Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
IV CİLD (BƏZİRXANA - BİNNƏTOVA)
    BOSPOR DÖVLƏTİ

    БОСПÓР ДЮВЛЯТИ, Б о с п о  р   ч а р л ы ь ы, Б о с п о р (Βόσπορος) – Гара дянизин шм. сащилйаны яразиляриндя е.я. 5 яср – ерамызын 4 ясриндя мювъуд олмуш антик дювлят. Киммери Боспору (индики Керч боьазы) сащилляриндя йерляширди. Пайтахты Пантикапей ш. (индики Керч) иди. Чичяклянмя дюврляриндя Шярги Крымы (айры-айры вахтларда щямчинин Гярби Крымда йерляшян Херсонес яразисини), Таман й-а-ны, Ашаьы Кубанйаны, Шярги Азовйаны вя Дон чайынын делтасыны ящатя едирди. Ири мяркязляри – Фанагорийа, Эермонасса, Горэиппийа, Феодосийа, Нимфей, Танаис олмушдур. Б.д. яразисиндя илк йунан колонийалары е.я. 6 ясрин орталарында салынмышдыр. Б.д. тягр. е.я. 480 илдя скиф тящлцкяси гаршысында Керч вя Таман й-а-рындакы бир нечя полисин Пантикапей ятрафында бирляшмяси нятиъясиндя йаранмышдыр. Е.я. 5 ясрин сону – 4 ясрин 1-ъи йарысында Б.д.- ня скифляр, синдляр вя меотларын йашадыглары торпаглар да дахил иди. Б.д.-ндя яввялъя йунан сцлаляси Археанактиляр (е.я. 438 илядяк), сонра ися йунанлашмыш йерли Спартокиляр (е.я. 2 ясрин сонларынадяк) сцлаляси щакимиййятдя олмушдур. Спартокиляр йунан полисляринин Б.д.-ндя бирляшмясини баша чатдырдылар; онларын щакимиййяти заманы дювлят ирси корпоратив тиранийа характери алмышды. Бу сцлалянин нцмайяндяляри табелийиндяки барбар тайфаларынын яняняви щакимиййят структурларыны сахлайараг онларын али щюкмдарлары вя йунан шящярляринин архонтлары идиляр. Б.д.-нин юз тягвими вар иди вя сиккяси зярб олунурду. Ордунун ясасыны барбарлар вя муздлулардан ибарят щиссяляр тяшкил едирди. Б.д.-нин игтисадиййаты тахылчылыг вя тахыл ихраъына ясасланырды; ян ири ихраъатчылар тиранларын юзц вя онлара йахын оланлар иди. Ялверишли иллярдя чох бюйцк мигдарда тахыл ихраъ (тякъя Афинайа илдя 16 мин т) олунурду. Ямтяялик тахыл, ясасян, йарымасылы вя гисмян асылы йерли ящали, щямчинин гуллар тяряфиндян истещсал едилирди. Бундан башга мал-гара, балыг, эюн-дяри, хяз, щямчинин гул ихраъ олунурду. Цзцмчцлцк вя шярабчылыг, бостанчылыг,баьчылыг,мешя арычылыьы дахили тялябатын юдянилмясиня йюнялмишди. Керамика вя металлурэийа истещсалы, даш вя аьаъ емалы, тохуъулуг инкишаф етмишди. Аралыг дянизи юлкяляриндян шяраб, зейтун йаьы, парча, метал мямулаты, бядии керамика вя монументал сянят ясярляри, силащ, бязяк яшйалары вя с. эятирилирди. Гоншу тайфаларла тиъарят (о ъцмлядян, транзит тиъарят) бюйцк рол ойнайырды. Е.я. 5 ясрдя боспорлулар йерли мяскянлярдя тиъарят мящяллярини вя Дон чайынын делтасында дайаг мянтягялярини йаратмыш, е.я. 3 ясрдя бурада Танаис ш.-ни салмышдылар. Классик вя еллинизм дюврляриндя Боспор полисляри Йунаныстан вя Кичик Асийа шящярляри иля сых ялагяляр йаратмышды. Скифлярля мцнасибятлярдя ися мцттяфиглик дюврляри кяскин рягабятля явязлянирди. Б.д.-ндя Аполлон (колонистлярин башчысы щесаб олунан аллащ), Деметра, Кибела, Афродита (Таман й-а-нда Апатур мябяди) вя б.-нын култлары яас йер тутурду. Е.я. 3 ясрин яввялляриндян Боспор щюкмдарлары юзлярини чар адландырмышлар. Щямин ясрин биринъи йарысындан Б.д. Мисирля сых ялагяляр сахламышдыр. Е.я. 3 ясрин 2-ъи йарысындан Б.д.-нин игтисадиййатында вя малиййя системиндя бющран башламышдыр. Е.я. 2 ясрин сонларында Скиф дювлятинин вя сарматларын тязйиги нятиъясиндя сийаси вязиййятин мцряккябляшмяси Спартокилярин щакимиййятиня сон гойду. Спартокилярин сонунъу нцмайяндяси В Перисад щакимиййятини Понт чары ВЫ Митридат Евпатора верди. Е.я. 107 илдя скиф шащзадяси Савмакын рящбярлийи иля асылы скифлярин вя гулларын Митридата гаршы цсйаны йатырылды. Б.д. Митридатын Рома иля узунмцддятли мцщарибясиня ъялб олунду.

