Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
III CİLD (BABİNGER - BAXŞƏLİYEV)
    BANK

    БАНК (фр. бангуе, итал. банъа – сярраф скамйасы, дцканы) – наьд вя наьдсыз формада тядийя дювриййясини тянзимляйян пул-кредит институту. Б.-ын фяалиййяти мцбадиля, пул дювриййяси вя кредит сферасында ъямляшмишдир. Игтисади мцнасибятлярин тяряфляриндян бири кими Б. щямишя йа коллектив кредитор, йа да коллектив боръалан гисминдя чыхыш едир. Б.-да игтисади субйектлярин сярбяст пул вясаитляри вя капиталы
    аккумулйасийа олунур, иътимаи тялябатларын юдянилмясиня йюнялдилян ресурларын консентрасийасы баш верир.
    Игтисади-тяшкилати бахымдан Б.-ын струк туру дюрд блокдан ибарятдир. Биринъи блок Б.-ын юзцнцн вя ясасян, ъялб олунмуш вясаитлярин базасында формалашдырылан банк капиталыдыр. Б.-ын стабиллийини мцяййян едян банк капиталы сянайе вя тиъарят капиталынын айрыъа щиссядир; о йалныз щярякятдя мювъуддур вя онун кюмяйи иля щансыса игтисади субйектлярин сярбяст олан вясаитляри диэяр субйектляря ютцрцляряк онларын чохтяряфли ещтийаъларыны юдяйир. Капиталын щярякятинин фасилясизлийи Б.-ын эялирлилийини, рягабятя давамлылыьыны вя базар дяйярини артырыр. Икинъи блок пешякар биликляря вя Б. ямялиййатларынын апарылмасы тяърцбясиня малик олан мцтяхяссисляр – хцсуси груп инсанлардыр. Б. техникасы, биналары, коммуникасийалары вя информасийа базасындан ибарят олан цчцнъц (истещсал) блокун васитясиля капиталын щярякятини тяшкил едян Б. щейяти мцяссися вя вятяндашлара хидмятляр эюстярир. Дюрдцнъц блоку банк фяалиййяти тяшкил едир ки, бу просесдя пул формасында тягдим олунан хидмятлярдян ибарят спесифик банк мящсулу йарадылыр. Микросявиййядя бу хидмятляр Б.-ын мцштяриляринин кредитляшдирилмяси, онлара щесаблашма-касса хидмятляринин эюстярилмяси, депозитлярин гябулу вя диэяр ямялиййатлардан ибарятдир. Б.-ын йериня йетирдийи ямялиййатлар пул-кредит мцяссисяляринин щесабларындан вя кассаларындан кечян пул ахынларынын идаря едилмясиня чеврилир.
    Бир сыра юлкялярин, о ъцмлядян Азярб.-ын ганунвериъилийиня ясасян щцгуги шяхс кими чыхыш едян Б.-лар цмумиликдя цч нюв банк ямялиййаты щяйата кечирир: кредит, депозит вя щесаблашма. Яслиндя ися Б.-лар даща эениш ящатяли ямялиййатлар йериня йетирдийи цчцн онларын банк системинин елементляри кими мцхтялиф нювляри мювъуддур.
    Тяснифат. Функсионал тяйинатына эюря Б.-лары емиссийа вя коммерсийа банкларына айрымаг олар. Емиссийа Б.-ларына бцтцн мяркязи банклар аиддир вя чох вахт онлары бу вя йа диэяр юлкянин милли (йахуд дювлят) Б.-лары адландырырлар. Онларын цмдя фяалиййяти наьд пулларын тядавцля бурахылмасыдыр. Мяркязи банклар билаваситя фярди мцштяриляря – щцгуги вя физики шяхсляря хидмятлярин эюстярилмяси иля мяшьул дейилдир; бу иши Б. ганунвериълийи чярчивясиндя коммерсийа Б.-лары щяйата кечирир.
    Ямялиййатларын характериня эюря Б.-лар универсал вя ихтисаслашдырылмыш олур. Универсал Б.-лар юзляринин фяалиййят истигамятиндян асылы олмайараг щям физики, щям дя щцгуги шяхсляря бцтцн Б. хидмятлярини эюстярир. Универсал Б.-ын щцгуги статусу щяр бир юлкядя дяйишя биляр; бу даща чох онун цчцн мцяййян олунмуш сялащиййятлярдян асылыдыр. Бир гайда олараг, универсал Б.-лар гисминдя чохсайлы банк ямялиййатларыны йериня йетирмякля йанашы, реэионларарасы вя бейнялхалг игтисади мцнасибятляр сферасында фяалиййят эюстярян банклар чыхыш едир. Ихтисаслашдырылмыш Б.-лар мцяййян нюв ямялиййатлар йериня йетирир; мяс., ипотека, хариъи игтисади ялагяляр вя диэяр сащяляр цзря. Дцнйа тяърцбяси эюстярир ки, Б.-лар щям универсал, щям дя ихтисаслашма йюнцндя инкишаф едя биляр. Беля ки, Авропада (хцсусиля Алманийа вя Франсада) универсал Б. типи цстцнлцк тяшкил едир, ихтисаслашма даща чох АБШ Б.-лары цчцн характерикдир.
