Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
IV CİLD (BƏZİRXANA - BİNNƏTOVA)
    BOSNİYA VƏ HERSEQOVİNA

     


    БÓСНИЙА ВЯ ЩЕРСЕГОВИНА (Босна и Щеръеэовина).

    Цмуми мялумат
    Авропанын ъ.-унда, Балкан й-а-нын г.-индя дювлят. Шм.-да, г.-дя вя ъ.-да Хорватийа иля, ш.-дя Сербийа иля, ъ.-ш.-дя Монтенегро иля щямсярщяддир; ъ.-да Адриатик дянизиня тягр. 20 км-лик мясафядя чыхышы вар. Сащ. 51,1 мин км2. Ящ. 4452,9 


    мин (2005). Пайтахты Сарайево ш.-дир. Рясми дилляр Боснийа дили, серб дили вя хорват дилидир, пул ващиди конверсийаолунан маркадыр (КМ). Боснийа вя Щерсоговина Федерасийасындан (сащ. 26,08 мин км2, йахуд юлкя яразисинин тягр. 51%-и; ящ. 2931 мин, 2005) вя Серб Республикасындан (сащ. 25,05 мин км2, ящ. 1521,9 мин) ибарятдир. Инзибати ъящятдян Боснийа вя Щерсоговина Федерасийасы 79 иъмадан ибарят 10 кантона; Серб Республикасы 62 иъмайа бюлцнцр; бейнялхалг арбитражын гярары (1999) иля хцсуси дистрикт (даиря) елан олунмуш Брчко иъмасы Боснийа вя Щерсоговина Федерасийасы вя Серб Республикасынын кондоминиумудур. Б. вя Щ. БМТ-нин (1992), АТЯТ-ин (1992), Авропа Шурасынын (2002), БВФ-нин (1992), БЙИБ-ин (1993), ЦТТ-нин (мцшащидячи) цзвцдцр.

    Дювлят гурулушу
    Б. вя Щ. Боснийа вя Щерсеговина Федерасийасыны, Серб Республикасыны юзцндя бирляшдирян федератив дювлятдир. Конститусийасы 14.12.1995 илдя гябул едилмишдир. Идаряетмя формасы парламент республикасыдыр. Дювлят башчысы функсийасыны коллеэиал орган – 3 няфярдян ибарят Б. вя Щ. Ряйасят Щейяти: бир бошнак, бир хорват (щяр икиси Боснийа вя Щерсеговина Федерасийасындан сечилир) вя бир серб (Серб Республикасындан сечилир) щяйата кечирир. Онларын сялащиййят мцддяти 4 илдир (бир дяфя йенидян сечилмяк щцгугу иля). Б. вя Щ. Ряйасят Щейятинин цзвляри юзляринин тяркибиндян сядр сечирляр. Ряйасят Щейяти дювлятин хариъи сийасятини щяйата кечирир; хариъи юлкяляря сяфирляри вя дювлятин диэяр нцмайяндялярини тяйин едир; бейнялхалг тяшкилатларда тямсилчилик едир; данышыглар апарыр вя с. Ряйасят Щейятинин щяр бир цзвц тутдуьу вязифясиня эюря, юлкянин силащлы гцввяляриня мцлки рящбярлик етмяк сялащиййятляриня маликдир. Ганунвериъи щакимиййяти икипалаталы Парламент ассамблейасы щяйата кечирир. Халглар палатасы 15 депутатдан ибарятдир; онлардан 10-у Боснийа вя Щерсеговина Федерасийасынын милли парламентляри тяряфиндян (5 депутат хорватлардан, 5-и бошнаклардан), 5-и Серб Республикасындан (серблярдян) сечилирляр. 42 няфярдян ибарят Нцмайяндяляр палатасынын 2/3-си Боснийа вя Щерсеговина Федерасийасынын, 1/3-и ися Серб Республикасынын ящалиси тяряфиндян сечилир. Иъраедиъи щакимиййят Назирляр Шурасына мяхсусдур. Назирляр Шурасынын сядрини Нцмайяндяляр палатасы тясдиг етдикдян сонра Б. вя Щ.-нын Ряйасят Щейяти тяряфиндян тяйин олунур. Б. вя Щ.-да чохпартийалы систем мюв- ъуддур; ясас сийаси партийалар: Демократик щярякят партийасы, Боснийа вя Щерсеговина уьрунда партийа, Серб демократ партийасы, Боснийа вя Щерсеговина сосиал-демократ партийасы, Хорват демократ иттифагы/Христиан демократ партийасы. 


    Тябият
    Релйеф. Б. вя Щ. яразисинин тягр. 90%-и даьлыгдыр. Шм.-ы Сава чайы дяряси бойунъа узанан вя Орта Дунай овалыьынын ъ. кянарыны тяшкил едян енсиз дцзянликдир, ъ.-у алчаг даьлыг вя мцнбит даьарасы чухур золаьыдыр. Юлкя яразисинин чох щиссясини Динар йайласы (щцнд. 2386 м-ядяк – Маглич д., юлкянин ян йцксяк нюгтяси) тутур. Карст релйеф формалары (чылпаг ящянэдашы гайалары, карлар, маьаралар, йералты чайлар) эениш йайылмышдыр. Даьарасы чухурларда эениш дцзян сащяляр (Ливан-Чюл, 405 км2) формалашмышдыр. Эеоложи гурулуш вя файдалы газынтылар. Б. вя Щ.-нын яразиси Алп-Щималай мцтящяррик гуршаьынын Динар гырышыглыг системи щцдудларында йерляшир; систем цчцн юртцк- зонал гурулуш характерикдир. Защири зо- налар Алп тектоэенези мярщяляляриндя Адрийа континент блокунун интенсив дислокасийайа мяруз галмыш фрагментляридир. Дахили зоналар ися Неотетис океан щювзяси габыьынын фрагментляри олан Йу-


    Маглич даьы.


    ра офиолитляриндян, Табашир ящянэдашыларындан вя Табашир-Палеоэен флишиндян ибарятдир. Кайнозой гранит интрузийалары вар. Бир сыра хырда чюкякляр Неоэенин кюмцрлц чюкцнтцляри иля долмушдур. Б. вя Щ.-нын яразиси йцксяк сейсмикдир. 1969 ил зялзяляси Банйа Лука ш.-ни даьытмышдыр. Мцщцм файдалы газынтылары: боксит, дямир филизи, гонур кюмцр, лигнит, асбест. Ъивя вя манган филизляри, барит, 


