Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
II CİLD (ARGENTİT - AŞURBƏYOV)
    ASTEK DİLLƏRİ

    АСТЕК ДИЛЛЯРИ,  науа,  науатл дилляри – йуто-астек дилляринин голу. Мексика вя Салвадорда, яввялляр щямчинин Гватемала, Щондурас вя Никарагуада йайылмышдыр (бах Астекляр). А.д.-ндя данышанларын сайы тягр. 1,5 млн. няфярдир (1990-ъы иллярин сону). Диллярин сосиал статусу о гядяр дя  йцксяк  дейил, бир чоху мящв олмаг щяддиндядир, лакин бир сыра дилляр мяктябдя тядрис олунур.

    А.д.-ни чох вахт сящвян диалектляр дя адландырырлар. Мцхтялиф тядгигатларда бу диллярин сайы 2-дян 30-а гядяр эюстярилир.

    Мцасир Мексикада 26 Астек дили рясми олараг гябул едилмишдир. Щямчинин бир нечя юлц дил дя мялумдур. Глоттохронолоэийанын мялуматларына ясасян 2 дил вя 3 диалект групу там айырд едилир, онлара да мцстягил дил кими бахмаг олар.

    А.д.-нин 3 ясас йарымголу вардыр: юлц почутек (Мексикада Оахака штаты), шочистлауак (Эерреро штатынын ъянуб-шярги) вя А.д.-нин юзц. Сонунъулар да юз нювбясиндя 3 група бюлцнцр. Шярг   гру п у: юлмякдя олан пипил дили (20 няфяр; Салвадор, яввялляр щямчинин Щондурас, Гватемала вя Никарагуа) вя она йахын олан шярги Мексикадакы диалектляр (32 мин няфяр). Истмо реэиону (Веракрус штатынын ъянубу, яввялляр щямчинин Табаско штаты) вя Чйапас штатындакы диалектляр. Гяр би-Мяркязи груп: мяркязи науатл [540 мин няфяр; Пуебла вя Идалго (ъянуб-шярг), Эерреро  (мяркяз),  Морелос, Тласкала, Мехико (шярг), Оахака (шимал), Веракрус (гярб) штатлары], гярби науатл [8 мин няфяр; Дуранго,  Мичоакан, Мехико (гярб) штатлары, яввялляр щямчинин Найарит, Халиско, Колима, Синалоа], уастек науатлы (810 мин няфяр; Сан-Луис-Потоси штатынын ъянубунда ЛаУастека реэиону вя Идалго, Веракрус вя Керетаро штатлары), Санта-Марийа-де-лаАлт науатлы (Пуебла штатынын ъянубу), коатепек науатлы (Эерреро штатынын шималы) вя юлц тотолтепек науатлы (Мехико штатынын гярби). С й е р р а д е П у е б л а на уатлы [130 мин няфярдян чох; Пуебла (шимал-шярг) вя Веракрус (гярб) штатлары].

    Глоттохронолоэийанын мялуматларында А.д.-нин ерамызын 5 ясриндя, астек дилинин юзцнцн ися 8 ясрдя парчаландыьы эюстярилир.

    Изоглоссанын тящлилляриня ясасян, астек дилинин юзцнцн периферийа (гярби науатл, Эерреро штатынын шималы, Сйерра-де-Пуебла науатлы, истмо реэиону, пипил) вя мяркязи (уастек науатлы, мяркязи науатл) диалектляриня башга тяснифат тяклиф олунмушдур.

    Щазыркы дюврдя юлц щесаб олунан тарихи астеклярин данышдыьы классик А.д. (классик науатл) вя Конкиста дюврцнцн Мезоамерика лингвафранкы хцсуси мювге тутур. Классик А.д. мяркязи вя периферийа диалектляринин хцсусиййятлярини юзцндя бирляшдирир, бу да тарихи астеклярин Мехико вадисиня сонракы миграсийасы иля ялагядардыр.

