Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
IV CİLD (BƏZİRXANA - BİNNƏTOVA)
    BONTOKLAR

    БОНТОКЛАР, и г о р о т л а р  (щярфи мянада – даьлылар) – Филиппинин даь халгларындан бири. Лусон а.-ндакы Мяркязи Кордилйер д-рында (Даьлыг яйаляти) йашайырлар. Ясас мяркязляри Бонток вя Сагададыр. Сайлары 57,2 мин няфярдир (2005). Филиппин дилляринин Мяркязи Кордилйер групунун мяркязи бонток (диалектляри: саданга, эинаанг, баййу) вя финаллиг (шярги бонток, ъянуби бонток; диалектляри: лиас, барлиг, кадаклан) дилляриндя данышырлар. Щямчинин илокано, тагал, канканай вя инэилис дилляри йайылмышдыр. Йазылары латын графикасы ясасындадыр. Яксяриййяти яняняви инанъларыны сахлайыр, тягр. 8 %-и христиандыр.
       Испанларын мис вя гызыл йатагларыны яля кечирмяк мягсядиля Б.-ы табе етмяк цчцн илк ъящдляри (1663–65) онларын сярт мцгавимятиня раст эялди. Йалныз 19 ясрин орталарында испанлар Лепанто ш.-ндя гарнизон йерляшдирилмясиня наил олдулар. Тядриъян бонток шящярляриндя чохсайлы полиетник ящали мяскунлашды.
        Ясас яняняви мяшьулиййятляри терраслы тоха якинчилийидир (суварма чялтик, ширин картоф-камоте, дары); ъамыш, донуз, тойуг йетишдириляр. Шякяр гамышындан вя дцйцдян спиртли ичкиляр
    щазырлайырлар. Гадынлар арасында тохуъулуг (сапы ял иля аьаъ лифиндян яйирирляр; мцасир мяркязляри: Бонток вя Самоки), парча бойадылмасы (эюй рянэ вя щяндяси орнаментляр цстцнлцк тяшкил едир), керамика истещсалы (мяркязи Самоки йашайыш мяскянидир); кишиляр арасында бамбук вя ротангдан щюрмя, аьаъ вя даш цзяриндя ойма (дцшмян башларыны тясвир едян щейкялтярашлыг башлыглы диряк-комисляр; ев бцтляри – тинагтагоаларын фигурлары; щейван башларынын щейкялтярашлыг тясвири олан айин габлары вя с.), мусиги алятляринин вя силащын (дюйцш балталары, низяляр, галханлар; мцасир мяркязи Токукандыр) дцзялдилмяси йайылмышдыр. Кишилярин эейими аьаъ лифиндян, йахуд парчадан бел сарьысы, чийинлик вя тохунма папагдан (сукланг), гадынларын эейими гыса, тикилмямиш йубкадан (луфид) ибарят олмушдур. Никаща гядяр гызлар вя оьланлар гулаьын сырьалыг щиссясини хцсуси ойнаглар тахмагла бюйцдцрдцляр. Дцшмян башынын уьурлу ову иля баьлы Б. бядянляриня шякилляр дюйдцрцрляр (татуировка).

                                                      Яняняви бонток еви.


