Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
II CİLD (ARGENTİT - AŞURBƏYOV)
    ASTROFİZİKA

    АСТРОФÍЗИКА (астро…+ физика) – Каинатда баш верян физики просеслярин вя щадисялярин тящлили ясасында эюй ъисмлярини, онларын системлярини вя космик фязаны юйрянян астрономийа бюлмяси. А. космик тоздан тутмуш галактикаларарасы структурлара гядяр истянилян юлчцдя олан эюй ъисмлярини вя бцтювлцкдя Каинаты, щяр нюв физики сащяляри (гравитасийа, магнит, електромагнит) вя космик фязанын щяндяси хассялярини юйрянир. Астрофизики тядгигатларын мягсяди эюй ъисмляринин, онларын дахил олдуьу системлярин вя Каинатын гурулушуну, гаршылыглы тясирини, тякамцлцнц бцтювлцкдя дярк етмякдир. А.-да ишлянян физики параметрлярин – сыхлыьын, темп-рун, тязйигин, магнит сащясинин интенсивлийинин вя с. гиймятляр диапазону йердяки лабораторийаларда алына билян гиймятлярдян чох йцксяк вя йа чох кичикдир. Буна эюря бир чох астрофизики обйектляр маддяни вя сащяни фювгяладя шяраитдя юйрянмяйя имкан верян уникал физика лабораторийасы ролунда чыхыш едир. Бу, А.-ны физиканын айрылмаз щиссясиня чевирир.

    Тядгигат обйектляриня эюря А.-да Эцняш системи физикасы, щелиофизика (Эцняш физикасы), улдузлар физикасы вя улдузларарасы мцщит физикасы, галактик (тядгигат обйекти бизим Галактикадыр) вя галактикаданкянар астрономийа (Галактикадан кянарда олан обйектляр), эюй ъисмляри вя онларын системляринин мяншяйи вя тякамцлц проблемлярини юйрянян космогонийа, Каинаты бцтювлцкдя юйрянян космолоэийа бюлмяляри мювъуддур.  А.да информасийанын бюйцк щиссяси эюй ъисмляринин бурахдыьы електромагнит шцаларынын гейд олунмасы вя тящлили иля ялдя едилир. Мцшащидялярин щансы спектрал диапазонда апарылмасындан асылы олараг оптик мцшащидя А.-сы (щяля 19 ясрдя йаранмышдыр), радиоастрономийа (20 ясрин орталарында А.-нын мцстягил бюлмясиня чеврилмишдир), ултрабянювшяйи вя рентэен астрономийасы (1970-ъи иллярдян башлайараг эениш инкишаф етмишдир), инфрагырмызы, субмиллиметрлик вя гамма-астрономийа фяргляндирилир. Космик шцалар А.-сы (1960-ъы иллярдя формалашмышдыр), нейтрино А.-сы (1970-ъи иллярдя йаранмышдыр) вя щяля илк аддымларыны атан гравитасийа дальалары А.-сы бир гядяр айрыъа мювгедядир. А.-да астрополйариметрийа, астрофотометрийа, астроспектроскопийа тядгигат цсулларындан истифадя олунур. 20 ясрдя А. астрономийанын ян мцщцм сащясиня чеврилмишдир. 20 ясрин яввялиндян А.нын сцрятли инкишафы бир тяряфдян мцшащидя техникасында кюклц дяйишиклийя сябяб олан цмуми техники тярягги иля, диэяр тяряфдян ися физиканын инкишафы иля ялагядардыр. Квант механикасынын (1920-ъи илляр) вя нцвя физикасынын (1930–50-ъи илляр) йаранмасы А.-нын инкишафына хцсусиля мцщцм тясир эюстярмишдир.

    Эцняш системи. Эцняш системи щаггында физики мялуматларын бюйцк щиссяси космик тядгигатлар заманы ялдя олунмушдур. Айын, Йер групу планетляринин, планет пейкляринин, бир сыра астероидлярин иримигйаслы тясвирляри алынмыш вя сятщляри хяритяляшдирилмишдир. Онларын релйефинин формалашмасында ендоэен (вулканизм, тектоник сцрцшмяляр) вя екзоэен (метеорит бомбардманы) амилляринин вя ашынманын нисби ролу айдынлашдырылмышдыр. Йупитерин Ио пейкиндя актив вулканизм ашкар  едилмиш  вя  онун  механизми  мялум олмушдур. Бирбаша юлчмялярля Ай, Марс  вя  Ерос  астероидинин  сятщ  юртцйц

    нцн кимйяви вя минераложи тяркиби мцяййян едилмишдир. Айдан Йеря эятирилмиш сцхурларын йашы тяйин олунмушдур (4,5 млрд.иля гядяр). Планетлярин атмосферинин кимйяви тяркиби, гурулушу, цмуми сиркулйасийасы вя динамикасы мцфяссял юйрянилмишдир. Бу заман ендирилян апаратларла Венеранын вя Йупитерин атмосфериндя бирбаша юлчмяляр, Марсда дяфялярля онун сятщиндян юлчмяляр апарылмышдыр, йени елми истигамят – планетлярин иглимшцнаслыьы йаранды. Марсда  бюйцк  мигдарда  сулу буз ашкар едилди. Планетин сятщиндя кечмишдя хейли мигдарда майе суйун олмасына даир ясаслы дялилляр вардыр. Космик апаратлардан планетлярин магнит сащяляри юлчцлмцш вя онларын гурулушу юйрянилмишдир. Магнит сащяси олан планетлярин (Меркури, Йер, нящянэ планетляр),  хцсусиля Йупитерин магнитосферинин  мцряккяб гурулушлу олдуьу мцяййянляшдирилмишдир. Йердя вя нящянэ планетлярдя радиасийа гуршаглары кяшф едилмишдир; ян эцълцсц Йупитердядир. Планетлярин дахили гурулушу щаггында тясяввцрляр хейли дягигляшдирилмишдир. Эцняш системи физикасынын ясас проблемляриндян бири бу системин мяншяйи мясялясидир. Фярз олунур ки, планетляр тягр. 5 млрд. ил яввял, Эцняш йени йаранан мярщялядя ону ящатя едян газ-тоз  дискиндян  ямяля  эялмишдир.

    Эцняш физикасы. Эцняшдя баш верян физики просеслярин юйрянилмясинин хцсусиййяти онун бизя диэяр улдузлара нисбятян йахын олмасы иля ялагядардыр. Бу бюйцк шца селини вя Эцняш цзяриндя 100 км-ядяк кичик мигйаслы мяканда беля баш верян щадисяляри мцшащидя етмяйя имкан йарадыр. Бундан ялавя, Эцняш  кцляйинин  маддяси вя Эцняш космик шцаларынын зярряъикляри бирбаша тядгиг олуна билир. Эцняшдя баш верян щадисяляр бирбаша Йерин биосфериня, о ъцмлядян инсанларын саьламлыьына вя онларын техноложи фяалиййятиня (радиорабитя, космонавтика вя с.) тясир етдийиндян, яксяр щелиофизики тядгигатлар тятбиги характер дашыйыр.

    Бизим Эцняшин “сятщи” кими эюрдцйцмцз щисся – фотосфер темп-ру 5000– 6000 К олан Эцняш атмосферинин гатларыдыр. Эцняш спектриндяки удулма хятляринин интенсивлийиня эюря фотосферин кимйяви тяркиби, щямин хятлярин Доплер сцрцшмясиня эюря орадакы газын щярякяти мцфяссял юйрянилмишдир. Фотосфердя мцхтялиф структур тюрямяляри, о ъцмлядян Эцняш лякяляри мцшащидя олунур. Эцняш атмосферинин хариъи гатларында – хромосфердя вя хцсусиля таъда Эцняш плазмасынын щярякятини идаря едян магнит сащяси башлыъа рол ойнайыр. Эцняш атмосферинин бу гатлары олдугъа гейри-биръинс вя динамикдир, орада эцндян-эцня дяйишян мцхтялиф тюрямяляр (протуберанслар, магнит илэякляри, таъ дяликляри вя с.) мювъуддур, бязян магнит сащясини йенидян гуран партлайышлар (хромосфер алышмалары, еруптив протуберанслар) баш верир. Эцняш активлийиня нязарят едян вя Эцняш хидмяти адланан сащя щяля 19 ясрдя йаранмышдыр. 20 ясрин орталарында оптик мцшащидяляря Эцняшин радиошцаланмасынын, даща сонра ися космик апаратларын бортундан апарылан ултрабянювшяйи вя рентэен шцаланмасынын систематик юлчмяляри дя ялавя олунду.

    1970-ъи иллярдян Эцняшин нцвясиндя бирбаша термонцвя реаксийалары заманы йаранан нейтрино селинин юлчцлмясиня башланды. 2003 илдя инандырыъы шякилдя сцбут олунду ки, Эцняшдян эялян там нейтрино селинин гиймяти Эцняшин гурулушу модели цзря верилян нязяри гиймятля узлашыр. Ейни заманда бу юлчмяляр  елементар зярряъикляр физикасы цчцн мцщцм олан бир факты – нейтринонун сцкунят кцтлясинин сыфырдан фяргли олмасыны сцбут етди. Нейтрино тяърцбяляри Эцняшин вя улдузларын енержи мянбяйинин термонцвя реаксийалары олмасы тясяввцрцнцн доьрулуьуну сцбут етди, бундан ялавя, Эцняшин мяркязиндяки темп-ру бир нечя фаиз хяталарла юлчмяйя имкан верди. Эцняшин “сятщиндя” йайылан рягс вя дальаларын тядгиги (щелиосейсмолоэийа) нятиъясиндя онун дярин гатларынын ясас физики параметрляри тяйин едилди вя Эцняшин гурулушуна даир нязяри модел там шякилдя тясдиг    олунду.

    Улдузлар физикасы. А.-нын ян мцщцм бюлмяляриндян биридир вя ики истигамятдя инкишаф етмишдир: улдузун хариъи гатларынын (улдуз атмосферинин) юйрянилмяси; улдузун дярин гатларынын, орада баш верян вя бцтювлцкдя улдузун гурулушуну вя тякамцлцнц мцяййянляшдирян просеслярин тядгиги. 20 ясрин биринъи йарысында улдузларын емпирик икиюлчцлц спектрал тяснифаты верилди. Улдуз спектринин ардыъыл нязяриййясинин йарадылмасы йалныз квант механикасынын инкишафы иля – шцаланма иля маддянин гаршылыглы тясириндян баш верян елементар просесляри дярк етдикдян сонра мцмкцн олмушдур. Улдуз спектринин юйрянилмяси заманы мцяййян олунмуш мцщцм фактлардан бири Галактика дискиндяки яксяр нормал улдуз атмосферинин кимйяви тяркибинин Эцняш атмосферинин кимйяви тяркиби иля ейни олмасыдыр (кцтля цзря щидроэен тягр. 70%, щелиум  27%, галан бцтцн диэяр елементляр – аьыр елементляр 3%-ядяк). Бизим  Галактиканын сферик щиссясинин тяркиби олан улдузларда аьыр елементлярин мигдары он вя йцз дяфялярля Эцняшинкиндян аздыр. 1940–50-ъы иллярдя ашкар едилмиш бу факт улдузларда кимйяви елементлярин мяншяйиня даир 1950–60-ъы иллярдя йаранмыш нязяриййядя изащыны тапды. Щямин нязяриййяйя эюря, щидроэен, гисмян  дя  щелиум вя литиум истисна олмагла, галан бцтцн диэяр елементляр бир нечя улдуз няслинин дярин гатларында синтез едилмишдир (бах Нуклеосинтез).