    Игтисадиййат сащялярини ящатя етмяси бахымындан Б.-лар чохсащяли, йахуд игтисадиййатын, ясасян, бир сащясиня вя йа алтсащясиня (мяс., авиасийа, автомобил, нефт- кимйа сянайеси, к. т.) хидмят эюстярян Б.- лар олур.
    Мцлкиййят формасына эюря дювлят, сящмдар, кооператив, юзял вя гарышыг банклар мювъуддур. Дювлят банклары чох вахт емиссийа банклары олур. Милли банк мяканында хариъи банкларын фяалиййятиня иъазя верилир. Бир сыра юлкялярдя онларын фяалиййят мигйасы мящдудлашдырылмыр, бязиляриндя ися щядляр гойулур.
    Тяшкилолунманын щцгуги формасына эюря Б.-лар мящдуд мясулиййятли ачыг вя гапалы типли ъямиййятляря айрылыр. Филиалларын сайы цзря дя Б.-лары тясниф етмяк олар. Хидмят сферасына эюря реэионал, реэионларарасы, милли вя бейнялхалг Б.-лар олур. Ясасян, йерли реэиона хидмят эюстярян реэионал Б.-лара бялядиййя банклары аиддир. Фяалиййят мигйасына эюря кичик, орта, ири Б.-лар, банк консорсиумлары, банкларара- сы бирликляр олур. Бир сыра юлкялярдя кичик кредит гурумлары – боръ-яманят Б.-лары, тикинти-яманят кассалары, кредит кооперативляри вя с. фяалиййят эюстярир. 
    Банк системиндя щямчинин хцсуси тяйинатлы Б.-лар вя гейри-банк кредит тяшкилатлары вардыр. Хцсуси тяйинатлы Б.-лар иъра органларынын эюстяришиня ясасян мцяййян дювлят програмлары вя лайищяляринин малиййяляшдирмясини щяйата кечирян мцвяккил Б.-лардыр. Гейри-банк кредит тяшкилатлары Б. статусуна малик дейилдир, мяркязи банкдан бцтцн банк ямялиййатларынын апарылмасы цчцн лисензийа алмыр вя буна эюря дя йалныз айры-айры ямялиййатлары щяйата кечирир. 
    Б.-ларын функсийалары спесифик характер дашыйыр вя диэяр игтисади институтларын функсийаларындан фярглянир. Б.-ларын цч функсийасы фяргляндирилир. Онлардан биринъиси вясаитлярин аккумулйасийасыдыр: Б. мцвяггяти сярбяст вясаитляри топлайыр; аккумулйасийа олунан пул ресурслары юзцнцн дейил, диэярляринин ещтийаъларынын юдянилмясиня сярф едилир; аккумулйасийа олунан вясаитляря мцлкиййят щцгугу илкин кредиторда (банкын мцштярисиндя) сахланылыр. Б.-ларын икинъи функсийасы пул тядавцлцнцн тянзимлянмясидир. Тяърцбядя бу, банк ямялиййатлары сайылан вя ганунвериъиликля пул-кредит институту кими Б.-а щяваля олунан ямялиййатлар комплексинин васитясиля реализя едилир. Бу она эюря мцмкцн олур ки, Б.-лар мцхтялиф игтисади субйектлярин тядийя дювриййясинин баш вердийи мяркязлярдир. Б.-лардан пул ахынлары чыхыр, пуллар Б.-ларда ъямляшдирилир, пул вясаитляри вя капитал дювр едир. Щесаблашма системи, кредитляшмя, юдяниш васитяляринин емитентляшдирилмяси (бурахылмасы) нятиъясиндя истещсалын вя тядавцлцн тялябатына уйьун олараг пул тядавцлц артыр вя йа азалыр (тянзимлянир). Б.-ларын цчцнъц функсийасы васитячиликдир. Игтисади субйектлярин юдянишляри Б.-лар васитясиля щяйата кечирилир. Мцштярилярин “арасында” олан вя онларын тапшырыьы иля юдянишляр едян Б.-лар васитячилик миссийасыны йериня йетирир. Бу функсийа щямчинин юзцнц онда эюстярир ки, Б.-лар васитясиля щям айры-айры игтисади субйектлярин, щям дя бцтцнлцкдя игтисадиййатын пул дювриййяси баш верир. Игтисади щяйатын мяркязиндя олан Б.-лар игтисадиййатын тялябатына уйьун шякилдя капиталын щяъмини, мцддятини вя истигамятлярини трансформасийа етмяк (дяйишмяк) имканы газаныр. Тяърцбядя бу функсийа эениш мигйасда игтисади субйектлярин гаршылыглы фяалиййятини вя рисклярин азалдылмасыны тямин етмякля ресурсларын трансформасийасыны якс етдирир.
