Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
IV CİLD (BƏZİRXANA - BİNNƏTOVA)
    BOYAKARLIQ


    БОЙАКАРЛЫГ, рянэкарлыг – тясвири сянят нювц. Б.-а щяр щансы сятщ цзяриня йерляшдирилян вя тяркибиндя рянэ пигментляри олан материалларла (бойа, смалта вя с.) ишлянилян ясярляр дахилдир. Б. рянэлярин кюмяйи иля шярти икиюлчцлц мякан йарадыр. Б. монументал, дязэащ, миниатцр, бязян дя икона рясмляри вя театр-декорасийа нювляриня бюлцнцр. Монументал Б. (бах Монументал инъясянят) мемарлыгла сых баьлыдыр; иътимаи вя юзял биналары – мябядляри, сарайлары, стадионлары вя с. бязяйир; бинанын щям хариъиндя (фасадда бязякли фриз, мозаикалы вя майоликалы панно), щям дя интерйериндя (панно, десцдепорт, плафон) йерляшдирилир. Дязэащ Б.-ы (бах Дязэащ инъясяняти) ися ялащиддя мювъуд олур, чярчивя иля тяърид едилир. Б. ишлянмя техникасына эюря дя фярглянир. Монументал Б.-да бязян бирэя тятбиг едилян йаш (фреска) вя йа гуру (алсекко) суваг цстцндя темпера иля ишлянилян дивар рясмляри даща чох йайылмышдыр; йаьлы бойадан аз истифадя олунур. Монументал Б.-ын ян мющкям техникасы олан мозаика мцхтялиф рянэли дашлардан вя смалтадан дцзялдилян тясвирдир. Орта ясрляр Авропасында рянэли шцшялярдян дцзялдилян тясвир-витражлар эениш йайылмышды. Керамика Б.-ы биналарын тяртибатында тятбиг едилмишдир. Гядим Мисирдя йаранмыш мумлу бойакарлыг (енкаустика) техникасындан гядим йунан сяняткарлары да истифадя етмишляр (о ъцмлядян монументал Б.-да); надир щалларда ондан индийядяк истифадя олунур. Дязэащ Б.-нын илкин формаларында вя икона рясмляриндя темперадан истифадя едилмишдир. 15 ясрдян башлайараг дязэащ Б.-ы, ясасян, кятан (щям дя аьаъ, бязян метал вя шцшядян дя истифадя олунурду) цзяриндя йаьлы бойаларла ишлянирди. Ясяри битирдикдян сонра таблойа рянэсиз йаьлы бойа, гурудугдан сонра ися хариъи тясирлярдян горумаг мягсядиля лак чякилирди. 19–20 яср ряссамлары таблону бир сеанса битирмяйя имкан верян алла прима цсулуна цстцнлцк вермишляр. 20 яср инъясянятиндя акрил Б.-ы да эениш йайылмышды. Акварел, 

    “Гаранлыг кился” мябядиндя фреска. Тягр. 11 яср. Каппадокийа (Тцркийя).

    П. Рубенс. “Мянзяря”. 1636–1638. Кющня пинакотека (Мцнхен). 

    Ланкре Никола. “Йеллянъяк”. 1730-ъу илляр. Ермитаж (Санкт-Петербург).


    гуаш вя пастел дя Б. (ейни заманда графика) техникасына аид едилир. Б. тясвирин мювзу вя сцжетиня, щямчинин композисийа гурулушунун цмуми яламятляриня, яшйа вя мяканын гаршылыглы нисбятиня эюря мцяййянляшян жанрлара бюлцнцр: мянзяря жанрында ачыг мякан щаким мювге тутур, инсан тясвирин икинъи дяряъяли елементи кими верилир; интерйер жанрында гапалы мякан цстцнлцк тяшкил едир; тарихи жанр, батал жанры, мяишят вя йа анималист жанры ясярляриндя фигур вя мякан, бир гайда олараг, таразлашыр; натцрмортда яшйа вя мякан таразлыьы яшйайа тяряф сямт алыр; портрет жанрында тясвирин мяркязини инсанын цзц вя йа фигуру тяшкил едир, она табе олан мякан ися фон ролуну ойнайыр; икона рясмляриндя мякан-яшйа ялагяси дейил, символик вя сакрал мяна дашыйан тясвирин мцстяви кейфиййятляри цстцнлцк тяшкил едир. Б. жанрлары юз нювбясиндя чох сайда субжанрлара (портретляр: тямтяраглы, камера, груп щалында, аллегорик вя с.; пейзажлар: мемарлыг пейзажы, марина, каприччио вя с.) айрылыр. Тарихи очерк. Ибтидаи дювр мядяниййятиндя тясвирин 2 ясас цсулундан – ишаря (солйар ишаряси, спирал, дальавары хятт) вя натурайа йахын (Палеолит дюврц маьараларында 3–4 рянэли эилдян щейван тясвирляри) истифадя едилирди. Инъясянят щяля мцстягил фяалиййят нювцня чеврилмямишди. Тясвир елементляри йа щяндяси фигур вя ишарядян ибарят орнамент кими дцзцлцр, йа да низамсыз щалда йерляшдирилирди. Гядим Шярг юлкяляриндя монументал Б. дини сяъиййя дашыйырды. Гядим Мисирдя Б. ишляри сярдабаларын ич диварларыны юртцр, дцнйанын йаранмасыны, инсанын дцнйада тутдуьу мювгейи якс етдирирди. Шярти, щероглифляря охшайан тясвирляр иди; саркофагын цзяриндя вя сярдабанын диварлары бойунъа мятн кими цфцги сятирляр дцзцлцрдц. Монументал Б. Крит-Микена мядяниййяти дюврцндя (Кнос сарайынын фрескалары) йцксяк инкишаф мярщялясиня чатмышды. Ряссамлар декоратив цслубда юкцзлярля акробатик айин ойунларынын парлаг рянэлярля динамик лювщялярини йаратмышлар. Ваза рясмляри гядим йунан Б.-нын йцксяк сявиййядя олдуьуну эюстярир. Йунаныстанда дязэащ Б.-ы йаранды; монументал-декоратив Б. да мювъуд иди: йунанлар барелйеф, щейкял вя биналары рянэлярля бязяйирдиляр (гара, аь, гырмызы вя сары). Йунанларда артыг мифоложи вя тарихи сцжетли таблолар, портретляр вя натцрмортлар, мяишят жанры мювъуд иди; бир чох ряссамын ады вя характеристикасы сахланылмышдыр. Гядим Рома Б.-ы йунан янянялярини давам етдирся дя, ясасян, орижинал олмушдур. Е.я. Ы ясрдя Романын яйаляти олан Мисирдя йарадылан Фяййум портретляри, щямчинин чох сайда Рома мозаикалары горунуб сахланылмышдыр. Ромалылар Б.-да гротески эениш тятбиг едирдиляр. Орта ясрлярдя монументал Б. Юн вя Орта Асийа юлкяляриндя, Щиндистанда, Шри-Ланкада хейли инкишаф етмишди. Инсан тясвирляриня гадаьа гойулан мцсялман юлкяляриндя (Иран, Щиндистан, Тцркийя) щяйати мцшащидяляря ясасланан китаб миниатцрц йцксяк инкишаф сявиййясиня чатмышды. Узаг Шярг юлкяляриндя (Чин, Корейа, Йапонийа) Б. техникасына вя материалларына (акварел, каьыз вя йа ипяк цзяриндя туш) эюря даща чох графикайа йахын олмушдур. Орта ясрляр Авропасында Б.-ын артыг еркян христианлыг инъясянятиндя мцяййянляшмиш ясас тятбиг сфералары мябяд де- корасийасы, икона рясмляри вя китаб миниатцрц иди. Роман дюврцня гядярки мярщялядя Ящди-Ятиг, Ящди-Ъядид сцжетляриня иллцстрасийаларын чякилмяси принсипляри ишляниб щазырланды. Роман цслубунда олан фреска вя китаб миниатцрц схематизми, шяртилийи иля сечилирди. Готика Б.-да роман цслубуна вя Бизанс инъясянятиня мялум олмайан натурализм вя експрессийа мейдана эялмишди. Китаб миниатцри инкишаф едир, витраж сяняти чичяклянмя дюврц кечирирди. 13 ясрдян Гярбдя (ясасян, Италийада) Бизанс иконаларынын тясири иля мещраб Б.-ы йаранмаьа башлады. Шм.-да триптих, Италийада полиптих формалары цстцнлцк тяшкил едирди. Готиканын дярин кюкляри олмайан Италийада 14 яср фреска Б.-ынын гызыл дюврц иди (Ъимабуе, Ъотто, П. Каваллини). 15 ясрдя бцтцн Авропада реаллыьа, мяканын перспектив гурулушуна ясасланан йени тясвир цсулу формалашырды; Б.-ын мювзу репертуары эенишлянирди. Хятти вя фязави перспективи, анатомийаны мянимсяйян ряссамлар инъясянят щаггында нязяри ясярляр йазырдылар. 15 ясрин яввялляриндя колоризмин инкишафына, рянэлярля ишлямя техникасына йол ачан йаьлы Б.-а мцраъият дюнцш нюгтяси олду. Бу техника яввялляр дя Авропада мялум иди, лакин онун ясас хцсусиййятляри (чохгатлылыг, гатларын бир-бири иля гарышмасы, йарымшяффаф йени гатлар) Й. ван Ейк тяряфиндян кяшф едилмишдир. 15 яср Нидерландда мябяд образлары йарадылмасынын йцксялиш дюврц олду (ван Ейк, Роэир ван дер Вейден, Щ. Мемлинг, И. Босх). Йени йаьлы бойа техникасы Нидер

    М. Караваччо. “Лцтнйа чалан оьлан” (1595).
    Ермитаж (Санкт-Петербург).