                    Пантикапейдян тапылмыш сиккя. Е.я. 3 яср.


    Митридатын оьлу ЫЫ Фарнакын, атасынын Боспор вя Понтдакы торпагларыны бирляшдирмяк ъящди (е.я. 50–47) баш тутмады. Е.я. 1 ясрин сону – ерамызын яввялиндя Б.д.-ндя Ромадан асылы олан Тибери-Йулиляр сармат сцлаляси щакимиййятя эялди. Б.д. Романын мцттяфиги олса да, кифайят гядяр мцстягил сийасят йцрцдцрдц. Ерамызын 1–2 ясрляриндя Боспор чарлары дяфялярля Крымда скиф вя таврлара, Азовйаны яразилярдя ися сарматлара гаршы мцщарибяляр апармыш, чох вахт Херсонеси табе етмишляр. Сарматларын Боспор шящяр- ляриня ахыны Б.д. мядяниййятинин сарматлашмасына сябяб олмушду.
       3 ясрин орталарында баш верян мцщарибяляр заманы Боспор шящярляринин бир гисми (Горэиппийа, Танаис вя с.), щямчинин хейли кянд йерляри гоншу тайфалар тяряфиндян даьыдылмышды. Онлар щятта Боспорда щакимийяти мцвяггяти яля кечирмишдиляр. 340-ъы иллярдя Боспорда сиккя кясилмяси дайандырылмыш, 4 ясрин 2-ъи йарысындан ися бурада шярги эерманларын (готларын вя эерулларын) сайы артмышды. Б.д.-ня сон зярбяни вуран щунлар ону 4 ясрин сонунда сцгута уьратдылар. 530-ъу иллярдя бу ярази Бизанс гошунлары тяряфиндян ишьал олунду.
        Б.д.-нин инъясяняти колонистлярин эятирдийи йунан яняняси иля автохтон мцщитин (ясасян, скиф мцщитинин) естетик дяйярляринин гаршылыглы тясири нятиъясиндя формалашмышдыр. Б.д.-нин ш.-ляри Гядим Йунаныстан ш.-ляри цчцн типик олан планлашдырмайа малик иди. Е.я. 5–4 ясрлярдя бцръляри олан монументал гала диварлары инша едилирди. Е.я. 4 ясрдян мемарлыгда дашдан эениш истифадя олунмуш, тикинти техникасы йцксяк инкишаф сявиййясиня чатмышды. Йашайыш тикилиляринин мемарлыьында Йунаныстан вя Кичик Асийа цчцн сяъиййяви олан ев типляриндян (о ъцмлядян дюрд тяряфдян сцтунларла ящатялянмиш дцзбуъаглы формасында щяйяти олан ев) истифадя едилирди; мцщцм йерли хцсусиййятлярдян бири даш зирзямилярин мювъудлуьу иди. Б.д.-ндя некрополлар щям торпаг гябирляр, щям дя курганларла тямсил олунур. Е.я. 4 ясрдя “йаланчы” пилляли гцббяси олан (Гызыл курган вя Чар курганы) даш курганалты сярдабаларын юзцнямяхсус нцмуняси мейдана эялмишдир. Е.я. 3 ясрин яввялляриндя йунан мемарлыьындан йарымдаиряви гцббяси олан курганалты сярдабалар (Таман й-а-ндакы Васйурин даьынын биринъи сярдабасы) яхз едилмишдир. Б.д.-нин инъясянятиндя антик ирсин ян мараглы щиссяси олан вя юзцнямяхсус йерли бойакарлыг мяктябини формалашдыран дивар рясмляри (е.я. 4 ясрин 2-ъи йарысы – ерамызын 4 ясринин яввялляри) мемарлыгла баьлы иди. Е.я. 4–2 ясрлярдя дивар рясмляри, ясасян, декоратив характер дашыйырды (Митридат даьында “1908 ил сярдабасы”, Болшайа Близнитса курганынын икинъи сярдабасынын дивар рясмляри), е.я. 1 ясрдян сцжетли тясвирляр мейдана эялди (Глинишедя Деметранын сярдабасы, “1872–1899 илляр Стасов сярдабасы”). Евлярин тяртибатында мозаикадан истифадя олунурду.