    Улдузларын гурулуш вя тякамцлцнцн мцшащидя иля юйрянилмясинин ясасыны онларын башлыъа глобал параметрляри – кцтляляри, ишыглыьы вя радиуслары арасындакы статистик асылылыглар тяшкил едир (бах Кцтля ишыглыг асылылыьы). Улдузларын кцтляляри Кеплерин цчцнъц ганунуна эюря гоша улдузларын щярякятини юйрянмякля тяйин едилир. Мялум олду ки, улдузларын кцтляси 0,1-дян 100 Эцняш кцтлясинядяк интервалдадыр. Физики нюгтейи-нязярдян нормал улдузларын фяргляндириъи хцсусиййяти онларын нцвясиндя термонцвя реаксийалары нятиъясиндя щидроэендян щелиумун (Щ–Ще), онун йанмасындан сонра ися Ще-дан Ъ вя О-нин лап дямирядяк (56Фе) синтез олунмасы вя с.-дир. Улдузларын вя Эцняшин щяйатынын бюйцк щиссяси ярзиндя щидроэенин онлары енержи иля тямин етмясини сцбут едян йанма реаксийасынын ардыъыллыьы 1930-ъу иллярин сонунда эюстярилмишдир (Щ. Бете, К. Вайтсзеккер). Тящлил эюстярмишдир ки, кцтляляри ≈100 Эцняш кцтлясиндян бюйцк улдузлар дайаныгсыз оларды, она эюря дя беля улдузлар тябиятдя мювъуд дейилдир. Кцтляляри ≈0,1-дян

    ≈0,01 Эцняш кцтлясинядяк олан ъисмляр планетляр иля улдузлар арасында аралыг мювгедя дурур – бунлар  субулдузлар  вя йа гонур ъыртданлардыр (1990-ъы иллярдя ашкар олунмушду). Онлардакы темп-р щелиумун синтези цчцн кифайят дейил, лакин дярин гатларында щидроэенин аьыр изотопу олан дейтериумун, еляъя дя литиумун йанмасы баш верир. Яэяр кцтля ≈0,01 Эцняш кцтлясиндян (даща дягиг, ≤13 Йупитер кцтлясиндян) кичикдирся, онда термонцвя реаксийалары тамамиля дайаныр, беля обйект артыг планетдир.

    Башланьыъ кцтляляри ≤8 Эцняш кцтляси олан улдузларын тякамцлцнцн сон мящсулу компакт аь ъыртданлардыр (юлчцляри Йер кцряси гядяр). Бюйцк кцтляли улдузлар нцвя йанмасынын дямир ямяля эялянядяк олан бцтцн мярщялялярини кечирдикдян сонра онларын механики таразлыьы позулур вя ифрат йени улдуз алышмасы кими мцшащидя едилян нящянэ партлайыш баш верир. Алышмалар заманы радиуслары “10 км олан нейтрон улдузлар йараныр; онларын мювъуд олмасынын мцмкцнлцйцнц илк дяфя  1932 илдя  Л.Д. Ландау эюстярмишди. Беля обйектляр 1960-ъы иллярин 2-ъи йарысында (Ъ. Белл вя Е. Щйуиш) интенсивлийи периодик дяйишян радиошцаланманын нюгтяви мянбяляри – пулсарлар шяклиндя ашкар олунмушдур. Ещтимал олунур  ки, ян бюйцк кцтляли улдузлар сонда ифрат йени улдуз кими алышаркян онларын йериндя мцвазинятсиз вя гейри-мящдуд сыхылмагда давам едян гара дешикляр ямяля эялир. 21 ясрин яввялиня гядяр Галактикада бир чох хцсусиййятляриня эюря улдуз кцтляли гара дешик олан 20-йя йахын обйект ашкар едилмишдир. Ифрат йени улдуз алышмалары заманы фязайа атылан маддя улдузларарасы мцщити аьыр елементлярля зянэинляшдирир вя бунунла да йени нясил улдузларын йаранмасында истифадя олунаъаг маддянин кимйяви тяркибини тядриъян дяйишир.

    Улдузларын гурулушу вя тякамцлцнцн ардыъыл нязяриййясинин йарадылмасы 20 яср тябиятшцнаслыьынын ян бюйцк наилиййятляриндян биридир.

    Улдузларарасы мцщит физикасы. Улдузларарасы мцщит бир нечя ясас компонентдян – газдан, газ кцтлясинин тяхминян 1%-и гядяр тоздан, йцксяк енержили зярряъиклярдян – космик шцалардан, магнит сащяляриндян вя електромагнит шцаланмадан ибарятдир. Оптик диапазонда улдузларарасы маддя газ вя тоз думанлыглары шяклиндя юзцнц бирузя верир. Улдузларарасы удулма да космик тоз йарадыр. Дахилиндяки гызмар улдузларын ултрабянювшяйи шцаланмасынын тясири иля газ думанлыгларынын ишыгсачма нязяриййяси думанлыгларын темп-руну, сыхлыьыны вя кимйяви тяркибини тяйин етмяк цчцн ясас олду. Радиоастрономийанын инкишафы улдузларарасы мцщитин тядгигиндя чох бюйцк тярягги йаратды. Нейтрал щидроэенин

    21 см дальа узунлуглу спектрал хятдя (1950-ъи иллярдя кяшф олунмушдур) шцаланмасы бизим Галактикада, сонра ися башга галактикаларда нейтрал щидроэенин пайланмасыны вя щярякятини юйрянмяйя имкан верди. Улдузларарасы мцщитин радиоспектроскопийасы онун тяркибиндя йцздян чох молекул нювцнцн, о ъцмлядян чохатомлу молекулларын олмасыны айдынлашдырды. ОЩ, Щ2О вя б. молекул-

    ларда ишляйян эцълц тябии мазерляр ашкар

    едилди. Ултрабянювшяйи диапазонда апарылмыш атмосфердянкянар тядгигатлар 1970-ъи иллярдя Галактикада кцтляляри бир млн. Эцняш кцтляси тяртибиндя олан бир нечя мин нящянэ молекулйар щидроэен булудларынын кяшфи иля нятиъялянди. Рентэен мцшащидяляри улдузларарасы мцщитин ян гызмар компоненти щаггында мялумат верди вя радиодиапазон мцшащидяляри иля бирэя ифрат йени улдуз алышмаларынын чохлу сайда галыгларыны дягигликля юйрянмяйя имкан йаратды. 20 ясрин сонунда улдузларарасы мцщит физикасынын ясас мясяляляриндян бири онда баш верян улдузямяляэялмя просесинин юйрянилмяси олду. Мцяййян едилди ки, улдузямяляэялмя нящянэ кцтляли газ-тоз комплексляриндя, онларда баш верян гравитасийа дайаныгсызлыьы нятиъясиндя (онун критериси щяля 1902 илдя Ъ.Щ. Ъинс тяряфиндян тапылмышдыр) баш верир. Бизим Галактикада вя диэяр галактикаларда улдузямяляэялмя просесинин тядгиги астрофизиканын сцрятля инкишаф едян сащясидир.

    Галактика физикасы. Бизим Галактиканын типик спиралвары галактика олмасы щаггындакы тясяввцр 1920-ъи иллярдян башлайараг, илк дяфя Эцняшин бизим улдуз системинин мяркязиндян узагда йерляшмяси ашкар олундугдан сонра (Щ. Шепли) йаранды. Сон мялуматлара эюря Эцняшдян Галактика  мяркязиня  гядяр олан мясафя 8 кпк вя йа 3·1020 м, онун Галактика мяркязи ятрафына доланма дюврц (галактик ил) тягр. 230 млн. илдир. Галактиканын билаваситя эюрцнян (ишыгсачан) маддясинин бюйцк щиссяси, сайы 1011 тяртибиндя олан улдузларда топланмышдыр. Улдузларарасы мцщцтин кцтляси улдузларын цмуми кцтлясинин тягр. 10%-ни тяшкил едир. Галактикада ъисмляр цч щисся – диск (Ы нясил улдузлар вя улдузларарасы маддяни тяшкил едян назик газ-тоз гаты), сферик щисся (ЫЫ нясил улдузлар) вя гаранлыг щаля [мювъудлуьу йалныз гравитасийа тясириня эюря мцяййян олуна билян ъисмляр вя (йахуд) намялум мяншяли зярряъикляр] айырд едилир. Галактика дискиндя улдузларын йаранма просеси инди дя давам едир (улдузямяляэялмя темпи илдя тяхминян 1 Эцняш кцтлясидир). Газ-тоз комплексиндя йаранмыш улдузлар сейряк улдуз топаларыны вя улдуз ассосиасийаларыны тяшкил едир. Галактиканын сферик щиссясиня щямчинин 150-йя йахын кцряви улдуз топасы дахилдир. Улдуз топаларынын 1930–50-ъи иллярдя юйрянилмяси эцълц мцшащидя базасы йаратды вя улдузларын тякамцлц нязяриййясини йохламаьа имкан верди. Мювъудлуьу 20 ясрин сонларында тяйин едилян Галактика щалясиндя Галактика кцтлясинин бюйцк щиссяси топланмышдыр. Щаля  маддясинин  нядян  ибарят  олмасы щяля мялум дейилдир, щеч бир диапазонда ишыг сачмадыьы цчцн она гаранлыг материйа дейилир. Бу ъисмин тябиятинин юйрянилмяси А. гаршысында дуран ян мцщцм мясялялярдян биридир. Галактиканын там мяркязиндя бюйцк кцтляли  (тягр. 3·106 Эцняш кцтляси) компакт ъисм – гябул олунмуш цмуми тясяввцрляря ьюря гара дешик йерляшир.