    дашдуз, тябии тикинти материаллары йатаглары да вар. Иглим. Юлкя яразисинин чох щиссясиндя иглим мцлайим континенталдыр; йайы исти (ийулун орта темп-ру 19–21°Ъ дцзянликлярдя, 12–18°Ъ даьларда), гышы мцлайим сяриндир (йанварын орта темп-ру 0–2°Ъ дцзянликлярдя, –4-дян –7°Ъ-йядяк даьлар- да). Йаьынтынын иллик мигдары дцзянликлярдя 800–1000 мм, даьларда 1500–1800 мм-дир. Юлкянин ъ.-г.-индя вя ъ.-унда субтропик Аралыг дянизи иглими щакимдир; исти гуру йайы (ийулун орта темп-ру 25°Ъ) вя илыг рцтубятли гышы (йанварын орта темп- ру 5°Ъ) вар. Йаьынтынын иллик мигдары 1600 мм-дир. Дахили сулар. Б. вя Щ.-да сых чай шябякяси вар (цмуми уз. 2000 км-дян чох). Юлкя яразисинин тягр. 3/4-ц Дунай чайы щювзясиня аиддир. Ясас чайлары Сава (голлары: Уна, Сана, Врбас, Босна, Дрина) вя Неретвадыр (Адриатик дянизи щювзясинин ян ири чайы). Даь чайлары бюйцк щидроенержи потенсиалына маликдир; тягр. 30 су анбары йарадылмышдыр. Ири эюлляри Бушко вя Билечко карст мяншялидир. Юлкянин иллик дахили су ещтийаты 38 км3- дир (2000). Бунун 3%-и тясяррцфат мягсядляриня сярф
    олунур. Адамбашына иллик су тяминаты тягр. 9000 м3-дир. Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Сава ч. вя онун голлары бойунъа олан дярялярдя мящсулдар аллцвиал, даьлар- да ися гонур торпаглар йайылмышдыр. Мешя сащяси 2273 мин ща (яразинин 44%-и) тяшкил едир, о ъцмлядян 57 мин ща сцни мешя якинляринин пайына дцшцр. Б.-нын шм.-ындакы дцзянликлярдя енлийарпаглы мешяляр к.т. йерляри иля явяз олунмушдур. Юндаьлыгларда вя даьларын 500 м-ядяк йцксякликдя олан шм. йамаъларында аьъагайын, гараьаъ вя ъюкя иля гарышыг палыд-вяляс мешяляри битир. Мяркязи р-нларда фыстыг мешяляри йайылмышдыр; 800–900 м йцксякликдя онлар шамаьаъы вя кцкнарла гарышыг фыстыг-аь шамаьаъы мешяляри иля явяз олунур. Ъ.-ш.-дя гарышыг вя ийняйарпаглы мешяляр гуршаьында бязян ендемик Сербийа кцкнарына раст эялинир. 1600–1700 м-дян йухарыда даь шамаьаъындан иба-



    Неретва чайы.

    Бушко эюлц.


    рят яйриаьаъ мешяляр вя субалп чямянлярийерляшир. Ъ.-г. йамаъларында гящвяйи торпагларда даш палыд, гырмызы ардыъ вя диэяр, ясасян, щямишяйашыл кол нювляри иля бирликдя маквис, дашлы йамаъларда фригана йайылмышдыр. 300–400 м-дян йухарыда мантар вя даш палыдындан, Шярг вялясиндян, Франса аьъагайынындан ибарят йерли мешяляр рендзинлярдя шибляк ъянэялликляри иля йанашы битир. Даьларда кюпэяр, няъиб марал, ъцйцр, гонур айы, ъанавар, габан, Авропа вашаьы, мешя пишийи, самур, дяля йашайыр. Карст р-нларында чохлу сайда кяртянкяля, илан, тысбаьа вардыр. Ири гушлардан гартал, гызылгуш, Сибир хорузу, Неретва ч.-нын батаглашмыш ашаьы ахарында бюйцк вя кичик аьназа, дангушуна, мцхтялиф судацзян гушлара; йыртыъы гушлардан беркута, бюйцк гартала, аьгуйруг сащилгарталына раст эялинир. Б. вя Щ.-да цмуми сащяси 25,05 мин ща олмагла 5 мцщафизя едилян тябии ярази, о ъцмлядян Сутйеска вя Козара милли парклары вардыр.


    Високо шящяринин панорамы.


    Ящали
    Бошнаклар, мцхтялиф мялуматлара эюря, ящалинин 38–52,5%-ни, сербляр 21,5– 30%-ни, хорватлар 12–17%-ни, гарачылар 10%-дян чохуну тяшкил едирляр. Диэяр етник груплардан Б. вя Щ.-да монтенегролулар, македонийалылар, албанлар, чехляр, словаклар, русинляр, йящудиляр вя б. йашайырлар. 1991 ил сийащыйаалынмасына эюря, Б. вя Щ.-да ящалинин сайы 4,37 млн. няфяр иди. 1992–95 иллярдяки силащлы мцнагишя эедишиндя тягр. 200–250 мин няфяр щялак олмуш, 30 миндян чох инсан иткин дцшмцш, тягр. 2 млн. няфяр гачгын вя кючкцня чеврилмишдир. 1990-ъы иллярин сонларындан гачгынларын бир щиссясинин гайытмасы, щямчинин доьум сявиййясинин нисбятян йцксяк (щяр 1000 няфяря 12,5; 2005), юлцм сявиййясинин ися ашаьы (щяр 1000 няфяря 8,4) олмасы сябябиндян ящалинин сайы артмагдадыр; ушаг юлцмц сявиййяси (щяр 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 21,1) Авропада ян йцксяк эюстяриъилярдян
    биридир. Фертиллик эюстяриъиси 1 гадына 1,7 ушагдыр. Ящалинин тябии артымы 0,44%-дир (2005). Хариъи миграсийалар салдосу мцсбятдир (1000 няфяря 0,3 мигрант). Ящалинин тяркибиндя 15 йаша гядяр ушаглар 18,3% (2005), йашлылар (65 йашдан йухары) 10,9%, ямяк габилиййяти оланлар (15–64 йаш) 70,7% тяшкил едир (2005). Орта щесабла щяр 100 гадына 101 киши дцшцр. Эюзлянилян орта юмцр мцддяти 72,9 илдир (кишилярдя – 70,1, гадынларда – 75,8 илдир). Ящалинин мцхтялиф етник груплары арасында демографик эюстяриъиляр хейли фярглидир. Ян йцксяк доьум сявиййяси вя тябии артым бошнаклардадыр, серблярдя вя хорватларда гадынларын сайы бцтцн йаш дяряъяляриндя 15 йашадяк ушаглар истисна олмагла, цстцнлцк тяшкил едир. Ящалинин орта сыхлыьы 1 км2-дя 87,1 няфяр (2005), Боснийа вя Щерсеговина Федерасийасында 1 км2-дя 112,4 няфяр, Серб. Респ.-нда 1 км2-дя 60,7 няфярдир. Чай дяряляри даща сых мяскунлашмышдыр; ящалинин аз мяскунлашдыьы даьлыг районларда йашлы сакинляр цстцнлцк тяшкил едир. Инкишаф етмиш шящярляря вя урбанизасийайа мяруз галан диэяр мяскянляря ящали ахыны давам едир. Шящяр ящалиси 43% тяшкил едир (2003). Ири шящярляри (2005; мин няфяр): Сарайево (697), Банйа-Лука (221), Зенитса (164), Тузла (142), Мостар (105). Игтисадиййатда чалышанларын сайы 1 млн. няфярдян чохдур (2001). Игтисади ъящятдян фяал ящали арасында ишсизлик сявиййяси 44 % (рясми мялумат), реал ишсизлик сявиййяси (эизли мяшьуллуг нязяря алынмагла) тягр. 20%-дир. Ящалинин 40–44%-и мцсялманлар, 31%-и православ, 15,5%-и католикляр, тягр. 4%-и протестантлардыр (2004). 1992– 95 иллярдяки силащлы мцнагишя заманы чохлу мясъидляр даьыдылмыш, еляъя дя килсяляр даьынтылара мяруз галмышдыр. Юлкядя 4 конфессийа (ислам, православлыг, католисизм вя иудаизм) нцмайяндяляриндян ибарят динлярарасы вече фяалиййят эюстярир.