                                        Херсонесин харабалыглары.


       Б.д. яразисиндяки ваза рянэкарлыьы, ясасян, Аттика вя Кичик Асийадан идхал едилмиш нахышлы керамика иля тямсил олунмушдур. Онлардан ян орижиналы Фанагорийа некрополундан тапылан габлар – цч нахышлы фигурлу лекифдир (сфинкс, Афродита вя сирена формалы; е.я. 5 ясрин сону – 4 ясрин яввяли, Ермитаж, Санкт-Петербург). Е.я. 4 ясрин сону – 3 ясрдя акварелля ишлянмиш йерли керамик вазалар, эцмцш габ-гаъаг (Щелиосун атларынын релйефли тясвири олан киликляр – шяраб габлари) истещсал едилирди.
      Б.д.-ндя щейкялтярашлыг да йунан щейкялтярашлыьынын тясири алтында инкишаф етмишдир. Ионийа щейкялтярашлыьынын ясас бядии хцсусиййятляри щям архаика [куросун (эянъ атлет) мярмярдян башы, Дювлят Тарих Музейи, Москва], щям дя классика дюврц абидяляриндя (Керчдян тапылан вя цзяриндя атлет тясвири олан стеланын йухары щиссяси, е.я. 5 ясрин 1-ъи йарысы, Ермитаж) юз тязащцрцнц тапмышдыр. Е.я. 5 ясрдян Аттикадан олан ясярляря дя раст эялинир (Пантикапейдян тапылмыш мярмяр дискин тилиндяки релйеф, е.я. 5 ясрин 2-ъи йарысы; Болшайа Близнитса курганындан тапылмыш гротеск щейкялъикляр, Ермитаж). Е.я. 4 ясря аид бязи щейкяллярдя Праксителин, Скопасын яняняляри щисс олунур.
       Е.я. 3 ясрдян башлайараг Б.д.-нин щейкялтярашлыьында еллинизмин мцхтялиф мяктябляриня аид ишляря раст эялинир: Исэяндяриййя мяктяби (илащя Эиэийейанын башы, е.я. 3 яср, Ермитаж), Пергам мяктяби (Пантикапейдян олан еллинист чарынын башы, е.я. 2 ясрин сону – 1 яср). Еллинизм дюврцндя дя терракотадан щейкялъикляр щазырланырды. 1–3 ясрлярдя йерли щейкялтярашларын ясярляри, хцсусиля гябирцстц релйефляр эениш йайылмышды. Йунан-скиф инъясяняти янянясиня уйьун щазырланмыш торевтика мямулаты Б.д. инъясянятиндя эениш тямсил едилмишдир (Кцлоба, Чертомлык вя с. курганлардан ялдя олунмуш е.я. 4 ясря аид гызыл яшйалар, Ермитаж).

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BƏZİRXANA – BİNNƏTOVA
    BOSPOR DÖVLƏTİ

