Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
II CİLD (ARGENTİT - AŞURBƏYOV)
    ASTROSPEKTROSKOPİYA

    АСТРОСПЕКТРОСКОПИЙА   –   обйектлярин физики тябиятини вя онларын фязада щярякятини юйрянмяк мягсядиля эюй ъисмляринин сректрини тядгиг едян астрофизика бюлмяси. Астрономик мцшащидяляр цчцн спектроскопу илк дяфя 1814 илдя Й. Фраунщофер тятбиг етмиш вя Эцняш спектриндя удулма хятлярини тапмышдыр. Спектроскопун кюмяйиля П.Ж.С. Жансен вя Ъ.Н.  Локйер  1868  илдя Эцняш  тутулмасы заманы онда щелиум ашкар етдиляр. Улдузлар, планетляр, галактикалар вя думанлыгларын эениш шякилдя спектрал тядгигатларынын башланьыъы 20 ясрин 1-ъи йарысына аиддир.

        Спектрляр эюрцнян диапазонда (сяъиййяви дальа узунлуьу λ=500 нм), щямчинин башга диапазонларда: радио (λ=1 м), инфрагырмызы (λ=10 мкм), ултрабянювшяйи (λ=100 нм), рентэен (λ=0,1 нм) вя гамма-диапазонда (λ<0,01 нм) мцшащидя едиля билир. Спектр бцтов, хятти вя золаглы ола биляр. Бунларын характеристикалары шцасачан мцщитин физики шяраитиндян: темп-рдан, сыхлыгдан вя с. щямчинин, кимйяви тяркибдян асылыдыр.

        Космик обйектлярин спектри астроспектрографын вя йа ишыьын интерференсийасы щадисясиндян истифадя едян ъищазларын, мяс., Фабри–Перо интерферометринин кюмяйиля алына биляр. Рентэен вя гамма-диапазонларда спектрлярин алынмасы цчцн шцаларын дифраксийасы щадисясиня ясасланан цсуллар; эюрцнян, утрабянювшяйи вя инфрагырмызы диапазонларда спектлярин гейдя алынмасы цчцн бяркъисмли панорам фотогябуледиъиляри тятбиг олунур.

    Спектрал айырдетмя габилиййяти Р=λ/∆λ кямиййяти иля характеризя олунур: бурада λ – ишчи дальа узунлуьу, ∆λ спектрал ъищаз васитясиля айрылан дальа узунлугларынын минимум интервалыдыр. Р кямиййяти мцхтялиф мцшащидяляря эюря 10–100-дян  105–106-йа  гядяр  дяйишир.

    А. цсуллары Эцняш, планетляр, думанлыглар, улдузлар, улдузларарасы мцщит вя галактикаларын тядгигиндя эениш тятбиг олунур. Улдузларын атмосферинин спектрляриндя бцтюв спектрлярин вя удулма хятляринин юйрянилмяси улдузларын икиюлчцлц спектрал тяснифатыны апармаьа, Галактикада улдузларарасы удулманы юйрянмяйя, улдузларын атмосфериндя газын бурульанлы щярякят сцрятини, темп-ру, сыхлыьы вя аьырлыг гцввяси тяъилини тяйин етмяйя имкан вермишдир. Спектр хятляринин Доплер эенишлянмясиня эюря улдузларын фырланма сцряти юлчцлмцшдур. Гоша улдуз системляринин спектрляриндя хятлярин периодик Доплер йердяйишмясиня эюря улдузларын, o ъцмлядян нейтрон улдузларын вя гара дешиклярин кцтляляри тяйин едилмишдир.

    Гейри-стасионар улдузларын вя газ думанлугларынын атмосферинин спектрляриндя шца хятляринин анализи улдуз кцлякляринин гурулуш вя кинематикасыны юйрянмяк, газ дцманлыгларынын сыхлыьыны, темп-руну, кимйяви тяркибини тяйин етмяк, щямчинин улдузларарасы мцщитля улдуз кцлякляринин гаршылыглы тясир еффектини тядгиг етмяк имканы йарадыр. Спектрал анализдя полйарлашма ъищазларындан истифадя етмякля Эцняшин вя улдузларын магнит сащясини юлчмяк олур.