    Галактикаданкянар обйектлярин физикасы. Галактикалар цч ясас морфоложи типя айрылыр: еллиптик, спиралвары вя гейри-дцзэцн. Бунлар, тяркибиндяки улдузларарасы газын мигдарына (ян аз еллиптик, ян чох гейри-дцзэцн галактикаларда) вя  онларда баш верян улдузямяляэялмя просесинин интенсивлийиня эюря чох фярглянир. Галактикаларын тякамцлцндя онларын гаршылыглы тясири, тоггушмасы вя щятта бир-бириня гарышмасы чох мцщцм рол ойнайыр. Галактикаларын морфолоэийасынын, онларда олан улдуз нясилляри иля мцгайисяли юйрянилмяси- галактикаданкянар арашдырмаларын актив инкишаф едян сащяляриндян биридир. Доплер еффектиня эюря (щям оптик диапазонда, щям дя 21 см дальа узунлуглу нейтрал щидроэен радиохяттиндя) спиралвары галактикаларын фырланмасы юйряниляркян кяшф олунду ки, галактикаларда олан улдузларын цмуми кцтляси онларын там кцтлясинин тягр. бир нечя он фаизини тяшкил едир, кцтлянин галан щиссяси ися галактиканын эюрцнян ъисминин ятрафында йаранан вя улдуз дискинин юлчцляриндян чох бюйцк олан гаранлыг материйада – щалядя топланмышдыр. Яввяляр дя ещтимал олунан гаранлыг материйанын мювъудлуьу фикри (галактикаларын топаларда щярякят сцрятини юлчмякля) 20 ясрин сонунда даща бир нечя цсулла тясдигини тапды.

    Галактикаларын юйрянилмясиндя онларын спиралвары голларынын тябиятинин изащы ъохданкы мясялядир. Щесаб олунур  ки, бу голлар галактиканын фырланан улдуз диски бойунъа йайылан сыхлыг дальаларыдыр. Онларда актив улдузямяляэялмя просеси баш верир. А.-нын актуал проблемляриндян бири галактика нцвяляриндя баш верян просеслярин юйрянилмясидир. Еллиптик вя спиралвары галактикаларын нцвясиндя ифраткцтляли (106–3·109 Эцняш кцтляли) компакт обйектляр, бцтцн яламятляря эюря гара дешикляр йерляшир. Онларын билаваситя йахынлыьында санийядя минлярля км сцрятля щярякят едян газ вя улдузлар мцшащидя олунур. Газ вя улдузлар гара дешийя дцшдцкдя радиодиапозондан тутмуш рентэен диапозонадяк бцтцн спектрал диапазонларын шцаланмасына чеврилян нящянэ гравитасийа енержиси айрылыр. Галактиканын актив нцвясинин ишыглыьы бцтцн галактиканын ишыглыьындан 2–3 тяртиб бюйцкдцрся, буна квазар, нцвядя енержиайрылма  аз  олдугда,  буна   садяъя  бу  вя йа диэяр типли актив галактика дейилир. Галактикалар фязада груплар вя топалар, щямчинин юлчцляри онларла мегапарсекя чатан нящянэ бошлуглар – войдлар йарадараг гейри-бярабяр пайланмышдыр. Бизим Галактика зянэин галактикалар топасынын кянар щиссясиндя, топа мяркязиндян тягр. 15 Мпк (50 млн. ишыг или) мясафядя йерляшир. Галактика топаларындакы галактикаларарасы фязада юзцнцн рентэен шцаларына эюря ашкар едилян щяддиндян артыг сейрякляшмиш (бир нечя куб метрдя 1 атом) гызмар (темп-ру  107–108  К)  газ вар. Галактикаларарасы газын кцтляси топада олан галактикалардакы улдузларын цмуми кцтлясиндян чохдур. Галактикаларын пайланмасында гейри-биръинслик тягр. 100 Мпк мигйасадяк сахланыр. Даща бюйцк мигйасларда Каинат орта щесабла биръинсдир.

    Космолоэийа. Космолоэийанын ясасыны А. Ейнштейнин цмуми нисбилик нязяриййяси (1915) тяшкил едир. Материйанын пайланмасыны фязанын щяндяси хассяляри вя заманын эедиши иля баьлайан Ейнштейн юзцнцн кяшф етдийи фундаментал тянликляр ясасында Каинатын статик моделини гурду (1917). 1922 илдя А.А. Фридман эюстярди ки, Ейнштейн тянликляри заман кечдикъя эенишлянян дцнйаны тясвир едян щялляря маликдир. 1929 илдя Е. Щаббл мцяййян етди ки, араларында кифайят гядяр бюйцк мясафя олан истянилян ики галактика бу мясафяйя мцтянасиб сцрятля бир-бириндян узаглашыр (Щаббл гануну). Щабблын фязанын цмуми эенишлянмя ганунуна эюря узаг обйектлярин – галактика вя квазарларын спектрляриндяки хятляр Доплер еффекти щесабына гырмызы тяряфя сцрцшмцшдцр. Беляликля, эенишлянян Каинат нязяриййяси мцшащидя иля тясдигини тапды. 1946 илдя Ъ. Гамов гызмар Каинат консепсийасыны иряли сцрмцшдцр; бу консепсийайа эюря Каинат йарандыгдан (Бюйцк партлайыш нятиъясиндя) сонра эенишлянмянин еркян мярщяляляриндя чох гызмар олмушдур вя ондакы шцаланма маддяни цстялямишдир. Эенишлянмя заманы темп-р азалмыш, мцяййян вахтдан етибарян шцаланма цчцн фяза практики бахымдан шяффаф олмушдур. Тякамцлцн щямин анындан галан шцалар (микродальалы фон шцалары вя йахуд реликт шцалар) бу эцня гядяр бцтцн Каинаты бярабяр сявиййядя бцрцйцр. Космоложи эенишлянмя сябябиндян бу шцаларын темп-ру азалмагда давам едир. Щазырда онун темп-ру 2,7 К тяшкил едир. Реликт шцалар 1965 илдя А. Пензиас вя Р. Вилсон тяряфиндян кяшф олунмушдур. 1992 илдя реликт шцаларын интенсивлийинин эюй цзря пайланмасында нязяри ъящятдян яввялъядян хябяр верилян вя еркян Каинат щаггында мялумат дашыйан кичик флуктуасийалар кяшф олунду. Онларын юйрянилмяси мцщцм космоложи нятиъяляря эятириб чыхарды. 1998 илдя ифрат йени улдузларын чох узаг галактикаларда алышмаларынын тядгиги Каинатын эенишлянмя динамикасы вя онда ади материйанын ролу барядя тясяввцрляри кюклц сцрятдя дяйишдирян эюзлянилмяз кяшфя сябяб олду. Мцяййян едилди ки, щазырда Каинат тяъилля эенишлянмякдядир. Бу тяъили йарадан амил гаранлыг енержи адландырылды. Ади маддядян фяргли олараг о, мянфи тязйиг йарадыр. Гаранлыг енержинин тябияти щялялик мялум дейилдир. Каинатын цмуми кцтлясинин 70%-ни гаранлыг енержи, 27%ни намялум тябиятли гаранлыг материйа вя ъями 3%-ни ади (барион) маддя тяшкил едир ки, бунун да йалныз тягр. 0,5%-и улдузларын пайына дцшцр. Каинатын йашы 14 млрд. илдир. 21 ясрин яввялиндя космолоэийа А.-нын ян сцрятля инкишаф едян сащясиня чеврилмишдир.

    Яд:  Мартынов  Д.Я.  Курс практической астрофизики. 3-е изд. М., 1977.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ARGENTİT – AŞURBƏYOV
    ASTROFİZİKA

    АСТРОФÍЗИКА (астро…+ физика) – Каинатда баш верян физики просеслярин вя щадисялярин тящлили ясасында эюй ъисмлярини, онларын системлярини вя космик фязаны юйрянян астрономийа бюлмяси. А. космик тоздан тутмуш галактикаларарасы структурлара гядяр истянилян юлчцдя олан эюй ъисмлярини вя бцтювлцкдя Каинаты, щяр нюв физики сащяляри (гравитасийа, магнит, електромагнит) вя космик фязанын щяндяси хассялярини юйрянир. Астрофизики тядгигатларын мягсяди эюй ъисмляринин, онларын дахил олдуьу системлярин вя Каинатын гурулушуну, гаршылыглы тясирини, тякамцлцнц бцтювлцкдя дярк етмякдир. А.-да ишлянян физики параметрлярин – сыхлыьын, темп-рун, тязйигин, магнит сащясинин интенсивлийинин вя с. гиймятляр диапазону йердяки лабораторийаларда алына билян гиймятлярдян чох йцксяк вя йа чох кичикдир. Буна эюря бир чох астрофизики обйектляр маддяни вя сащяни фювгяладя шяраитдя юйрянмяйя имкан верян уникал физика лабораторийасы ролунда чыхыш едир. Бу, А.-ны физиканын айрылмаз щиссясиня чевирир.

    Тядгигат обйектляриня эюря А.-да Эцняш системи физикасы, щелиофизика (Эцняш физикасы), улдузлар физикасы вя улдузларарасы мцщит физикасы, галактик (тядгигат обйекти бизим Галактикадыр) вя галактикаданкянар астрономийа (Галактикадан кянарда олан обйектляр), эюй ъисмляри вя онларын системляринин мяншяйи вя тякамцлц проблемлярини юйрянян космогонийа, Каинаты бцтювлцкдя юйрянян космолоэийа бюлмяляри мювъуддур.  А.да информасийанын бюйцк щиссяси эюй ъисмляринин бурахдыьы електромагнит шцаларынын гейд олунмасы вя тящлили иля ялдя едилир. Мцшащидялярин щансы спектрал диапазонда апарылмасындан асылы олараг оптик мцшащидя А.-сы (щяля 19 ясрдя йаранмышдыр), радиоастрономийа (20 ясрин орталарында А.-нын мцстягил бюлмясиня чеврилмишдир), ултрабянювшяйи вя рентэен астрономийасы (1970-ъи иллярдян башлайараг эениш инкишаф етмишдир), инфрагырмызы, субмиллиметрлик вя гамма-астрономийа фяргляндирилир. Космик шцалар А.-сы (1960-ъы иллярдя формалашмышдыр), нейтрино А.-сы (1970-ъи иллярдя йаранмышдыр) вя щяля илк аддымларыны атан гравитасийа дальалары А.-сы бир гядяр айрыъа мювгедядир. А.-да астрополйариметрийа, астрофотометрийа, астроспектроскопийа тядгигат цсулларындан истифадя олунур. 20 ясрдя А. астрономийанын ян мцщцм сащясиня чеврилмишдир. 20 ясрин яввялиндян А.нын сцрятли инкишафы бир тяряфдян мцшащидя техникасында кюклц дяйишиклийя сябяб олан цмуми техники тярягги иля, диэяр тяряфдян ися физиканын инкишафы иля ялагядардыр. Квант механикасынын (1920-ъи илляр) вя нцвя физикасынын (1930–50-ъи илляр) йаранмасы А.-нын инкишафына хцсусиля мцщцм тясир эюстярмишдир.