       Евляр даш, эил, аьаъ вя бамбукдан тикилир. Ярази иъмаларыны (ато) дцшмян башларынын сахландыьы, аьсаггаллар шурасынын (интугтукан) топландыьы вя никаща гядяр оьланларын йашадыьы киши мяълисляри еви (ато) олан мяскян, йахуд мящялля тяшкил едирди (Бонток ш. 17-дяк атону бирляшдирирди). Оьланлар 7 йашынадяк сцннят олунурду. Гызлар цчцн олан евляр (олаг) эянълярин эюрцш йери иди. Иъма вя юзял торпаг мцлкиййяти формалары мцряккяб иди; дяряъяляря (кадангйан/качангйан – али, вад-ай нгачанна – иъмачылар, пуссилава – торпагсызлар) яняняви бюлэц щазырда гейри-яняняви цсулларла варлананлар дяряъяси (дювлят гуллуьу, хариъдя иш вя с.) – бакнанг (илокан дилиндя – варлы) иля тамамланмышдыр. Кадангйанларын ирси торпаг мцлкиййяти, айин бойунбаьылары (акон), синъляри вя шяраб цчцн гядим чини габлары олур. Онларын вязифяси потлача (какао) типли, йемяклярин пайланмасы (пао-пао) иля сона чатан иътимаи байрамларын тяшкилидир. Иъмаларарасы мцнасибятляр дцшмян башларынын ову (тумо) вя сцлщ разылашмалары (печен) системи иля тянзимлянирди. Йерлярин (лута), яъдадларын (анито) рущларынын, баш аллащ Кабунианын (шяхсляндирилмиш сяма) вя онун оьлу гящряман Лумауигин култлары йайылмышдыр. Айинляри инсупок (гадын шаманлар вя кащинляр) вя инчаватлар (мамачалар) иъра едирляр.
       Б.-ын фолклору Лумауиг щаггында дастанлар (оггоод) мязмунъа вя айин мярасим функсийаларына эюря Лусонун диэяр даь халгларынын епосуна йахындыр; няьмяляр (салидум-ай) дя мцхтялифдир: узун вя ращат щяйат йашамыш адамын ъяназяси цстцндя хорла ифа олунан дяфн (пагпагуй) мащнылары; зоракылыгла юлдцрцлмцш инсанын ъяназяси цстцндя ащыл гадынын аьылары (аннако), севэи вя ямяк мащнылары (айерка, чайасса, кудйа, мангайувенг); сцлщ баьланмасы мярасиминдя ифа олунан мащнылар (чомно); дцшмян башларынын ову иля баьлы мащны вя рягсляр: кишилярин овдан гайытдыьы заман гоъаларын вя гадынларын рягси (балангбанг), галиб дюйцшчцнцн рягси (фалукнит); оьлан вя гызларын щядди-бцлуьа чатма мярасиминдя (турайан) ифа олунан рягсляр (такик, баллатанг); али дяряъяли кишиляр тяряфиндян ифа олунан йаьышчаьырма айини мащны-рягси (сукаидан). Вокал янянядя респонсор охума цстцнлцк тяшкил едир, билаваситя охума (терсийалы икисясли охума да дахил олмагла) иля йанашы хцсуси сясчыхарма цсулларындан (фышылты, фыштырыг вя с.) истифадя едилир. Мусиги алятляри: ансамбллар (гангса паттунг) тяшкил едян йасты синъляр (гангса), варганлар (бамбук вя металдан), мцхтялиф нюв флейталар (о ъцмлядян, бурун флейтасы), борушякилли ситра, фитверян ведвед (зоракылыгла юлдцрцлянлярин дяфн мярасиминдя истифадя олунурду).
       Б.-ын мядяниййяти Е. Масферренин фотолары вя “Бонтоклара тяриф” (1991) Америка филми сайясиндя дцнйада мяш- щурлашмышдыр. 20 ясрдя цмумфилиппин мядяниййяти йайылмаьа башламышдыр. Филиппин инзибати структуру иля йанашы, яняняви иъма тяшкилати елементляри дя фяалиййят эюстярир.

      

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BƏZİRXANA – BİNNƏTOVA
    BONTOKLAR