    Радиодиапазонда 21 см дальа узунлуьунда нейтрал щидроэен хяттинин спектроскопик тядгиги бизим Галактикада вя башга галактикаларда щидроэенин щярякятини вя пайланмасыны юйрянмяйя имкан верир. 21 см дальа узунлуьу хяттиндяки мцшащидяляря ясасян галактикаларын фырланма яйриляринин тядгигиндя о нятиъяйя эялинир ки, яксяр галактикаларын щалясиндя хейли эизли материйа йерлясир.

    Галактикаларда  топланмыш  гызмыш  газын   рентэен   спектроскопийасы  чохлу  мигдарда  эизли  материйанын  мювъудлуьуну ашкара чыхартды. Гоша системлярдя гара дешиклярин  вя  аккресийаланмыш  нейтрон  улдузларын рентэен спектрляринин юйрянилмяси заманы  мялум олду  ки, нейтрон  улдузлар мцшащидя  олунан  сятщляря  маликдыр,  гара дешиклярдя ися беля сятщляр йохдур.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ARGENTİT – AŞURBƏYOV
    ASTROSPEKTROSKOPİYA

    АСТРОСПЕКТРОСКОПИЙА   –   обйектлярин физики тябиятини вя онларын фязада щярякятини юйрянмяк мягсядиля эюй ъисмляринин сректрини тядгиг едян астрофизика бюлмяси. Астрономик мцшащидяляр цчцн спектроскопу илк дяфя 1814 илдя Й. Фраунщофер тятбиг етмиш вя Эцняш спектриндя удулма хятлярини тапмышдыр. Спектроскопун кюмяйиля П.Ж.С. Жансен вя Ъ.Н.  Локйер  1868  илдя Эцняш  тутулмасы заманы онда щелиум ашкар етдиляр. Улдузлар, планетляр, галактикалар вя думанлыгларын эениш шякилдя спектрал тядгигатларынын башланьыъы 20 ясрин 1-ъи йарысына аиддир.

        Спектрляр эюрцнян диапазонда (сяъиййяви дальа узунлуьу λ=500 нм), щямчинин башга диапазонларда: радио (λ=1 м), инфрагырмызы (λ=10 мкм), ултрабянювшяйи (λ=100 нм), рентэен (λ=0,1 нм) вя гамма-диапазонда (λ<0,01 нм) мцшащидя едиля билир. Спектр бцтов, хятти вя золаглы ола биляр. Бунларын характеристикалары шцасачан мцщитин физики шяраитиндян: темп-рдан, сыхлыгдан вя с. щямчинин, кимйяви тяркибдян асылыдыр.

        Космик обйектлярин спектри астроспектрографын вя йа ишыьын интерференсийасы щадисясиндян истифадя едян ъищазларын, мяс., Фабри–Перо интерферометринин кюмяйиля алына биляр. Рентэен вя гамма-диапазонларда спектрлярин алынмасы цчцн шцаларын дифраксийасы щадисясиня ясасланан цсуллар; эюрцнян, утрабянювшяйи вя инфрагырмызы диапазонларда спектлярин гейдя алынмасы цчцн бяркъисмли панорам фотогябуледиъиляри тятбиг олунур.

    Спектрал айырдетмя габилиййяти Р=λ/∆λ кямиййяти иля характеризя олунур: бурада λ – ишчи дальа узунлуьу, ∆λ спектрал ъищаз васитясиля айрылан дальа узунлугларынын минимум интервалыдыр. Р кямиййяти мцхтялиф мцшащидяляря эюря 10–100-дян  105–106-йа  гядяр  дяйишир.

