлыларда яйанлара мяхсус “аьаъ гясрляр” (башы ъабылган арбаз – сащяси 1000 м2-я-дяк олан цстцюртцлц щяйяти вя цмуми диварла ящатя олунмуш бир нечя кяртмя тикили) галмагда иди. Гарачайлылар вя Б. цчцн цмуми олан Чоппа-ойун (илдырым аллащы Чоппа иля баьлы) вя Голлу адлы исламагядярки байрамлар мювъуддур.
    Яняняви эейимляри Шимали Гафгаз халгларынын эейимляриня уйьундур. Киши эейими алт вя цст палтардан, щямчинин папагдан вя айаггабыдан ибарятдир. Цст палтар кюйнякдян (кюнчяк) вя енли шалвардан (шалбар) ибарят олурду. Кюйняк кишдян, читдян, бездян, сатиндян, мащуддан, ипякдян тикилирди. Йун кюйнякляр йайылмышдыр (19 ясрин сонларында онлары йалныз чобанлар эейинирди). Алт эейимин функсийасыны даща чох архалыг (гаптал) дашыйырды. Архалыьын цстцндян эейинилян вя синясиндя вязняляри олан чяркязи (чепкен) цст эейим кими истифадя олунурду. Палтарын цстцндян мцтляг силащ, илк нювбядя хянъяр асылырды. Сойуг вахтларда кцрк (тон) эейинирдиляр. Дяридян, йахуд кечядян тикилмиш мцхтялиф типли айаггабылар йун ъорабла эейинилирди. Баш эейимляри йун, йахуд кечя папаг вя башлыг иди. Папаьы щятта евдя чыхармырдылар. Гадынлар туникайабянзяр кюйняк, енли туман, кичик кафтан, узун дон, йун кцрк эейинир, башларына шал, йайлыг, шярф юртцр, папаг гойур, мцхтялиф бязякляр тахырдылар. Байрам палтарлары эцлябятин вя бафта иля бязядилирди.
    Йемякляри гейри-тцрк Гафгаз халгларынын мятбяхиндян юзцнямяхсус ъящятляриля фярглянир (мяс., ят шорбалары, сохта адланан колбасалар, ъермеляр, гыйма бел-сохта вя с.); кнйаз вя задяэан аиляляриндя 61 компонентдян (хоздархан-хычын, крым- хычын) ибарят олан ири (диаметри 1 м-я- дяк) пироглар биширилирди; йас мярасимляри цчцн ещсан йемякляри лобйадан щазырланыр (ашыра-ъырна, ъырна); пивя (ара-сыра, гарча-сыра, алботай-сыра) щазырланыр; пивянин (ара-сыра, карча-сыра, алботай-сыра) вя щалванын (хурбай-халуа, четен-халуа, ун- халуа, сапран-халуа) бир нечя нювц мялум иди.
    Фолклор. Ев вя тарла ишляри – нещря чалхалама (“Долай”), тохума, тахылдюймя (“Ерирей”) вя б. ямяк мащнылары иля мцшайият олунурду. Тарихи вя гящряманлыг мащнылары горунуб сахланылыр (ов аллащы Апсатын гызы вя овчунун мящяббятиня щяср олунмуш “Бийнюэер” мащнысы; Крым ханларынын йцрцшляриня гаршы мцбаризяйя щяср олунмуш “Карча”, “Ъан- тууган”, “Бек-Болат”, “Гапалау”, “Аче-мез” мащнылары; башга юлкяляря йцрцшляр щаггында “Чюпюлюу” вя “Кайсынла” мащнылары; чар мцстямлякячилийиня гаршы мцбаризяйя щяср олунмуш “Хасаука”, “Хож” мащнылары). Епос (Нарт дастаны), тарихи вя тарихи-гящряманлыг мащныларыны яняняви олараг инструментал мцшайиятля,йахуд мцшайиятсиз солист вя киши хору ифа едир. Нарт дастанынын нясрля олан епизодларынын мцьянни-дастанчынын (жомакчи, жырчы, нарттайчы) симли алятдя юз мцшайияти иля ифаетмя яняняси горунуб сахланылыр; бязи нарт мащнылары флейтанын, йахуд шах-шахын мцшайияти иля бирсясли ифа олунур. Мящяббят мащнылары да (“Каншау-бий”, “Актамак”, “Кемисхан”, “Айъайак” вя б.) эениш йайылмышдыр. Йайла чалынан гопуз (ъайа гопуз, йа гыл гопуз), бармагла чалынан саз, 12 симли арфа (кынгыр гопуз), флейталар (сыбызгы, нунну), гамыш дилчякли гопуз (шоппар гопуз), шах-шах (чоппа-харсы), дяф (дцнэцрчяк), тябил (даурбаз) вя с. яняняви мусиги алятляри, ясасян, руслардан эютцрцлмцш гармон вя аккордеонла сыхышдырылыб арадан чыхмышдыр. Рягсляри: абезек (абезех; 3 щиссядян ибарятдир – абезехин юзц, тцз тепсеу вя истеме); мярасим рягсляри – чоппага-барыу- мек (йаллыйаохшар), капатейна, тепена, кымсага-барыумек (гоша вя йаллыйаохшар рягс елементлярини бирляшдирян); соло киши рягси (исламей). Рягсляр инструментал мусиги иля мцшайият олунур.