    БОНТОКЛАР, и г о р о т л а р  (щярфи мянада – даьлылар) – Филиппинин даь халгларындан бири. Лусон а.-ндакы Мяркязи Кордилйер д-рында (Даьлыг яйаляти) йашайырлар. Ясас мяркязляри Бонток вя Сагададыр. Сайлары 57,2 мин няфярдир (2005). Филиппин дилляринин Мяркязи Кордилйер групунун мяркязи бонток (диалектляри: саданга, эинаанг, баййу) вя финаллиг (шярги бонток, ъянуби бонток; диалектляри: лиас, барлиг, кадаклан) дилляриндя данышырлар. Щямчинин илокано, тагал, канканай вя инэилис дилляри йайылмышдыр. Йазылары латын графикасы ясасындадыр. Яксяриййяти яняняви инанъларыны сахлайыр, тягр. 8 %-и христиандыр.
       Испанларын мис вя гызыл йатагларыны яля кечирмяк мягсядиля Б.-ы табе етмяк цчцн илк ъящдляри (1663–65) онларын сярт мцгавимятиня раст эялди. Йалныз 19 ясрин орталарында испанлар Лепанто ш.-ндя гарнизон йерляшдирилмясиня наил олдулар. Тядриъян бонток шящярляриндя чохсайлы полиетник ящали мяскунлашды.
        Ясас яняняви мяшьулиййятляри терраслы тоха якинчилийидир (суварма чялтик, ширин картоф-камоте, дары); ъамыш, донуз, тойуг йетишдириляр. Шякяр гамышындан вя дцйцдян спиртли ичкиляр
    щазырлайырлар. Гадынлар арасында тохуъулуг (сапы ял иля аьаъ лифиндян яйирирляр; мцасир мяркязляри: Бонток вя Самоки), парча бойадылмасы (эюй рянэ вя щяндяси орнаментляр цстцнлцк тяшкил едир), керамика истещсалы (мяркязи Самоки йашайыш мяскянидир); кишиляр арасында бамбук вя ротангдан щюрмя, аьаъ вя даш цзяриндя ойма (дцшмян башларыны тясвир едян щейкялтярашлыг башлыглы диряк-комисляр; ев бцтляри – тинагтагоаларын фигурлары; щейван башларынын щейкялтярашлыг тясвири олан айин габлары вя с.), мусиги алятляринин вя силащын (дюйцш балталары, низяляр, галханлар; мцасир мяркязи Токукандыр) дцзялдилмяси йайылмышдыр. Кишилярин эейими аьаъ лифиндян, йахуд парчадан бел сарьысы, чийинлик вя тохунма папагдан (сукланг), гадынларын эейими гыса, тикилмямиш йубкадан (луфид) ибарят олмушдур. Никаща гядяр гызлар вя оьланлар гулаьын сырьалыг щиссясини хцсуси ойнаглар тахмагла бюйцдцрдцляр. Дцшмян башынын уьурлу ову иля баьлы Б. бядянляриня шякилляр дюйдцрцрляр (татуировка).

                                                      Яняняви бонток еви.


       Евляр даш, эил, аьаъ вя бамбукдан тикилир. Ярази иъмаларыны (ато) дцшмян башларынын сахландыьы, аьсаггаллар шурасынын (интугтукан) топландыьы вя никаща гядяр оьланларын йашадыьы киши мяълисляри еви (ато) олан мяскян, йахуд мящялля тяшкил едирди (Бонток ш. 17-дяк атону бирляшдирирди). Оьланлар 7 йашынадяк сцннят олунурду. Гызлар цчцн олан евляр (олаг) эянълярин эюрцш йери иди. Иъма вя юзял торпаг мцлкиййяти формалары мцряккяб иди; дяряъяляря (кадангйан/качангйан – али, вад-ай нгачанна – иъмачылар, пуссилава – торпагсызлар) яняняви бюлэц щазырда гейри-яняняви цсулларла варлананлар дяряъяси (дювлят гуллуьу, хариъдя иш вя с.) – бакнанг (илокан дилиндя – варлы) иля тамамланмышдыр. Кадангйанларын ирси торпаг мцлкиййяти, айин бойунбаьылары (акон), синъляри вя шяраб цчцн гядим чини габлары олур. Онларын вязифяси потлача (какао) типли, йемяклярин пайланмасы (пао-пао) иля сона чатан иътимаи байрамларын тяшкилидир. Иъмаларарасы мцнасибятляр дцшмян башларынын ову (тумо) вя сцлщ разылашмалары (печен) системи иля тянзимлянирди. Йерлярин (лута), яъдадларын (анито) рущларынын, баш аллащ Кабунианын (шяхсляндирилмиш сяма) вя онун оьлу гящряман Лумауигин култлары йайылмышдыр. Айинляри инсупок (гадын шаманлар вя кащинляр) вя инчаватлар (мамачалар) иъра едирляр.
       Б.-ын фолклору Лумауиг щаггында дастанлар (оггоод) мязмунъа вя айин мярасим функсийаларына эюря Лусонун диэяр даь халгларынын епосуна йахындыр; няьмяляр (салидум-ай) дя мцхтялифдир: узун вя ращат щяйат йашамыш адамын ъяназяси цстцндя хорла ифа олунан дяфн (пагпагуй) мащнылары; зоракылыгла юлдцрцлмцш инсанын ъяназяси цстцндя ащыл гадынын аьылары (аннако), севэи вя ямяк мащнылары (айерка, чайасса, кудйа, мангайувенг); сцлщ баьланмасы мярасиминдя ифа олунан мащнылар (чомно); дцшмян башларынын ову иля баьлы мащны вя рягсляр: кишилярин овдан гайытдыьы заман гоъаларын вя гадынларын рягси (балангбанг), галиб дюйцшчцнцн рягси (фалукнит); оьлан вя гызларын щядди-бцлуьа чатма мярасиминдя (турайан) ифа олунан рягсляр (такик, баллатанг); али дяряъяли кишиляр тяряфиндян ифа олунан йаьышчаьырма айини мащны-рягси (сукаидан). Вокал янянядя респонсор охума цстцнлцк тяшкил едир, билаваситя охума (терсийалы икисясли охума да дахил олмагла) иля йанашы хцсуси сясчыхарма цсулларындан (фышылты, фыштырыг вя с.) истифадя едилир. Мусиги алятляри: ансамбллар (гангса паттунг) тяшкил едян йасты синъляр (гангса), варганлар (бамбук вя металдан), мцхтялиф нюв флейталар (о ъцмлядян, бурун флейтасы), борушякилли ситра, фитверян ведвед (зоракылыгла юлдцрцлянлярин дяфн мярасиминдя истифадя олунурду).
       Б.-ын мядяниййяти Е. Масферренин фотолары вя “Бонтоклара тяриф” (1991) Америка филми сайясиндя дцнйада мяш- щурлашмышдыр. 20 ясрдя цмумфилиппин мядяниййяти йайылмаьа башламышдыр. Филиппин инзибати структуру иля йанашы, яняняви иъма тяшкилати елементляри дя фяалиййят эюстярир.