    ланддан бцтцн Авропайа йайылды. 16 ясрин яввялляриндя йаьлы Б. техникасы артыг эениш йайылмышды. Венесийа ян бюйцк бядии мяркяз (Тисиан, П. Веронезе, Й. Тинторетто) олараг галырды. Диэяр мяркяз ися папа Ромасы (Ватиканда Рафаел вя Микеланъело тяряфиндян ишлянилян дивар рясмляри, щямчинин Леонардо да Винчинин чохсайлы йениликляри) олду. 17 яср Авропа инъясянятиндя дязэащ Б.-ынын йцксялиш дюврцдцр. Онун ислащатчыларындан бири Караваъъо иди (16 ясрин сонларында); караваъъизм мцхтялиф мяктябляря нцфуз едян щяряката чеврилди (Франсада Ж. де Латур, Испанийада Х. де Рибера вя б.). Авропа Б.-ынын диэяр инкишаф йолу Болонйа Ряссамлыг Академийасынын вя академизмин ясасыны гойан Карраччи гардашларынын йарадыъылыьы иля баьлыдыр. Бунун ясасында Н. Пуссен вя К. Лорренин классисизми формалашды. Классисизмин алтернативи Италийа вя Испанийада йаранан барокко Б.-ы олду. Барокко дюврцнцн монументал плафон рясмляри вя мещраб шякилляри, ясасян, Италийа, Австрийа, Ъянуби Алманийа мябядляриндя йайылмышды. Испанлара хас ъошгунлугла диня баьлылыьы парлаг шякилдя ифадя едян Ел Греко 16–17 ясрлярдя щям манйеризм, щям дя барокко цслубунда ишлямишдир. 17–18 ясрлярдя барокко чярчивясиндя реалист тямайцлляр мейдана эялирди. 17 яср щолланд Б.-ында жанр вя субжанрларын шахялянмиш системи йаранды (пейзаж, натцрморт, мяишят жанры). Й. Вермер, Э. Терборх вя А. ван Остаденин ясярляриндя “зяриф, няфис ишыгландырма” мцщцм рол ойнайыр. Еъазкар, фантастик ишыгландырма Рембрандт йарадыъылыьынын фяргляндириъи ъящятидир. 17 яср Севилйа ряссамы Ф. Сурбаран монастырларын сифариши иля караваъъизм яняняляриндя таблолар ишляйирди. Бу яняняляр рущунда ишляйян эянъ Д. Веласкес дя сонрадан испан кралларынын вя яйанларынын чохсайлы портретлярини йаратмыш, щямчинин тарихи вя мифоложи сцжетдя чохфигурлу таблолар чякмишдир. 18 ясрдя барокконун динамикасы, яйрихятли формалары рококо цслубунда сахланылыр; бу дцнйяви цслуб няфис бядиилийи иля сечилирди: А. Ваттонун “зяриф мяълисляри”, Ф. Буше вя Ж.О. Фрагонарын таблолары Маарифчилик мядяниййятинин щедонизм мювгейиндян тяъяссцмц иди. Дюврцн диэяр тямайцлц олан расионал нясищятчилик франсыз Ж.Б. Грюзцн ибрятамиз лювщяляриндя, инэилис У. Щогартын сатирик рясмляриндя юз яксини тапырды. Бюйцк Британийа, Данимарка вя Русийада да франсыз вя италйан академийалары типли ряссамлыг академийалары йарадылырды. Франсада мцнтязям сярэи системи (салонлар), еляъя дя бядии тянгид (Д. Дидро) формалашырды.18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляри классисизм Б.-ы цчцн вятяндашлыг пафосу, антик аллцзийалар, даща сонралар ися (ампир дюврцндя) еффектли тямтяраглылыг (Ж.Л. Давид, Ж.О. Енгр) сяъиййявидир. 19 ясрин 1-ъи йарысында Авропа ряссамларынын Б.-ында романтизм цстцнлцк тяшкил едирди (Т. Жерико, Е. Делакруа, Ф.О. Рунэе, К.Д. Фридрих). Академик шаблондан узаглашма, колоритин тякмилляшдирилмяси ряссамлара натурайа мцраъият етмяк имканыны йаратды. Барбизон мяктяби ряссамлары пленердя пейзажы якс етдирян биринъилярдян идиляр (Т. Руссо, Ш.Ф. Добинйи вя б.). Франса (Э. Курбе, Е. Мане), Алманийа (В. Лейбл, М. Либерман) вя Италийа ин ъясянятиндя реализм вя натурализм йцксяк инкишаф етмишди. Юз сяляфляринин колорит сащя синдяки наилиййятлярини мянимсяйян постимпрессионизм ряссамлары даща да иряли эедяряк итирдиклярини – пленер бойакарлыьынын емосионал пафосуну (Ван Гог), декоративлийи вя символизмини (П. Гоэен), композисийа структур С. Дали. “Ъанлы натцрлуьуну (П. Сезанн), реаллыьын субйектив шярщини (А. де Тулуз-Лотрек) сянятя гай- тармаьа чалышмышлар. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя мцхтялиф ъяряйанлар – символизм (Г. Климт, Е. Мунк, А. Муха), авангардизм, фовизм (К. Ван Донэен, А. Дерен, А. Матисс), кубизм (П. Пикассо, Ж. Брак), абстраксионизм (В.В. Кандински, Ф. Купка), екс-прессионизм (М. Бекманн, О. Дикс, О.Кокошка), сцрреализм (С. Дали, П. Делво, М. Ернст) мейдана эялди. 2-ъи дцнйа мцщарибясиндян сонра абстракт експрессионизм (Ъ. Поллок, А. Горки), поп-арт (Е. Уорщол, Р. Раушенберг) вя с. эениш йайылмышды. 1960–70-ъи иллярин ряссамлары фотографийа вя йа слайды тяглид едяряк тясвирчилийя (щиперреализм) гайытмыш, тясвиря мяхсуси 


    И. Левитан. “Гызыл пайыз”. 1895. Третйаков галерейасы (Москва).

    С. Дали. “Ъанлы натцрморт”. 1956 (С. Дали музейи, Сент-Питерсберг).


    бир тяъридлик эятирмишдиляр. 20 ясрин 1-ъи йарысынын авангард ъяряйанлары сонракы онилликлярдя дя Б.-а юз тясирини эюстярмякдя давам етмишдир (Ф. Беконун йарадыъылыьында експрессионизм елементляри). Илк бахышда классик яняняляря йюнялмиш постмодернизм Б.-ы авангард ъяряйанлары вя мцасир технолоэийалары ютян дювр инъясянятинин защири цслуб вя прийомлары иля тязадлы шякилдя бирляшдирмякля (С. Киа, Ф. Клементе, К.М. Марини, Ч. Саймондс вя б.-нын таблолары) яслиндя еклектик ойун тясяввцрц йарадыр. Азярб. Б.-ы юзцнямяхсус инкишаф йолу кечмишдир. Азярб. Б.-нын эениш йайылмыш гядим жанры олан миниатцрляр даща чох китаб иллцстрасийасы кими формалашмышдыр. 13 ясрин яввялляриндя Ябд цл-Мюмин Мящяммяд ял-Хойинин “Вярга вя Эцлша” поемасынын ялйазмасына чякдийи миниатцрляр бу сянятин ян гядим нцмуняляриндяндир. 13–14 ясрлярдя Мараьа, Тябриз вя Азярб.-ын башга шящярляриндя хяттатлыг вя миниатцр сяняти сцрятля инкишаф етмиш, Тябриз шящяри Шяргдя бядии йарадыъылыьын, китаб сяняти, каллиграфийа вя миниатцр Б.- ынын ян гцдрятли мяркязиня чеврилмишди. 14 ясрин орталарында Тябриз ряссамлары график вя Б. цслубларынын уьурлу синтезиндян доьан бядии цслуб йаратмышдылар. Бу йени цслубун формалашмасы 1340–50 илляря аид едилян “Бюйцк Тябриз Шащнамяси”, йахуд “Демотт Шащнамяси” адланан мяшщур ялйазманын миниатцрцндя юз яксини тапмышдыр. 15 ясрдя Тябриз мяктябинин тясири иля Шамахы вя Бакыда миниатцр сяняти инкишаф етмяйя башламышды. Бу дюврдя “Шярг поезийасы антолоэийасы”, йахуд “Шамахы антолоэийасы” вя б. ялйазмаларына чякилмиш иллцстрасийалар, Ябдцлбаги Бакувинин чякдийи тяк вя икифигурлу портретляр диггяти ъялб едир. Сяфявиляр дювлятинин йаранмасы иля Азярб.-ын пайтахты Тябриз йенидян Йахын вя Орта Шяргдя мядяниййятин, естетик фикрин, бядии йарадыъылыьын ясас мяркязиня чеврилди. Тябриздя Шащ Исмайыл вя Шащ Тящмасибин сарай китабханасында бюйцк устад Султан Мящяммядин рящбярлийи алтында Мир Мцсяввир, Мирзя Яли Тябризи, Мир Сейид Яли, Мцзяффяр Яли кими истедадлы йерли ряссамларла йанашы, Шяргин Кямаляддин Бещзад, Шейхзадя, Аьамиряк Исфащани, Шащ Мащмуд Нишапури, Дуст Мящяммяд кими эюркямли сяняткарлары, хяттат вя ряссамлары фяалиййят эюстярирдиляр. 16 ясрин орталарында Султан Мящяммяд, Мир Мцсяввир, Дуст Мящяммяд вя б. бир сыра портрет миниатцрляри йаратмышлар. Миниатцр сянятиндя 16 ясрядяк тяк- тяк тясадцф олунан дязэащ миниатцрляри ясрин орталарындан инкишаф едяряк тезликля мцстягил жанр сявиййясиня йцксялди. Азярб. дязэащ Б.-ынын тяшяккцлц Мирзя Гядим Иряванинин ады иля баьлыдыр. О, портрет жанры (“Ряггася, “Дярвиш”, “Сцвари”, “Эянъ гадын” вя с.) сащясиндя даща сямяряли фяалиййят эюстярмишдир. Азярб. реалист дязэащ Б.-ынын йарадыъыларындан бири Б. Кянэярли (“Иланлы даь Ай ишыьында”, “Эцняш батаркян”, “Бащар” вя с.) олмушдур. 19 ясрин 2-ъи йарысы – 20 ясрин яввялляриндя шаир, хяттат, мусиги нязяриййячиси, щям дя ряссам олан М.М. Нявваб ялйазмаларына мязмунла уйарлыг тяшкил едян рясмляр чякмишдир. Шаиря Хуршудбану Натяван реалист цслубда рясмляр дя чякмишдир. 20 ясрдя классик миниатцр сянятинин зянэин яняняляриндян, онун бядии цслуб хцсусиййятляриндян йарадыъы сурятдя истифадя едилмяйя башланмышдыр. Я. Щцсейнзадянин Б. ясярляри Азярб. Халг Ъцмщуриййяти дюврцня (1918–1920) аиддир. 1930–40 иллярдя Я. Язимзадя, Г. Халыгов, Я. Щаъыйев, Р. Мустафайев, И. Ахундов, К. Казымзадя вя б. Азярб. ряссамлары юз таблоларында, хцсусян китаб графикасында миниатцр сянятинин бядии форма вя тясвир васитяляриндян истифадя етмишляр. Классик миниатцр сянятинин цслуб хцсусиййятляриндян Азярб. тясвири сянятинин сонракы инкишаф дюврляриндя даща да эениш истифадя едилмишдир (М. Абдуллайев, О. Садыгзадя, Яли Минайи, Ф. Мяммядов, М. Рящманзадя, Е. Шахтахтинскайа, О. Шихялийев, Дярабади, Парийаб гардашлары вя б.). Азярб. Б.-ы мемарлыгла да цзви ялагядя олмушдур. Шяки, Шуша, Губа, Ордубад, Лащыъ вя с. шящяр вя йашайыш мянтягяляриндя дюврцмцзядяк чатмыш монументал дивар рясмляри халг йарадыъылыьы яняняляри иля сых баьлы иди. 17–19 ясрлярдя Уста Аббасгулу, Уста Гянбяр Гарабаьи, Уста Ялигулу, Уста Гурбаняли, Уста Шцкцр Гянбяр оьлу вя б. сяняткарлар тяряфиндян Шяки ханларынын сарайында йарадылмыш дивар рясмляри декоратив елементлярин мювзу ъящятдян зянэинлийи, рянэарянэлийи иля фярглянир. Азярб. монументал Б.-ынын зянэин яняняляри Иряванда Сярдар сарайынын (20 ясрин орталарында сарай ермяни вандаллары тяряфиндян учурулмуш, Мирзя Гядим Иряванинин сарайын диварларында чякдийи 4 ири юлчцлц портрет дя мящв едилмишдир), Шушада бир сыра евлярин дивар рясмляриндя давам етдирилмишдир. 20 ясрин яввялляриндя “Молла Нясряддин” вя диэяр журналларын няшри, еляъя дя китаб няшри иля баьлы сатирик Б. йаранды. “Молла Нясряддин” журналынын ряссамлары Я. Язимзадя, Х. Мусайев, К. Роттер вя О. Шмерлинг дюврцн иътимаи-сийаси проблемляри иля сясляшян реалист ясярляр йаратдылар. 1914 илдя М.Я. Сабирин “Щопщопнамя” ясяриня чякдийи иллцстрасийалар Я. Язимзадянин ян уьурлу ишляриндяндир. Б. Кянэярли Азярб. реалист дязэащ бойакарлыьынын йарадыъыларындан бири олмуш- дур. Азярб.-нын дязэащ Б.-ынын сонракы инкишафы 20-ъи иллярдя Азярб. Дювлят Ряссамлыг Мяктябини битирмиш эянъ ряссамларын фяалиййяти иля баьлы олмушдур (Г. Халыгов, И. Ахундов, Я. Щаъыйев, С. Саламзадя, Я. Рзагулийев, М. Александрович Власов, К. Казымзадя, Я. Мяммядов вя б.). 20 ясрин 40-ъы илляринин сону – 50-ъи иллярин 