    А. цсуллары Эцняш, планетляр, думанлыглар, улдузлар, улдузларарасы мцщит вя галактикаларын тядгигиндя эениш тятбиг олунур. Улдузларын атмосферинин спектрляриндя бцтюв спектрлярин вя удулма хятляринин юйрянилмяси улдузларын икиюлчцлц спектрал тяснифатыны апармаьа, Галактикада улдузларарасы удулманы юйрянмяйя, улдузларын атмосфериндя газын бурульанлы щярякят сцрятини, темп-ру, сыхлыьы вя аьырлыг гцввяси тяъилини тяйин етмяйя имкан вермишдир. Спектр хятляринин Доплер эенишлянмясиня эюря улдузларын фырланма сцряти юлчцлмцшдур. Гоша улдуз системляринин спектрляриндя хятлярин периодик Доплер йердяйишмясиня эюря улдузларын, o ъцмлядян нейтрон улдузларын вя гара дешиклярин кцтляляри тяйин едилмишдир.

    Гейри-стасионар улдузларын вя газ думанлугларынын атмосферинин спектрляриндя шца хятляринин анализи улдуз кцлякляринин гурулуш вя кинематикасыны юйрянмяк, газ дцманлыгларынын сыхлыьыны, темп-руну, кимйяви тяркибини тяйин етмяк, щямчинин улдузларарасы мцщитля улдуз кцлякляринин гаршылыглы тясир еффектини тядгиг етмяк имканы йарадыр. Спектрал анализдя полйарлашма ъищазларындан истифадя етмякля Эцняшин вя улдузларын магнит сащясини юлчмяк олур.

    Радиодиапазонда 21 см дальа узунлуьунда нейтрал щидроэен хяттинин спектроскопик тядгиги бизим Галактикада вя башга галактикаларда щидроэенин щярякятини вя пайланмасыны юйрянмяйя имкан верир. 21 см дальа узунлуьу хяттиндяки мцшащидяляря ясасян галактикаларын фырланма яйриляринин тядгигиндя о нятиъяйя эялинир ки, яксяр галактикаларын щалясиндя хейли эизли материйа йерлясир.

    Галактикаларда  топланмыш  гызмыш  газын   рентэен   спектроскопийасы  чохлу  мигдарда  эизли  материйанын  мювъудлуьуну ашкара чыхартды. Гоша системлярдя гара дешиклярин  вя  аккресийаланмыш  нейтрон  улдузларын рентэен спектрляринин юйрянилмяси заманы  мялум олду  ки, нейтрон  улдузлар мцшащидя  олунан  сятщляря  маликдыр,  гара дешиклярдя ися беля сятщляр йохдур.

    ASTROSPEKTROSKOPİYA

    АСТРОСПЕКТРОСКОПИЙА   –   обйектлярин физики тябиятини вя онларын фязада щярякятини юйрянмяк мягсядиля эюй ъисмляринин сректрини тядгиг едян астрофизика бюлмяси. Астрономик мцшащидяляр цчцн спектроскопу илк дяфя 1814 илдя Й. Фраунщофер тятбиг етмиш вя Эцняш спектриндя удулма хятлярини тапмышдыр. Спектроскопун кюмяйиля П.Ж.С. Жансен вя Ъ.Н.  Локйер  1868  илдя Эцняш  тутулмасы заманы онда щелиум ашкар етдиляр. Улдузлар, планетляр, галактикалар вя думанлыгларын эениш шякилдя спектрал тядгигатларынын башланьыъы 20 ясрин 1-ъи йарысына аиддир.

        Спектрляр эюрцнян диапазонда (сяъиййяви дальа узунлуьу λ=500 нм), щямчинин башга диапазонларда: радио (λ=1 м), инфрагырмызы (λ=10 мкм), ултрабянювшяйи (λ=100 нм), рентэен (λ=0,1 нм) вя гамма-диапазонда (λ<0,01 нм) мцшащидя едиля билир. Спектр бцтов, хятти вя золаглы ола биляр. Бунларын характеристикалары шцасачан мцщитин физики шяраитиндян: темп-рдан, сыхлыгдан вя с. щямчинин, кимйяви тяркибдян асылыдыр.