    А.д.-дя консонантизмя п, т, к,  ъ,  č, кw, м, н, с, š, й, w, l, дахилдир. Классик науатлда гадынларын дилиндя w сяси v кими реаллашмышдыр. Вокализм и, е, а, о, у-дан (гыса вя узун) ибарятдир. Вурьу сонунъудан яввялки щеъада олур. А.д. синтетизмин йцксяк дяряъясиня маликдир, Аглцтинативдир, аккузатив ъцмля гурулушуна маликдир (бах Номинатив гурулуш). Редупликасийа инкишаф етмишдир. Онларда локатив ящямиййятли чохлу сайда гошма вар. Исим ики статуслудур: абсолйутус вя конструктус. Сайларын тяк вя ъям категорийалары, фелин формалары, заманы, нювц, тясирлилик вя тясирсизлилик дяряъяляри вар. Ъцмлядя сюз сырасы “хябяр+васитясиз тамамлыг+мцбтяда”    кимидир.

    Испанларын эялмясиндян хейли яввял астекляр орижинал сюз-щеъа йазысындан истифадя етмишляр (бах Астек йазысы). 16 ясрдян латын графикалы йазыдан истифадя олунур.

    А.д. илк грамматикалар вя лцьятлярин мейдана эялдийи 16 ясрин орталарындан тядгиг олунмаьа башланмышдыр. Бир чоху (бязиляри щяля мцстямлякя дюврцндя, 16–17 ясрляр) ятрафлы тясвир едилмишдир. 19 ясрин сонларында да А.д.-нин башга йутоастек дилляри иля гощумлуьу барядя фярзиййя иряли сцрцлмцш, бу Е. Сепир тяряфиндян тясдиглянмишдир.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ARGENTİT – AŞURBƏYOV
    ASTEK DİLLƏRİ

    АСТЕК ДИЛЛЯРИ,  науа,  науатл дилляри – йуто-астек дилляринин голу. Мексика вя Салвадорда, яввялляр щямчинин Гватемала, Щондурас вя Никарагуада йайылмышдыр (бах Астекляр). А.д.-ндя данышанларын сайы тягр. 1,5 млн. няфярдир (1990-ъы иллярин сону). Диллярин сосиал статусу о гядяр дя  йцксяк  дейил, бир чоху мящв олмаг щяддиндядир, лакин бир сыра дилляр мяктябдя тядрис олунур.

    А.д.-ни чох вахт сящвян диалектляр дя адландырырлар. Мцхтялиф тядгигатларда бу диллярин сайы 2-дян 30-а гядяр эюстярилир.

    Мцасир Мексикада 26 Астек дили рясми олараг гябул едилмишдир. Щямчинин бир нечя юлц дил дя мялумдур. Глоттохронолоэийанын мялуматларына ясасян 2 дил вя 3 диалект групу там айырд едилир, онлара да мцстягил дил кими бахмаг олар.

    А.д.-нин 3 ясас йарымголу вардыр: юлц почутек (Мексикада Оахака штаты), шочистлауак (Эерреро штатынын ъянуб-шярги) вя А.д.-нин юзц. Сонунъулар да юз нювбясиндя 3 група бюлцнцр. Шярг   гру п у: юлмякдя олан пипил дили (20 няфяр; Салвадор, яввялляр щямчинин Щондурас, Гватемала вя Никарагуа) вя она йахын олан шярги Мексикадакы диалектляр (32 мин няфяр). Истмо реэиону (Веракрус штатынын ъянубу, яввялляр щямчинин Табаско штаты) вя Чйапас штатындакы диалектляр. Гяр би-Мяркязи груп: мяркязи науатл [540 мин няфяр; Пуебла вя Идалго (ъянуб-шярг), Эерреро  (мяркяз),  Морелос, Тласкала, Мехико (шярг), Оахака (шимал), Веракрус (гярб) штатлары], гярби науатл [8 мин няфяр; Дуранго,  Мичоакан, Мехико (гярб) штатлары, яввялляр щямчинин Найарит, Халиско, Колима, Синалоа], уастек науатлы (810 мин няфяр; Сан-Луис-Потоси штатынын ъянубунда ЛаУастека реэиону вя Идалго, Веракрус вя Керетаро штатлары), Санта-Марийа-де-лаАлт науатлы (Пуебла штатынын ъянубу), коатепек науатлы (Эерреро штатынын шималы) вя юлц тотолтепек науатлы (Мехико штатынын гярби). С й е р р а д е П у е б л а на уатлы [130 мин няфярдян чох; Пуебла (шимал-шярг) вя Веракрус (гярб) штатлары].