    С.Бящлулзадя. “Доьма дцзляр” (1957). Азярбайъан Милли Инъясянят Музейи.


    яввялляриндя Гярби Авропа тясвири сянятинин бядии методларыны мянимсямиш истедадлы ряссамларын бцтов бир нясли йетишди (С. Шярифзадя, Б. Мирзязадя, С.Бящлулзадя, К. Ханларов, Т. Таьыйев вя б.). 1960-ъы иллярин яввялляриндя Азярб.-да бядии юзцнямяхсуслуьа малик Б. мяктяби формалашды (М. Абдуллайев, Т. Салащов, С. Бящлулзадя, Т. Няриманбяйов, Б. Мирзязадя, Р. Бабайев вя б.). 1940–50-ъи иллярдя С. Саламзадя, Щ.Ялийев, С. Шярифзадя, Б. Ялийев, Л. Фейзуллайев, Э. Мустафайева, О. Садыгзадя, А. Мещдийев, Няъяфгулу, В. Сямядова, Д. Казымов, Ъ. Рцстямов, Е. Рзагулийев, В. Няриманбяйов, Р. Бабайев, Т. Аьабабабяйов, Н. Гасымов, К. Няъяфзадя вя б. ряссамлар мцхтялиф мювзцларда (ямяк, портрет, пейзаж вя с.) орижинал таблолар йаратмышлар. 80–90-ъы иллярдя Ф. Хялилов, А. Щцсейнов, С. Мяммядов, А. Ибращимов вя б. бир сыра мараглы Б. ясярляри иля диггяти ъялб етмишляр. Ряссамлардан Р. Мустафайев, И. Сейидова, Я. Фятялийев, Н. Фятуллайев, И. Ахундов, С. Шярифзадя вя б. театр-декорасийа Б.-ы сащясиндя чалышмышлар. А. Щаъыйев, Р. Мещдийев, Я. Мяммядов, Е. Асланов, Ъ. Мцфидзадя, Н. Бабайев, Б. Щаъыйева вя б.-нын линогравцра, офорт вя рясм силсиляляри, иллцстрасийалары образларын мцасирлийи иля фярглянир. Орта няслин нцмайяндяляриндян А. Щцсейнов, А. Рцстямов, А. Ялясэяров, Я. Сялимов вя Р. Щцсейновун йарадыъылыьы рясм вя композисийа ащянэдарлыьы, фярди цслуб орижиналлыьы иля диггяти ъялб едир. Плакат жанрынын инкишафы Г. Халыгов, Я. Щаъыйев, К. Казымзадя, Щ. Ялийев вя Й. Аьайев, Е. Шащтахтинскайа, Щ. Нязяров, Ъ. Гасымов, А. Язизов, М. Гумри- йев, В. Аьабабайева, Г. Йолчуйев вя б.- нын адлары иля баьлыдыр. Е. Шащтахтинскайа “Азярбайъан гядим мядяниййят дийарыдыр” силсиля портрет-плакатларында эюркямли алим вя мцтяфяккирлярин, классик шаирлярин, сянят хадимляринин образларыны ъанландырмышдыр. 1990-ъы иллярдян башлайараг Азярб.-да консептуал инъясянятин мцхтялиф нювляри (инсталлйасийа,  видеоарт) йаранмышдыр.
    Яд.: Щябибов Н. Азярбайъан совет ряссамлыьы. Б., 1966; Лазарев В.Н. Старые итальянские мастера. М., 1972; Волков Н.Н. Композиция в живописи. М., 1977; Раушенбах Б.В. Пространственные построения вживописи. М., 1980; Кяримов К. Азярбайъан миниатцрляри. Б., 1980; Фромантен Э. Старые мастера. М., 1996; йеня онун. Мастера мировой живописи XI–XVIII в. М., 2002; Мастера мировой живописи XIX–XX в. М., 2003; Гасанзаде Дж.Ю. Зарождение и развитие тебризской миниатюрной школы в конце XIII – начале XV вв. Б., 1999; Яфяндийев Р. Азярбайъан инъясяняти. Б., 2001; Бенуа А.Н. История живописи всех времен и народов. СПб., 1912–1917. Т. 1–4. 2002–2004.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BƏZİRXANA – BİNNƏTOVA
    BOYAKARLIQ


    БОЙАКАРЛЫГ, рянэкарлыг – тясвири сянят нювц. Б.-а щяр щансы сятщ цзяриня йерляшдирилян вя тяркибиндя рянэ пигментляри олан материалларла (бойа, смалта вя с.) ишлянилян ясярляр дахилдир. Б. рянэлярин кюмяйи иля шярти икиюлчцлц мякан йарадыр. Б. монументал, дязэащ, миниатцр, бязян дя икона рясмляри вя театр-декорасийа нювляриня бюлцнцр. Монументал Б. (бах Монументал инъясянят) мемарлыгла сых баьлыдыр; иътимаи вя юзял биналары – мябядляри, сарайлары, стадионлары вя с. бязяйир; бинанын щям хариъиндя (фасадда бязякли фриз, мозаикалы вя майоликалы панно), щям дя интерйериндя (панно, десцдепорт, плафон) йерляшдирилир. Дязэащ Б.-ы (бах Дязэащ инъясяняти) ися ялащиддя мювъуд олур, чярчивя иля тяърид едилир. Б. ишлянмя техникасына эюря дя фярглянир. Монументал Б.-да бязян бирэя тятбиг едилян йаш (фреска) вя йа гуру (алсекко) суваг цстцндя темпера иля ишлянилян дивар рясмляри даща чох йайылмышдыр; йаьлы бойадан аз истифадя олунур. Монументал Б.-ын ян мющкям техникасы олан мозаика мцхтялиф рянэли дашлардан вя смалтадан дцзялдилян тясвирдир. Орта ясрляр Авропасында рянэли шцшялярдян дцзялдилян тясвир-витражлар эениш йайылмышды. Керамика Б.-ы биналарын тяртибатында тятбиг едилмишдир. Гядим Мисирдя йаранмыш мумлу бойакарлыг (енкаустика) техникасындан гядим йунан сяняткарлары да истифадя етмишляр (о ъцмлядян монументал Б.-да); надир щалларда ондан индийядяк истифадя олунур. Дязэащ Б.-нын илкин формаларында вя икона рясмляриндя темперадан истифадя едилмишдир. 15 ясрдян башлайараг дязэащ Б.-ы, ясасян, кятан (щям дя аьаъ, бязян метал вя шцшядян дя истифадя олунурду) цзяриндя йаьлы бойаларла ишлянирди. Ясяри битирдикдян сонра таблойа рянэсиз йаьлы бойа, гурудугдан сонра ися хариъи тясирлярдян горумаг мягсядиля лак чякилирди. 19–20 яср ряссамлары таблону бир сеанса битирмяйя имкан верян алла прима цсулуна цстцнлцк вермишляр. 20 яср инъясянятиндя акрил Б.-ы да эениш йайылмышды. Акварел, 

    “Гаранлыг кился” мябядиндя фреска. Тягр. 11 яср. Каппадокийа (Тцркийя).

    П. Рубенс. “Мянзяря”. 1636–1638. Кющня пинакотека (Мцнхен). 

    Ланкре Никола. “Йеллянъяк”. 1730-ъу илляр. Ермитаж (Санкт-Петербург).