        Космик обйектлярин спектри астроспектрографын вя йа ишыьын интерференсийасы щадисясиндян истифадя едян ъищазларын, мяс., Фабри–Перо интерферометринин кюмяйиля алына биляр. Рентэен вя гамма-диапазонларда спектрлярин алынмасы цчцн шцаларын дифраксийасы щадисясиня ясасланан цсуллар; эюрцнян, утрабянювшяйи вя инфрагырмызы диапазонларда спектлярин гейдя алынмасы цчцн бяркъисмли панорам фотогябуледиъиляри тятбиг олунур.

    Спектрал айырдетмя габилиййяти Р=λ/∆λ кямиййяти иля характеризя олунур: бурада λ – ишчи дальа узунлуьу, ∆λ спектрал ъищаз васитясиля айрылан дальа узунлугларынын минимум интервалыдыр. Р кямиййяти мцхтялиф мцшащидяляря эюря 10–100-дян  105–106-йа  гядяр  дяйишир.

    А. цсуллары Эцняш, планетляр, думанлыглар, улдузлар, улдузларарасы мцщит вя галактикаларын тядгигиндя эениш тятбиг олунур. Улдузларын атмосферинин спектрляриндя бцтюв спектрлярин вя удулма хятляринин юйрянилмяси улдузларын икиюлчцлц спектрал тяснифатыны апармаьа, Галактикада улдузларарасы удулманы юйрянмяйя, улдузларын атмосфериндя газын бурульанлы щярякят сцрятини, темп-ру, сыхлыьы вя аьырлыг гцввяси тяъилини тяйин етмяйя имкан вермишдир. Спектр хятляринин Доплер эенишлянмясиня эюря улдузларын фырланма сцряти юлчцлмцшдур. Гоша улдуз системляринин спектрляриндя хятлярин периодик Доплер йердяйишмясиня эюря улдузларын, o ъцмлядян нейтрон улдузларын вя гара дешиклярин кцтляляри тяйин едилмишдир.

    Гейри-стасионар улдузларын вя газ думанлугларынын атмосферинин спектрляриндя шца хятляринин анализи улдуз кцлякляринин гурулуш вя кинематикасыны юйрянмяк, газ дцманлыгларынын сыхлыьыны, темп-руну, кимйяви тяркибини тяйин етмяк, щямчинин улдузларарасы мцщитля улдуз кцлякляринин гаршылыглы тясир еффектини тядгиг етмяк имканы йарадыр. Спектрал анализдя полйарлашма ъищазларындан истифадя етмякля Эцняшин вя улдузларын магнит сащясини юлчмяк олур.

    Радиодиапазонда 21 см дальа узунлуьунда нейтрал щидроэен хяттинин спектроскопик тядгиги бизим Галактикада вя башга галактикаларда щидроэенин щярякятини вя пайланмасыны юйрянмяйя имкан верир. 21 см дальа узунлуьу хяттиндяки мцшащидяляря ясасян галактикаларын фырланма яйриляринин тядгигиндя о нятиъяйя эялинир ки, яксяр галактикаларын щалясиндя хейли эизли материйа йерлясир.

    Галактикаларда  топланмыш  гызмыш  газын   рентэен   спектроскопийасы  чохлу  мигдарда  эизли  материйанын  мювъудлуьуну ашкара чыхартды. Гоша системлярдя гара дешиклярин  вя  аккресийаланмыш  нейтрон  улдузларын рентэен спектрляринин юйрянилмяси заманы  мялум олду  ки, нейтрон  улдузлар мцшащидя  олунан  сятщляря  маликдыр,  гара дешиклярдя ися беля сятщляр йохдур.