    Тарихи очерк
    Боснийа вя Щерсеговина 15 ясрин ор- таларынадяк. Б. вя Щ. яразисиндя инсанлар Палеолит дюврцндя мяскунлашмышлар (Усора чайы мянсяби йахынлыьында дцшярэя). Неолит дюврцндян Боснийа мядяниййятляри Балкан й-а-нын дахили яразиляри (Бутмир мядяниййяти, Винча), Щерсеговина мядяниййятляри ися Аралыг дянизи (Старчево мядяниййяти) мядяниййятляринин тясири алтында иди. Сон Неолит – Еркян Тунъ дюврцндя Б. вя Щ. яразисиндя кяскин дяйишикликляр баш вермиш, Вучедол, Костолатс мядяниййятляри вя Баден мядяниййяти йайылмышдыр. Тунъ дюврцнцн сону – Дямир дюврцнцн яввялляри абидяляри Шярги Щалштат мядяниййятиня (бу мядяниййятин Боснийа варианты иллирийалыларла ялагяляндирилир) аиддир. Е.я. 4 ясрдя Б. вя Щ. яразисиндя мяскунлашмыш келтляр е.я. 2 ясрдя ромалылар тяряфиндян сыхышдырылмыш, йахуд ассимилйасийа олунмушлар. Ерамызын 1 ясриндя Б. вя Щ. торпаглары Рома империйасынын тяркибиня (Далмасийа, Йухары вя Ашаьы Паннонийа яйалятляри) гатылмышдыр. Яразидя Рома шящярляри вя виллалары салыныр, дямир, эцмцш вя гызыл щасилаты артырды; романлашма просесинин эетмясиня бахмайараг, кяндлярдя иллирийалыларын яняняляри галмагда иди. 4 ясрин сону – 5 ясрин яввялляриндя Б. вя Щ. яразиси вестготларын щцъумларына мяруз галмыш, остготларын краллыьынын тяркибиня гатылмыш (5 ясрин сону – тягр. 535 ил), сонра ися Бизансын щакимиййяти алтына кечмишдир. 6– 7 ясрлярдя бурада славйанлар мяскунлашмаьа башламышлар. 10 ясрин орталарындан етибарян Требинйе, Захумле, Травунийа, Поганийа (Неретва) вя Боснийа тайфа кнйазлыгларынын ады гейд олунмушдур. Б. вя Щ. яразиси Сербийа, Хорватийа, Ма- ъарыстан вя Бизанс арасында рягабят обйектиня чеврилмиш вя мцхтялиф дюврлярдя онларын тяркибиня гатылмышдыр. 12–14 ясрлярдя Боснийа бан тяряфиндян (ян чох мялумат Кулин [1180–1204] вя Степан Котроманич [1322–53] щаггындадыр) идаря олунан кнйазлыг иди. 12 ясрин сонларындан Б. вя Щ. яразисиндя богомилчилик 

     


    Сарайево шящяринин панорамы.


    йайылдыгдан сонра мцстягил Боснийа килсяси йаранмышдыр. Бан Ы Твртко 1377 илдя “серблярин, Боснийа, Поморйе вя Гярб юлкяляринин” кралы титулуну гябул етмиш; онун гошуну бирляшмиш серб гцввяляринин тяркибиндя османлылара гаршы Косово вурушмасында (1389) иштирак етмишдир. Ы Твртконун юлцмцндян (1391) сонра башланан ара мцщарибяляри эеди- шиндя Степан Вукчич Боснийа краллыьынын ъянуб щиссяиндя “Мцгяддяс Савва” щерсоглуьуну йаратды (1448); сонралар бу яразиляр Щерсеговина адланмаьа башлады. Боснийа вя Щерсеговина Османлы вя Австрийа-Маъарыстан империйаларынын тяркибиндя. 1463 илдя Боснийа, 1482 илдя ися Щерсеговина тцркляр тяряфиндян тутулараг Боснийа пашалыьында бирляшдирилди (1583). Бурада Османлы щярбилен системи йайылмышды. Яйанларын яксяриййяти вя ящалинин бир щиссяси исламы динини гябул етди. Мясъид вя мядрясяляр, мяктяб вя китабханалар, щамамлар тикилмяйя башлады; шящярляр инкишаф етди, тиъарят эенишлянди. Бу дюврдя кюкц славйан олан вя серб-хорват дилиндя данышан мцсялман бошнаклар топлуму формалашды. Лакин христиан ящали арасында сярт идарячилик системиня вя амансыз верэиляря гаршы йаранан наразылыглар (бу ишдя католик миссионерляри хцсусиля ъанфяшанлыг эюс- тярирдиляр) кяндли цсйанларына сябяб олду. 19 ясрин яввялляриндян цсйанларын сайы артды. Берлин конгресинин (1878) гярарына ясасян Австрийа-Маъарыстан Б. вя Щ.-ны ишьал етмяк щцгугуну алды. Ишьалчыларын ян мякрли аддымларындан бири Б. вя Щ.- да йашайан православлары, католикляри вя мцсялманлары пяракяндя шякилдя мяскунлашдырмагла онлары бир-бириня гаршы гоймаг олду. Боснийа вя Щерсеговина 20 ясрин яввялляриндян етибарян. 1908 илдя Австрийа-Маъарыстан Б. вя Щ. яразисини илщаг етди. Бу, няинки Б. вя Щ.-да, щямчинин гоншу дювлятлярдя, хцсусиля Сербийада наразылыглара сябяб олду; Боснийа бющраны (1908–09) йаранды. “Эянъ Боснийа” тяшкилатынын цзвц Щ. Принсипин Сарайевода Австрийа-Маъарыстан тахтынын вялиящди Франс Фердинанды юлдцрмяси Биринъи дцнйа мцщарибясинин башланмасына бящаня олду. 1918 илдя Австрийа-Маъарыстанын сцгутундан сонра Б. вя Щ. Серб, Хорват вя Словен Краллыьына (1929 илдян Йуго- славийа) гатылды. Икинъи дцнйа мцщарибяси заманы ойунъаг “Мцстягил Хорватийа дювляти”нин тяркибиня дахил едилди. Йугославийа азадлыг мцщарибясинин ясас дюйцшляри Б. вя Щ. яразисиндя баш верди.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BƏZİRXANA – BİNNƏTOVA
    BOSNİYA VƏ HERSEQOVİNA

     


    БÓСНИЙА ВЯ ЩЕРСЕГОВИНА (Босна и Щеръеэовина).

    Цмуми мялумат
    Авропанын ъ.-унда, Балкан й-а-нын г.-индя дювлят. Шм.-да, г.-дя вя ъ.-да Хорватийа иля, ш.-дя Сербийа иля, ъ.-ш.-дя Монтенегро иля щямсярщяддир; ъ.-да Адриатик дянизиня тягр. 20 км-лик мясафядя чыхышы вар. Сащ. 51,1 мин км2. Ящ. 4452,9 


    мин (2005). Пайтахты Сарайево ш.-дир. Рясми дилляр Боснийа дили, серб дили вя хорват дилидир, пул ващиди конверсийаолунан маркадыр (КМ). Боснийа вя Щерсоговина Федерасийасындан (сащ. 26,08 мин км2, йахуд юлкя яразисинин тягр. 51%-и; ящ. 2931 мин, 2005) вя Серб Республикасындан (сащ. 25,05 мин км2, ящ. 1521,9 мин) ибарятдир. Инзибати ъящятдян Боснийа вя Щерсоговина Федерасийасы 79 иъмадан ибарят 10 кантона; Серб Республикасы 62 иъмайа бюлцнцр; бейнялхалг арбитражын гярары (1999) иля хцсуси дистрикт (даиря) елан олунмуш Брчко иъмасы Боснийа вя Щерсоговина Федерасийасы вя Серб Республикасынын кондоминиумудур. Б. вя Щ. БМТ-нин (1992), АТЯТ-ин (1992), Авропа Шурасынын (2002), БВФ-нин (1992), БЙИБ-ин (1993), ЦТТ-нин (мцшащидячи) цзвцдцр.