    Эцняш системи. Эцняш системи щаггында физики мялуматларын бюйцк щиссяси космик тядгигатлар заманы ялдя олунмушдур. Айын, Йер групу планетляринин, планет пейкляринин, бир сыра астероидлярин иримигйаслы тясвирляри алынмыш вя сятщляри хяритяляшдирилмишдир. Онларын релйефинин формалашмасында ендоэен (вулканизм, тектоник сцрцшмяляр) вя екзоэен (метеорит бомбардманы) амилляринин вя ашынманын нисби ролу айдынлашдырылмышдыр. Йупитерин Ио пейкиндя актив вулканизм ашкар  едилмиш  вя  онун  механизми  мялум олмушдур. Бирбаша юлчмялярля Ай, Марс  вя  Ерос  астероидинин  сятщ  юртцйц

    нцн кимйяви вя минераложи тяркиби мцяййян едилмишдир. Айдан Йеря эятирилмиш сцхурларын йашы тяйин олунмушдур (4,5 млрд.иля гядяр). Планетлярин атмосферинин кимйяви тяркиби, гурулушу, цмуми сиркулйасийасы вя динамикасы мцфяссял юйрянилмишдир. Бу заман ендирилян апаратларла Венеранын вя Йупитерин атмосфериндя бирбаша юлчмяляр, Марсда дяфялярля онун сятщиндян юлчмяляр апарылмышдыр, йени елми истигамят – планетлярин иглимшцнаслыьы йаранды. Марсда  бюйцк  мигдарда  сулу буз ашкар едилди. Планетин сятщиндя кечмишдя хейли мигдарда майе суйун олмасына даир ясаслы дялилляр вардыр. Космик апаратлардан планетлярин магнит сащяляри юлчцлмцш вя онларын гурулушу юйрянилмишдир. Магнит сащяси олан планетлярин (Меркури, Йер, нящянэ планетляр),  хцсусиля Йупитерин магнитосферинин  мцряккяб гурулушлу олдуьу мцяййянляшдирилмишдир. Йердя вя нящянэ планетлярдя радиасийа гуршаглары кяшф едилмишдир; ян эцълцсц Йупитердядир. Планетлярин дахили гурулушу щаггында тясяввцрляр хейли дягигляшдирилмишдир. Эцняш системи физикасынын ясас проблемляриндян бири бу системин мяншяйи мясялясидир. Фярз олунур ки, планетляр тягр. 5 млрд. ил яввял, Эцняш йени йаранан мярщялядя ону ящатя едян газ-тоз  дискиндян  ямяля  эялмишдир.

    Эцняш физикасы. Эцняшдя баш верян физики просеслярин юйрянилмясинин хцсусиййяти онун бизя диэяр улдузлара нисбятян йахын олмасы иля ялагядардыр. Бу бюйцк шца селини вя Эцняш цзяриндя 100 км-ядяк кичик мигйаслы мяканда беля баш верян щадисяляри мцшащидя етмяйя имкан йарадыр. Бундан ялавя, Эцняш  кцляйинин  маддяси вя Эцняш космик шцаларынын зярряъикляри бирбаша тядгиг олуна билир. Эцняшдя баш верян щадисяляр бирбаша Йерин биосфериня, о ъцмлядян инсанларын саьламлыьына вя онларын техноложи фяалиййятиня (радиорабитя, космонавтика вя с.) тясир етдийиндян, яксяр щелиофизики тядгигатлар тятбиги характер дашыйыр.

    Бизим Эцняшин “сятщи” кими эюрдцйцмцз щисся – фотосфер темп-ру 5000– 6000 К олан Эцняш атмосферинин гатларыдыр. Эцняш спектриндяки удулма хятляринин интенсивлийиня эюря фотосферин кимйяви тяркиби, щямин хятлярин Доплер сцрцшмясиня эюря орадакы газын щярякяти мцфяссял юйрянилмишдир. Фотосфердя мцхтялиф структур тюрямяляри, о ъцмлядян Эцняш лякяляри мцшащидя олунур. Эцняш атмосферинин хариъи гатларында – хромосфердя вя хцсусиля таъда Эцняш плазмасынын щярякятини идаря едян магнит сащяси башлыъа рол ойнайыр. Эцняш атмосферинин бу гатлары олдугъа гейри-биръинс вя динамикдир, орада эцндян-эцня дяйишян мцхтялиф тюрямяляр (протуберанслар, магнит илэякляри, таъ дяликляри вя с.) мювъуддур, бязян магнит сащясини йенидян гуран партлайышлар (хромосфер алышмалары, еруптив протуберанслар) баш верир. Эцняш активлийиня нязарят едян вя Эцняш хидмяти адланан сащя щяля 19 ясрдя йаранмышдыр. 20 ясрин орталарында оптик мцшащидяляря Эцняшин радиошцаланмасынын, даща сонра ися космик апаратларын бортундан апарылан ултрабянювшяйи вя рентэен шцаланмасынын систематик юлчмяляри дя ялавя олунду.

    1970-ъи иллярдян Эцняшин нцвясиндя бирбаша термонцвя реаксийалары заманы йаранан нейтрино селинин юлчцлмясиня башланды. 2003 илдя инандырыъы шякилдя сцбут олунду ки, Эцняшдян эялян там нейтрино селинин гиймяти Эцняшин гурулушу модели цзря верилян нязяри гиймятля узлашыр. Ейни заманда бу юлчмяляр  елементар зярряъикляр физикасы цчцн мцщцм олан бир факты – нейтринонун сцкунят кцтлясинин сыфырдан фяргли олмасыны сцбут етди. Нейтрино тяърцбяляри Эцняшин вя улдузларын енержи мянбяйинин термонцвя реаксийалары олмасы тясяввцрцнцн доьрулуьуну сцбут етди, бундан ялавя, Эцняшин мяркязиндяки темп-ру бир нечя фаиз хяталарла юлчмяйя имкан верди. Эцняшин “сятщиндя” йайылан рягс вя дальаларын тядгиги (щелиосейсмолоэийа) нятиъясиндя онун дярин гатларынын ясас физики параметрляри тяйин едилди вя Эцняшин гурулушуна даир нязяри модел там шякилдя тясдиг    олунду.

    Улдузлар физикасы. А.-нын ян мцщцм бюлмяляриндян биридир вя ики истигамятдя инкишаф етмишдир: улдузун хариъи гатларынын (улдуз атмосферинин) юйрянилмяси; улдузун дярин гатларынын, орада баш верян вя бцтювлцкдя улдузун гурулушуну вя тякамцлцнц мцяййянляшдирян просеслярин тядгиги. 20 ясрин биринъи йарысында улдузларын емпирик икиюлчцлц спектрал тяснифаты верилди. Улдуз спектринин ардыъыл нязяриййясинин йарадылмасы йалныз квант механикасынын инкишафы иля – шцаланма иля маддянин гаршылыглы тясириндян баш верян елементар просесляри дярк етдикдян сонра мцмкцн олмушдур. Улдуз спектринин юйрянилмяси заманы мцяййян олунмуш мцщцм фактлардан бири Галактика дискиндяки яксяр нормал улдуз атмосферинин кимйяви тяркибинин Эцняш атмосферинин кимйяви тяркиби иля ейни олмасыдыр (кцтля цзря щидроэен тягр. 70%, щелиум  27%, галан бцтцн диэяр елементляр – аьыр елементляр 3%-ядяк). Бизим  Галактиканын сферик щиссясинин тяркиби олан улдузларда аьыр елементлярин мигдары он вя йцз дяфялярля Эцняшинкиндян аздыр. 1940–50-ъы иллярдя ашкар едилмиш бу факт улдузларда кимйяви елементлярин мяншяйиня даир 1950–60-ъы иллярдя йаранмыш нязяриййядя изащыны тапды. Щямин нязяриййяйя эюря, щидроэен, гисмян  дя  щелиум вя литиум истисна олмагла, галан бцтцн диэяр елементляр бир нечя улдуз няслинин дярин гатларында синтез едилмишдир (бах Нуклеосинтез).

    Улдузларын гурулуш вя тякамцлцнцн мцшащидя иля юйрянилмясинин ясасыны онларын башлыъа глобал параметрляри – кцтляляри, ишыглыьы вя радиуслары арасындакы статистик асылылыглар тяшкил едир (бах Кцтля ишыглыг асылылыьы). Улдузларын кцтляляри Кеплерин цчцнъц ганунуна эюря гоша улдузларын щярякятини юйрянмякля тяйин едилир. Мялум олду ки, улдузларын кцтляси 0,1-дян 100 Эцняш кцтлясинядяк интервалдадыр. Физики нюгтейи-нязярдян нормал улдузларын фяргляндириъи хцсусиййяти онларын нцвясиндя термонцвя реаксийалары нятиъясиндя щидроэендян щелиумун (Щ–Ще), онун йанмасындан сонра ися Ще-дан Ъ вя О-нин лап дямирядяк (56Фе) синтез олунмасы вя с.-дир. Улдузларын вя Эцняшин щяйатынын бюйцк щиссяси ярзиндя щидроэенин онлары енержи иля тямин етмясини сцбут едян йанма реаксийасынын ардыъыллыьы 1930-ъу иллярин сонунда эюстярилмишдир (Щ. Бете, К. Вайтсзеккер). Тящлил эюстярмишдир ки, кцтляляри ≈100 Эцняш кцтлясиндян бюйцк улдузлар дайаныгсыз оларды, она эюря дя беля улдузлар тябиятдя мювъуд дейилдир. Кцтляляри ≈0,1-дян

    ≈0,01 Эцняш кцтлясинядяк олан ъисмляр планетляр иля улдузлар арасында аралыг мювгедя дурур – бунлар  субулдузлар  вя йа гонур ъыртданлардыр (1990-ъы иллярдя ашкар олунмушду). Онлардакы темп-р щелиумун синтези цчцн кифайят дейил, лакин дярин гатларында щидроэенин аьыр изотопу олан дейтериумун, еляъя дя литиумун йанмасы баш верир. Яэяр кцтля ≈0,01 Эцняш кцтлясиндян (даща дягиг, ≤13 Йупитер кцтлясиндян) кичикдирся, онда термонцвя реаксийалары тамамиля дайаныр, беля обйект артыг планетдир.