    Б.-ларын ясас тяйинаты сярбяст вясаитлярин вя капиталын консентрасийасынын тямин едилмясиндян вя пул дювриййясинин низама салынмасындан ибарятдир. Б.-лар вясаитлярин щярякятинин айры-айры истигамятлярини пул ресурсларынын нящянэ ахынларына консентрасийа едир. Пул вясаитляринин сонракы йенидян бюлцшдцрцлмяси няинки истещсалын фасилясизлийини вя мящсулларын тядавцлцнц тямин етмяйя, щямчинин цмумиликдя тякрар истещсал просесини сцрятляндирмяйя имкан верир. Щяля фяалиййятляринин еркян мярщялясиндя Б.-лар пул вясаитляринин сахланылмасыны, дахили вя хариъи тиъарят дювриййясиндя онларын щярякятини (кючцрмяляри) тямин едир, бир юлкянин пул нишанларынын диэяр юлкялярин валйутасына дяйишилмясиндя сярраф гисминдя чыхыш едирди. Пул тясяррцфатынын апарылмасынын примитив формаларындан мцасир информасийа шябякяляринин базасында пул-кредит мцнасибятляринин тяшкилиня кечид ямтяя истещсалчылары арасында дювриййя мцддятини сцрятляндирмяйя вя игтисади ялагяляри эенишляндирмяйя имкан йарадыр.
    Дцнйада ян гядим Б. Месопотамийадакы Гырмызы мябяд (ерамыздан 3400– 3200 ил яввял) олмушдур; бурада кредитлярин щесабына дяфялярля артырылмыш хейли мигдарда сярбяст мадди ресурслар топланырды. Натурал формада Б. ямялиййатлары щяйата кечирилирди, кащин-банкирлярдян савайы, ири торпаг сащибляри дя бунунла мяшьул олурду. Онларын фяалиййятляринин мигйасы Бабилистан сцлалясинин дюврцндя (ерамыздан 2000 ил яввял) хцсусиля эенишлянди. Банк ямялиййатларынын артмасы Б.-ын диэяр фяалиййят нювляриндян айрылмасына сябяб олду ки, бу да сонрадан ясас фяалиййят нювц “пул тиъаряти” олан хцсуси тясисатын йаранмасы иля нятиъялянди. Ямтяя мцбадилясинин инкишафы, пулун ихтира едилмяси Б.-ларын фяалиййят даирясини мющкямляндирди вя эенишляндирди. Ерамызын яввялиндян йунан (трапезаи) вя Рома (меусае) Б.-ларынын фяалиййяти мялумдур. Гулдарлыг вя феодал ъямиййятляриндя сялямчи кредит хейли инкишаф етди. Орта ясрлярдя Б. ишинин инкишафы илк нювбядя Шимали Италийанын тиъарят-сянайе шящярляриндя баш верирди. Б. ишинин бир чох методлары ян чох 18–19 ясрлярдя Бюйцк Британийада инкишаф етмишди.
    Дцнйада банкларын инкишаф тенденсийалары. Игтисадиййатын бейнялмилялляшмядян глобаллашмайа доьру инкишаф етмяси, щямчинин реэионал интеграсийа просеси банкларын мцасир инкишаф тенденсийасынын ясасларыны мцяййян едир.
    Б. фяалиййятинин либераллашмасы банклар арасында рягабяти кяскинляшдирир. Онларын рягабятядавамлылыьынын йцксялдилмяси мягсядиля капиталын консентрасийасы вя мяркязляшмяси эцълянир вя истещсал просесиндя аналожи просеси габагламыш олур. Юлкя Б.-ларынын мяъму балансынын ири банкларын бюйцк щиссяси пайына дцшцр. Б. картелляри, щолдингляри, синдикатлары, консорсиумлары тяшкил едилир. Юлкя хариъиндя шахялянмиш филиаллар шябякясиня малик, универсал типли нящянэ бейнялхалг малиййя-кредит комплексляри олан трансмилли банклар формалашмышдыр. Онлар дцнйа малиййя базарыны инщисарлашдырмагла ямялиййатларда юз шяртлярини дигтя едир вя ващид стратеэийаны щяйата кечирирляр (бах Дцнйанын апарыъы банкларынын рейтингиня). Бирляшмялярин вя сыхышдырылмаларын нятиъясиндя банкларын сайы азалмагдадыр (1990-ъы иллярдя бир сыра юлкялярдя 3–9%). Артмагда олан рягабятин тясири иля универсал вя ихтисаслашдырылмыш Б.-лар арасындакы фяргляр си- линир. Юлкялярин ири Б.-лара орийентасийасы реэионал, щямчинин кичик вя орта банкларын ейни заманда инкишафы вя щцгуги дястяклянмяси иля мцшайият олунур. Мяс., Австрийада 600 реэионал Б.-дан щяр бири баща баша эялян рягабятдян йайынмаг цчцн ихтисаслашмайа маликдир. Б. капиталынын щярякятинин либераллашмасынын тясири алтында хариъи банкларын милли банк системиня дахил олмасы эцълянир.