    Дювлят гурулушу
    Б. вя Щ. Боснийа вя Щерсеговина Федерасийасыны, Серб Республикасыны юзцндя бирляшдирян федератив дювлятдир. Конститусийасы 14.12.1995 илдя гябул едилмишдир. Идаряетмя формасы парламент республикасыдыр. Дювлят башчысы функсийасыны коллеэиал орган – 3 няфярдян ибарят Б. вя Щ. Ряйасят Щейяти: бир бошнак, бир хорват (щяр икиси Боснийа вя Щерсеговина Федерасийасындан сечилир) вя бир серб (Серб Республикасындан сечилир) щяйата кечирир. Онларын сялащиййят мцддяти 4 илдир (бир дяфя йенидян сечилмяк щцгугу иля). Б. вя Щ. Ряйасят Щейятинин цзвляри юзляринин тяркибиндян сядр сечирляр. Ряйасят Щейяти дювлятин хариъи сийасятини щяйата кечирир; хариъи юлкяляря сяфирляри вя дювлятин диэяр нцмайяндялярини тяйин едир; бейнялхалг тяшкилатларда тямсилчилик едир; данышыглар апарыр вя с. Ряйасят Щейятинин щяр бир цзвц тутдуьу вязифясиня эюря, юлкянин силащлы гцввяляриня мцлки рящбярлик етмяк сялащиййятляриня маликдир. Ганунвериъи щакимиййяти икипалаталы Парламент ассамблейасы щяйата кечирир. Халглар палатасы 15 депутатдан ибарятдир; онлардан 10-у Боснийа вя Щерсеговина Федерасийасынын милли парламентляри тяряфиндян (5 депутат хорватлардан, 5-и бошнаклардан), 5-и Серб Республикасындан (серблярдян) сечилирляр. 42 няфярдян ибарят Нцмайяндяляр палатасынын 2/3-си Боснийа вя Щерсеговина Федерасийасынын, 1/3-и ися Серб Республикасынын ящалиси тяряфиндян сечилир. Иъраедиъи щакимиййят Назирляр Шурасына мяхсусдур. Назирляр Шурасынын сядрини Нцмайяндяляр палатасы тясдиг етдикдян сонра Б. вя Щ.-нын Ряйасят Щейяти тяряфиндян тяйин олунур. Б. вя Щ.-да чохпартийалы систем мюв- ъуддур; ясас сийаси партийалар: Демократик щярякят партийасы, Боснийа вя Щерсеговина уьрунда партийа, Серб демократ партийасы, Боснийа вя Щерсеговина сосиал-демократ партийасы, Хорват демократ иттифагы/Христиан демократ партийасы. 


    Тябият
    Релйеф. Б. вя Щ. яразисинин тягр. 90%-и даьлыгдыр. Шм.-ы Сава чайы дяряси бойунъа узанан вя Орта Дунай овалыьынын ъ. кянарыны тяшкил едян енсиз дцзянликдир, ъ.-у алчаг даьлыг вя мцнбит даьарасы чухур золаьыдыр. Юлкя яразисинин чох щиссясини Динар йайласы (щцнд. 2386 м-ядяк – Маглич д., юлкянин ян йцксяк нюгтяси) тутур. Карст релйеф формалары (чылпаг ящянэдашы гайалары, карлар, маьаралар, йералты чайлар) эениш йайылмышдыр. Даьарасы чухурларда эениш дцзян сащяляр (Ливан-Чюл, 405 км2) формалашмышдыр. Эеоложи гурулуш вя файдалы газынтылар. Б. вя Щ.-нын яразиси Алп-Щималай мцтящяррик гуршаьынын Динар гырышыглыг системи щцдудларында йерляшир; систем цчцн юртцк- зонал гурулуш характерикдир. Защири зо- налар Алп тектоэенези мярщяляляриндя Адрийа континент блокунун интенсив дислокасийайа мяруз галмыш фрагментляридир. Дахили зоналар ися Неотетис океан щювзяси габыьынын фрагментляри олан Йу-


    Маглич даьы.


    ра офиолитляриндян, Табашир ящянэдашыларындан вя Табашир-Палеоэен флишиндян ибарятдир. Кайнозой гранит интрузийалары вар. Бир сыра хырда чюкякляр Неоэенин кюмцрлц чюкцнтцляри иля долмушдур. Б. вя Щ.-нын яразиси йцксяк сейсмикдир. 1969 ил зялзяляси Банйа Лука ш.-ни даьытмышдыр. Мцщцм файдалы газынтылары: боксит, дямир филизи, гонур кюмцр, лигнит, асбест. Ъивя вя манган филизляри, барит, 


    дашдуз, тябии тикинти материаллары йатаглары да вар. Иглим. Юлкя яразисинин чох щиссясиндя иглим мцлайим континенталдыр; йайы исти (ийулун орта темп-ру 19–21°Ъ дцзянликлярдя, 12–18°Ъ даьларда), гышы мцлайим сяриндир (йанварын орта темп-ру 0–2°Ъ дцзянликлярдя, –4-дян –7°Ъ-йядяк даьлар- да). Йаьынтынын иллик мигдары дцзянликлярдя 800–1000 мм, даьларда 1500–1800 мм-дир. Юлкянин ъ.-г.-индя вя ъ.-унда субтропик Аралыг дянизи иглими щакимдир; исти гуру йайы (ийулун орта темп-ру 25°Ъ) вя илыг рцтубятли гышы (йанварын орта темп- ру 5°Ъ) вар. Йаьынтынын иллик мигдары 1600 мм-дир. Дахили сулар. Б. вя Щ.-да сых чай шябякяси вар (цмуми уз. 2000 км-дян чох). Юлкя яразисинин тягр. 3/4-ц Дунай чайы щювзясиня аиддир. Ясас чайлары Сава (голлары: Уна, Сана, Врбас, Босна, Дрина) вя Неретвадыр (Адриатик дянизи щювзясинин ян ири чайы). Даь чайлары бюйцк щидроенержи потенсиалына маликдир; тягр. 30 су анбары йарадылмышдыр. Ири эюлляри Бушко вя Билечко карст мяншялидир. Юлкянин иллик дахили су ещтийаты 38 км3- дир (2000). Бунун 3%-и тясяррцфат мягсядляриня сярф
    олунур. Адамбашына иллик су тяминаты тягр. 9000 м3-дир. Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Сава ч. вя онун голлары бойунъа олан дярялярдя мящсулдар аллцвиал, даьлар- да ися гонур торпаглар йайылмышдыр. Мешя сащяси 2273 мин ща (яразинин 44%-и) тяшкил едир, о ъцмлядян 57 мин ща сцни мешя якинляринин пайына дцшцр. Б.-нын шм.-ындакы дцзянликлярдя енлийарпаглы мешяляр к.т. йерляри иля явяз олунмушдур. Юндаьлыгларда вя даьларын 500 м-ядяк йцксякликдя олан шм. йамаъларында аьъагайын, гараьаъ вя ъюкя иля гарышыг палыд-вяляс мешяляри битир. Мяркязи р-нларда фыстыг мешяляри йайылмышдыр; 800–900 м йцксякликдя онлар шамаьаъы вя кцкнарла гарышыг фыстыг-аь шамаьаъы мешяляри иля явяз олунур. Ъ.-ш.-дя гарышыг вя ийняйарпаглы мешяляр гуршаьында бязян ендемик Сербийа кцкнарына раст эялинир. 1600–1700 м-дян йухарыда даь шамаьаъындан иба-



    Неретва чайы.

    Бушко эюлц.


    рят яйриаьаъ мешяляр вя субалп чямянлярийерляшир. Ъ.-г. йамаъларында гящвяйи торпагларда даш палыд, гырмызы ардыъ вя диэяр, ясасян, щямишяйашыл кол нювляри иля бирликдя маквис, дашлы йамаъларда фригана йайылмышдыр. 300–400 м-дян йухарыда мантар вя даш палыдындан, Шярг вялясиндян, Франса аьъагайынындан ибарят йерли мешяляр рендзинлярдя шибляк ъянэялликляри иля йанашы битир. Даьларда кюпэяр, няъиб марал, ъцйцр, гонур айы, ъанавар, габан, Авропа вашаьы, мешя пишийи, самур, дяля йашайыр. Карст р-нларында чохлу сайда кяртянкяля, илан, тысбаьа вардыр. Ири гушлардан гартал, гызылгуш, Сибир хорузу, Неретва ч.-нын батаглашмыш ашаьы ахарында бюйцк вя кичик аьназа, дангушуна, мцхтялиф судацзян гушлара; йыртыъы гушлардан беркута, бюйцк гартала, аьгуйруг сащилгарталына раст эялинир. Б. вя Щ.-да цмуми сащяси 25,05 мин ща олмагла 5 мцщафизя едилян тябии ярази, о ъцмлядян Сутйеска вя Козара милли парклары вардыр.