    БОСПÓР ДЮВЛЯТИ, Б о с п о  р   ч а р л ы ь ы, Б о с п о р (Βόσπορος) – Гара дянизин шм. сащилйаны яразиляриндя е.я. 5 яср – ерамызын 4 ясриндя мювъуд олмуш антик дювлят. Киммери Боспору (индики Керч боьазы) сащилляриндя йерляширди. Пайтахты Пантикапей ш. (индики Керч) иди. Чичяклянмя дюврляриндя Шярги Крымы (айры-айры вахтларда щямчинин Гярби Крымда йерляшян Херсонес яразисини), Таман й-а-ны, Ашаьы Кубанйаны, Шярги Азовйаны вя Дон чайынын делтасыны ящатя едирди. Ири мяркязляри – Фанагорийа, Эермонасса, Горэиппийа, Феодосийа, Нимфей, Танаис олмушдур. Б.д. яразисиндя илк йунан колонийалары е.я. 6 ясрин орталарында салынмышдыр. Б.д. тягр. е.я. 480 илдя скиф тящлцкяси гаршысында Керч вя Таман й-а-рындакы бир нечя полисин Пантикапей ятрафында бирляшмяси нятиъясиндя йаранмышдыр. Е.я. 5 ясрин сону – 4 ясрин 1-ъи йарысында Б.д.- ня скифляр, синдляр вя меотларын йашадыглары торпаглар да дахил иди. Б.д.-ндя яввялъя йунан сцлаляси Археанактиляр (е.я. 438 илядяк), сонра ися йунанлашмыш йерли Спартокиляр (е.я. 2 ясрин сонларынадяк) сцлаляси щакимиййятдя олмушдур. Спартокиляр йунан полисляринин Б.д.-ндя бирляшмясини баша чатдырдылар; онларын щакимиййяти заманы дювлят ирси корпоратив тиранийа характери алмышды. Бу сцлалянин нцмайяндяляри табелийиндяки барбар тайфаларынын яняняви щакимиййят структурларыны сахлайараг онларын али щюкмдарлары вя йунан шящярляринин архонтлары идиляр. Б.д.-нин юз тягвими вар иди вя сиккяси зярб олунурду. Ордунун ясасыны барбарлар вя муздлулардан ибарят щиссяляр тяшкил едирди. Б.д.-нин игтисадиййаты тахылчылыг вя тахыл ихраъына ясасланырды; ян ири ихраъатчылар тиранларын юзц вя онлара йахын оланлар иди. Ялверишли иллярдя чох бюйцк мигдарда тахыл ихраъ (тякъя Афинайа илдя 16 мин т) олунурду. Ямтяялик тахыл, ясасян, йарымасылы вя гисмян асылы йерли ящали, щямчинин гуллар тяряфиндян истещсал едилирди. Бундан башга мал-гара, балыг, эюн-дяри, хяз, щямчинин гул ихраъ олунурду. Цзцмчцлцк вя шярабчылыг, бостанчылыг,баьчылыг,мешя арычылыьы дахили тялябатын юдянилмясиня йюнялмишди. Керамика вя металлурэийа истещсалы, даш вя аьаъ емалы, тохуъулуг инкишаф етмишди. Аралыг дянизи юлкяляриндян шяраб, зейтун йаьы, парча, метал мямулаты, бядии керамика вя монументал сянят ясярляри, силащ, бязяк яшйалары вя с. эятирилирди. Гоншу тайфаларла тиъарят (о ъцмлядян, транзит тиъарят) бюйцк рол ойнайырды. Е.я. 5 ясрдя боспорлулар йерли мяскянлярдя тиъарят мящяллярини вя Дон чайынын делтасында дайаг мянтягялярини йаратмыш, е.я. 3 ясрдя бурада Танаис ш.-ни салмышдылар. Классик вя еллинизм дюврляриндя Боспор полисляри Йунаныстан вя Кичик Асийа шящярляри иля сых ялагяляр йаратмышды. Скифлярля мцнасибятлярдя ися мцттяфиглик дюврляри кяскин рягабятля явязлянирди. Б.д.-ндя Аполлон (колонистлярин башчысы щесаб олунан аллащ), Деметра, Кибела, Афродита (Таман й-а-нда Апатур мябяди) вя б.-нын култлары яас йер тутурду. Е.я. 3 ясрин яввялляриндян Боспор щюкмдарлары юзлярини чар адландырмышлар. Щямин ясрин биринъи йарысындан Б.д. Мисирля сых ялагяляр сахламышдыр. Е.я. 3 ясрин 2-ъи йарысындан Б.д.-нин игтисадиййатында вя малиййя системиндя бющран башламышдыр. Е.я. 2 ясрин сонларында Скиф дювлятинин вя сарматларын тязйиги нятиъясиндя сийаси вязиййятин мцряккябляшмяси Спартокилярин щакимиййятиня сон гойду. Спартокилярин сонунъу нцмайяндяси В Перисад щакимиййятини Понт чары ВЫ Митридат Евпатора верди. Е.я. 107 илдя скиф шащзадяси Савмакын рящбярлийи иля асылы скифлярин вя гулларын Митридата гаршы цсйаны йатырылды. Б.д. Митридатын Рома иля узунмцддятли мцщарибясиня ъялб олунду.

                    Пантикапейдян тапылмыш сиккя. Е.я. 3 яср.