    Башланьыъ кцтляляри ≤8 Эцняш кцтляси олан улдузларын тякамцлцнцн сон мящсулу компакт аь ъыртданлардыр (юлчцляри Йер кцряси гядяр). Бюйцк кцтляли улдузлар нцвя йанмасынын дямир ямяля эялянядяк олан бцтцн мярщялялярини кечирдикдян сонра онларын механики таразлыьы позулур вя ифрат йени улдуз алышмасы кими мцшащидя едилян нящянэ партлайыш баш верир. Алышмалар заманы радиуслары “10 км олан нейтрон улдузлар йараныр; онларын мювъуд олмасынын мцмкцнлцйцнц илк дяфя  1932 илдя  Л.Д. Ландау эюстярмишди. Беля обйектляр 1960-ъы иллярин 2-ъи йарысында (Ъ. Белл вя Е. Щйуиш) интенсивлийи периодик дяйишян радиошцаланманын нюгтяви мянбяляри – пулсарлар шяклиндя ашкар олунмушдур. Ещтимал олунур  ки, ян бюйцк кцтляли улдузлар сонда ифрат йени улдуз кими алышаркян онларын йериндя мцвазинятсиз вя гейри-мящдуд сыхылмагда давам едян гара дешикляр ямяля эялир. 21 ясрин яввялиня гядяр Галактикада бир чох хцсусиййятляриня эюря улдуз кцтляли гара дешик олан 20-йя йахын обйект ашкар едилмишдир. Ифрат йени улдуз алышмалары заманы фязайа атылан маддя улдузларарасы мцщити аьыр елементлярля зянэинляшдирир вя бунунла да йени нясил улдузларын йаранмасында истифадя олунаъаг маддянин кимйяви тяркибини тядриъян дяйишир.

    Улдузларын гурулушу вя тякамцлцнцн ардыъыл нязяриййясинин йарадылмасы 20 яср тябиятшцнаслыьынын ян бюйцк наилиййятляриндян биридир.

    Улдузларарасы мцщит физикасы. Улдузларарасы мцщит бир нечя ясас компонентдян – газдан, газ кцтлясинин тяхминян 1%-и гядяр тоздан, йцксяк енержили зярряъиклярдян – космик шцалардан, магнит сащяляриндян вя електромагнит шцаланмадан ибарятдир. Оптик диапазонда улдузларарасы маддя газ вя тоз думанлыглары шяклиндя юзцнц бирузя верир. Улдузларарасы удулма да космик тоз йарадыр. Дахилиндяки гызмар улдузларын ултрабянювшяйи шцаланмасынын тясири иля газ думанлыгларынын ишыгсачма нязяриййяси думанлыгларын темп-руну, сыхлыьыны вя кимйяви тяркибини тяйин етмяк цчцн ясас олду. Радиоастрономийанын инкишафы улдузларарасы мцщитин тядгигиндя чох бюйцк тярягги йаратды. Нейтрал щидроэенин

    21 см дальа узунлуглу спектрал хятдя (1950-ъи иллярдя кяшф олунмушдур) шцаланмасы бизим Галактикада, сонра ися башга галактикаларда нейтрал щидроэенин пайланмасыны вя щярякятини юйрянмяйя имкан верди. Улдузларарасы мцщитин радиоспектроскопийасы онун тяркибиндя йцздян чох молекул нювцнцн, о ъцмлядян чохатомлу молекулларын олмасыны айдынлашдырды. ОЩ, Щ2О вя б. молекул-

    ларда ишляйян эцълц тябии мазерляр ашкар

    едилди. Ултрабянювшяйи диапазонда апарылмыш атмосфердянкянар тядгигатлар 1970-ъи иллярдя Галактикада кцтляляри бир млн. Эцняш кцтляси тяртибиндя олан бир нечя мин нящянэ молекулйар щидроэен булудларынын кяшфи иля нятиъялянди. Рентэен мцшащидяляри улдузларарасы мцщитин ян гызмар компоненти щаггында мялумат верди вя радиодиапазон мцшащидяляри иля бирэя ифрат йени улдуз алышмаларынын чохлу сайда галыгларыны дягигликля юйрянмяйя имкан йаратды. 20 ясрин сонунда улдузларарасы мцщит физикасынын ясас мясяляляриндян бири онда баш верян улдузямяляэялмя просесинин юйрянилмяси олду. Мцяййян едилди ки, улдузямяляэялмя нящянэ кцтляли газ-тоз комплексляриндя, онларда баш верян гравитасийа дайаныгсызлыьы нятиъясиндя (онун критериси щяля 1902 илдя Ъ.Щ. Ъинс тяряфиндян тапылмышдыр) баш верир. Бизим Галактикада вя диэяр галактикаларда улдузямяляэялмя просесинин тядгиги астрофизиканын сцрятля инкишаф едян сащясидир.

    Галактика физикасы. Бизим Галактиканын типик спиралвары галактика олмасы щаггындакы тясяввцр 1920-ъи иллярдян башлайараг, илк дяфя Эцняшин бизим улдуз системинин мяркязиндян узагда йерляшмяси ашкар олундугдан сонра (Щ. Шепли) йаранды. Сон мялуматлара эюря Эцняшдян Галактика  мяркязиня  гядяр олан мясафя 8 кпк вя йа 3·1020 м, онун Галактика мяркязи ятрафына доланма дюврц (галактик ил) тягр. 230 млн. илдир. Галактиканын билаваситя эюрцнян (ишыгсачан) маддясинин бюйцк щиссяси, сайы 1011 тяртибиндя олан улдузларда топланмышдыр. Улдузларарасы мцщцтин кцтляси улдузларын цмуми кцтлясинин тягр. 10%-ни тяшкил едир. Галактикада ъисмляр цч щисся – диск (Ы нясил улдузлар вя улдузларарасы маддяни тяшкил едян назик газ-тоз гаты), сферик щисся (ЫЫ нясил улдузлар) вя гаранлыг щаля [мювъудлуьу йалныз гравитасийа тясириня эюря мцяййян олуна билян ъисмляр вя (йахуд) намялум мяншяли зярряъикляр] айырд едилир. Галактика дискиндя улдузларын йаранма просеси инди дя давам едир (улдузямяляэялмя темпи илдя тяхминян 1 Эцняш кцтлясидир). Газ-тоз комплексиндя йаранмыш улдузлар сейряк улдуз топаларыны вя улдуз ассосиасийаларыны тяшкил едир. Галактиканын сферик щиссясиня щямчинин 150-йя йахын кцряви улдуз топасы дахилдир. Улдуз топаларынын 1930–50-ъи иллярдя юйрянилмяси эцълц мцшащидя базасы йаратды вя улдузларын тякамцлц нязяриййясини йохламаьа имкан верди. Мювъудлуьу 20 ясрин сонларында тяйин едилян Галактика щалясиндя Галактика кцтлясинин бюйцк щиссяси топланмышдыр. Щаля  маддясинин  нядян  ибарят  олмасы щяля мялум дейилдир, щеч бир диапазонда ишыг сачмадыьы цчцн она гаранлыг материйа дейилир. Бу ъисмин тябиятинин юйрянилмяси А. гаршысында дуран ян мцщцм мясялялярдян биридир. Галактиканын там мяркязиндя бюйцк кцтляли  (тягр. 3·106 Эцняш кцтляси) компакт ъисм – гябул олунмуш цмуми тясяввцрляря ьюря гара дешик йерляшир.

    Галактикаданкянар обйектлярин физикасы. Галактикалар цч ясас морфоложи типя айрылыр: еллиптик, спиралвары вя гейри-дцзэцн. Бунлар, тяркибиндяки улдузларарасы газын мигдарына (ян аз еллиптик, ян чох гейри-дцзэцн галактикаларда) вя  онларда баш верян улдузямяляэялмя просесинин интенсивлийиня эюря чох фярглянир. Галактикаларын тякамцлцндя онларын гаршылыглы тясири, тоггушмасы вя щятта бир-бириня гарышмасы чох мцщцм рол ойнайыр. Галактикаларын морфолоэийасынын, онларда олан улдуз нясилляри иля мцгайисяли юйрянилмяси- галактикаданкянар арашдырмаларын актив инкишаф едян сащяляриндян биридир. Доплер еффектиня эюря (щям оптик диапазонда, щям дя 21 см дальа узунлуглу нейтрал щидроэен радиохяттиндя) спиралвары галактикаларын фырланмасы юйряниляркян кяшф олунду ки, галактикаларда олан улдузларын цмуми кцтляси онларын там кцтлясинин тягр. бир нечя он фаизини тяшкил едир, кцтлянин галан щиссяси ися галактиканын эюрцнян ъисминин ятрафында йаранан вя улдуз дискинин юлчцляриндян чох бюйцк олан гаранлыг материйада – щалядя топланмышдыр. Яввяляр дя ещтимал олунан гаранлыг материйанын мювъудлуьу фикри (галактикаларын топаларда щярякят сцрятини юлчмякля) 20 ясрин сонунда даща бир нечя цсулла тясдигини тапды.

    Галактикаларын юйрянилмясиндя онларын спиралвары голларынын тябиятинин изащы ъохданкы мясялядир. Щесаб олунур  ки, бу голлар галактиканын фырланан улдуз диски бойунъа йайылан сыхлыг дальаларыдыр. Онларда актив улдузямяляэялмя просеси баш верир. А.-нын актуал проблемляриндян бири галактика нцвяляриндя баш верян просеслярин юйрянилмясидир. Еллиптик вя спиралвары галактикаларын нцвясиндя ифраткцтляли (106–3·109 Эцняш кцтляли) компакт обйектляр, бцтцн яламятляря эюря гара дешикляр йерляшир. Онларын билаваситя йахынлыьында санийядя минлярля км сцрятля щярякят едян газ вя улдузлар мцшащидя олунур. Газ вя улдузлар гара дешийя дцшдцкдя радиодиапозондан тутмуш рентэен диапозонадяк бцтцн спектрал диапазонларын шцаланмасына чеврилян нящянэ гравитасийа енержиси айрылыр. Галактиканын актив нцвясинин ишыглыьы бцтцн галактиканын ишыглыьындан 2–3 тяртиб бюйцкдцрся, буна квазар, нцвядя енержиайрылма  аз  олдугда,  буна   садяъя  бу  вя йа диэяр типли актив галактика дейилир. Галактикалар фязада груплар вя топалар, щямчинин юлчцляри онларла мегапарсекя чатан нящянэ бошлуглар – войдлар йарадараг гейри-бярабяр пайланмышдыр. Бизим Галактика зянэин галактикалар топасынын кянар щиссясиндя, топа мяркязиндян тягр. 15 Мпк (50 млн. ишыг или) мясафядя йерляшир. Галактика топаларындакы галактикаларарасы фязада юзцнцн рентэен шцаларына эюря ашкар едилян щяддиндян артыг сейрякляшмиш (бир нечя куб метрдя 1 атом) гызмар (темп-ру  107–108  К)  газ вар. Галактикаларарасы газын кцтляси топада олан галактикалардакы улдузларын цмуми кцтлясиндян чохдур. Галактикаларын пайланмасында гейри-биръинслик тягр. 100 Мпк мигйасадяк сахланыр. Даща бюйцк мигйасларда Каинат орта щесабла биръинсдир.