    Високо шящяринин панорамы.


    Ящали
    Бошнаклар, мцхтялиф мялуматлара эюря, ящалинин 38–52,5%-ни, сербляр 21,5– 30%-ни, хорватлар 12–17%-ни, гарачылар 10%-дян чохуну тяшкил едирляр. Диэяр етник груплардан Б. вя Щ.-да монтенегролулар, македонийалылар, албанлар, чехляр, словаклар, русинляр, йящудиляр вя б. йашайырлар. 1991 ил сийащыйаалынмасына эюря, Б. вя Щ.-да ящалинин сайы 4,37 млн. няфяр иди. 1992–95 иллярдяки силащлы мцнагишя эедишиндя тягр. 200–250 мин няфяр щялак олмуш, 30 миндян чох инсан иткин дцшмцш, тягр. 2 млн. няфяр гачгын вя кючкцня чеврилмишдир. 1990-ъы иллярин сонларындан гачгынларын бир щиссясинин гайытмасы, щямчинин доьум сявиййясинин нисбятян йцксяк (щяр 1000 няфяря 12,5; 2005), юлцм сявиййясинин ися ашаьы (щяр 1000 няфяря 8,4) олмасы сябябиндян ящалинин сайы артмагдадыр; ушаг юлцмц сявиййяси (щяр 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 21,1) Авропада ян йцксяк эюстяриъилярдян
    биридир. Фертиллик эюстяриъиси 1 гадына 1,7 ушагдыр. Ящалинин тябии артымы 0,44%-дир (2005). Хариъи миграсийалар салдосу мцсбятдир (1000 няфяря 0,3 мигрант). Ящалинин тяркибиндя 15 йаша гядяр ушаглар 18,3% (2005), йашлылар (65 йашдан йухары) 10,9%, ямяк габилиййяти оланлар (15–64 йаш) 70,7% тяшкил едир (2005). Орта щесабла щяр 100 гадына 101 киши дцшцр. Эюзлянилян орта юмцр мцддяти 72,9 илдир (кишилярдя – 70,1, гадынларда – 75,8 илдир). Ящалинин мцхтялиф етник груплары арасында демографик эюстяриъиляр хейли фярглидир. Ян йцксяк доьум сявиййяси вя тябии артым бошнаклардадыр, серблярдя вя хорватларда гадынларын сайы бцтцн йаш дяряъяляриндя 15 йашадяк ушаглар истисна олмагла, цстцнлцк тяшкил едир. Ящалинин орта сыхлыьы 1 км2-дя 87,1 няфяр (2005), Боснийа вя Щерсеговина Федерасийасында 1 км2-дя 112,4 няфяр, Серб. Респ.-нда 1 км2-дя 60,7 няфярдир. Чай дяряляри даща сых мяскунлашмышдыр; ящалинин аз мяскунлашдыьы даьлыг районларда йашлы сакинляр цстцнлцк тяшкил едир. Инкишаф етмиш шящярляря вя урбанизасийайа мяруз галан диэяр мяскянляря ящали ахыны давам едир. Шящяр ящалиси 43% тяшкил едир (2003). Ири шящярляри (2005; мин няфяр): Сарайево (697), Банйа-Лука (221), Зенитса (164), Тузла (142), Мостар (105). Игтисадиййатда чалышанларын сайы 1 млн. няфярдян чохдур (2001). Игтисади ъящятдян фяал ящали арасында ишсизлик сявиййяси 44 % (рясми мялумат), реал ишсизлик сявиййяси (эизли мяшьуллуг нязяря алынмагла) тягр. 20%-дир. Ящалинин 40–44%-и мцсялманлар, 31%-и православ, 15,5%-и католикляр, тягр. 4%-и протестантлардыр (2004). 1992– 95 иллярдяки силащлы мцнагишя заманы чохлу мясъидляр даьыдылмыш, еляъя дя килсяляр даьынтылара мяруз галмышдыр. Юлкядя 4 конфессийа (ислам, православлыг, католисизм вя иудаизм) нцмайяндяляриндян ибарят динлярарасы вече фяалиййят эюстярир.

    Тарихи очерк
    Боснийа вя Щерсеговина 15 ясрин ор- таларынадяк. Б. вя Щ. яразисиндя инсанлар Палеолит дюврцндя мяскунлашмышлар (Усора чайы мянсяби йахынлыьында дцшярэя). Неолит дюврцндян Боснийа мядяниййятляри Балкан й-а-нын дахили яразиляри (Бутмир мядяниййяти, Винча), Щерсеговина мядяниййятляри ися Аралыг дянизи (Старчево мядяниййяти) мядяниййятляринин тясири алтында иди. Сон Неолит – Еркян Тунъ дюврцндя Б. вя Щ. яразисиндя кяскин дяйишикликляр баш вермиш, Вучедол, Костолатс мядяниййятляри вя Баден мядяниййяти йайылмышдыр. Тунъ дюврцнцн сону – Дямир дюврцнцн яввялляри абидяляри Шярги Щалштат мядяниййятиня (бу мядяниййятин Боснийа варианты иллирийалыларла ялагяляндирилир) аиддир. Е.я. 4 ясрдя Б. вя Щ. яразисиндя мяскунлашмыш келтляр е.я. 2 ясрдя ромалылар тяряфиндян сыхышдырылмыш, йахуд ассимилйасийа олунмушлар. Ерамызын 1 ясриндя Б. вя Щ. торпаглары Рома империйасынын тяркибиня (Далмасийа, Йухары вя Ашаьы Паннонийа яйалятляри) гатылмышдыр. Яразидя Рома шящярляри вя виллалары салыныр, дямир, эцмцш вя гызыл щасилаты артырды; романлашма просесинин эетмясиня бахмайараг, кяндлярдя иллирийалыларын яняняляри галмагда иди. 4 ясрин сону – 5 ясрин яввялляриндя Б. вя Щ. яразиси вестготларын щцъумларына мяруз галмыш, остготларын краллыьынын тяркибиня гатылмыш (5 ясрин сону – тягр. 535 ил), сонра ися Бизансын щакимиййяти алтына кечмишдир. 6– 7 ясрлярдя бурада славйанлар мяскунлашмаьа башламышлар. 10 ясрин орталарындан етибарян Требинйе, Захумле, Травунийа, Поганийа (Неретва) вя Боснийа тайфа кнйазлыгларынын ады гейд олунмушдур. Б. вя Щ. яразиси Сербийа, Хорватийа, Ма- ъарыстан вя Бизанс арасында рягабят обйектиня чеврилмиш вя мцхтялиф дюврлярдя онларын тяркибиня гатылмышдыр. 12–14 ясрлярдя Боснийа бан тяряфиндян (ян чох мялумат Кулин [1180–1204] вя Степан Котроманич [1322–53] щаггындадыр) идаря олунан кнйазлыг иди. 12 ясрин сонларындан Б. вя Щ. яразисиндя богомилчилик 

     


    Сарайево шящяринин панорамы.