    Б.-ларын рягабятядавамлылыьыны эцъляндирмяк мягсядиля банк системинин реструктуризасийасы вя модернляшдирилмяси апарылыр. Б. шябякяси ихтисар олунур вя тякмилляшдирилир. Мясряфляря гянаят едилмяси мягсядиля Б.-ларын дахили структуру йенидян тяшкил олунур. Б.-лар юз инкишаф стратеэийаларынын узунмцддятли (15 ил мцддятиня гядяр) планлашдырылмасыны щяйата кечирир; Планлашдырылма щяр ил банк рискляри- нин сявиййясинин оптималлашдырылмасы йолу иля кифайят гядяр ресурсларын, капиталын кейфиййятинин, мянфяят щяъминин тямин олунмасы цчцн дягигляшдирилир. Б.-ларда бизнес-планлашдырма базар конйунктурасындан асылы олараг алтернатив вариантлар формасында ишлянилир.
    Б.-ларын ресурсларынын чохалдылмасы мягсядиля онларын пассивляринин структуру дяйишир; бу, гиймятли каьызларын емиссийасыны, фонд вя депозитар ямялиййатларын (мцштярилярин гиймятли каьызларынын сахланмасы вя хидмят эюстярилмяси) щяъмини артырмагла баш верир. Секйуритизасийа (банк кредитляринин яняняви формаларынын мцштярилярин-боръаланларын ющдяликляри иля тямин олунмуш гиймятли каьызларын бурахылышы иля явязлянмяси) тенденсийалары эцълянир.
    Юлкя ящалисинин даща чох щиссясиня Б. хидмяти эюстярмяк мягсядиля банк инфраструктуру инкишаф етдирилир. Мяс., Алманийада 50 миня гядяр Б. шюбяси (2000-ъи иллярин яввялляриндя ящали тягр. 81 млн. иди) фяалиййят эюстярир. Мцштярилярин ъялб едилмяси цчцн Б. ямялиййатларынын, хидмят, мящсул нювляринин чешидинин эенишлянмясиня, онларын кейфиййятиня вя етибарлылыьына ъидди диггят йетирилир. Ири Б.-лар “щяр шей мцштяри цчцн” гайдасыны онларын щяр бириня фярди йанашма принсипи иля ейни заманда тятбиг едир. Мцасир информасийа технолоэийаларынын, интернетин тятбиг олунмасы иля йени истигамят – електрон банкинг (мцштяриляря мясафядян хидмят эюстярилмяси) инкишаф едир.
    Мцштярилярин Б.-а олан етимадынын йцксялдилмяси цчцн онлара кейфиййятли хидмятин эюстярилмясинин ясас мейарлары нязярдя тутулмушдур: мцштярийя бяляд олмаг, онун бизнесиня вя шяхси щяйатына щюрмятля йанашмаг, онун тялябини оптимал дяряъядя юдямяк, яняняви Б. конфиденсиаллыьына риайят етмяк. Лакин банк сирри щяля гядимдян мцтляг дейилди, хцсусян дя мцасир шяраитдя, чцнки информасийа технолоэийалары Б.-ын щяр бир мцштяриси щаггында мялумат вермякля, онун йайылмасы рискини артырмыш олур. Бундан ялавя, ганунвериъилик щакимиййят органларына малиййя сферасында ъинайят ишляри цзря Б.- лардан мцяййян информасийаны тяляб етмяк щцгугуну верир. ФАТФ-а (Финанъиал Аътион Таск Форъе он Моней Лаундеринэ – Чиркли пулларын йуйулмасы иля мцбаризядя малиййя тядбирлярини ишляйиб щазырлайан груп) цзв-юлкялярини Б.-лары шцбщя доьуран ямялиййатларын ашкарланмасы, гаршысынын алынмасы вя онлар щаггында мцвафиг органлара мялумат верилмяси, ъинайят йолу иля ялдя олунмуш эялирлярин легаллашдырылмасына, терроризмин малиййяляш- дирилмясиня гаршы чыхмаг цзря ющдялик дашыйыр. Ганунвериъилийин тякмилляшдирилмяси мцштяринин вя банкын репутасийасынын ейни шяртлярля мцдафиясиня йюнялдилмишдир.
    Авропа Иттифагында (АИ) реэионал игтисади интеграсийа, Игтисади вя валйута иттифагынын йарадылмасы, авронун дювриййяйя бурахылмасы АИ-нин формалашан ващид малиййя базарында Б. ганунвериъилийинин унификасийасы, Б.-ларын фяалиййятинин ващид гайдаларынын тятбиги иля мцшайият олунур. АИ-йя цзв юлкялярин Б.-ларынын ващид игтисади мякана интеграсийасы стратеэийасы ишляниб щазырланыр. Б.-ларын йени рягабят шяртляриня адаптасийасы просеси Авропа Иттифагы юлкяляринин милли вя фювгялмилли мараглары арасында зиддиййятляр иля мцшайият олунур. АИ-дя банк нязарятинин ясас гайдалары унификасийа едилмишдир: Б.-лар банк нязаряти органынын щяр бир юлкядяки филиалы гаршысында щесабат вермялидир. Авропа Мяркязи Банкында консултатив орган кими Б.-ларын фяалиййятинин тянзимлянмяси цзря Банк комиссийасы фяалиййят эюстярир. Лакин АИ-дя ващид банк нязаряти органы йохдур; бу сферада милли мараглар интеграсийа марагларыны цстяляйир.