    Митридатын оьлу ЫЫ Фарнакын, атасынын Боспор вя Понтдакы торпагларыны бирляшдирмяк ъящди (е.я. 50–47) баш тутмады. Е.я. 1 ясрин сону – ерамызын яввялиндя Б.д.-ндя Ромадан асылы олан Тибери-Йулиляр сармат сцлаляси щакимиййятя эялди. Б.д. Романын мцттяфиги олса да, кифайят гядяр мцстягил сийасят йцрцдцрдц. Ерамызын 1–2 ясрляриндя Боспор чарлары дяфялярля Крымда скиф вя таврлара, Азовйаны яразилярдя ися сарматлара гаршы мцщарибяляр апармыш, чох вахт Херсонеси табе етмишляр. Сарматларын Боспор шящяр- ляриня ахыны Б.д. мядяниййятинин сарматлашмасына сябяб олмушду.
       3 ясрин орталарында баш верян мцщарибяляр заманы Боспор шящярляринин бир гисми (Горэиппийа, Танаис вя с.), щямчинин хейли кянд йерляри гоншу тайфалар тяряфиндян даьыдылмышды. Онлар щятта Боспорда щакимийяти мцвяггяти яля кечирмишдиляр. 340-ъы иллярдя Боспорда сиккя кясилмяси дайандырылмыш, 4 ясрин 2-ъи йарысындан ися бурада шярги эерманларын (готларын вя эерулларын) сайы артмышды. Б.д.-ня сон зярбяни вуран щунлар ону 4 ясрин сонунда сцгута уьратдылар. 530-ъу иллярдя бу ярази Бизанс гошунлары тяряфиндян ишьал олунду.
        Б.д.-нин инъясяняти колонистлярин эятирдийи йунан яняняси иля автохтон мцщитин (ясасян, скиф мцщитинин) естетик дяйярляринин гаршылыглы тясири нятиъясиндя формалашмышдыр. Б.д.-нин ш.-ляри Гядим Йунаныстан ш.-ляри цчцн типик олан планлашдырмайа малик иди. Е.я. 5–4 ясрлярдя бцръляри олан монументал гала диварлары инша едилирди. Е.я. 4 ясрдян мемарлыгда дашдан эениш истифадя олунмуш, тикинти техникасы йцксяк инкишаф сявиййясиня чатмышды. Йашайыш тикилиляринин мемарлыьында Йунаныстан вя Кичик Асийа цчцн сяъиййяви олан ев типляриндян (о ъцмлядян дюрд тяряфдян сцтунларла ящатялянмиш дцзбуъаглы формасында щяйяти олан ев) истифадя едилирди; мцщцм йерли хцсусиййятлярдян бири даш зирзямилярин мювъудлуьу иди. Б.д.-ндя некрополлар щям торпаг гябирляр, щям дя курганларла тямсил олунур. Е.я. 4 ясрдя “йаланчы” пилляли гцббяси олан (Гызыл курган вя Чар курганы) даш курганалты сярдабаларын юзцнямяхсус нцмуняси мейдана эялмишдир. Е.я. 3 ясрин яввялляриндя йунан мемарлыьындан йарымдаиряви гцббяси олан курганалты сярдабалар (Таман й-а-ндакы Васйурин даьынын биринъи сярдабасы) яхз едилмишдир. Б.д.-нин инъясянятиндя антик ирсин ян мараглы щиссяси олан вя юзцнямяхсус йерли бойакарлыг мяктябини формалашдыран дивар рясмляри (е.я. 4 ясрин 2-ъи йарысы – ерамызын 4 ясринин яввялляри) мемарлыгла баьлы иди. Е.я. 4–2 ясрлярдя дивар рясмляри, ясасян, декоратив характер дашыйырды (Митридат даьында “1908 ил сярдабасы”, Болшайа Близнитса курганынын икинъи сярдабасынын дивар рясмляри), е.я. 1 ясрдян сцжетли тясвирляр мейдана эялди (Глинишедя Деметранын сярдабасы, “1872–1899 илляр Стасов сярдабасы”). Евлярин тяртибатында мозаикадан истифадя олунурду.

                                        Херсонесин харабалыглары.