    йайылдыгдан сонра мцстягил Боснийа килсяси йаранмышдыр. Бан Ы Твртко 1377 илдя “серблярин, Боснийа, Поморйе вя Гярб юлкяляринин” кралы титулуну гябул етмиш; онун гошуну бирляшмиш серб гцввяляринин тяркибиндя османлылара гаршы Косово вурушмасында (1389) иштирак етмишдир. Ы Твртконун юлцмцндян (1391) сонра башланан ара мцщарибяляри эеди- шиндя Степан Вукчич Боснийа краллыьынын ъянуб щиссяиндя “Мцгяддяс Савва” щерсоглуьуну йаратды (1448); сонралар бу яразиляр Щерсеговина адланмаьа башлады. Боснийа вя Щерсеговина Османлы вя Австрийа-Маъарыстан империйаларынын тяркибиндя. 1463 илдя Боснийа, 1482 илдя ися Щерсеговина тцркляр тяряфиндян тутулараг Боснийа пашалыьында бирляшдирилди (1583). Бурада Османлы щярбилен системи йайылмышды. Яйанларын яксяриййяти вя ящалинин бир щиссяси исламы динини гябул етди. Мясъид вя мядрясяляр, мяктяб вя китабханалар, щамамлар тикилмяйя башлады; шящярляр инкишаф етди, тиъарят эенишлянди. Бу дюврдя кюкц славйан олан вя серб-хорват дилиндя данышан мцсялман бошнаклар топлуму формалашды. Лакин христиан ящали арасында сярт идарячилик системиня вя амансыз верэиляря гаршы йаранан наразылыглар (бу ишдя католик миссионерляри хцсусиля ъанфяшанлыг эюс- тярирдиляр) кяндли цсйанларына сябяб олду. 19 ясрин яввялляриндян цсйанларын сайы артды. Берлин конгресинин (1878) гярарына ясасян Австрийа-Маъарыстан Б. вя Щ.-ны ишьал етмяк щцгугуну алды. Ишьалчыларын ян мякрли аддымларындан бири Б. вя Щ.- да йашайан православлары, католикляри вя мцсялманлары пяракяндя шякилдя мяскунлашдырмагла онлары бир-бириня гаршы гоймаг олду. Боснийа вя Щерсеговина 20 ясрин яввялляриндян етибарян. 1908 илдя Австрийа-Маъарыстан Б. вя Щ. яразисини илщаг етди. Бу, няинки Б. вя Щ.-да, щямчинин гоншу дювлятлярдя, хцсусиля Сербийада наразылыглара сябяб олду; Боснийа бющраны (1908–09) йаранды. “Эянъ Боснийа” тяшкилатынын цзвц Щ. Принсипин Сарайевода Австрийа-Маъарыстан тахтынын вялиящди Франс Фердинанды юлдцрмяси Биринъи дцнйа мцщарибясинин башланмасына бящаня олду. 1918 илдя Австрийа-Маъарыстанын сцгутундан сонра Б. вя Щ. Серб, Хорват вя Словен Краллыьына (1929 илдян Йуго- славийа) гатылды. Икинъи дцнйа мцщарибяси заманы ойунъаг “Мцстягил Хорватийа дювляти”нин тяркибиня дахил едилди. Йугославийа азадлыг мцщарибясинин ясас дюйцшляри Б. вя Щ. яразисиндя баш верди.

    BOSNİYA VƏ HERSEQOVİNA

     


    БÓСНИЙА ВЯ ЩЕРСЕГОВИНА (Босна и Щеръеэовина).

    Цмуми мялумат
    Авропанын ъ.-унда, Балкан й-а-нын г.-индя дювлят. Шм.-да, г.-дя вя ъ.-да Хорватийа иля, ш.-дя Сербийа иля, ъ.-ш.-дя Монтенегро иля щямсярщяддир; ъ.-да Адриатик дянизиня тягр. 20 км-лик мясафядя чыхышы вар. Сащ. 51,1 мин км2. Ящ. 4452,9 


    мин (2005). Пайтахты Сарайево ш.-дир. Рясми дилляр Боснийа дили, серб дили вя хорват дилидир, пул ващиди конверсийаолунан маркадыр (КМ). Боснийа вя Щерсоговина Федерасийасындан (сащ. 26,08 мин км2, йахуд юлкя яразисинин тягр. 51%-и; ящ. 2931 мин, 2005) вя Серб Республикасындан (сащ. 25,05 мин км2, ящ. 1521,9 мин) ибарятдир. Инзибати ъящятдян Боснийа вя Щерсоговина Федерасийасы 79 иъмадан ибарят 10 кантона; Серб Республикасы 62 иъмайа бюлцнцр; бейнялхалг арбитражын гярары (1999) иля хцсуси дистрикт (даиря) елан олунмуш Брчко иъмасы Боснийа вя Щерсоговина Федерасийасы вя Серб Республикасынын кондоминиумудур. Б. вя Щ. БМТ-нин (1992), АТЯТ-ин (1992), Авропа Шурасынын (2002), БВФ-нин (1992), БЙИБ-ин (1993), ЦТТ-нин (мцшащидячи) цзвцдцр.

    Дювлят гурулушу
    Б. вя Щ. Боснийа вя Щерсеговина Федерасийасыны, Серб Республикасыны юзцндя бирляшдирян федератив дювлятдир. Конститусийасы 14.12.1995 илдя гябул едилмишдир. Идаряетмя формасы парламент республикасыдыр. Дювлят башчысы функсийасыны коллеэиал орган – 3 няфярдян ибарят Б. вя Щ. Ряйасят Щейяти: бир бошнак, бир хорват (щяр икиси Боснийа вя Щерсеговина Федерасийасындан сечилир) вя бир серб (Серб Республикасындан сечилир) щяйата кечирир. Онларын сялащиййят мцддяти 4 илдир (бир дяфя йенидян сечилмяк щцгугу иля). Б. вя Щ. Ряйасят Щейятинин цзвляри юзляринин тяркибиндян сядр сечирляр. Ряйасят Щейяти дювлятин хариъи сийасятини щяйата кечирир; хариъи юлкяляря сяфирляри вя дювлятин диэяр нцмайяндялярини тяйин едир; бейнялхалг тяшкилатларда тямсилчилик едир; данышыглар апарыр вя с. Ряйасят Щейятинин щяр бир цзвц тутдуьу вязифясиня эюря, юлкянин силащлы гцввяляриня мцлки рящбярлик етмяк сялащиййятляриня маликдир. Ганунвериъи щакимиййяти икипалаталы Парламент ассамблейасы щяйата кечирир. Халглар палатасы 15 депутатдан ибарятдир; онлардан 10-у Боснийа вя Щерсеговина Федерасийасынын милли парламентляри тяряфиндян (5 депутат хорватлардан, 5-и бошнаклардан), 5-и Серб Республикасындан (серблярдян) сечилирляр. 42 няфярдян ибарят Нцмайяндяляр палатасынын 2/3-си Боснийа вя Щерсеговина Федерасийасынын, 1/3-и ися Серб Республикасынын ящалиси тяряфиндян сечилир. Иъраедиъи щакимиййят Назирляр Шурасына мяхсусдур. Назирляр Шурасынын сядрини Нцмайяндяляр палатасы тясдиг етдикдян сонра Б. вя Щ.-нын Ряйасят Щейяти тяряфиндян тяйин олунур. Б. вя Щ.-да чохпартийалы систем мюв- ъуддур; ясас сийаси партийалар: Демократик щярякят партийасы, Боснийа вя Щерсеговина уьрунда партийа, Серб демократ партийасы, Боснийа вя Щерсеговина сосиал-демократ партийасы, Хорват демократ иттифагы/Христиан демократ партийасы. 


    Тябият
    Релйеф. Б. вя Щ. яразисинин тягр. 90%-и даьлыгдыр. Шм.-ы Сава чайы дяряси бойунъа узанан вя Орта Дунай овалыьынын ъ. кянарыны тяшкил едян енсиз дцзянликдир, ъ.-у алчаг даьлыг вя мцнбит даьарасы чухур золаьыдыр. Юлкя яразисинин чох щиссясини Динар йайласы (щцнд. 2386 м-ядяк – Маглич д., юлкянин ян йцксяк нюгтяси) тутур. Карст релйеф формалары (чылпаг ящянэдашы гайалары, карлар, маьаралар, йералты чайлар) эениш йайылмышдыр. Даьарасы чухурларда эениш дцзян сащяляр (Ливан-Чюл, 405 км2) формалашмышдыр. Эеоложи гурулуш вя файдалы газынтылар. Б. вя Щ.-нын яразиси Алп-Щималай мцтящяррик гуршаьынын Динар гырышыглыг системи щцдудларында йерляшир; систем цчцн юртцк- зонал гурулуш характерикдир. Защири зо- налар Алп тектоэенези мярщяляляриндя Адрийа континент блокунун интенсив дислокасийайа мяруз галмыш фрагментляридир. Дахили зоналар ися Неотетис океан щювзяси габыьынын фрагментляри олан Йу-


    Маглич даьы.