    гуаш вя пастел дя Б. (ейни заманда графика) техникасына аид едилир. Б. тясвирин мювзу вя сцжетиня, щямчинин композисийа гурулушунун цмуми яламятляриня, яшйа вя мяканын гаршылыглы нисбятиня эюря мцяййянляшян жанрлара бюлцнцр: мянзяря жанрында ачыг мякан щаким мювге тутур, инсан тясвирин икинъи дяряъяли елементи кими верилир; интерйер жанрында гапалы мякан цстцнлцк тяшкил едир; тарихи жанр, батал жанры, мяишят вя йа анималист жанры ясярляриндя фигур вя мякан, бир гайда олараг, таразлашыр; натцрмортда яшйа вя мякан таразлыьы яшйайа тяряф сямт алыр; портрет жанрында тясвирин мяркязини инсанын цзц вя йа фигуру тяшкил едир, она табе олан мякан ися фон ролуну ойнайыр; икона рясмляриндя мякан-яшйа ялагяси дейил, символик вя сакрал мяна дашыйан тясвирин мцстяви кейфиййятляри цстцнлцк тяшкил едир. Б. жанрлары юз нювбясиндя чох сайда субжанрлара (портретляр: тямтяраглы, камера, груп щалында, аллегорик вя с.; пейзажлар: мемарлыг пейзажы, марина, каприччио вя с.) айрылыр. Тарихи очерк. Ибтидаи дювр мядяниййятиндя тясвирин 2 ясас цсулундан – ишаря (солйар ишаряси, спирал, дальавары хятт) вя натурайа йахын (Палеолит дюврц маьараларында 3–4 рянэли эилдян щейван тясвирляри) истифадя едилирди. Инъясянят щяля мцстягил фяалиййят нювцня чеврилмямишди. Тясвир елементляри йа щяндяси фигур вя ишарядян ибарят орнамент кими дцзцлцр, йа да низамсыз щалда йерляшдирилирди. Гядим Шярг юлкяляриндя монументал Б. дини сяъиййя дашыйырды. Гядим Мисирдя Б. ишляри сярдабаларын ич диварларыны юртцр, дцнйанын йаранмасыны, инсанын дцнйада тутдуьу мювгейи якс етдирирди. Шярти, щероглифляря охшайан тясвирляр иди; саркофагын цзяриндя вя сярдабанын диварлары бойунъа мятн кими цфцги сятирляр дцзцлцрдц. Монументал Б. Крит-Микена мядяниййяти дюврцндя (Кнос сарайынын фрескалары) йцксяк инкишаф мярщялясиня чатмышды. Ряссамлар декоратив цслубда юкцзлярля акробатик айин ойунларынын парлаг рянэлярля динамик лювщялярини йаратмышлар. Ваза рясмляри гядим йунан Б.-нын йцксяк сявиййядя олдуьуну эюстярир. Йунаныстанда дязэащ Б.-ы йаранды; монументал-декоратив Б. да мювъуд иди: йунанлар барелйеф, щейкял вя биналары рянэлярля бязяйирдиляр (гара, аь, гырмызы вя сары). Йунанларда артыг мифоложи вя тарихи сцжетли таблолар, портретляр вя натцрмортлар, мяишят жанры мювъуд иди; бир чох ряссамын ады вя характеристикасы сахланылмышдыр. Гядим Рома Б.-ы йунан янянялярини давам етдирся дя, ясасян, орижинал олмушдур. Е.я. Ы ясрдя Романын яйаляти олан Мисирдя йарадылан Фяййум портретляри, щямчинин чох сайда Рома мозаикалары горунуб сахланылмышдыр. Ромалылар Б.-да гротески эениш тятбиг едирдиляр. Орта ясрлярдя монументал Б. Юн вя Орта Асийа юлкяляриндя, Щиндистанда, Шри-Ланкада хейли инкишаф етмишди. Инсан тясвирляриня гадаьа гойулан мцсялман юлкяляриндя (Иран, Щиндистан, Тцркийя) щяйати мцшащидяляря ясасланан китаб миниатцрц йцксяк инкишаф сявиййясиня чатмышды. Узаг Шярг юлкяляриндя (Чин, Корейа, Йапонийа) Б. техникасына вя материалларына (акварел, каьыз вя йа ипяк цзяриндя туш) эюря даща чох графикайа йахын олмушдур. Орта ясрляр Авропасында Б.-ын артыг еркян христианлыг инъясянятиндя мцяййянляшмиш ясас тятбиг сфералары мябяд де- корасийасы, икона рясмляри вя китаб миниатцрц иди. Роман дюврцня гядярки мярщялядя Ящди-Ятиг, Ящди-Ъядид сцжетляриня иллцстрасийаларын чякилмяси принсипляри ишляниб щазырланды. Роман цслубунда олан фреска вя китаб миниатцрц схематизми, шяртилийи иля сечилирди. Готика Б.-да роман цслубуна вя Бизанс инъясянятиня мялум олмайан натурализм вя експрессийа мейдана эялмишди. Китаб миниатцри инкишаф едир, витраж сяняти чичяклянмя дюврц кечирирди. 13 ясрдян Гярбдя (ясасян, Италийада) Бизанс иконаларынын тясири иля мещраб Б.-ы йаранмаьа башлады. Шм.-да триптих, Италийада полиптих формалары цстцнлцк тяшкил едирди. Готиканын дярин кюкляри олмайан Италийада 14 яср фреска Б.-ынын гызыл дюврц иди (Ъимабуе, Ъотто, П. Каваллини). 15 ясрдя бцтцн Авропада реаллыьа, мяканын перспектив гурулушуна ясасланан йени тясвир цсулу формалашырды; Б.-ын мювзу репертуары эенишлянирди. Хятти вя фязави перспективи, анатомийаны мянимсяйян ряссамлар инъясянят щаггында нязяри ясярляр йазырдылар. 15 ясрин яввялляриндя колоризмин инкишафына, рянэлярля ишлямя техникасына йол ачан йаьлы Б.-а мцраъият дюнцш нюгтяси олду. Бу техника яввялляр дя Авропада мялум иди, лакин онун ясас хцсусиййятляри (чохгатлылыг, гатларын бир-бири иля гарышмасы, йарымшяффаф йени гатлар) Й. ван Ейк тяряфиндян кяшф едилмишдир. 15 яср Нидерландда мябяд образлары йарадылмасынын йцксялиш дюврц олду (ван Ейк, Роэир ван дер Вейден, Щ. Мемлинг, И. Босх). Йени йаьлы бойа техникасы Нидер

    М. Караваччо. “Лцтнйа чалан оьлан” (1595).
    Ермитаж (Санкт-Петербург).


    ланддан бцтцн Авропайа йайылды. 16 ясрин яввялляриндя йаьлы Б. техникасы артыг эениш йайылмышды. Венесийа ян бюйцк бядии мяркяз (Тисиан, П. Веронезе, Й. Тинторетто) олараг галырды. Диэяр мяркяз ися папа Ромасы (Ватиканда Рафаел вя Микеланъело тяряфиндян ишлянилян дивар рясмляри, щямчинин Леонардо да Винчинин чохсайлы йениликляри) олду. 17 яср Авропа инъясянятиндя дязэащ Б.-ынын йцксялиш дюврцдцр. Онун ислащатчыларындан бири Караваъъо иди (16 ясрин сонларында); караваъъизм мцхтялиф мяктябляря нцфуз едян щяряката чеврилди (Франсада Ж. де Латур, Испанийада Х. де Рибера вя б.). Авропа Б.-ынын диэяр инкишаф йолу Болонйа Ряссамлыг Академийасынын вя академизмин ясасыны гойан Карраччи гардашларынын йарадыъылыьы иля баьлыдыр. Бунун ясасында Н. Пуссен вя К. Лорренин классисизми формалашды. Классисизмин алтернативи Италийа вя Испанийада йаранан барокко Б.-ы олду. Барокко дюврцнцн монументал плафон рясмляри вя мещраб шякилляри, ясасян, Италийа, Австрийа, Ъянуби Алманийа мябядляриндя йайылмышды. Испанлара хас ъошгунлугла диня баьлылыьы парлаг шякилдя ифадя едян Ел Греко 16–17 ясрлярдя щям манйеризм, щям дя барокко цслубунда ишлямишдир. 17–18 ясрлярдя барокко чярчивясиндя реалист тямайцлляр мейдана эялирди. 17 яср щолланд Б.-ында жанр вя субжанрларын шахялянмиш системи йаранды (пейзаж, натцрморт, мяишят жанры). Й. Вермер, Э. Терборх вя А. ван Остаденин ясярляриндя “зяриф, няфис ишыгландырма” мцщцм рол ойнайыр. Еъазкар, фантастик ишыгландырма Рембрандт йарадыъылыьынын фяргляндириъи ъящятидир. 17 яср Севилйа ряссамы Ф. Сурбаран монастырларын сифариши иля караваъъизм яняняляриндя таблолар ишляйирди. Бу яняняляр рущунда ишляйян эянъ Д. Веласкес дя сонрадан испан кралларынын вя яйанларынын чохсайлы портретлярини йаратмыш, щямчинин тарихи вя мифоложи сцжетдя чохфигурлу таблолар чякмишдир. 18 ясрдя барокконун динамикасы, яйрихятли формалары рококо цслубунда сахланылыр; бу дцнйяви цслуб няфис бядиилийи иля сечилирди: А. Ваттонун “зяриф мяълисляри”, Ф. Буше вя Ж.О. Фрагонарын таблолары Маарифчилик мядяниййятинин щедонизм мювгейиндян тяъяссцмц иди. Дюврцн диэяр тямайцлц олан расионал нясищятчилик франсыз Ж.Б. Грюзцн ибрятамиз лювщяляриндя, инэилис У. Щогартын сатирик рясмляриндя юз яксини тапырды. Бюйцк Британийа, Данимарка вя Русийада да франсыз вя италйан академийалары типли ряссамлыг академийалары йарадылырды. Франсада мцнтязям сярэи системи (салонлар), еляъя дя бядии тянгид (Д. Дидро) формалашырды.18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляри классисизм Б.-ы цчцн вятяндашлыг пафосу, антик аллцзийалар, даща сонралар ися (ампир дюврцндя) еффектли тямтяраглылыг (Ж.Л. Давид, Ж.О. Енгр) сяъиййявидир. 19 ясрин 1-ъи йарысында Авропа ряссамларынын Б.-ында романтизм цстцнлцк тяшкил едирди (Т. Жерико, Е. Делакруа, Ф.О. Рунэе, К.Д. Фридрих). Академик шаблондан узаглашма, колоритин тякмилляшдирилмяси ряссамлара натурайа мцраъият етмяк имканыны йаратды. Барбизон мяктяби ряссамлары пленердя пейзажы якс етдирян биринъилярдян идиляр (Т. Руссо, Ш.Ф. Добинйи вя б.). Франса (Э. Курбе, Е. Мане), Алманийа (В. Лейбл, М. Либерман) вя Италийа ин ъясянятиндя реализм вя натурализм йцксяк инкишаф етмишди. Юз сяляфляринин колорит сащя синдяки наилиййятлярини мянимсяйян постимпрессионизм ряссамлары даща да иряли эедяряк итирдиклярини – пленер бойакарлыьынын емосионал пафосуну (Ван Гог), декоративлийи вя символизмини (П. Гоэен), композисийа структур С. Дали. “Ъанлы натцрлуьуну (П. Сезанн), реаллыьын субйектив шярщини (А. де Тулуз-Лотрек) сянятя гай- тармаьа чалышмышлар. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя мцхтялиф ъяряйанлар – символизм (Г. Климт, Е. Мунк, А. Муха), авангардизм, фовизм (К. Ван Донэен, А. Дерен, А. Матисс), кубизм (П. Пикассо, Ж. Брак), абстраксионизм (В.В. Кандински, Ф. Купка), екс-прессионизм (М. Бекманн, О. Дикс, О.Кокошка), сцрреализм (С. Дали, П. Делво, М. Ернст) мейдана эялди. 2-ъи дцнйа мцщарибясиндян сонра абстракт експрессионизм (Ъ. Поллок, А. Горки), поп-арт (Е. Уорщол, Р. Раушенберг) вя с. эениш йайылмышды. 1960–70-ъи иллярин ряссамлары фотографийа вя йа слайды тяглид едяряк тясвирчилийя (щиперреализм) гайытмыш, тясвиря мяхсуси 