       Б.д. яразисиндяки ваза рянэкарлыьы, ясасян, Аттика вя Кичик Асийадан идхал едилмиш нахышлы керамика иля тямсил олунмушдур. Онлардан ян орижиналы Фанагорийа некрополундан тапылан габлар – цч нахышлы фигурлу лекифдир (сфинкс, Афродита вя сирена формалы; е.я. 5 ясрин сону – 4 ясрин яввяли, Ермитаж, Санкт-Петербург). Е.я. 4 ясрин сону – 3 ясрдя акварелля ишлянмиш йерли керамик вазалар, эцмцш габ-гаъаг (Щелиосун атларынын релйефли тясвири олан киликляр – шяраб габлари) истещсал едилирди.
      Б.д.-ндя щейкялтярашлыг да йунан щейкялтярашлыьынын тясири алтында инкишаф етмишдир. Ионийа щейкялтярашлыьынын ясас бядии хцсусиййятляри щям архаика [куросун (эянъ атлет) мярмярдян башы, Дювлят Тарих Музейи, Москва], щям дя классика дюврц абидяляриндя (Керчдян тапылан вя цзяриндя атлет тясвири олан стеланын йухары щиссяси, е.я. 5 ясрин 1-ъи йарысы, Ермитаж) юз тязащцрцнц тапмышдыр. Е.я. 5 ясрдян Аттикадан олан ясярляря дя раст эялинир (Пантикапейдян тапылмыш мярмяр дискин тилиндяки релйеф, е.я. 5 ясрин 2-ъи йарысы; Болшайа Близнитса курганындан тапылмыш гротеск щейкялъикляр, Ермитаж). Е.я. 4 ясря аид бязи щейкяллярдя Праксителин, Скопасын яняняляри щисс олунур.
       Е.я. 3 ясрдян башлайараг Б.д.-нин щейкялтярашлыьында еллинизмин мцхтялиф мяктябляриня аид ишляря раст эялинир: Исэяндяриййя мяктяби (илащя Эиэийейанын башы, е.я. 3 яср, Ермитаж), Пергам мяктяби (Пантикапейдян олан еллинист чарынын башы, е.я. 2 ясрин сону – 1 яср). Еллинизм дюврцндя дя терракотадан щейкялъикляр щазырланырды. 1–3 ясрлярдя йерли щейкялтярашларын ясярляри, хцсусиля гябирцстц релйефляр эениш йайылмышды. Йунан-скиф инъясяняти янянясиня уйьун щазырланмыш торевтика мямулаты Б.д. инъясянятиндя эениш тямсил едилмишдир (Кцлоба, Чертомлык вя с. курганлардан ялдя олунмуш е.я. 4 ясря аид гызыл яшйалар, Ермитаж).

    BOSPOR DÖVLƏTİ

    БОСПÓР ДЮВЛЯТИ, Б о с п о  р   ч а р л ы ь ы, Б о с п о р (Βόσπορος) – Гара дянизин шм. сащилйаны яразиляриндя е.я. 5 яср – ерамызын 4 ясриндя мювъуд олмуш антик дювлят. Киммери Боспору (индики Керч боьазы) сащилляриндя йерляширди. Пайтахты Пантикапей ш. (индики Керч) иди. Чичяклянмя дюврляриндя Шярги Крымы (айры-айры вахтларда щямчинин Гярби Крымда йерляшян Херсонес яразисини), Таман й-а-ны, Ашаьы Кубанйаны, Шярги Азовйаны вя Дон чайынын делтасыны ящатя едирди. Ири мяркязляри – Фанагорийа, Эермонасса, Горэиппийа, Феодосийа, Нимфей, Танаис олмушдур. Б.д. яразисиндя илк йунан колонийалары е.я. 6 ясрин орталарында салынмышдыр. Б.д. тягр. е.я. 480 илдя скиф тящлцкяси гаршысында Керч вя Таман й-а-рындакы бир нечя полисин Пантикапей ятрафында бирляшмяси нятиъясиндя йаранмышдыр. Е.я. 5 ясрин сону – 4 ясрин 1-ъи йарысында Б.д.- ня скифляр, синдляр вя меотларын йашадыглары торпаглар да дахил иди. Б.д.-ндя яввялъя йунан сцлаляси Археанактиляр (е.я. 438 илядяк), сонра ися йунанлашмыш йерли Спартокиляр (е.я. 2 ясрин сонларынадяк) сцлаляси щакимиййятдя олмушдур. Спартокиляр йунан полисляринин Б.д.-ндя бирляшмясини баша чатдырдылар; онларын щакимиййяти заманы дювлят ирси корпоратив тиранийа характери алмышды. Бу сцлалянин нцмайяндяляри табелийиндяки барбар тайфаларынын яняняви щакимиййят структурларыны сахлайараг онларын али щюкмдарлары вя йунан шящярляринин архонтлары идиляр. Б.д.-нин юз тягвими вар иди вя сиккяси зярб олунурду. Ордунун ясасыны барбарлар вя муздлулардан ибарят щиссяляр тяшкил едирди. Б.д.-нин игтисадиййаты тахылчылыг вя тахыл ихраъына ясасланырды; ян ири ихраъатчылар тиранларын юзц вя онлара йахын оланлар иди. Ялверишли иллярдя чох бюйцк мигдарда тахыл ихраъ (тякъя Афинайа илдя 16 мин т) олунурду. Ямтяялик тахыл, ясасян, йарымасылы вя гисмян асылы йерли ящали, щямчинин гуллар тяряфиндян истещсал едилирди. Бундан башга мал-гара, балыг, эюн-дяри, хяз, щямчинин гул ихраъ олунурду. Цзцмчцлцк вя шярабчылыг, бостанчылыг,баьчылыг,мешя арычылыьы дахили тялябатын юдянилмясиня йюнялмишди. Керамика вя металлурэийа истещсалы, даш вя аьаъ емалы, тохуъулуг инкишаф етмишди. Аралыг дянизи юлкяляриндян шяраб, зейтун йаьы, парча, метал мямулаты, бядии керамика вя монументал сянят ясярляри, силащ, бязяк яшйалары вя с. эятирилирди. Гоншу тайфаларла тиъарят (о ъцмлядян, транзит тиъарят) бюйцк рол ойнайырды. Е.я. 5 ясрдя боспорлулар йерли мяскянлярдя тиъарят мящяллярини вя Дон чайынын делтасында дайаг мянтягялярини йаратмыш, е.я. 3 ясрдя бурада Танаис ш.-ни салмышдылар. Классик вя еллинизм дюврляриндя Боспор полисляри Йунаныстан вя Кичик Асийа шящярляри иля сых ялагяляр йаратмышды. Скифлярля мцнасибятлярдя ися мцттяфиглик дюврляри кяскин рягабятля явязлянирди. Б.д.-ндя Аполлон (колонистлярин башчысы щесаб олунан аллащ), Деметра, Кибела, Афродита (Таман й-а-нда Апатур мябяди) вя б.-нын култлары яас йер тутурду. Е.я. 3 ясрин яввялляриндян Боспор щюкмдарлары юзлярини чар адландырмышлар. Щямин ясрин биринъи йарысындан Б.д. Мисирля сых ялагяляр сахламышдыр. Е.я. 3 ясрин 2-ъи йарысындан Б.д.-нин игтисадиййатында вя малиййя системиндя бющран башламышдыр. Е.я. 2 ясрин сонларында Скиф дювлятинин вя сарматларын тязйиги нятиъясиндя сийаси вязиййятин мцряккябляшмяси Спартокилярин щакимиййятиня сон гойду. Спартокилярин сонунъу нцмайяндяси В Перисад щакимиййятини Понт чары ВЫ Митридат Евпатора верди. Е.я. 107 илдя скиф шащзадяси Савмакын рящбярлийи иля асылы скифлярин вя гулларын Митридата гаршы цсйаны йатырылды. Б.д. Митридатын Рома иля узунмцддятли мцщарибясиня ъялб олунду.