    ра офиолитляриндян, Табашир ящянэдашыларындан вя Табашир-Палеоэен флишиндян ибарятдир. Кайнозой гранит интрузийалары вар. Бир сыра хырда чюкякляр Неоэенин кюмцрлц чюкцнтцляри иля долмушдур. Б. вя Щ.-нын яразиси йцксяк сейсмикдир. 1969 ил зялзяляси Банйа Лука ш.-ни даьытмышдыр. Мцщцм файдалы газынтылары: боксит, дямир филизи, гонур кюмцр, лигнит, асбест. Ъивя вя манган филизляри, барит, 


    дашдуз, тябии тикинти материаллары йатаглары да вар. Иглим. Юлкя яразисинин чох щиссясиндя иглим мцлайим континенталдыр; йайы исти (ийулун орта темп-ру 19–21°Ъ дцзянликлярдя, 12–18°Ъ даьларда), гышы мцлайим сяриндир (йанварын орта темп-ру 0–2°Ъ дцзянликлярдя, –4-дян –7°Ъ-йядяк даьлар- да). Йаьынтынын иллик мигдары дцзянликлярдя 800–1000 мм, даьларда 1500–1800 мм-дир. Юлкянин ъ.-г.-индя вя ъ.-унда субтропик Аралыг дянизи иглими щакимдир; исти гуру йайы (ийулун орта темп-ру 25°Ъ) вя илыг рцтубятли гышы (йанварын орта темп- ру 5°Ъ) вар. Йаьынтынын иллик мигдары 1600 мм-дир. Дахили сулар. Б. вя Щ.-да сых чай шябякяси вар (цмуми уз. 2000 км-дян чох). Юлкя яразисинин тягр. 3/4-ц Дунай чайы щювзясиня аиддир. Ясас чайлары Сава (голлары: Уна, Сана, Врбас, Босна, Дрина) вя Неретвадыр (Адриатик дянизи щювзясинин ян ири чайы). Даь чайлары бюйцк щидроенержи потенсиалына маликдир; тягр. 30 су анбары йарадылмышдыр. Ири эюлляри Бушко вя Билечко карст мяншялидир. Юлкянин иллик дахили су ещтийаты 38 км3- дир (2000). Бунун 3%-и тясяррцфат мягсядляриня сярф
    олунур. Адамбашына иллик су тяминаты тягр. 9000 м3-дир. Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Сава ч. вя онун голлары бойунъа олан дярялярдя мящсулдар аллцвиал, даьлар- да ися гонур торпаглар йайылмышдыр. Мешя сащяси 2273 мин ща (яразинин 44%-и) тяшкил едир, о ъцмлядян 57 мин ща сцни мешя якинляринин пайына дцшцр. Б.-нын шм.-ындакы дцзянликлярдя енлийарпаглы мешяляр к.т. йерляри иля явяз олунмушдур. Юндаьлыгларда вя даьларын 500 м-ядяк йцксякликдя олан шм. йамаъларында аьъагайын, гараьаъ вя ъюкя иля гарышыг палыд-вяляс мешяляри битир. Мяркязи р-нларда фыстыг мешяляри йайылмышдыр; 800–900 м йцксякликдя онлар шамаьаъы вя кцкнарла гарышыг фыстыг-аь шамаьаъы мешяляри иля явяз олунур. Ъ.-ш.-дя гарышыг вя ийняйарпаглы мешяляр гуршаьында бязян ендемик Сербийа кцкнарына раст эялинир. 1600–1700 м-дян йухарыда даь шамаьаъындан иба-



    Неретва чайы.

    Бушко эюлц.


    рят яйриаьаъ мешяляр вя субалп чямянлярийерляшир. Ъ.-г. йамаъларында гящвяйи торпагларда даш палыд, гырмызы ардыъ вя диэяр, ясасян, щямишяйашыл кол нювляри иля бирликдя маквис, дашлы йамаъларда фригана йайылмышдыр. 300–400 м-дян йухарыда мантар вя даш палыдындан, Шярг вялясиндян, Франса аьъагайынындан ибарят йерли мешяляр рендзинлярдя шибляк ъянэялликляри иля йанашы битир. Даьларда кюпэяр, няъиб марал, ъцйцр, гонур айы, ъанавар, габан, Авропа вашаьы, мешя пишийи, самур, дяля йашайыр. Карст р-нларында чохлу сайда кяртянкяля, илан, тысбаьа вардыр. Ири гушлардан гартал, гызылгуш, Сибир хорузу, Неретва ч.-нын батаглашмыш ашаьы ахарында бюйцк вя кичик аьназа, дангушуна, мцхтялиф судацзян гушлара; йыртыъы гушлардан беркута, бюйцк гартала, аьгуйруг сащилгарталына раст эялинир. Б. вя Щ.-да цмуми сащяси 25,05 мин ща олмагла 5 мцщафизя едилян тябии ярази, о ъцмлядян Сутйеска вя Козара милли парклары вардыр.


    Високо шящяринин панорамы.


    Ящали
    Бошнаклар, мцхтялиф мялуматлара эюря, ящалинин 38–52,5%-ни, сербляр 21,5– 30%-ни, хорватлар 12–17%-ни, гарачылар 10%-дян чохуну тяшкил едирляр. Диэяр етник груплардан Б. вя Щ.-да монтенегролулар, македонийалылар, албанлар, чехляр, словаклар, русинляр, йящудиляр вя б. йашайырлар. 1991 ил сийащыйаалынмасына эюря, Б. вя Щ.-да ящалинин сайы 4,37 млн. няфяр иди. 1992–95 иллярдяки силащлы мцнагишя эедишиндя тягр. 200–250 мин няфяр щялак олмуш, 30 миндян чох инсан иткин дцшмцш, тягр. 2 млн. няфяр гачгын вя кючкцня чеврилмишдир. 1990-ъы иллярин сонларындан гачгынларын бир щиссясинин гайытмасы, щямчинин доьум сявиййясинин нисбятян йцксяк (щяр 1000 няфяря 12,5; 2005), юлцм сявиййясинин ися ашаьы (щяр 1000 няфяря 8,4) олмасы сябябиндян ящалинин сайы артмагдадыр; ушаг юлцмц сявиййяси (щяр 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 21,1) Авропада ян йцксяк эюстяриъилярдян
    биридир. Фертиллик эюстяриъиси 1 гадына 1,7 ушагдыр. Ящалинин тябии артымы 0,44%-дир (2005). Хариъи миграсийалар салдосу мцсбятдир (1000 няфяря 0,3 мигрант). Ящалинин тяркибиндя 15 йаша гядяр ушаглар 18,3% (2005), йашлылар (65 йашдан йухары) 10,9%, ямяк габилиййяти оланлар (15–64 йаш) 70,7% тяшкил едир (2005). Орта щесабла щяр 100 гадына 101 киши дцшцр. Эюзлянилян орта юмцр мцддяти 72,9 илдир (кишилярдя – 70,1, гадынларда – 75,8 илдир). Ящалинин мцхтялиф етник груплары арасында демографик эюстяриъиляр хейли фярглидир. Ян йцксяк доьум сявиййяси вя тябии артым бошнаклардадыр, серблярдя вя хорватларда гадынларын сайы бцтцн йаш дяряъяляриндя 15 йашадяк ушаглар истисна олмагла, цстцнлцк тяшкил едир. Ящалинин орта сыхлыьы 1 км2-дя 87,1 няфяр (2005), Боснийа вя Щерсеговина Федерасийасында 1 км2-дя 112,4 няфяр, Серб. Респ.-нда 1 км2-дя 60,7 няфярдир. Чай дяряляри даща сых мяскунлашмышдыр; ящалинин аз мяскунлашдыьы даьлыг районларда йашлы сакинляр цстцнлцк тяшкил едир. Инкишаф етмиш шящярляря вя урбанизасийайа мяруз галан диэяр мяскянляря ящали ахыны давам едир. Шящяр ящалиси 43% тяшкил едир (2003). Ири шящярляри (2005; мин няфяр): Сарайево (697), Банйа-Лука (221), Зенитса (164), Тузла (142), Мостар (105). Игтисадиййатда чалышанларын сайы 1 млн. няфярдян чохдур (2001). Игтисади ъящятдян фяал ящали арасында ишсизлик сявиййяси 44 % (рясми мялумат), реал ишсизлик сявиййяси (эизли мяшьуллуг нязяря алынмагла) тягр. 20%-дир. Ящалинин 40–44%-и мцсялманлар, 31%-и православ, 15,5%-и католикляр, тягр. 4%-и протестантлардыр (2004). 1992– 95 иллярдяки силащлы мцнагишя заманы чохлу мясъидляр даьыдылмыш, еляъя дя килсяляр даьынтылара мяруз галмышдыр. Юлкядя 4 конфессийа (ислам, православлыг, католисизм вя иудаизм) нцмайяндяляриндян ибарят динлярарасы вече фяалиййят эюстярир.