    Яксяр юлкялярдя Б. нязарятини мцстягил структурлар, бязиляриндя ися мяркязи банк щяйата кечирир. Мцасир шяраитдя банк нязаряти цзря мцстягил органларын йарадылмасы цстцнлцк тяшкил едир, лакин онлар мяркязи банкла ямякдашлыг едир. Банк нязаряти цзря Базел комитяси (Бейнялхалг Щесаблашмалар Банкы няздиндя) дцнйа банк бирлийинин тювсийялярини ишляйиб щазырлайыр; милли банклар ондан рящбяр вясаит кими истифадя едир. Тювсийяляря уйьун шякилдя Б.-лар рягабятин эцъляндийи шяраитдя рисклярин идаряедилмясинин мцасир методларыны ишляйиб щазырлайыр. Бунунла ялагядар олараг Б.-ларын фяалиййятинин кямиййят вя кейфиййят эюстяриъиляринин тящлили ясасында хариъи вя дахили аудитя ъидди диггят йетирилир.
    Б.-ларын Бейнялхалг малиййя щесабатлылыьы стандартларына кечмяляри онларын фяалиййятинин шяффафлыьы вя етибарлылыьыны артырыр. Ганунвериъилик корпоратив идаряетмя мядяниййятиня, ядалятли рягабят вя пешя етикасы гайдаларына ямял едилмясини зярури сайыр. Бир сыра юлкялярдя (мяс., Исвечрядя) ганун ясасында дейил, банкларын “ъентлмен” разылашмасы формасында банкирин шяряф кодекси гябул едилмишдир; бу, бязян ганундан даща эцълц олур.






Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BABİNGER – BAXŞƏLİYEV
    BANK

    БАНК (фр. бангуе, итал. банъа – сярраф скамйасы, дцканы) – наьд вя наьдсыз формада тядийя дювриййясини тянзимляйян пул-кредит институту. Б.-ын фяалиййяти мцбадиля, пул дювриййяси вя кредит сферасында ъямляшмишдир. Игтисади мцнасибятлярин тяряфляриндян бири кими Б. щямишя йа коллектив кредитор, йа да коллектив боръалан гисминдя чыхыш едир. Б.-да игтисади субйектлярин сярбяст пул вясаитляри вя капиталы
    аккумулйасийа олунур, иътимаи тялябатларын юдянилмясиня йюнялдилян ресурларын консентрасийасы баш верир.
    Игтисади-тяшкилати бахымдан Б.-ын струк туру дюрд блокдан ибарятдир. Биринъи блок Б.-ын юзцнцн вя ясасян, ъялб олунмуш вясаитлярин базасында формалашдырылан банк капиталыдыр. Б.-ын стабиллийини мцяййян едян банк капиталы сянайе вя тиъарят капиталынын айрыъа щиссядир; о йалныз щярякятдя мювъуддур вя онун кюмяйи иля щансыса игтисади субйектлярин сярбяст олан вясаитляри диэяр субйектляря ютцрцляряк онларын чохтяряфли ещтийаъларыны юдяйир. Капиталын щярякятинин фасилясизлийи Б.-ын эялирлилийини, рягабятя давамлылыьыны вя базар дяйярини артырыр. Икинъи блок пешякар биликляря вя Б. ямялиййатларынын апарылмасы тяърцбясиня малик олан мцтяхяссисляр – хцсуси груп инсанлардыр. Б. техникасы, биналары, коммуникасийалары вя информасийа базасындан ибарят олан цчцнъц (истещсал) блокун васитясиля капиталын щярякятини тяшкил едян Б. щейяти мцяссися вя вятяндашлара хидмятляр эюстярир. Дюрдцнъц блоку банк фяалиййяти тяшкил едир ки, бу просесдя пул формасында тягдим олунан хидмятлярдян ибарят спесифик банк мящсулу йарадылыр. Микросявиййядя бу хидмятляр Б.-ын мцштяриляринин кредитляшдирилмяси, онлара щесаблашма-касса хидмятляринин эюстярилмяси, депозитлярин гябулу вя диэяр ямялиййатлардан ибарятдир. Б.-ын йериня йетирдийи ямялиййатлар пул-кредит мцяссисяляринин щесабларындан вя кассаларындан кечян пул ахынларынын идаря едилмясиня чеврилир.
    Бир сыра юлкялярин, о ъцмлядян Азярб.-ын ганунвериъилийиня ясасян щцгуги шяхс кими чыхыш едян Б.-лар цмумиликдя цч нюв банк ямялиййаты щяйата кечирир: кредит, депозит вя щесаблашма. Яслиндя ися Б.-лар даща эениш ящатяли ямялиййатлар йериня йетирдийи цчцн онларын банк системинин елементляри кими мцхтялиф нювляри мювъуддур.