    И. Левитан. “Гызыл пайыз”. 1895. Третйаков галерейасы (Москва).

    С. Дали. “Ъанлы натцрморт”. 1956 (С. Дали музейи, Сент-Питерсберг).


    бир тяъридлик эятирмишдиляр. 20 ясрин 1-ъи йарысынын авангард ъяряйанлары сонракы онилликлярдя дя Б.-а юз тясирини эюстярмякдя давам етмишдир (Ф. Беконун йарадыъылыьында експрессионизм елементляри). Илк бахышда классик яняняляря йюнялмиш постмодернизм Б.-ы авангард ъяряйанлары вя мцасир технолоэийалары ютян дювр инъясянятинин защири цслуб вя прийомлары иля тязадлы шякилдя бирляшдирмякля (С. Киа, Ф. Клементе, К.М. Марини, Ч. Саймондс вя б.-нын таблолары) яслиндя еклектик ойун тясяввцрц йарадыр. Азярб. Б.-ы юзцнямяхсус инкишаф йолу кечмишдир. Азярб. Б.-нын эениш йайылмыш гядим жанры олан миниатцрляр даща чох китаб иллцстрасийасы кими формалашмышдыр. 13 ясрин яввялляриндя Ябд цл-Мюмин Мящяммяд ял-Хойинин “Вярга вя Эцлша” поемасынын ялйазмасына чякдийи миниатцрляр бу сянятин ян гядим нцмуняляриндяндир. 13–14 ясрлярдя Мараьа, Тябриз вя Азярб.-ын башга шящярляриндя хяттатлыг вя миниатцр сяняти сцрятля инкишаф етмиш, Тябриз шящяри Шяргдя бядии йарадыъылыьын, китаб сяняти, каллиграфийа вя миниатцр Б.- ынын ян гцдрятли мяркязиня чеврилмишди. 14 ясрин орталарында Тябриз ряссамлары график вя Б. цслубларынын уьурлу синтезиндян доьан бядии цслуб йаратмышдылар. Бу йени цслубун формалашмасы 1340–50 илляря аид едилян “Бюйцк Тябриз Шащнамяси”, йахуд “Демотт Шащнамяси” адланан мяшщур ялйазманын миниатцрцндя юз яксини тапмышдыр. 15 ясрдя Тябриз мяктябинин тясири иля Шамахы вя Бакыда миниатцр сяняти инкишаф етмяйя башламышды. Бу дюврдя “Шярг поезийасы антолоэийасы”, йахуд “Шамахы антолоэийасы” вя б. ялйазмаларына чякилмиш иллцстрасийалар, Ябдцлбаги Бакувинин чякдийи тяк вя икифигурлу портретляр диггяти ъялб едир. Сяфявиляр дювлятинин йаранмасы иля Азярб.-ын пайтахты Тябриз йенидян Йахын вя Орта Шяргдя мядяниййятин, естетик фикрин, бядии йарадыъылыьын ясас мяркязиня чеврилди. Тябриздя Шащ Исмайыл вя Шащ Тящмасибин сарай китабханасында бюйцк устад Султан Мящяммядин рящбярлийи алтында Мир Мцсяввир, Мирзя Яли Тябризи, Мир Сейид Яли, Мцзяффяр Яли кими истедадлы йерли ряссамларла йанашы, Шяргин Кямаляддин Бещзад, Шейхзадя, Аьамиряк Исфащани, Шащ Мащмуд Нишапури, Дуст Мящяммяд кими эюркямли сяняткарлары, хяттат вя ряссамлары фяалиййят эюстярирдиляр. 16 ясрин орталарында Султан Мящяммяд, Мир Мцсяввир, Дуст Мящяммяд вя б. бир сыра портрет миниатцрляри йаратмышлар. Миниатцр сянятиндя 16 ясрядяк тяк- тяк тясадцф олунан дязэащ миниатцрляри ясрин орталарындан инкишаф едяряк тезликля мцстягил жанр сявиййясиня йцксялди. Азярб. дязэащ Б.-ынын тяшяккцлц Мирзя Гядим Иряванинин ады иля баьлыдыр. О, портрет жанры (“Ряггася, “Дярвиш”, “Сцвари”, “Эянъ гадын” вя с.) сащясиндя даща сямяряли фяалиййят эюстярмишдир. Азярб. реалист дязэащ Б.-ынын йарадыъыларындан бири Б. Кянэярли (“Иланлы даь Ай ишыьында”, “Эцняш батаркян”, “Бащар” вя с.) олмушдур. 19 ясрин 2-ъи йарысы – 20 ясрин яввялляриндя шаир, хяттат, мусиги нязяриййячиси, щям дя ряссам олан М.М. Нявваб ялйазмаларына мязмунла уйарлыг тяшкил едян рясмляр чякмишдир. Шаиря Хуршудбану Натяван реалист цслубда рясмляр дя чякмишдир. 20 ясрдя классик миниатцр сянятинин зянэин яняняляриндян, онун бядии цслуб хцсусиййятляриндян йарадыъы сурятдя истифадя едилмяйя башланмышдыр. Я. Щцсейнзадянин Б. ясярляри Азярб. Халг Ъцмщуриййяти дюврцня (1918–1920) аиддир. 1930–40 иллярдя Я. Язимзадя, Г. Халыгов, Я. Щаъыйев, Р. Мустафайев, И. Ахундов, К. Казымзадя вя б. Азярб. ряссамлары юз таблоларында, хцсусян китаб графикасында миниатцр сянятинин бядии форма вя тясвир васитяляриндян истифадя етмишляр. Классик миниатцр сянятинин цслуб хцсусиййятляриндян Азярб. тясвири сянятинин сонракы инкишаф дюврляриндя даща да эениш истифадя едилмишдир (М. Абдуллайев, О. Садыгзадя, Яли Минайи, Ф. Мяммядов, М. Рящманзадя, Е. Шахтахтинскайа, О. Шихялийев, Дярабади, Парийаб гардашлары вя б.). Азярб. Б.-ы мемарлыгла да цзви ялагядя олмушдур. Шяки, Шуша, Губа, Ордубад, Лащыъ вя с. шящяр вя йашайыш мянтягяляриндя дюврцмцзядяк чатмыш монументал дивар рясмляри халг йарадыъылыьы яняняляри иля сых баьлы иди. 17–19 ясрлярдя Уста Аббасгулу, Уста Гянбяр Гарабаьи, Уста Ялигулу, Уста Гурбаняли, Уста Шцкцр Гянбяр оьлу вя б. сяняткарлар тяряфиндян Шяки ханларынын сарайында йарадылмыш дивар рясмляри декоратив елементлярин мювзу ъящятдян зянэинлийи, рянэарянэлийи иля фярглянир. Азярб. монументал Б.-ынын зянэин яняняляри Иряванда Сярдар сарайынын (20 ясрин орталарында сарай ермяни вандаллары тяряфиндян учурулмуш, Мирзя Гядим Иряванинин сарайын диварларында чякдийи 4 ири юлчцлц портрет дя мящв едилмишдир), Шушада бир сыра евлярин дивар рясмляриндя давам етдирилмишдир. 20 ясрин яввялляриндя “Молла Нясряддин” вя диэяр журналларын няшри, еляъя дя китаб няшри иля баьлы сатирик Б. йаранды. “Молла Нясряддин” журналынын ряссамлары Я. Язимзадя, Х. Мусайев, К. Роттер вя О. Шмерлинг дюврцн иътимаи-сийаси проблемляри иля сясляшян реалист ясярляр йаратдылар. 1914 илдя М.Я. Сабирин “Щопщопнамя” ясяриня чякдийи иллцстрасийалар Я. Язимзадянин ян уьурлу ишляриндяндир. Б. Кянэярли Азярб. реалист дязэащ бойакарлыьынын йарадыъыларындан бири олмуш- дур. Азярб.-нын дязэащ Б.-ынын сонракы инкишафы 20-ъи иллярдя Азярб. Дювлят Ряссамлыг Мяктябини битирмиш эянъ ряссамларын фяалиййяти иля баьлы олмушдур (Г. Халыгов, И. Ахундов, Я. Щаъыйев, С. Саламзадя, Я. Рзагулийев, М. Александрович Власов, К. Казымзадя, Я. Мяммядов вя б.). 20 ясрин 40-ъы илляринин сону – 50-ъи иллярин 


    С.Бящлулзадя. “Доьма дцзляр” (1957). Азярбайъан Милли Инъясянят Музейи.