    Тарихи очерк
    Боснийа вя Щерсеговина 15 ясрин ор- таларынадяк. Б. вя Щ. яразисиндя инсанлар Палеолит дюврцндя мяскунлашмышлар (Усора чайы мянсяби йахынлыьында дцшярэя). Неолит дюврцндян Боснийа мядяниййятляри Балкан й-а-нын дахили яразиляри (Бутмир мядяниййяти, Винча), Щерсеговина мядяниййятляри ися Аралыг дянизи (Старчево мядяниййяти) мядяниййятляринин тясири алтында иди. Сон Неолит – Еркян Тунъ дюврцндя Б. вя Щ. яразисиндя кяскин дяйишикликляр баш вермиш, Вучедол, Костолатс мядяниййятляри вя Баден мядяниййяти йайылмышдыр. Тунъ дюврцнцн сону – Дямир дюврцнцн яввялляри абидяляри Шярги Щалштат мядяниййятиня (бу мядяниййятин Боснийа варианты иллирийалыларла ялагяляндирилир) аиддир. Е.я. 4 ясрдя Б. вя Щ. яразисиндя мяскунлашмыш келтляр е.я. 2 ясрдя ромалылар тяряфиндян сыхышдырылмыш, йахуд ассимилйасийа олунмушлар. Ерамызын 1 ясриндя Б. вя Щ. торпаглары Рома империйасынын тяркибиня (Далмасийа, Йухары вя Ашаьы Паннонийа яйалятляри) гатылмышдыр. Яразидя Рома шящярляри вя виллалары салыныр, дямир, эцмцш вя гызыл щасилаты артырды; романлашма просесинин эетмясиня бахмайараг, кяндлярдя иллирийалыларын яняняляри галмагда иди. 4 ясрин сону – 5 ясрин яввялляриндя Б. вя Щ. яразиси вестготларын щцъумларына мяруз галмыш, остготларын краллыьынын тяркибиня гатылмыш (5 ясрин сону – тягр. 535 ил), сонра ися Бизансын щакимиййяти алтына кечмишдир. 6– 7 ясрлярдя бурада славйанлар мяскунлашмаьа башламышлар. 10 ясрин орталарындан етибарян Требинйе, Захумле, Травунийа, Поганийа (Неретва) вя Боснийа тайфа кнйазлыгларынын ады гейд олунмушдур. Б. вя Щ. яразиси Сербийа, Хорватийа, Ма- ъарыстан вя Бизанс арасында рягабят обйектиня чеврилмиш вя мцхтялиф дюврлярдя онларын тяркибиня гатылмышдыр. 12–14 ясрлярдя Боснийа бан тяряфиндян (ян чох мялумат Кулин [1180–1204] вя Степан Котроманич [1322–53] щаггындадыр) идаря олунан кнйазлыг иди. 12 ясрин сонларындан Б. вя Щ. яразисиндя богомилчилик 

     


    Сарайево шящяринин панорамы.


    йайылдыгдан сонра мцстягил Боснийа килсяси йаранмышдыр. Бан Ы Твртко 1377 илдя “серблярин, Боснийа, Поморйе вя Гярб юлкяляринин” кралы титулуну гябул етмиш; онун гошуну бирляшмиш серб гцввяляринин тяркибиндя османлылара гаршы Косово вурушмасында (1389) иштирак етмишдир. Ы Твртконун юлцмцндян (1391) сонра башланан ара мцщарибяляри эеди- шиндя Степан Вукчич Боснийа краллыьынын ъянуб щиссяиндя “Мцгяддяс Савва” щерсоглуьуну йаратды (1448); сонралар бу яразиляр Щерсеговина адланмаьа башлады. Боснийа вя Щерсеговина Османлы вя Австрийа-Маъарыстан империйаларынын тяркибиндя. 1463 илдя Боснийа, 1482 илдя ися Щерсеговина тцркляр тяряфиндян тутулараг Боснийа пашалыьында бирляшдирилди (1583). Бурада Османлы щярбилен системи йайылмышды. Яйанларын яксяриййяти вя ящалинин бир щиссяси исламы динини гябул етди. Мясъид вя мядрясяляр, мяктяб вя китабханалар, щамамлар тикилмяйя башлады; шящярляр инкишаф етди, тиъарят эенишлянди. Бу дюврдя кюкц славйан олан вя серб-хорват дилиндя данышан мцсялман бошнаклар топлуму формалашды. Лакин христиан ящали арасында сярт идарячилик системиня вя амансыз верэиляря гаршы йаранан наразылыглар (бу ишдя католик миссионерляри хцсусиля ъанфяшанлыг эюс- тярирдиляр) кяндли цсйанларына сябяб олду. 19 ясрин яввялляриндян цсйанларын сайы артды. Берлин конгресинин (1878) гярарына ясасян Австрийа-Маъарыстан Б. вя Щ.-ны ишьал етмяк щцгугуну алды. Ишьалчыларын ян мякрли аддымларындан бири Б. вя Щ.- да йашайан православлары, католикляри вя мцсялманлары пяракяндя шякилдя мяскунлашдырмагла онлары бир-бириня гаршы гоймаг олду. Боснийа вя Щерсеговина 20 ясрин яввялляриндян етибарян. 1908 илдя Австрийа-Маъарыстан Б. вя Щ. яразисини илщаг етди. Бу, няинки Б. вя Щ.-да, щямчинин гоншу дювлятлярдя, хцсусиля Сербийада наразылыглара сябяб олду; Боснийа бющраны (1908–09) йаранды. “Эянъ Боснийа” тяшкилатынын цзвц Щ. Принсипин Сарайевода Австрийа-Маъарыстан тахтынын вялиящди Франс Фердинанды юлдцрмяси Биринъи дцнйа мцщарибясинин башланмасына бящаня олду. 1918 илдя Австрийа-Маъарыстанын сцгутундан сонра Б. вя Щ. Серб, Хорват вя Словен Краллыьына (1929 илдян Йуго- славийа) гатылды. Икинъи дцнйа мцщарибяси заманы ойунъаг “Мцстягил Хорватийа дювляти”нин тяркибиня дахил едилди. Йугославийа азадлыг мцщарибясинин ясас дюйцшляри Б. вя Щ. яразисиндя баш верди.