    Тяснифат. Функсионал тяйинатына эюря Б.-лары емиссийа вя коммерсийа банкларына айрымаг олар. Емиссийа Б.-ларына бцтцн мяркязи банклар аиддир вя чох вахт онлары бу вя йа диэяр юлкянин милли (йахуд дювлят) Б.-лары адландырырлар. Онларын цмдя фяалиййяти наьд пулларын тядавцля бурахылмасыдыр. Мяркязи банклар билаваситя фярди мцштяриляря – щцгуги вя физики шяхсляря хидмятлярин эюстярилмяси иля мяшьул дейилдир; бу иши Б. ганунвериълийи чярчивясиндя коммерсийа Б.-лары щяйата кечирир.
    Ямялиййатларын характериня эюря Б.-лар универсал вя ихтисаслашдырылмыш олур. Универсал Б.-лар юзляринин фяалиййят истигамятиндян асылы олмайараг щям физики, щям дя щцгуги шяхсляря бцтцн Б. хидмятлярини эюстярир. Универсал Б.-ын щцгуги статусу щяр бир юлкядя дяйишя биляр; бу даща чох онун цчцн мцяййян олунмуш сялащиййятлярдян асылыдыр. Бир гайда олараг, универсал Б.-лар гисминдя чохсайлы банк ямялиййатларыны йериня йетирмякля йанашы, реэионларарасы вя бейнялхалг игтисади мцнасибятляр сферасында фяалиййят эюстярян банклар чыхыш едир. Ихтисаслашдырылмыш Б.-лар мцяййян нюв ямялиййатлар йериня йетирир; мяс., ипотека, хариъи игтисади ялагяляр вя диэяр сащяляр цзря. Дцнйа тяърцбяси эюстярир ки, Б.-лар щям универсал, щям дя ихтисаслашма йюнцндя инкишаф едя биляр. Беля ки, Авропада (хцсусиля Алманийа вя Франсада) универсал Б. типи цстцнлцк тяшкил едир, ихтисаслашма даща чох АБШ Б.-лары цчцн характерикдир.
    Игтисадиййат сащялярини ящатя етмяси бахымындан Б.-лар чохсащяли, йахуд игтисадиййатын, ясасян, бир сащясиня вя йа алтсащясиня (мяс., авиасийа, автомобил, нефт- кимйа сянайеси, к. т.) хидмят эюстярян Б.- лар олур.
    Мцлкиййят формасына эюря дювлят, сящмдар, кооператив, юзял вя гарышыг банклар мювъуддур. Дювлят банклары чох вахт емиссийа банклары олур. Милли банк мяканында хариъи банкларын фяалиййятиня иъазя верилир. Бир сыра юлкялярдя онларын фяалиййят мигйасы мящдудлашдырылмыр, бязиляриндя ися щядляр гойулур.
    Тяшкилолунманын щцгуги формасына эюря Б.-лар мящдуд мясулиййятли ачыг вя гапалы типли ъямиййятляря айрылыр. Филиалларын сайы цзря дя Б.-лары тясниф етмяк олар. Хидмят сферасына эюря реэионал, реэионларарасы, милли вя бейнялхалг Б.-лар олур. Ясасян, йерли реэиона хидмят эюстярян реэионал Б.-лара бялядиййя банклары аиддир. Фяалиййят мигйасына эюря кичик, орта, ири Б.-лар, банк консорсиумлары, банкларара- сы бирликляр олур. Бир сыра юлкялярдя кичик кредит гурумлары – боръ-яманят Б.-лары, тикинти-яманят кассалары, кредит кооперативляри вя с. фяалиййят эюстярир. 
    Банк системиндя щямчинин хцсуси тяйинатлы Б.-лар вя гейри-банк кредит тяшкилатлары вардыр. Хцсуси тяйинатлы Б.-лар иъра органларынын эюстяришиня ясасян мцяййян дювлят програмлары вя лайищяляринин малиййяляшдирмясини щяйата кечирян мцвяккил Б.-лардыр. Гейри-банк кредит тяшкилатлары Б. статусуна малик дейилдир, мяркязи банкдан бцтцн банк ямялиййатларынын апарылмасы цчцн лисензийа алмыр вя буна эюря дя йалныз айры-айры ямялиййатлары щяйата кечирир. 