    яввялляриндя Гярби Авропа тясвири сянятинин бядии методларыны мянимсямиш истедадлы ряссамларын бцтов бир нясли йетишди (С. Шярифзадя, Б. Мирзязадя, С.Бящлулзадя, К. Ханларов, Т. Таьыйев вя б.). 1960-ъы иллярин яввялляриндя Азярб.-да бядии юзцнямяхсуслуьа малик Б. мяктяби формалашды (М. Абдуллайев, Т. Салащов, С. Бящлулзадя, Т. Няриманбяйов, Б. Мирзязадя, Р. Бабайев вя б.). 1940–50-ъи иллярдя С. Саламзадя, Щ.Ялийев, С. Шярифзадя, Б. Ялийев, Л. Фейзуллайев, Э. Мустафайева, О. Садыгзадя, А. Мещдийев, Няъяфгулу, В. Сямядова, Д. Казымов, Ъ. Рцстямов, Е. Рзагулийев, В. Няриманбяйов, Р. Бабайев, Т. Аьабабабяйов, Н. Гасымов, К. Няъяфзадя вя б. ряссамлар мцхтялиф мювзцларда (ямяк, портрет, пейзаж вя с.) орижинал таблолар йаратмышлар. 80–90-ъы иллярдя Ф. Хялилов, А. Щцсейнов, С. Мяммядов, А. Ибращимов вя б. бир сыра мараглы Б. ясярляри иля диггяти ъялб етмишляр. Ряссамлардан Р. Мустафайев, И. Сейидова, Я. Фятялийев, Н. Фятуллайев, И. Ахундов, С. Шярифзадя вя б. театр-декорасийа Б.-ы сащясиндя чалышмышлар. А. Щаъыйев, Р. Мещдийев, Я. Мяммядов, Е. Асланов, Ъ. Мцфидзадя, Н. Бабайев, Б. Щаъыйева вя б.-нын линогравцра, офорт вя рясм силсиляляри, иллцстрасийалары образларын мцасирлийи иля фярглянир. Орта няслин нцмайяндяляриндян А. Щцсейнов, А. Рцстямов, А. Ялясэяров, Я. Сялимов вя Р. Щцсейновун йарадыъылыьы рясм вя композисийа ащянэдарлыьы, фярди цслуб орижиналлыьы иля диггяти ъялб едир. Плакат жанрынын инкишафы Г. Халыгов, Я. Щаъыйев, К. Казымзадя, Щ. Ялийев вя Й. Аьайев, Е. Шащтахтинскайа, Щ. Нязяров, Ъ. Гасымов, А. Язизов, М. Гумри- йев, В. Аьабабайева, Г. Йолчуйев вя б.- нын адлары иля баьлыдыр. Е. Шащтахтинскайа “Азярбайъан гядим мядяниййят дийарыдыр” силсиля портрет-плакатларында эюркямли алим вя мцтяфяккирлярин, классик шаирлярин, сянят хадимляринин образларыны ъанландырмышдыр. 1990-ъы иллярдян башлайараг Азярб.-да консептуал инъясянятин мцхтялиф нювляри (инсталлйасийа,  видеоарт) йаранмышдыр.
    Яд.: Щябибов Н. Азярбайъан совет ряссамлыьы. Б., 1966; Лазарев В.Н. Старые итальянские мастера. М., 1972; Волков Н.Н. Композиция в живописи. М., 1977; Раушенбах Б.В. Пространственные построения вживописи. М., 1980; Кяримов К. Азярбайъан миниатцрляри. Б., 1980; Фромантен Э. Старые мастера. М., 1996; йеня онун. Мастера мировой живописи XI–XVIII в. М., 2002; Мастера мировой живописи XIX–XX в. М., 2003; Гасанзаде Дж.Ю. Зарождение и развитие тебризской миниатюрной школы в конце XIII – начале XV вв. Б., 1999; Яфяндийев Р. Азярбайъан инъясяняти. Б., 2001; Бенуа А.Н. История живописи всех времен и народов. СПб., 1912–1917. Т. 1–4. 2002–2004.

    BOYAKARLIQ


    БОЙАКАРЛЫГ, рянэкарлыг – тясвири сянят нювц. Б.-а щяр щансы сятщ цзяриня йерляшдирилян вя тяркибиндя рянэ пигментляри олан материалларла (бойа, смалта вя с.) ишлянилян ясярляр дахилдир. Б. рянэлярин кюмяйи иля шярти икиюлчцлц мякан йарадыр. Б. монументал, дязэащ, миниатцр, бязян дя икона рясмляри вя театр-декорасийа нювляриня бюлцнцр. Монументал Б. (бах Монументал инъясянят) мемарлыгла сых баьлыдыр; иътимаи вя юзял биналары – мябядляри, сарайлары, стадионлары вя с. бязяйир; бинанын щям хариъиндя (фасадда бязякли фриз, мозаикалы вя майоликалы панно), щям дя интерйериндя (панно, десцдепорт, плафон) йерляшдирилир. Дязэащ Б.-ы (бах Дязэащ инъясяняти) ися ялащиддя мювъуд олур, чярчивя иля тяърид едилир. Б. ишлянмя техникасына эюря дя фярглянир. Монументал Б.-да бязян бирэя тятбиг едилян йаш (фреска) вя йа гуру (алсекко) суваг цстцндя темпера иля ишлянилян дивар рясмляри даща чох йайылмышдыр; йаьлы бойадан аз истифадя олунур. Монументал Б.-ын ян мющкям техникасы олан мозаика мцхтялиф рянэли дашлардан вя смалтадан дцзялдилян тясвирдир. Орта ясрляр Авропасында рянэли шцшялярдян дцзялдилян тясвир-витражлар эениш йайылмышды. Керамика Б.-ы биналарын тяртибатында тятбиг едилмишдир. Гядим Мисирдя йаранмыш мумлу бойакарлыг (енкаустика) техникасындан гядим йунан сяняткарлары да истифадя етмишляр (о ъцмлядян монументал Б.-да); надир щалларда ондан индийядяк истифадя олунур. Дязэащ Б.-нын илкин формаларында вя икона рясмляриндя темперадан истифадя едилмишдир. 15 ясрдян башлайараг дязэащ Б.-ы, ясасян, кятан (щям дя аьаъ, бязян метал вя шцшядян дя истифадя олунурду) цзяриндя йаьлы бойаларла ишлянирди. Ясяри битирдикдян сонра таблойа рянэсиз йаьлы бойа, гурудугдан сонра ися хариъи тясирлярдян горумаг мягсядиля лак чякилирди. 19–20 яср ряссамлары таблону бир сеанса битирмяйя имкан верян алла прима цсулуна цстцнлцк вермишляр. 20 яср инъясянятиндя акрил Б.-ы да эениш йайылмышды. Акварел, 

    “Гаранлыг кился” мябядиндя фреска. Тягр. 11 яср. Каппадокийа (Тцркийя).

    П. Рубенс. “Мянзяря”. 1636–1638. Кющня пинакотека (Мцнхен). 

    Ланкре Никола. “Йеллянъяк”. 1730-ъу илляр. Ермитаж (Санкт-Петербург).


    гуаш вя пастел дя Б. (ейни заманда графика) техникасына аид едилир. Б. тясвирин мювзу вя сцжетиня, щямчинин композисийа гурулушунун цмуми яламятляриня, яшйа вя мяканын гаршылыглы нисбятиня эюря мцяййянляшян жанрлара бюлцнцр: мянзяря жанрында ачыг мякан щаким мювге тутур, инсан тясвирин икинъи дяряъяли елементи кими верилир; интерйер жанрында гапалы мякан цстцнлцк тяшкил едир; тарихи жанр, батал жанры, мяишят вя йа анималист жанры ясярляриндя фигур вя мякан, бир гайда олараг, таразлашыр; натцрмортда яшйа вя мякан таразлыьы яшйайа тяряф сямт алыр; портрет жанрында тясвирин мяркязини инсанын цзц вя йа фигуру тяшкил едир, она табе олан мякан ися фон ролуну ойнайыр; икона рясмляриндя мякан-яшйа ялагяси дейил, символик вя сакрал мяна дашыйан тясвирин мцстяви кейфиййятляри цстцнлцк тяшкил едир. Б. жанрлары юз нювбясиндя чох сайда субжанрлара (портретляр: тямтяраглы, камера, груп щалында, аллегорик вя с.; пейзажлар: мемарлыг пейзажы, марина, каприччио вя с.) айрылыр. Тарихи очерк. Ибтидаи дювр мядяниййятиндя тясвирин 2 ясас цсулундан – ишаря (солйар ишаряси, спирал, дальавары хятт) вя натурайа йахын (Палеолит дюврц маьараларында 3–4 рянэли эилдян щейван тясвирляри) истифадя едилирди. Инъясянят щяля мцстягил фяалиййят нювцня чеврилмямишди. Тясвир елементляри йа щяндяси фигур вя ишарядян ибарят орнамент кими дцзцлцр, йа да низамсыз щалда йерляшдирилирди. Гядим Шярг юлкяляриндя монументал Б. дини сяъиййя дашыйырды. Гядим Мисирдя Б. ишляри сярдабаларын ич диварларыны юртцр, дцнйанын йаранмасыны, инсанын дцнйада тутдуьу мювгейи якс етдирирди. Шярти, щероглифляря охшайан тясвирляр иди; саркофагын цзяриндя вя сярдабанын диварлары бойунъа мятн кими цфцги сятирляр дцзцлцрдц. Монументал Б. Крит-Микена мядяниййяти дюврцндя (Кнос сарайынын фрескалары) йцксяк инкишаф мярщялясиня чатмышды. Ряссамлар декоратив цслубда юкцзлярля акробатик айин ойунларынын парлаг рянэлярля динамик лювщялярини йаратмышлар. Ваза рясмляри гядим йунан Б.-нын йцксяк сявиййядя олдуьуну эюстярир. Йунаныстанда дязэащ Б.-ы йаранды; монументал-декоратив Б. да мювъуд иди: йунанлар барелйеф, щейкял вя биналары рянэлярля бязяйирдиляр (гара, аь, гырмызы вя сары). Йунанларда артыг мифоложи вя тарихи сцжетли таблолар, портретляр вя натцрмортлар, мяишят жанры мювъуд иди; бир чох ряссамын ады вя характеристикасы сахланылмышдыр. Гядим Рома Б.-ы йунан янянялярини давам етдирся дя, ясасян, орижинал олмушдур. Е.я. Ы ясрдя Романын яйаляти олан Мисирдя йарадылан Фяййум портретляри, щямчинин чох сайда Рома мозаикалары горунуб сахланылмышдыр. Ромалылар Б.-да гротески эениш тятбиг едирдиляр. Орта ясрлярдя монументал Б. Юн вя Орта Асийа юлкяляриндя, Щиндистанда, Шри-Ланкада хейли инкишаф етмишди. Инсан тясвирляриня гадаьа гойулан мцсялман юлкяляриндя (Иран, Щиндистан, Тцркийя) щяйати мцшащидяляря ясасланан китаб миниатцрц йцксяк инкишаф сявиййясиня чатмышды. Узаг Шярг юлкяляриндя (Чин, Корейа, Йапонийа) Б. техникасына вя материалларына (акварел, каьыз вя йа ипяк цзяриндя туш) эюря даща чох графикайа йахын олмушдур. Орта ясрляр Авропасында Б.-ын артыг еркян христианлыг инъясянятиндя мцяййянляшмиш ясас тятбиг сфералары мябяд де- корасийасы, икона рясмляри вя китаб миниатцрц иди. Роман дюврцня гядярки мярщялядя Ящди-Ятиг, Ящди-Ъядид сцжетляриня иллцстрасийаларын чякилмяси принсипляри ишляниб щазырланды. Роман цслубунда олан фреска вя китаб миниатцрц схематизми, шяртилийи иля сечилирди. Готика Б.-да роман цслубуна вя Бизанс инъясянятиня мялум олмайан натурализм вя експрессийа мейдана эялмишди. Китаб миниатцри инкишаф едир, витраж сяняти чичяклянмя дюврц кечирирди. 13 ясрдян Гярбдя (ясасян, Италийада) Бизанс иконаларынын тясири иля мещраб Б.-ы йаранмаьа башлады. Шм.-да триптих, Италийада полиптих формалары цстцнлцк тяшкил едирди. Готиканын дярин кюкляри олмайан Италийада 14 яср фреска Б.-ынын гызыл дюврц иди (Ъимабуе, Ъотто, П. Каваллини). 15 ясрдя бцтцн Авропада реаллыьа, мяканын перспектив гурулушуна ясасланан йени тясвир цсулу формалашырды; Б.-ын мювзу репертуары эенишлянирди. Хятти вя фязави перспективи, анатомийаны мянимсяйян ряссамлар инъясянят щаггында нязяри ясярляр йазырдылар. 15 ясрин яввялляриндя колоризмин инкишафына, рянэлярля ишлямя техникасына йол ачан йаьлы Б.-а мцраъият дюнцш нюгтяси олду. Бу техника яввялляр дя Авропада мялум иди, лакин онун ясас хцсусиййятляри (чохгатлылыг, гатларын бир-бири иля гарышмасы, йарымшяффаф йени гатлар) Й. ван Ейк тяряфиндян кяшф едилмишдир. 15 яср Нидерландда мябяд образлары йарадылмасынын йцксялиш дюврц олду (ван Ейк, Роэир ван дер Вейден, Щ. Мемлинг, И. Босх). Йени йаьлы бойа техникасы Нидер