    Космолоэийа. Космолоэийанын ясасыны А. Ейнштейнин цмуми нисбилик нязяриййяси (1915) тяшкил едир. Материйанын пайланмасыны фязанын щяндяси хассяляри вя заманын эедиши иля баьлайан Ейнштейн юзцнцн кяшф етдийи фундаментал тянликляр ясасында Каинатын статик моделини гурду (1917). 1922 илдя А.А. Фридман эюстярди ки, Ейнштейн тянликляри заман кечдикъя эенишлянян дцнйаны тясвир едян щялляря маликдир. 1929 илдя Е. Щаббл мцяййян етди ки, араларында кифайят гядяр бюйцк мясафя олан истянилян ики галактика бу мясафяйя мцтянасиб сцрятля бир-бириндян узаглашыр (Щаббл гануну). Щабблын фязанын цмуми эенишлянмя ганунуна эюря узаг обйектлярин – галактика вя квазарларын спектрляриндяки хятляр Доплер еффекти щесабына гырмызы тяряфя сцрцшмцшдцр. Беляликля, эенишлянян Каинат нязяриййяси мцшащидя иля тясдигини тапды. 1946 илдя Ъ. Гамов гызмар Каинат консепсийасыны иряли сцрмцшдцр; бу консепсийайа эюря Каинат йарандыгдан (Бюйцк партлайыш нятиъясиндя) сонра эенишлянмянин еркян мярщяляляриндя чох гызмар олмушдур вя ондакы шцаланма маддяни цстялямишдир. Эенишлянмя заманы темп-р азалмыш, мцяййян вахтдан етибарян шцаланма цчцн фяза практики бахымдан шяффаф олмушдур. Тякамцлцн щямин анындан галан шцалар (микродальалы фон шцалары вя йахуд реликт шцалар) бу эцня гядяр бцтцн Каинаты бярабяр сявиййядя бцрцйцр. Космоложи эенишлянмя сябябиндян бу шцаларын темп-ру азалмагда давам едир. Щазырда онун темп-ру 2,7 К тяшкил едир. Реликт шцалар 1965 илдя А. Пензиас вя Р. Вилсон тяряфиндян кяшф олунмушдур. 1992 илдя реликт шцаларын интенсивлийинин эюй цзря пайланмасында нязяри ъящятдян яввялъядян хябяр верилян вя еркян Каинат щаггында мялумат дашыйан кичик флуктуасийалар кяшф олунду. Онларын юйрянилмяси мцщцм космоложи нятиъяляря эятириб чыхарды. 1998 илдя ифрат йени улдузларын чох узаг галактикаларда алышмаларынын тядгиги Каинатын эенишлянмя динамикасы вя онда ади материйанын ролу барядя тясяввцрляри кюклц сцрятдя дяйишдирян эюзлянилмяз кяшфя сябяб олду. Мцяййян едилди ки, щазырда Каинат тяъилля эенишлянмякдядир. Бу тяъили йарадан амил гаранлыг енержи адландырылды. Ади маддядян фяргли олараг о, мянфи тязйиг йарадыр. Гаранлыг енержинин тябияти щялялик мялум дейилдир. Каинатын цмуми кцтлясинин 70%-ни гаранлыг енержи, 27%ни намялум тябиятли гаранлыг материйа вя ъями 3%-ни ади (барион) маддя тяшкил едир ки, бунун да йалныз тягр. 0,5%-и улдузларын пайына дцшцр. Каинатын йашы 14 млрд. илдир. 21 ясрин яввялиндя космолоэийа А.-нын ян сцрятля инкишаф едян сащясиня чеврилмишдир.

    Яд:  Мартынов  Д.Я.  Курс практической астрофизики. 3-е изд. М., 1977.

    ASTROFİZİKA

    АСТРОФÍЗИКА (астро…+ физика) – Каинатда баш верян физики просеслярин вя щадисялярин тящлили ясасында эюй ъисмлярини, онларын системлярини вя космик фязаны юйрянян астрономийа бюлмяси. А. космик тоздан тутмуш галактикаларарасы структурлара гядяр истянилян юлчцдя олан эюй ъисмлярини вя бцтювлцкдя Каинаты, щяр нюв физики сащяляри (гравитасийа, магнит, електромагнит) вя космик фязанын щяндяси хассялярини юйрянир. Астрофизики тядгигатларын мягсяди эюй ъисмляринин, онларын дахил олдуьу системлярин вя Каинатын гурулушуну, гаршылыглы тясирини, тякамцлцнц бцтювлцкдя дярк етмякдир. А.-да ишлянян физики параметрлярин – сыхлыьын, темп-рун, тязйигин, магнит сащясинин интенсивлийинин вя с. гиймятляр диапазону йердяки лабораторийаларда алына билян гиймятлярдян чох йцксяк вя йа чох кичикдир. Буна эюря бир чох астрофизики обйектляр маддяни вя сащяни фювгяладя шяраитдя юйрянмяйя имкан верян уникал физика лабораторийасы ролунда чыхыш едир. Бу, А.-ны физиканын айрылмаз щиссясиня чевирир.

    Тядгигат обйектляриня эюря А.-да Эцняш системи физикасы, щелиофизика (Эцняш физикасы), улдузлар физикасы вя улдузларарасы мцщит физикасы, галактик (тядгигат обйекти бизим Галактикадыр) вя галактикаданкянар астрономийа (Галактикадан кянарда олан обйектляр), эюй ъисмляри вя онларын системляринин мяншяйи вя тякамцлц проблемлярини юйрянян космогонийа, Каинаты бцтювлцкдя юйрянян космолоэийа бюлмяляри мювъуддур.  А.да информасийанын бюйцк щиссяси эюй ъисмляринин бурахдыьы електромагнит шцаларынын гейд олунмасы вя тящлили иля ялдя едилир. Мцшащидялярин щансы спектрал диапазонда апарылмасындан асылы олараг оптик мцшащидя А.-сы (щяля 19 ясрдя йаранмышдыр), радиоастрономийа (20 ясрин орталарында А.-нын мцстягил бюлмясиня чеврилмишдир), ултрабянювшяйи вя рентэен астрономийасы (1970-ъи иллярдян башлайараг эениш инкишаф етмишдир), инфрагырмызы, субмиллиметрлик вя гамма-астрономийа фяргляндирилир. Космик шцалар А.-сы (1960-ъы иллярдя формалашмышдыр), нейтрино А.-сы (1970-ъи иллярдя йаранмышдыр) вя щяля илк аддымларыны атан гравитасийа дальалары А.-сы бир гядяр айрыъа мювгедядир. А.-да астрополйариметрийа, астрофотометрийа, астроспектроскопийа тядгигат цсулларындан истифадя олунур. 20 ясрдя А. астрономийанын ян мцщцм сащясиня чеврилмишдир. 20 ясрин яввялиндян А.нын сцрятли инкишафы бир тяряфдян мцшащидя техникасында кюклц дяйишиклийя сябяб олан цмуми техники тярягги иля, диэяр тяряфдян ися физиканын инкишафы иля ялагядардыр. Квант механикасынын (1920-ъи илляр) вя нцвя физикасынын (1930–50-ъи илляр) йаранмасы А.-нын инкишафына хцсусиля мцщцм тясир эюстярмишдир.

    Эцняш системи. Эцняш системи щаггында физики мялуматларын бюйцк щиссяси космик тядгигатлар заманы ялдя олунмушдур. Айын, Йер групу планетляринин, планет пейкляринин, бир сыра астероидлярин иримигйаслы тясвирляри алынмыш вя сятщляри хяритяляшдирилмишдир. Онларын релйефинин формалашмасында ендоэен (вулканизм, тектоник сцрцшмяляр) вя екзоэен (метеорит бомбардманы) амилляринин вя ашынманын нисби ролу айдынлашдырылмышдыр. Йупитерин Ио пейкиндя актив вулканизм ашкар  едилмиш  вя  онун  механизми  мялум олмушдур. Бирбаша юлчмялярля Ай, Марс  вя  Ерос  астероидинин  сятщ  юртцйц

    нцн кимйяви вя минераложи тяркиби мцяййян едилмишдир. Айдан Йеря эятирилмиш сцхурларын йашы тяйин олунмушдур (4,5 млрд.иля гядяр). Планетлярин атмосферинин кимйяви тяркиби, гурулушу, цмуми сиркулйасийасы вя динамикасы мцфяссял юйрянилмишдир. Бу заман ендирилян апаратларла Венеранын вя Йупитерин атмосфериндя бирбаша юлчмяляр, Марсда дяфялярля онун сятщиндян юлчмяляр апарылмышдыр, йени елми истигамят – планетлярин иглимшцнаслыьы йаранды. Марсда  бюйцк  мигдарда  сулу буз ашкар едилди. Планетин сятщиндя кечмишдя хейли мигдарда майе суйун олмасына даир ясаслы дялилляр вардыр. Космик апаратлардан планетлярин магнит сащяляри юлчцлмцш вя онларын гурулушу юйрянилмишдир. Магнит сащяси олан планетлярин (Меркури, Йер, нящянэ планетляр),  хцсусиля Йупитерин магнитосферинин  мцряккяб гурулушлу олдуьу мцяййянляшдирилмишдир. Йердя вя нящянэ планетлярдя радиасийа гуршаглары кяшф едилмишдир; ян эцълцсц Йупитердядир. Планетлярин дахили гурулушу щаггында тясяввцрляр хейли дягигляшдирилмишдир. Эцняш системи физикасынын ясас проблемляриндян бири бу системин мяншяйи мясялясидир. Фярз олунур ки, планетляр тягр. 5 млрд. ил яввял, Эцняш йени йаранан мярщялядя ону ящатя едян газ-тоз  дискиндян  ямяля  эялмишдир.

    Эцняш физикасы. Эцняшдя баш верян физики просеслярин юйрянилмясинин хцсусиййяти онун бизя диэяр улдузлара нисбятян йахын олмасы иля ялагядардыр. Бу бюйцк шца селини вя Эцняш цзяриндя 100 км-ядяк кичик мигйаслы мяканда беля баш верян щадисяляри мцшащидя етмяйя имкан йарадыр. Бундан ялавя, Эцняш  кцляйинин  маддяси вя Эцняш космик шцаларынын зярряъикляри бирбаша тядгиг олуна билир. Эцняшдя баш верян щадисяляр бирбаша Йерин биосфериня, о ъцмлядян инсанларын саьламлыьына вя онларын техноложи фяалиййятиня (радиорабитя, космонавтика вя с.) тясир етдийиндян, яксяр щелиофизики тядгигатлар тятбиги характер дашыйыр.