                    Пантикапейдян тапылмыш сиккя. Е.я. 3 яср.


    Митридатын оьлу ЫЫ Фарнакын, атасынын Боспор вя Понтдакы торпагларыны бирляшдирмяк ъящди (е.я. 50–47) баш тутмады. Е.я. 1 ясрин сону – ерамызын яввялиндя Б.д.-ндя Ромадан асылы олан Тибери-Йулиляр сармат сцлаляси щакимиййятя эялди. Б.д. Романын мцттяфиги олса да, кифайят гядяр мцстягил сийасят йцрцдцрдц. Ерамызын 1–2 ясрляриндя Боспор чарлары дяфялярля Крымда скиф вя таврлара, Азовйаны яразилярдя ися сарматлара гаршы мцщарибяляр апармыш, чох вахт Херсонеси табе етмишляр. Сарматларын Боспор шящяр- ляриня ахыны Б.д. мядяниййятинин сарматлашмасына сябяб олмушду.
       3 ясрин орталарында баш верян мцщарибяляр заманы Боспор шящярляринин бир гисми (Горэиппийа, Танаис вя с.), щямчинин хейли кянд йерляри гоншу тайфалар тяряфиндян даьыдылмышды. Онлар щятта Боспорда щакимийяти мцвяггяти яля кечирмишдиляр. 340-ъы иллярдя Боспорда сиккя кясилмяси дайандырылмыш, 4 ясрин 2-ъи йарысындан ися бурада шярги эерманларын (готларын вя эерулларын) сайы артмышды. Б.д.-ня сон зярбяни вуран щунлар ону 4 ясрин сонунда сцгута уьратдылар. 530-ъу иллярдя бу ярази Бизанс гошунлары тяряфиндян ишьал олунду.
        Б.д.-нин инъясяняти колонистлярин эятирдийи йунан яняняси иля автохтон мцщитин (ясасян, скиф мцщитинин) естетик дяйярляринин гаршылыглы тясири нятиъясиндя формалашмышдыр. Б.д.-нин ш.-ляри Гядим Йунаныстан ш.-ляри цчцн типик олан планлашдырмайа малик иди. Е.я. 5–4 ясрлярдя бцръляри олан монументал гала диварлары инша едилирди. Е.я. 4 ясрдян мемарлыгда дашдан эениш истифадя олунмуш, тикинти техникасы йцксяк инкишаф сявиййясиня чатмышды. Йашайыш тикилиляринин мемарлыьында Йунаныстан вя Кичик Асийа цчцн сяъиййяви олан ев типляриндян (о ъцмлядян дюрд тяряфдян сцтунларла ящатялянмиш дцзбуъаглы формасында щяйяти олан ев) истифадя едилирди; мцщцм йерли хцсусиййятлярдян бири даш зирзямилярин мювъудлуьу иди. Б.д.-ндя некрополлар щям торпаг гябирляр, щям дя курганларла тямсил олунур. Е.я. 4 ясрдя “йаланчы” пилляли гцббяси олан (Гызыл курган вя Чар курганы) даш курганалты сярдабаларын юзцнямяхсус нцмуняси мейдана эялмишдир. Е.я. 3 ясрин яввялляриндя йунан мемарлыьындан йарымдаиряви гцббяси олан курганалты сярдабалар (Таман й-а-ндакы Васйурин даьынын биринъи сярдабасы) яхз едилмишдир. Б.д.-нин инъясянятиндя антик ирсин ян мараглы щиссяси олан вя юзцнямяхсус йерли бойакарлыг мяктябини формалашдыран дивар рясмляри (е.я. 4 ясрин 2-ъи йарысы – ерамызын 4 ясринин яввялляри) мемарлыгла баьлы иди. Е.я. 4–2 ясрлярдя дивар рясмляри, ясасян, декоратив характер дашыйырды (Митридат даьында “1908 ил сярдабасы”, Болшайа Близнитса курганынын икинъи сярдабасынын дивар рясмляри), е.я. 1 ясрдян сцжетли тясвирляр мейдана эялди (Глинишедя Деметранын сярдабасы, “1872–1899 илляр Стасов сярдабасы”). Евлярин тяртибатында мозаикадан истифадя олунурду.