    Глоттохронолоэийанын мялуматларында А.д.-нин ерамызын 5 ясриндя, астек дилинин юзцнцн ися 8 ясрдя парчаландыьы эюстярилир.

    Изоглоссанын тящлилляриня ясасян, астек дилинин юзцнцн периферийа (гярби науатл, Эерреро штатынын шималы, Сйерра-де-Пуебла науатлы, истмо реэиону, пипил) вя мяркязи (уастек науатлы, мяркязи науатл) диалектляриня башга тяснифат тяклиф олунмушдур.

    Щазыркы дюврдя юлц щесаб олунан тарихи астеклярин данышдыьы классик А.д. (классик науатл) вя Конкиста дюврцнцн Мезоамерика лингвафранкы хцсуси мювге тутур. Классик А.д. мяркязи вя периферийа диалектляринин хцсусиййятлярини юзцндя бирляшдирир, бу да тарихи астеклярин Мехико вадисиня сонракы миграсийасы иля ялагядардыр.

    А.д.-дя консонантизмя п, т, к,  ъ,  č, кw, м, н, с, š, й, w, l, дахилдир. Классик науатлда гадынларын дилиндя w сяси v кими реаллашмышдыр. Вокализм и, е, а, о, у-дан (гыса вя узун) ибарятдир. Вурьу сонунъудан яввялки щеъада олур. А.д. синтетизмин йцксяк дяряъясиня маликдир, Аглцтинативдир, аккузатив ъцмля гурулушуна маликдир (бах Номинатив гурулуш). Редупликасийа инкишаф етмишдир. Онларда локатив ящямиййятли чохлу сайда гошма вар. Исим ики статуслудур: абсолйутус вя конструктус. Сайларын тяк вя ъям категорийалары, фелин формалары, заманы, нювц, тясирлилик вя тясирсизлилик дяряъяляри вар. Ъцмлядя сюз сырасы “хябяр+васитясиз тамамлыг+мцбтяда”    кимидир.

    Испанларын эялмясиндян хейли яввял астекляр орижинал сюз-щеъа йазысындан истифадя етмишляр (бах Астек йазысы). 16 ясрдян латын графикалы йазыдан истифадя олунур.

    А.д. илк грамматикалар вя лцьятлярин мейдана эялдийи 16 ясрин орталарындан тядгиг олунмаьа башланмышдыр. Бир чоху (бязиляри щяля мцстямлякя дюврцндя, 16–17 ясрляр) ятрафлы тясвир едилмишдир. 19 ясрин сонларында да А.д.-нин башга йутоастек дилляри иля гощумлуьу барядя фярзиййя иряли сцрцлмцш, бу Е. Сепир тяряфиндян тясдиглянмишдир.

    ASTEK DİLLƏRİ

    АСТЕК ДИЛЛЯРИ,  науа,  науатл дилляри – йуто-астек дилляринин голу. Мексика вя Салвадорда, яввялляр щямчинин Гватемала, Щондурас вя Никарагуада йайылмышдыр (бах Астекляр). А.д.-ндя данышанларын сайы тягр. 1,5 млн. няфярдир (1990-ъы иллярин сону). Диллярин сосиал статусу о гядяр дя  йцксяк  дейил, бир чоху мящв олмаг щяддиндядир, лакин бир сыра дилляр мяктябдя тядрис олунур.

    А.д.-ни чох вахт сящвян диалектляр дя адландырырлар. Мцхтялиф тядгигатларда бу диллярин сайы 2-дян 30-а гядяр эюстярилир.

    Мцасир Мексикада 26 Астек дили рясми олараг гябул едилмишдир. Щямчинин бир нечя юлц дил дя мялумдур. Глоттохронолоэийанын мялуматларына ясасян 2 дил вя 3 диалект групу там айырд едилир, онлара да мцстягил дил кими бахмаг олар.