    Бизим Эцняшин “сятщи” кими эюрдцйцмцз щисся – фотосфер темп-ру 5000– 6000 К олан Эцняш атмосферинин гатларыдыр. Эцняш спектриндяки удулма хятляринин интенсивлийиня эюря фотосферин кимйяви тяркиби, щямин хятлярин Доплер сцрцшмясиня эюря орадакы газын щярякяти мцфяссял юйрянилмишдир. Фотосфердя мцхтялиф структур тюрямяляри, о ъцмлядян Эцняш лякяляри мцшащидя олунур. Эцняш атмосферинин хариъи гатларында – хромосфердя вя хцсусиля таъда Эцняш плазмасынын щярякятини идаря едян магнит сащяси башлыъа рол ойнайыр. Эцняш атмосферинин бу гатлары олдугъа гейри-биръинс вя динамикдир, орада эцндян-эцня дяйишян мцхтялиф тюрямяляр (протуберанслар, магнит илэякляри, таъ дяликляри вя с.) мювъуддур, бязян магнит сащясини йенидян гуран партлайышлар (хромосфер алышмалары, еруптив протуберанслар) баш верир. Эцняш активлийиня нязарят едян вя Эцняш хидмяти адланан сащя щяля 19 ясрдя йаранмышдыр. 20 ясрин орталарында оптик мцшащидяляря Эцняшин радиошцаланмасынын, даща сонра ися космик апаратларын бортундан апарылан ултрабянювшяйи вя рентэен шцаланмасынын систематик юлчмяляри дя ялавя олунду.

    1970-ъи иллярдян Эцняшин нцвясиндя бирбаша термонцвя реаксийалары заманы йаранан нейтрино селинин юлчцлмясиня башланды. 2003 илдя инандырыъы шякилдя сцбут олунду ки, Эцняшдян эялян там нейтрино селинин гиймяти Эцняшин гурулушу модели цзря верилян нязяри гиймятля узлашыр. Ейни заманда бу юлчмяляр  елементар зярряъикляр физикасы цчцн мцщцм олан бир факты – нейтринонун сцкунят кцтлясинин сыфырдан фяргли олмасыны сцбут етди. Нейтрино тяърцбяляри Эцняшин вя улдузларын енержи мянбяйинин термонцвя реаксийалары олмасы тясяввцрцнцн доьрулуьуну сцбут етди, бундан ялавя, Эцняшин мяркязиндяки темп-ру бир нечя фаиз хяталарла юлчмяйя имкан верди. Эцняшин “сятщиндя” йайылан рягс вя дальаларын тядгиги (щелиосейсмолоэийа) нятиъясиндя онун дярин гатларынын ясас физики параметрляри тяйин едилди вя Эцняшин гурулушуна даир нязяри модел там шякилдя тясдиг    олунду.

    Улдузлар физикасы. А.-нын ян мцщцм бюлмяляриндян биридир вя ики истигамятдя инкишаф етмишдир: улдузун хариъи гатларынын (улдуз атмосферинин) юйрянилмяси; улдузун дярин гатларынын, орада баш верян вя бцтювлцкдя улдузун гурулушуну вя тякамцлцнц мцяййянляшдирян просеслярин тядгиги. 20 ясрин биринъи йарысында улдузларын емпирик икиюлчцлц спектрал тяснифаты верилди. Улдуз спектринин ардыъыл нязяриййясинин йарадылмасы йалныз квант механикасынын инкишафы иля – шцаланма иля маддянин гаршылыглы тясириндян баш верян елементар просесляри дярк етдикдян сонра мцмкцн олмушдур. Улдуз спектринин юйрянилмяси заманы мцяййян олунмуш мцщцм фактлардан бири Галактика дискиндяки яксяр нормал улдуз атмосферинин кимйяви тяркибинин Эцняш атмосферинин кимйяви тяркиби иля ейни олмасыдыр (кцтля цзря щидроэен тягр. 70%, щелиум  27%, галан бцтцн диэяр елементляр – аьыр елементляр 3%-ядяк). Бизим  Галактиканын сферик щиссясинин тяркиби олан улдузларда аьыр елементлярин мигдары он вя йцз дяфялярля Эцняшинкиндян аздыр. 1940–50-ъы иллярдя ашкар едилмиш бу факт улдузларда кимйяви елементлярин мяншяйиня даир 1950–60-ъы иллярдя йаранмыш нязяриййядя изащыны тапды. Щямин нязяриййяйя эюря, щидроэен, гисмян  дя  щелиум вя литиум истисна олмагла, галан бцтцн диэяр елементляр бир нечя улдуз няслинин дярин гатларында синтез едилмишдир (бах Нуклеосинтез).

    Улдузларын гурулуш вя тякамцлцнцн мцшащидя иля юйрянилмясинин ясасыны онларын башлыъа глобал параметрляри – кцтляляри, ишыглыьы вя радиуслары арасындакы статистик асылылыглар тяшкил едир (бах Кцтля ишыглыг асылылыьы). Улдузларын кцтляляри Кеплерин цчцнъц ганунуна эюря гоша улдузларын щярякятини юйрянмякля тяйин едилир. Мялум олду ки, улдузларын кцтляси 0,1-дян 100 Эцняш кцтлясинядяк интервалдадыр. Физики нюгтейи-нязярдян нормал улдузларын фяргляндириъи хцсусиййяти онларын нцвясиндя термонцвя реаксийалары нятиъясиндя щидроэендян щелиумун (Щ–Ще), онун йанмасындан сонра ися Ще-дан Ъ вя О-нин лап дямирядяк (56Фе) синтез олунмасы вя с.-дир. Улдузларын вя Эцняшин щяйатынын бюйцк щиссяси ярзиндя щидроэенин онлары енержи иля тямин етмясини сцбут едян йанма реаксийасынын ардыъыллыьы 1930-ъу иллярин сонунда эюстярилмишдир (Щ. Бете, К. Вайтсзеккер). Тящлил эюстярмишдир ки, кцтляляри ≈100 Эцняш кцтлясиндян бюйцк улдузлар дайаныгсыз оларды, она эюря дя беля улдузлар тябиятдя мювъуд дейилдир. Кцтляляри ≈0,1-дян

    ≈0,01 Эцняш кцтлясинядяк олан ъисмляр планетляр иля улдузлар арасында аралыг мювгедя дурур – бунлар  субулдузлар  вя йа гонур ъыртданлардыр (1990-ъы иллярдя ашкар олунмушду). Онлардакы темп-р щелиумун синтези цчцн кифайят дейил, лакин дярин гатларында щидроэенин аьыр изотопу олан дейтериумун, еляъя дя литиумун йанмасы баш верир. Яэяр кцтля ≈0,01 Эцняш кцтлясиндян (даща дягиг, ≤13 Йупитер кцтлясиндян) кичикдирся, онда термонцвя реаксийалары тамамиля дайаныр, беля обйект артыг планетдир.

    Башланьыъ кцтляляри ≤8 Эцняш кцтляси олан улдузларын тякамцлцнцн сон мящсулу компакт аь ъыртданлардыр (юлчцляри Йер кцряси гядяр). Бюйцк кцтляли улдузлар нцвя йанмасынын дямир ямяля эялянядяк олан бцтцн мярщялялярини кечирдикдян сонра онларын механики таразлыьы позулур вя ифрат йени улдуз алышмасы кими мцшащидя едилян нящянэ партлайыш баш верир. Алышмалар заманы радиуслары “10 км олан нейтрон улдузлар йараныр; онларын мювъуд олмасынын мцмкцнлцйцнц илк дяфя  1932 илдя  Л.Д. Ландау эюстярмишди. Беля обйектляр 1960-ъы иллярин 2-ъи йарысында (Ъ. Белл вя Е. Щйуиш) интенсивлийи периодик дяйишян радиошцаланманын нюгтяви мянбяляри – пулсарлар шяклиндя ашкар олунмушдур. Ещтимал олунур  ки, ян бюйцк кцтляли улдузлар сонда ифрат йени улдуз кими алышаркян онларын йериндя мцвазинятсиз вя гейри-мящдуд сыхылмагда давам едян гара дешикляр ямяля эялир. 21 ясрин яввялиня гядяр Галактикада бир чох хцсусиййятляриня эюря улдуз кцтляли гара дешик олан 20-йя йахын обйект ашкар едилмишдир. Ифрат йени улдуз алышмалары заманы фязайа атылан маддя улдузларарасы мцщити аьыр елементлярля зянэинляшдирир вя бунунла да йени нясил улдузларын йаранмасында истифадя олунаъаг маддянин кимйяви тяркибини тядриъян дяйишир.

    Улдузларын гурулушу вя тякамцлцнцн ардыъыл нязяриййясинин йарадылмасы 20 яср тябиятшцнаслыьынын ян бюйцк наилиййятляриндян биридир.

    Улдузларарасы мцщит физикасы. Улдузларарасы мцщит бир нечя ясас компонентдян – газдан, газ кцтлясинин тяхминян 1%-и гядяр тоздан, йцксяк енержили зярряъиклярдян – космик шцалардан, магнит сащяляриндян вя електромагнит шцаланмадан ибарятдир. Оптик диапазонда улдузларарасы маддя газ вя тоз думанлыглары шяклиндя юзцнц бирузя верир. Улдузларарасы удулма да космик тоз йарадыр. Дахилиндяки гызмар улдузларын ултрабянювшяйи шцаланмасынын тясири иля газ думанлыгларынын ишыгсачма нязяриййяси думанлыгларын темп-руну, сыхлыьыны вя кимйяви тяркибини тяйин етмяк цчцн ясас олду. Радиоастрономийанын инкишафы улдузларарасы мцщитин тядгигиндя чох бюйцк тярягги йаратды. Нейтрал щидроэенин

    21 см дальа узунлуглу спектрал хятдя (1950-ъи иллярдя кяшф олунмушдур) шцаланмасы бизим Галактикада, сонра ися башга галактикаларда нейтрал щидроэенин пайланмасыны вя щярякятини юйрянмяйя имкан верди. Улдузларарасы мцщитин радиоспектроскопийасы онун тяркибиндя йцздян чох молекул нювцнцн, о ъцмлядян чохатомлу молекулларын олмасыны айдынлашдырды. ОЩ, Щ2О вя б. молекул-

    ларда ишляйян эцълц тябии мазерляр ашкар

    едилди. Ултрабянювшяйи диапазонда апарылмыш атмосфердянкянар тядгигатлар 1970-ъи иллярдя Галактикада кцтляляри бир млн. Эцняш кцтляси тяртибиндя олан бир нечя мин нящянэ молекулйар щидроэен булудларынын кяшфи иля нятиъялянди. Рентэен мцшащидяляри улдузларарасы мцщитин ян гызмар компоненти щаггында мялумат верди вя радиодиапазон мцшащидяляри иля бирэя ифрат йени улдуз алышмаларынын чохлу сайда галыгларыны дягигликля юйрянмяйя имкан йаратды. 20 ясрин сонунда улдузларарасы мцщит физикасынын ясас мясяляляриндян бири онда баш верян улдузямяляэялмя просесинин юйрянилмяси олду. Мцяййян едилди ки, улдузямяляэялмя нящянэ кцтляли газ-тоз комплексляриндя, онларда баш верян гравитасийа дайаныгсызлыьы нятиъясиндя (онун критериси щяля 1902 илдя Ъ.Щ. Ъинс тяряфиндян тапылмышдыр) баш верир. Бизим Галактикада вя диэяр галактикаларда улдузямяляэялмя просесинин тядгиги астрофизиканын сцрятля инкишаф едян сащясидир.