      

    BONTOKLAR

    БОНТОКЛАР, и г о р о т л а р  (щярфи мянада – даьлылар) – Филиппинин даь халгларындан бири. Лусон а.-ндакы Мяркязи Кордилйер д-рында (Даьлыг яйаляти) йашайырлар. Ясас мяркязляри Бонток вя Сагададыр. Сайлары 57,2 мин няфярдир (2005). Филиппин дилляринин Мяркязи Кордилйер групунун мяркязи бонток (диалектляри: саданга, эинаанг, баййу) вя финаллиг (шярги бонток, ъянуби бонток; диалектляри: лиас, барлиг, кадаклан) дилляриндя данышырлар. Щямчинин илокано, тагал, канканай вя инэилис дилляри йайылмышдыр. Йазылары латын графикасы ясасындадыр. Яксяриййяти яняняви инанъларыны сахлайыр, тягр. 8 %-и христиандыр.
       Испанларын мис вя гызыл йатагларыны яля кечирмяк мягсядиля Б.-ы табе етмяк цчцн илк ъящдляри (1663–65) онларын сярт мцгавимятиня раст эялди. Йалныз 19 ясрин орталарында испанлар Лепанто ш.-ндя гарнизон йерляшдирилмясиня наил олдулар. Тядриъян бонток шящярляриндя чохсайлы полиетник ящали мяскунлашды.
        Ясас яняняви мяшьулиййятляри терраслы тоха якинчилийидир (суварма чялтик, ширин картоф-камоте, дары); ъамыш, донуз, тойуг йетишдириляр. Шякяр гамышындан вя дцйцдян спиртли ичкиляр
    щазырлайырлар. Гадынлар арасында тохуъулуг (сапы ял иля аьаъ лифиндян яйирирляр; мцасир мяркязляри: Бонток вя Самоки), парча бойадылмасы (эюй рянэ вя щяндяси орнаментляр цстцнлцк тяшкил едир), керамика истещсалы (мяркязи Самоки йашайыш мяскянидир); кишиляр арасында бамбук вя ротангдан щюрмя, аьаъ вя даш цзяриндя ойма (дцшмян башларыны тясвир едян щейкялтярашлыг башлыглы диряк-комисляр; ев бцтляри – тинагтагоаларын фигурлары; щейван башларынын щейкялтярашлыг тясвири олан айин габлары вя с.), мусиги алятляринин вя силащын (дюйцш балталары, низяляр, галханлар; мцасир мяркязи Токукандыр) дцзялдилмяси йайылмышдыр. Кишилярин эейими аьаъ лифиндян, йахуд парчадан бел сарьысы, чийинлик вя тохунма папагдан (сукланг), гадынларын эейими гыса, тикилмямиш йубкадан (луфид) ибарят олмушдур. Никаща гядяр гызлар вя оьланлар гулаьын сырьалыг щиссясини хцсуси ойнаглар тахмагла бюйцдцрдцляр. Дцшмян башынын уьурлу ову иля баьлы Б. бядянляриня шякилляр дюйдцрцрляр (татуировка).