    Б.-ларын функсийалары спесифик характер дашыйыр вя диэяр игтисади институтларын функсийаларындан фярглянир. Б.-ларын цч функсийасы фяргляндирилир. Онлардан биринъиси вясаитлярин аккумулйасийасыдыр: Б. мцвяггяти сярбяст вясаитляри топлайыр; аккумулйасийа олунан пул ресурслары юзцнцн дейил, диэярляринин ещтийаъларынын юдянилмясиня сярф едилир; аккумулйасийа олунан вясаитляря мцлкиййят щцгугу илкин кредиторда (банкын мцштярисиндя) сахланылыр. Б.-ларын икинъи функсийасы пул тядавцлцнцн тянзимлянмясидир. Тяърцбядя бу, банк ямялиййатлары сайылан вя ганунвериъиликля пул-кредит институту кими Б.-а щяваля олунан ямялиййатлар комплексинин васитясиля реализя едилир. Бу она эюря мцмкцн олур ки, Б.-лар мцхтялиф игтисади субйектлярин тядийя дювриййясинин баш вердийи мяркязлярдир. Б.-лардан пул ахынлары чыхыр, пуллар Б.-ларда ъямляшдирилир, пул вясаитляри вя капитал дювр едир. Щесаблашма системи, кредитляшмя, юдяниш васитяляринин емитентляшдирилмяси (бурахылмасы) нятиъясиндя истещсалын вя тядавцлцн тялябатына уйьун олараг пул тядавцлц артыр вя йа азалыр (тянзимлянир). Б.-ларын цчцнъц функсийасы васитячиликдир. Игтисади субйектлярин юдянишляри Б.-лар васитясиля щяйата кечирилир. Мцштярилярин “арасында” олан вя онларын тапшырыьы иля юдянишляр едян Б.-лар васитячилик миссийасыны йериня йетирир. Бу функсийа щямчинин юзцнц онда эюстярир ки, Б.-лар васитясиля щям айры-айры игтисади субйектлярин, щям дя бцтцнлцкдя игтисадиййатын пул дювриййяси баш верир. Игтисади щяйатын мяркязиндя олан Б.-лар игтисадиййатын тялябатына уйьун шякилдя капиталын щяъмини, мцддятини вя истигамятлярини трансформасийа етмяк (дяйишмяк) имканы газаныр. Тяърцбядя бу функсийа эениш мигйасда игтисади субйектлярин гаршылыглы фяалиййятини вя рисклярин азалдылмасыны тямин етмякля ресурсларын трансформасийасыны якс етдирир.
    Б.-ларын ясас тяйинаты сярбяст вясаитлярин вя капиталын консентрасийасынын тямин едилмясиндян вя пул дювриййясинин низама салынмасындан ибарятдир. Б.-лар вясаитлярин щярякятинин айры-айры истигамятлярини пул ресурсларынын нящянэ ахынларына консентрасийа едир. Пул вясаитляринин сонракы йенидян бюлцшдцрцлмяси няинки истещсалын фасилясизлийини вя мящсулларын тядавцлцнц тямин етмяйя, щямчинин цмумиликдя тякрар истещсал просесини сцрятляндирмяйя имкан верир. Щяля фяалиййятляринин еркян мярщялясиндя Б.-лар пул вясаитляринин сахланылмасыны, дахили вя хариъи тиъарят дювриййясиндя онларын щярякятини (кючцрмяляри) тямин едир, бир юлкянин пул нишанларынын диэяр юлкялярин валйутасына дяйишилмясиндя сярраф гисминдя чыхыш едирди. Пул тясяррцфатынын апарылмасынын примитив формаларындан мцасир информасийа шябякяляринин базасында пул-кредит мцнасибятляринин тяшкилиня кечид ямтяя истещсалчылары арасында дювриййя мцддятини сцрятляндирмяйя вя игтисади ялагяляри эенишляндирмяйя имкан йарадыр.
    Дцнйада ян гядим Б. Месопотамийадакы Гырмызы мябяд (ерамыздан 3400– 3200 ил яввял) олмушдур; бурада кредитлярин щесабына дяфялярля артырылмыш хейли мигдарда сярбяст мадди ресурслар топланырды. Натурал формада Б. ямялиййатлары щяйата кечирилирди, кащин-банкирлярдян савайы, ири торпаг сащибляри дя бунунла мяшьул олурду. Онларын фяалиййятляринин мигйасы Бабилистан сцлалясинин дюврцндя (ерамыздан 2000 ил яввял) хцсусиля эенишлянди. Банк ямялиййатларынын артмасы Б.-ын диэяр фяалиййят нювляриндян айрылмасына сябяб олду ки, бу да сонрадан ясас фяалиййят нювц “пул тиъаряти” олан хцсуси тясисатын йаранмасы иля нятиъялянди. Ямтяя мцбадилясинин инкишафы, пулун ихтира едилмяси Б.-ларын фяалиййят даирясини мющкямляндирди вя эенишляндирди. Ерамызын яввялиндян йунан (трапезаи) вя Рома (меусае) Б.-ларынын фяалиййяти мялумдур. Гулдарлыг вя феодал ъямиййятляриндя сялямчи кредит хейли инкишаф етди. Орта ясрлярдя Б. ишинин инкишафы илк нювбядя Шимали Италийанын тиъарят-сянайе шящярляриндя баш верирди. Б. ишинин бир чох методлары ян чох 18–19 ясрлярдя Бюйцк Британийада инкишаф етмишди.
    Дцнйада банкларын инкишаф тенденсийалары. Игтисадиййатын бейнялмилялляшмядян глобаллашмайа доьру инкишаф етмяси, щямчинин реэионал интеграсийа просеси банкларын мцасир инкишаф тенденсийасынын ясасларыны мцяййян едир.