    А.д.-нин 3 ясас йарымголу вардыр: юлц почутек (Мексикада Оахака штаты), шочистлауак (Эерреро штатынын ъянуб-шярги) вя А.д.-нин юзц. Сонунъулар да юз нювбясиндя 3 група бюлцнцр. Шярг   гру п у: юлмякдя олан пипил дили (20 няфяр; Салвадор, яввялляр щямчинин Щондурас, Гватемала вя Никарагуа) вя она йахын олан шярги Мексикадакы диалектляр (32 мин няфяр). Истмо реэиону (Веракрус штатынын ъянубу, яввялляр щямчинин Табаско штаты) вя Чйапас штатындакы диалектляр. Гяр би-Мяркязи груп: мяркязи науатл [540 мин няфяр; Пуебла вя Идалго (ъянуб-шярг), Эерреро  (мяркяз),  Морелос, Тласкала, Мехико (шярг), Оахака (шимал), Веракрус (гярб) штатлары], гярби науатл [8 мин няфяр; Дуранго,  Мичоакан, Мехико (гярб) штатлары, яввялляр щямчинин Найарит, Халиско, Колима, Синалоа], уастек науатлы (810 мин няфяр; Сан-Луис-Потоси штатынын ъянубунда ЛаУастека реэиону вя Идалго, Веракрус вя Керетаро штатлары), Санта-Марийа-де-лаАлт науатлы (Пуебла штатынын ъянубу), коатепек науатлы (Эерреро штатынын шималы) вя юлц тотолтепек науатлы (Мехико штатынын гярби). С й е р р а д е П у е б л а на уатлы [130 мин няфярдян чох; Пуебла (шимал-шярг) вя Веракрус (гярб) штатлары].

    Глоттохронолоэийанын мялуматларында А.д.-нин ерамызын 5 ясриндя, астек дилинин юзцнцн ися 8 ясрдя парчаландыьы эюстярилир.

    Изоглоссанын тящлилляриня ясасян, астек дилинин юзцнцн периферийа (гярби науатл, Эерреро штатынын шималы, Сйерра-де-Пуебла науатлы, истмо реэиону, пипил) вя мяркязи (уастек науатлы, мяркязи науатл) диалектляриня башга тяснифат тяклиф олунмушдур.

    Щазыркы дюврдя юлц щесаб олунан тарихи астеклярин данышдыьы классик А.д. (классик науатл) вя Конкиста дюврцнцн Мезоамерика лингвафранкы хцсуси мювге тутур. Классик А.д. мяркязи вя периферийа диалектляринин хцсусиййятлярини юзцндя бирляшдирир, бу да тарихи астеклярин Мехико вадисиня сонракы миграсийасы иля ялагядардыр.

    А.д.-дя консонантизмя п, т, к,  ъ,  č, кw, м, н, с, š, й, w, l, дахилдир. Классик науатлда гадынларын дилиндя w сяси v кими реаллашмышдыр. Вокализм и, е, а, о, у-дан (гыса вя узун) ибарятдир. Вурьу сонунъудан яввялки щеъада олур. А.д. синтетизмин йцксяк дяряъясиня маликдир, Аглцтинативдир, аккузатив ъцмля гурулушуна маликдир (бах Номинатив гурулуш). Редупликасийа инкишаф етмишдир. Онларда локатив ящямиййятли чохлу сайда гошма вар. Исим ики статуслудур: абсолйутус вя конструктус. Сайларын тяк вя ъям категорийалары, фелин формалары, заманы, нювц, тясирлилик вя тясирсизлилик дяряъяляри вар. Ъцмлядя сюз сырасы “хябяр+васитясиз тамамлыг+мцбтяда”    кимидир.

    Испанларын эялмясиндян хейли яввял астекляр орижинал сюз-щеъа йазысындан истифадя етмишляр (бах Астек йазысы). 16 ясрдян латын графикалы йазыдан истифадя олунур.

    А.д. илк грамматикалар вя лцьятлярин мейдана эялдийи 16 ясрин орталарындан тядгиг олунмаьа башланмышдыр. Бир чоху (бязиляри щяля мцстямлякя дюврцндя, 16–17 ясрляр) ятрафлы тясвир едилмишдир. 19 ясрин сонларында да А.д.-нин башга йутоастек дилляри иля гощумлуьу барядя фярзиййя иряли сцрцлмцш, бу Е. Сепир тяряфиндян тясдиглянмишдир.