                                                      Яняняви бонток еви.


       Евляр даш, эил, аьаъ вя бамбукдан тикилир. Ярази иъмаларыны (ато) дцшмян башларынын сахландыьы, аьсаггаллар шурасынын (интугтукан) топландыьы вя никаща гядяр оьланларын йашадыьы киши мяълисляри еви (ато) олан мяскян, йахуд мящялля тяшкил едирди (Бонток ш. 17-дяк атону бирляшдирирди). Оьланлар 7 йашынадяк сцннят олунурду. Гызлар цчцн олан евляр (олаг) эянълярин эюрцш йери иди. Иъма вя юзял торпаг мцлкиййяти формалары мцряккяб иди; дяряъяляря (кадангйан/качангйан – али, вад-ай нгачанна – иъмачылар, пуссилава – торпагсызлар) яняняви бюлэц щазырда гейри-яняняви цсулларла варлананлар дяряъяси (дювлят гуллуьу, хариъдя иш вя с.) – бакнанг (илокан дилиндя – варлы) иля тамамланмышдыр. Кадангйанларын ирси торпаг мцлкиййяти, айин бойунбаьылары (акон), синъляри вя шяраб цчцн гядим чини габлары олур. Онларын вязифяси потлача (какао) типли, йемяклярин пайланмасы (пао-пао) иля сона чатан иътимаи байрамларын тяшкилидир. Иъмаларарасы мцнасибятляр дцшмян башларынын ову (тумо) вя сцлщ разылашмалары (печен) системи иля тянзимлянирди. Йерлярин (лута), яъдадларын (анито) рущларынын, баш аллащ Кабунианын (шяхсляндирилмиш сяма) вя онун оьлу гящряман Лумауигин култлары йайылмышдыр. Айинляри инсупок (гадын шаманлар вя кащинляр) вя инчаватлар (мамачалар) иъра едирляр.
       Б.-ын фолклору Лумауиг щаггында дастанлар (оггоод) мязмунъа вя айин мярасим функсийаларына эюря Лусонун диэяр даь халгларынын епосуна йахындыр; няьмяляр (салидум-ай) дя мцхтялифдир: узун вя ращат щяйат йашамыш адамын ъяназяси цстцндя хорла ифа олунан дяфн (пагпагуй) мащнылары; зоракылыгла юлдцрцлмцш инсанын ъяназяси цстцндя ащыл гадынын аьылары (аннако), севэи вя ямяк мащнылары (айерка, чайасса, кудйа, мангайувенг); сцлщ баьланмасы мярасиминдя ифа олунан мащнылар (чомно); дцшмян башларынын ову иля баьлы мащны вя рягсляр: кишилярин овдан гайытдыьы заман гоъаларын вя гадынларын рягси (балангбанг), галиб дюйцшчцнцн рягси (фалукнит); оьлан вя гызларын щядди-бцлуьа чатма мярасиминдя (турайан) ифа олунан рягсляр (такик, баллатанг); али дяряъяли кишиляр тяряфиндян ифа олунан йаьышчаьырма айини мащны-рягси (сукаидан). Вокал янянядя респонсор охума цстцнлцк тяшкил едир, билаваситя охума (терсийалы икисясли охума да дахил олмагла) иля йанашы хцсуси сясчыхарма цсулларындан (фышылты, фыштырыг вя с.) истифадя едилир. Мусиги алятляри: ансамбллар (гангса паттунг) тяшкил едян йасты синъляр (гангса), варганлар (бамбук вя металдан), мцхтялиф нюв флейталар (о ъцмлядян, бурун флейтасы), борушякилли ситра, фитверян ведвед (зоракылыгла юлдцрцлянлярин дяфн мярасиминдя истифадя олунурду).
       Б.-ын мядяниййяти Е. Масферренин фотолары вя “Бонтоклара тяриф” (1991) Америка филми сайясиндя дцнйада мяш- щурлашмышдыр. 20 ясрдя цмумфилиппин мядяниййяти йайылмаьа башламышдыр. Филиппин инзибати структуру иля йанашы, яняняви иъма тяшкилати елементляри дя фяалиййят эюстярир.