    М. Караваччо. “Лцтнйа чалан оьлан” (1595).
    Ермитаж (Санкт-Петербург).


    ланддан бцтцн Авропайа йайылды. 16 ясрин яввялляриндя йаьлы Б. техникасы артыг эениш йайылмышды. Венесийа ян бюйцк бядии мяркяз (Тисиан, П. Веронезе, Й. Тинторетто) олараг галырды. Диэяр мяркяз ися папа Ромасы (Ватиканда Рафаел вя Микеланъело тяряфиндян ишлянилян дивар рясмляри, щямчинин Леонардо да Винчинин чохсайлы йениликляри) олду. 17 яср Авропа инъясянятиндя дязэащ Б.-ынын йцксялиш дюврцдцр. Онун ислащатчыларындан бири Караваъъо иди (16 ясрин сонларында); караваъъизм мцхтялиф мяктябляря нцфуз едян щяряката чеврилди (Франсада Ж. де Латур, Испанийада Х. де Рибера вя б.). Авропа Б.-ынын диэяр инкишаф йолу Болонйа Ряссамлыг Академийасынын вя академизмин ясасыны гойан Карраччи гардашларынын йарадыъылыьы иля баьлыдыр. Бунун ясасында Н. Пуссен вя К. Лорренин классисизми формалашды. Классисизмин алтернативи Италийа вя Испанийада йаранан барокко Б.-ы олду. Барокко дюврцнцн монументал плафон рясмляри вя мещраб шякилляри, ясасян, Италийа, Австрийа, Ъянуби Алманийа мябядляриндя йайылмышды. Испанлара хас ъошгунлугла диня баьлылыьы парлаг шякилдя ифадя едян Ел Греко 16–17 ясрлярдя щям манйеризм, щям дя барокко цслубунда ишлямишдир. 17–18 ясрлярдя барокко чярчивясиндя реалист тямайцлляр мейдана эялирди. 17 яср щолланд Б.-ында жанр вя субжанрларын шахялянмиш системи йаранды (пейзаж, натцрморт, мяишят жанры). Й. Вермер, Э. Терборх вя А. ван Остаденин ясярляриндя “зяриф, няфис ишыгландырма” мцщцм рол ойнайыр. Еъазкар, фантастик ишыгландырма Рембрандт йарадыъылыьынын фяргляндириъи ъящятидир. 17 яср Севилйа ряссамы Ф. Сурбаран монастырларын сифариши иля караваъъизм яняняляриндя таблолар ишляйирди. Бу яняняляр рущунда ишляйян эянъ Д. Веласкес дя сонрадан испан кралларынын вя яйанларынын чохсайлы портретлярини йаратмыш, щямчинин тарихи вя мифоложи сцжетдя чохфигурлу таблолар чякмишдир. 18 ясрдя барокконун динамикасы, яйрихятли формалары рококо цслубунда сахланылыр; бу дцнйяви цслуб няфис бядиилийи иля сечилирди: А. Ваттонун “зяриф мяълисляри”, Ф. Буше вя Ж.О. Фрагонарын таблолары Маарифчилик мядяниййятинин щедонизм мювгейиндян тяъяссцмц иди. Дюврцн диэяр тямайцлц олан расионал нясищятчилик франсыз Ж.Б. Грюзцн ибрятамиз лювщяляриндя, инэилис У. Щогартын сатирик рясмляриндя юз яксини тапырды. Бюйцк Британийа, Данимарка вя Русийада да франсыз вя италйан академийалары типли ряссамлыг академийалары йарадылырды. Франсада мцнтязям сярэи системи (салонлар), еляъя дя бядии тянгид (Д. Дидро) формалашырды.18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляри классисизм Б.-ы цчцн вятяндашлыг пафосу, антик аллцзийалар, даща сонралар ися (ампир дюврцндя) еффектли тямтяраглылыг (Ж.Л. Давид, Ж.О. Енгр) сяъиййявидир. 19 ясрин 1-ъи йарысында Авропа ряссамларынын Б.-ында романтизм цстцнлцк тяшкил едирди (Т. Жерико, Е. Делакруа, Ф.О. Рунэе, К.Д. Фридрих). Академик шаблондан узаглашма, колоритин тякмилляшдирилмяси ряссамлара натурайа мцраъият етмяк имканыны йаратды. Барбизон мяктяби ряссамлары пленердя пейзажы якс етдирян биринъилярдян идиляр (Т. Руссо, Ш.Ф. Добинйи вя б.). Франса (Э. Курбе, Е. Мане), Алманийа (В. Лейбл, М. Либерман) вя Италийа ин ъясянятиндя реализм вя натурализм йцксяк инкишаф етмишди. Юз сяляфляринин колорит сащя синдяки наилиййятлярини мянимсяйян постимпрессионизм ряссамлары даща да иряли эедяряк итирдиклярини – пленер бойакарлыьынын емосионал пафосуну (Ван Гог), декоративлийи вя символизмини (П. Гоэен), композисийа структур С. Дали. “Ъанлы натцрлуьуну (П. Сезанн), реаллыьын субйектив шярщини (А. де Тулуз-Лотрек) сянятя гай- тармаьа чалышмышлар. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя мцхтялиф ъяряйанлар – символизм (Г. Климт, Е. Мунк, А. Муха), авангардизм, фовизм (К. Ван Донэен, А. Дерен, А. Матисс), кубизм (П. Пикассо, Ж. Брак), абстраксионизм (В.В. Кандински, Ф. Купка), екс-прессионизм (М. Бекманн, О. Дикс, О.Кокошка), сцрреализм (С. Дали, П. Делво, М. Ернст) мейдана эялди. 2-ъи дцнйа мцщарибясиндян сонра абстракт експрессионизм (Ъ. Поллок, А. Горки), поп-арт (Е. Уорщол, Р. Раушенберг) вя с. эениш йайылмышды. 1960–70-ъи иллярин ряссамлары фотографийа вя йа слайды тяглид едяряк тясвирчилийя (щиперреализм) гайытмыш, тясвиря мяхсуси 


    И. Левитан. “Гызыл пайыз”. 1895. Третйаков галерейасы (Москва).

    С. Дали. “Ъанлы натцрморт”. 1956 (С. Дали музейи, Сент-Питерсберг).