                                        Херсонесин харабалыглары.


       Б.д. яразисиндяки ваза рянэкарлыьы, ясасян, Аттика вя Кичик Асийадан идхал едилмиш нахышлы керамика иля тямсил олунмушдур. Онлардан ян орижиналы Фанагорийа некрополундан тапылан габлар – цч нахышлы фигурлу лекифдир (сфинкс, Афродита вя сирена формалы; е.я. 5 ясрин сону – 4 ясрин яввяли, Ермитаж, Санкт-Петербург). Е.я. 4 ясрин сону – 3 ясрдя акварелля ишлянмиш йерли керамик вазалар, эцмцш габ-гаъаг (Щелиосун атларынын релйефли тясвири олан киликляр – шяраб габлари) истещсал едилирди.
      Б.д.-ндя щейкялтярашлыг да йунан щейкялтярашлыьынын тясири алтында инкишаф етмишдир. Ионийа щейкялтярашлыьынын ясас бядии хцсусиййятляри щям архаика [куросун (эянъ атлет) мярмярдян башы, Дювлят Тарих Музейи, Москва], щям дя классика дюврц абидяляриндя (Керчдян тапылан вя цзяриндя атлет тясвири олан стеланын йухары щиссяси, е.я. 5 ясрин 1-ъи йарысы, Ермитаж) юз тязащцрцнц тапмышдыр. Е.я. 5 ясрдян Аттикадан олан ясярляря дя раст эялинир (Пантикапейдян тапылмыш мярмяр дискин тилиндяки релйеф, е.я. 5 ясрин 2-ъи йарысы; Болшайа Близнитса курганындан тапылмыш гротеск щейкялъикляр, Ермитаж). Е.я. 4 ясря аид бязи щейкяллярдя Праксителин, Скопасын яняняляри щисс олунур.
       Е.я. 3 ясрдян башлайараг Б.д.-нин щейкялтярашлыьында еллинизмин мцхтялиф мяктябляриня аид ишляря раст эялинир: Исэяндяриййя мяктяби (илащя Эиэийейанын башы, е.я. 3 яср, Ермитаж), Пергам мяктяби (Пантикапейдян олан еллинист чарынын башы, е.я. 2 ясрин сону – 1 яср). Еллинизм дюврцндя дя терракотадан щейкялъикляр щазырланырды. 1–3 ясрлярдя йерли щейкялтярашларын ясярляри, хцсусиля гябирцстц релйефляр эениш йайылмышды. Йунан-скиф инъясяняти янянясиня уйьун щазырланмыш торевтика мямулаты Б.д. инъясянятиндя эениш тямсил едилмишдир (Кцлоба, Чертомлык вя с. курганлардан ялдя олунмуш е.я. 4 ясря аид гызыл яшйалар, Ермитаж).