    Галактика физикасы. Бизим Галактиканын типик спиралвары галактика олмасы щаггындакы тясяввцр 1920-ъи иллярдян башлайараг, илк дяфя Эцняшин бизим улдуз системинин мяркязиндян узагда йерляшмяси ашкар олундугдан сонра (Щ. Шепли) йаранды. Сон мялуматлара эюря Эцняшдян Галактика  мяркязиня  гядяр олан мясафя 8 кпк вя йа 3·1020 м, онун Галактика мяркязи ятрафына доланма дюврц (галактик ил) тягр. 230 млн. илдир. Галактиканын билаваситя эюрцнян (ишыгсачан) маддясинин бюйцк щиссяси, сайы 1011 тяртибиндя олан улдузларда топланмышдыр. Улдузларарасы мцщцтин кцтляси улдузларын цмуми кцтлясинин тягр. 10%-ни тяшкил едир. Галактикада ъисмляр цч щисся – диск (Ы нясил улдузлар вя улдузларарасы маддяни тяшкил едян назик газ-тоз гаты), сферик щисся (ЫЫ нясил улдузлар) вя гаранлыг щаля [мювъудлуьу йалныз гравитасийа тясириня эюря мцяййян олуна билян ъисмляр вя (йахуд) намялум мяншяли зярряъикляр] айырд едилир. Галактика дискиндя улдузларын йаранма просеси инди дя давам едир (улдузямяляэялмя темпи илдя тяхминян 1 Эцняш кцтлясидир). Газ-тоз комплексиндя йаранмыш улдузлар сейряк улдуз топаларыны вя улдуз ассосиасийаларыны тяшкил едир. Галактиканын сферик щиссясиня щямчинин 150-йя йахын кцряви улдуз топасы дахилдир. Улдуз топаларынын 1930–50-ъи иллярдя юйрянилмяси эцълц мцшащидя базасы йаратды вя улдузларын тякамцлц нязяриййясини йохламаьа имкан верди. Мювъудлуьу 20 ясрин сонларында тяйин едилян Галактика щалясиндя Галактика кцтлясинин бюйцк щиссяси топланмышдыр. Щаля  маддясинин  нядян  ибарят  олмасы щяля мялум дейилдир, щеч бир диапазонда ишыг сачмадыьы цчцн она гаранлыг материйа дейилир. Бу ъисмин тябиятинин юйрянилмяси А. гаршысында дуран ян мцщцм мясялялярдян биридир. Галактиканын там мяркязиндя бюйцк кцтляли  (тягр. 3·106 Эцняш кцтляси) компакт ъисм – гябул олунмуш цмуми тясяввцрляря ьюря гара дешик йерляшир.

    Галактикаданкянар обйектлярин физикасы. Галактикалар цч ясас морфоложи типя айрылыр: еллиптик, спиралвары вя гейри-дцзэцн. Бунлар, тяркибиндяки улдузларарасы газын мигдарына (ян аз еллиптик, ян чох гейри-дцзэцн галактикаларда) вя  онларда баш верян улдузямяляэялмя просесинин интенсивлийиня эюря чох фярглянир. Галактикаларын тякамцлцндя онларын гаршылыглы тясири, тоггушмасы вя щятта бир-бириня гарышмасы чох мцщцм рол ойнайыр. Галактикаларын морфолоэийасынын, онларда олан улдуз нясилляри иля мцгайисяли юйрянилмяси- галактикаданкянар арашдырмаларын актив инкишаф едян сащяляриндян биридир. Доплер еффектиня эюря (щям оптик диапазонда, щям дя 21 см дальа узунлуглу нейтрал щидроэен радиохяттиндя) спиралвары галактикаларын фырланмасы юйряниляркян кяшф олунду ки, галактикаларда олан улдузларын цмуми кцтляси онларын там кцтлясинин тягр. бир нечя он фаизини тяшкил едир, кцтлянин галан щиссяси ися галактиканын эюрцнян ъисминин ятрафында йаранан вя улдуз дискинин юлчцляриндян чох бюйцк олан гаранлыг материйада – щалядя топланмышдыр. Яввяляр дя ещтимал олунан гаранлыг материйанын мювъудлуьу фикри (галактикаларын топаларда щярякят сцрятини юлчмякля) 20 ясрин сонунда даща бир нечя цсулла тясдигини тапды.

    Галактикаларын юйрянилмясиндя онларын спиралвары голларынын тябиятинин изащы ъохданкы мясялядир. Щесаб олунур  ки, бу голлар галактиканын фырланан улдуз диски бойунъа йайылан сыхлыг дальаларыдыр. Онларда актив улдузямяляэялмя просеси баш верир. А.-нын актуал проблемляриндян бири галактика нцвяляриндя баш верян просеслярин юйрянилмясидир. Еллиптик вя спиралвары галактикаларын нцвясиндя ифраткцтляли (106–3·109 Эцняш кцтляли) компакт обйектляр, бцтцн яламятляря эюря гара дешикляр йерляшир. Онларын билаваситя йахынлыьында санийядя минлярля км сцрятля щярякят едян газ вя улдузлар мцшащидя олунур. Газ вя улдузлар гара дешийя дцшдцкдя радиодиапозондан тутмуш рентэен диапозонадяк бцтцн спектрал диапазонларын шцаланмасына чеврилян нящянэ гравитасийа енержиси айрылыр. Галактиканын актив нцвясинин ишыглыьы бцтцн галактиканын ишыглыьындан 2–3 тяртиб бюйцкдцрся, буна квазар, нцвядя енержиайрылма  аз  олдугда,  буна   садяъя  бу  вя йа диэяр типли актив галактика дейилир. Галактикалар фязада груплар вя топалар, щямчинин юлчцляри онларла мегапарсекя чатан нящянэ бошлуглар – войдлар йарадараг гейри-бярабяр пайланмышдыр. Бизим Галактика зянэин галактикалар топасынын кянар щиссясиндя, топа мяркязиндян тягр. 15 Мпк (50 млн. ишыг или) мясафядя йерляшир. Галактика топаларындакы галактикаларарасы фязада юзцнцн рентэен шцаларына эюря ашкар едилян щяддиндян артыг сейрякляшмиш (бир нечя куб метрдя 1 атом) гызмар (темп-ру  107–108  К)  газ вар. Галактикаларарасы газын кцтляси топада олан галактикалардакы улдузларын цмуми кцтлясиндян чохдур. Галактикаларын пайланмасында гейри-биръинслик тягр. 100 Мпк мигйасадяк сахланыр. Даща бюйцк мигйасларда Каинат орта щесабла биръинсдир.

    Космолоэийа. Космолоэийанын ясасыны А. Ейнштейнин цмуми нисбилик нязяриййяси (1915) тяшкил едир. Материйанын пайланмасыны фязанын щяндяси хассяляри вя заманын эедиши иля баьлайан Ейнштейн юзцнцн кяшф етдийи фундаментал тянликляр ясасында Каинатын статик моделини гурду (1917). 1922 илдя А.А. Фридман эюстярди ки, Ейнштейн тянликляри заман кечдикъя эенишлянян дцнйаны тясвир едян щялляря маликдир. 1929 илдя Е. Щаббл мцяййян етди ки, араларында кифайят гядяр бюйцк мясафя олан истянилян ики галактика бу мясафяйя мцтянасиб сцрятля бир-бириндян узаглашыр (Щаббл гануну). Щабблын фязанын цмуми эенишлянмя ганунуна эюря узаг обйектлярин – галактика вя квазарларын спектрляриндяки хятляр Доплер еффекти щесабына гырмызы тяряфя сцрцшмцшдцр. Беляликля, эенишлянян Каинат нязяриййяси мцшащидя иля тясдигини тапды. 1946 илдя Ъ. Гамов гызмар Каинат консепсийасыны иряли сцрмцшдцр; бу консепсийайа эюря Каинат йарандыгдан (Бюйцк партлайыш нятиъясиндя) сонра эенишлянмянин еркян мярщяляляриндя чох гызмар олмушдур вя ондакы шцаланма маддяни цстялямишдир. Эенишлянмя заманы темп-р азалмыш, мцяййян вахтдан етибарян шцаланма цчцн фяза практики бахымдан шяффаф олмушдур. Тякамцлцн щямин анындан галан шцалар (микродальалы фон шцалары вя йахуд реликт шцалар) бу эцня гядяр бцтцн Каинаты бярабяр сявиййядя бцрцйцр. Космоложи эенишлянмя сябябиндян бу шцаларын темп-ру азалмагда давам едир. Щазырда онун темп-ру 2,7 К тяшкил едир. Реликт шцалар 1965 илдя А. Пензиас вя Р. Вилсон тяряфиндян кяшф олунмушдур. 1992 илдя реликт шцаларын интенсивлийинин эюй цзря пайланмасында нязяри ъящятдян яввялъядян хябяр верилян вя еркян Каинат щаггында мялумат дашыйан кичик флуктуасийалар кяшф олунду. Онларын юйрянилмяси мцщцм космоложи нятиъяляря эятириб чыхарды. 1998 илдя ифрат йени улдузларын чох узаг галактикаларда алышмаларынын тядгиги Каинатын эенишлянмя динамикасы вя онда ади материйанын ролу барядя тясяввцрляри кюклц сцрятдя дяйишдирян эюзлянилмяз кяшфя сябяб олду. Мцяййян едилди ки, щазырда Каинат тяъилля эенишлянмякдядир. Бу тяъили йарадан амил гаранлыг енержи адландырылды. Ади маддядян фяргли олараг о, мянфи тязйиг йарадыр. Гаранлыг енержинин тябияти щялялик мялум дейилдир. Каинатын цмуми кцтлясинин 70%-ни гаранлыг енержи, 27%ни намялум тябиятли гаранлыг материйа вя ъями 3%-ни ади (барион) маддя тяшкил едир ки, бунун да йалныз тягр. 0,5%-и улдузларын пайына дцшцр. Каинатын йашы 14 млрд. илдир. 21 ясрин яввялиндя космолоэийа А.-нын ян сцрятля инкишаф едян сащясиня чеврилмишдир.

    Яд:  Мартынов  Д.Я.  Курс практической астрофизики. 3-е изд. М., 1977.