    бир тяъридлик эятирмишдиляр. 20 ясрин 1-ъи йарысынын авангард ъяряйанлары сонракы онилликлярдя дя Б.-а юз тясирини эюстярмякдя давам етмишдир (Ф. Беконун йарадыъылыьында експрессионизм елементляри). Илк бахышда классик яняняляря йюнялмиш постмодернизм Б.-ы авангард ъяряйанлары вя мцасир технолоэийалары ютян дювр инъясянятинин защири цслуб вя прийомлары иля тязадлы шякилдя бирляшдирмякля (С. Киа, Ф. Клементе, К.М. Марини, Ч. Саймондс вя б.-нын таблолары) яслиндя еклектик ойун тясяввцрц йарадыр. Азярб. Б.-ы юзцнямяхсус инкишаф йолу кечмишдир. Азярб. Б.-нын эениш йайылмыш гядим жанры олан миниатцрляр даща чох китаб иллцстрасийасы кими формалашмышдыр. 13 ясрин яввялляриндя Ябд цл-Мюмин Мящяммяд ял-Хойинин “Вярга вя Эцлша” поемасынын ялйазмасына чякдийи миниатцрляр бу сянятин ян гядим нцмуняляриндяндир. 13–14 ясрлярдя Мараьа, Тябриз вя Азярб.-ын башга шящярляриндя хяттатлыг вя миниатцр сяняти сцрятля инкишаф етмиш, Тябриз шящяри Шяргдя бядии йарадыъылыьын, китаб сяняти, каллиграфийа вя миниатцр Б.- ынын ян гцдрятли мяркязиня чеврилмишди. 14 ясрин орталарында Тябриз ряссамлары график вя Б. цслубларынын уьурлу синтезиндян доьан бядии цслуб йаратмышдылар. Бу йени цслубун формалашмасы 1340–50 илляря аид едилян “Бюйцк Тябриз Шащнамяси”, йахуд “Демотт Шащнамяси” адланан мяшщур ялйазманын миниатцрцндя юз яксини тапмышдыр. 15 ясрдя Тябриз мяктябинин тясири иля Шамахы вя Бакыда миниатцр сяняти инкишаф етмяйя башламышды. Бу дюврдя “Шярг поезийасы антолоэийасы”, йахуд “Шамахы антолоэийасы” вя б. ялйазмаларына чякилмиш иллцстрасийалар, Ябдцлбаги Бакувинин чякдийи тяк вя икифигурлу портретляр диггяти ъялб едир. Сяфявиляр дювлятинин йаранмасы иля Азярб.-ын пайтахты Тябриз йенидян Йахын вя Орта Шяргдя мядяниййятин, естетик фикрин, бядии йарадыъылыьын ясас мяркязиня чеврилди. Тябриздя Шащ Исмайыл вя Шащ Тящмасибин сарай китабханасында бюйцк устад Султан Мящяммядин рящбярлийи алтында Мир Мцсяввир, Мирзя Яли Тябризи, Мир Сейид Яли, Мцзяффяр Яли кими истедадлы йерли ряссамларла йанашы, Шяргин Кямаляддин Бещзад, Шейхзадя, Аьамиряк Исфащани, Шащ Мащмуд Нишапури, Дуст Мящяммяд кими эюркямли сяняткарлары, хяттат вя ряссамлары фяалиййят эюстярирдиляр. 16 ясрин орталарында Султан Мящяммяд, Мир Мцсяввир, Дуст Мящяммяд вя б. бир сыра портрет миниатцрляри йаратмышлар. Миниатцр сянятиндя 16 ясрядяк тяк- тяк тясадцф олунан дязэащ миниатцрляри ясрин орталарындан инкишаф едяряк тезликля мцстягил жанр сявиййясиня йцксялди. Азярб. дязэащ Б.-ынын тяшяккцлц Мирзя Гядим Иряванинин ады иля баьлыдыр. О, портрет жанры (“Ряггася, “Дярвиш”, “Сцвари”, “Эянъ гадын” вя с.) сащясиндя даща сямяряли фяалиййят эюстярмишдир. Азярб. реалист дязэащ Б.-ынын йарадыъыларындан бири Б. Кянэярли (“Иланлы даь Ай ишыьында”, “Эцняш батаркян”, “Бащар” вя с.) олмушдур. 19 ясрин 2-ъи йарысы – 20 ясрин яввялляриндя шаир, хяттат, мусиги нязяриййячиси, щям дя ряссам олан М.М. Нявваб ялйазмаларына мязмунла уйарлыг тяшкил едян рясмляр чякмишдир. Шаиря Хуршудбану Натяван реалист цслубда рясмляр дя чякмишдир. 20 ясрдя классик миниатцр сянятинин зянэин яняняляриндян, онун бядии цслуб хцсусиййятляриндян йарадыъы сурятдя истифадя едилмяйя башланмышдыр. Я. Щцсейнзадянин Б. ясярляри Азярб. Халг Ъцмщуриййяти дюврцня (1918–1920) аиддир. 1930–40 иллярдя Я. Язимзадя, Г. Халыгов, Я. Щаъыйев, Р. Мустафайев, И. Ахундов, К. Казымзадя вя б. Азярб. ряссамлары юз таблоларында, хцсусян китаб графикасында миниатцр сянятинин бядии форма вя тясвир васитяляриндян истифадя етмишляр. Классик миниатцр сянятинин цслуб хцсусиййятляриндян Азярб. тясвири сянятинин сонракы инкишаф дюврляриндя даща да эениш истифадя едилмишдир (М. Абдуллайев, О. Садыгзадя, Яли Минайи, Ф. Мяммядов, М. Рящманзадя, Е. Шахтахтинскайа, О. Шихялийев, Дярабади, Парийаб гардашлары вя б.). Азярб. Б.-ы мемарлыгла да цзви ялагядя олмушдур. Шяки, Шуша, Губа, Ордубад, Лащыъ вя с. шящяр вя йашайыш мянтягяляриндя дюврцмцзядяк чатмыш монументал дивар рясмляри халг йарадыъылыьы яняняляри иля сых баьлы иди. 17–19 ясрлярдя Уста Аббасгулу, Уста Гянбяр Гарабаьи, Уста Ялигулу, Уста Гурбаняли, Уста Шцкцр Гянбяр оьлу вя б. сяняткарлар тяряфиндян Шяки ханларынын сарайында йарадылмыш дивар рясмляри декоратив елементлярин мювзу ъящятдян зянэинлийи, рянэарянэлийи иля фярглянир. Азярб. монументал Б.-ынын зянэин яняняляри Иряванда Сярдар сарайынын (20 ясрин орталарында сарай ермяни вандаллары тяряфиндян учурулмуш, Мирзя Гядим Иряванинин сарайын диварларында чякдийи 4 ири юлчцлц портрет дя мящв едилмишдир), Шушада бир сыра евлярин дивар рясмляриндя давам етдирилмишдир. 20 ясрин яввялляриндя “Молла Нясряддин” вя диэяр журналларын няшри, еляъя дя китаб няшри иля баьлы сатирик Б. йаранды. “Молла Нясряддин” журналынын ряссамлары Я. Язимзадя, Х. Мусайев, К. Роттер вя О. Шмерлинг дюврцн иътимаи-сийаси проблемляри иля сясляшян реалист ясярляр йаратдылар. 1914 илдя М.Я. Сабирин “Щопщопнамя” ясяриня чякдийи иллцстрасийалар Я. Язимзадянин ян уьурлу ишляриндяндир. Б. Кянэярли Азярб. реалист дязэащ бойакарлыьынын йарадыъыларындан бири олмуш- дур. Азярб.-нын дязэащ Б.-ынын сонракы инкишафы 20-ъи иллярдя Азярб. Дювлят Ряссамлыг Мяктябини битирмиш эянъ ряссамларын фяалиййяти иля баьлы олмушдур (Г. Халыгов, И. Ахундов, Я. Щаъыйев, С. Саламзадя, Я. Рзагулийев, М. Александрович Власов, К. Казымзадя, Я. Мяммядов вя б.). 20 ясрин 40-ъы илляринин сону – 50-ъи иллярин 


    С.Бящлулзадя. “Доьма дцзляр” (1957). Азярбайъан Милли Инъясянят Музейи.


    яввялляриндя Гярби Авропа тясвири сянятинин бядии методларыны мянимсямиш истедадлы ряссамларын бцтов бир нясли йетишди (С. Шярифзадя, Б. Мирзязадя, С.Бящлулзадя, К. Ханларов, Т. Таьыйев вя б.). 1960-ъы иллярин яввялляриндя Азярб.-да бядии юзцнямяхсуслуьа малик Б. мяктяби формалашды (М. Абдуллайев, Т. Салащов, С. Бящлулзадя, Т. Няриманбяйов, Б. Мирзязадя, Р. Бабайев вя б.). 1940–50-ъи иллярдя С. Саламзадя, Щ.Ялийев, С. Шярифзадя, Б. Ялийев, Л. Фейзуллайев, Э. Мустафайева, О. Садыгзадя, А. Мещдийев, Няъяфгулу, В. Сямядова, Д. Казымов, Ъ. Рцстямов, Е. Рзагулийев, В. Няриманбяйов, Р. Бабайев, Т. Аьабабабяйов, Н. Гасымов, К. Няъяфзадя вя б. ряссамлар мцхтялиф мювзцларда (ямяк, портрет, пейзаж вя с.) орижинал таблолар йаратмышлар. 80–90-ъы иллярдя Ф. Хялилов, А. Щцсейнов, С. Мяммядов, А. Ибращимов вя б. бир сыра мараглы Б. ясярляри иля диггяти ъялб етмишляр. Ряссамлардан Р. Мустафайев, И. Сейидова, Я. Фятялийев, Н. Фятуллайев, И. Ахундов, С. Шярифзадя вя б. театр-декорасийа Б.-ы сащясиндя чалышмышлар. А. Щаъыйев, Р. Мещдийев, Я. Мяммядов, Е. Асланов, Ъ. Мцфидзадя, Н. Бабайев, Б. Щаъыйева вя б.-нын линогравцра, офорт вя рясм силсиляляри, иллцстрасийалары образларын мцасирлийи иля фярглянир. Орта няслин нцмайяндяляриндян А. Щцсейнов, А. Рцстямов, А. Ялясэяров, Я. Сялимов вя Р. Щцсейновун йарадыъылыьы рясм вя композисийа ащянэдарлыьы, фярди цслуб орижиналлыьы иля диггяти ъялб едир. Плакат жанрынын инкишафы Г. Халыгов, Я. Щаъыйев, К. Казымзадя, Щ. Ялийев вя Й. Аьайев, Е. Шащтахтинскайа, Щ. Нязяров, Ъ. Гасымов, А. Язизов, М. Гумри- йев, В. Аьабабайева, Г. Йолчуйев вя б.- нын адлары иля баьлыдыр. Е. Шащтахтинскайа “Азярбайъан гядим мядяниййят дийарыдыр” силсиля портрет-плакатларында эюркямли алим вя мцтяфяккирлярин, классик шаирлярин, сянят хадимляринин образларыны ъанландырмышдыр. 1990-ъы иллярдян башлайараг Азярб.-да консептуал инъясянятин мцхтялиф нювляри (инсталлйасийа,  видеоарт) йаранмышдыр.
    Яд.: Щябибов Н. Азярбайъан совет ряссамлыьы. Б., 1966; Лазарев В.Н. Старые итальянские мастера. М., 1972; Волков Н.Н. Композиция в живописи. М., 1977; Раушенбах Б.В. Пространственные построения вживописи. М., 1980; Кяримов К. Азярбайъан миниатцрляри. Б., 1980; Фромантен Э. Старые мастера. М., 1996; йеня онун. Мастера мировой живописи XI–XVIII в. М., 2002; Мастера мировой живописи XIX–XX в. М., 2003; Гасанзаде Дж.Ю. Зарождение и развитие тебризской миниатюрной школы в конце XIII – начале XV вв. Б., 1999; Яфяндийев Р. Азярбайъан инъясяняти. Б., 2001; Бенуа А.Н. История живописи всех времен и народов. СПб., 1912–1917. Т. 1–4. 2002–2004.