    Б. фяалиййятинин либераллашмасы банклар арасында рягабяти кяскинляшдирир. Онларын рягабятядавамлылыьынын йцксялдилмяси мягсядиля капиталын консентрасийасы вя мяркязляшмяси эцълянир вя истещсал просесиндя аналожи просеси габагламыш олур. Юлкя Б.-ларынын мяъму балансынын ири банкларын бюйцк щиссяси пайына дцшцр. Б. картелляри, щолдингляри, синдикатлары, консорсиумлары тяшкил едилир. Юлкя хариъиндя шахялянмиш филиаллар шябякясиня малик, универсал типли нящянэ бейнялхалг малиййя-кредит комплексляри олан трансмилли банклар формалашмышдыр. Онлар дцнйа малиййя базарыны инщисарлашдырмагла ямялиййатларда юз шяртлярини дигтя едир вя ващид стратеэийаны щяйата кечирирляр (бах Дцнйанын апарыъы банкларынын рейтингиня). Бирляшмялярин вя сыхышдырылмаларын нятиъясиндя банкларын сайы азалмагдадыр (1990-ъы иллярдя бир сыра юлкялярдя 3–9%). Артмагда олан рягабятин тясири иля универсал вя ихтисаслашдырылмыш Б.-лар арасындакы фяргляр си- линир. Юлкялярин ири Б.-лара орийентасийасы реэионал, щямчинин кичик вя орта банкларын ейни заманда инкишафы вя щцгуги дястяклянмяси иля мцшайият олунур. Мяс., Австрийада 600 реэионал Б.-дан щяр бири баща баша эялян рягабятдян йайынмаг цчцн ихтисаслашмайа маликдир. Б. капиталынын щярякятинин либераллашмасынын тясири алтында хариъи банкларын милли банк системиня дахил олмасы эцълянир.
    Б.-ларын рягабятядавамлылыьыны эцъляндирмяк мягсядиля банк системинин реструктуризасийасы вя модернляшдирилмяси апарылыр. Б. шябякяси ихтисар олунур вя тякмилляшдирилир. Мясряфляря гянаят едилмяси мягсядиля Б.-ларын дахили структуру йенидян тяшкил олунур. Б.-лар юз инкишаф стратеэийаларынын узунмцддятли (15 ил мцддятиня гядяр) планлашдырылмасыны щяйата кечирир; Планлашдырылма щяр ил банк рискляри- нин сявиййясинин оптималлашдырылмасы йолу иля кифайят гядяр ресурсларын, капиталын кейфиййятинин, мянфяят щяъминин тямин олунмасы цчцн дягигляшдирилир. Б.-ларда бизнес-планлашдырма базар конйунктурасындан асылы олараг алтернатив вариантлар формасында ишлянилир.
    Б.-ларын ресурсларынын чохалдылмасы мягсядиля онларын пассивляринин структуру дяйишир; бу, гиймятли каьызларын емиссийасыны, фонд вя депозитар ямялиййатларын (мцштярилярин гиймятли каьызларынын сахланмасы вя хидмят эюстярилмяси) щяъмини артырмагла баш верир. Секйуритизасийа (банк кредитляринин яняняви формаларынын мцштярилярин-боръаланларын ющдяликляри иля тямин олунмуш гиймятли каьызларын бурахылышы иля явязлянмяси) тенденсийалары эцълянир.
    Юлкя ящалисинин даща чох щиссясиня Б. хидмяти эюстярмяк мягсядиля банк инфраструктуру инкишаф етдирилир. Мяс., Алманийада 50 миня гядяр Б. шюбяси (2000-ъи иллярин яввялляриндя ящали тягр. 81 млн. иди) фяалиййят эюстярир. Мцштярилярин ъялб едилмяси цчцн Б. ямялиййатларынын, хидмят, мящсул нювляринин чешидинин эенишлянмясиня, онларын кейфиййятиня вя етибарлылыьына ъидди диггят йетирилир. Ири Б.-лар “щяр шей мцштяри цчцн” гайдасыны онларын щяр бириня фярди йанашма принсипи иля ейни заманда тятбиг едир. Мцасир информасийа технолоэийаларынын, интернетин тятбиг олунмасы иля йени истигамят – електрон банкинг (мцштяриляря мясафядян хидмят эюстярилмяси) инкишаф едир.
    Мцштярилярин Б.-а олан етимадынын йцксялдилмяси цчцн онлара кейфиййятли хидмятин эюстярилмясинин ясас мейарлары нязярдя тутулмушдур: мцштярийя бяляд олмаг, онун бизнесиня вя шяхси щяйатына щюрмятля йанашмаг, онун тялябини оптимал дяряъядя юдямяк, яняняви Б. конфиденсиаллыьына риайят етмяк. Лакин банк сирри щяля гядимдян мцтляг дейилди, хцсусян дя мцасир шяраитдя, чцнки информасийа технолоэийалары Б.-ын щяр бир мцштяриси щаггында мялумат вермякля, онун йайылмасы рискини артырмыш олур. Бундан ялавя, ганунвериъилик щакимиййят органларына малиййя сферасында ъинайят ишляри цзря Б.- лардан мцяййян информасийаны тяляб етмяк щцгугуну верир. ФАТФ-а (Финанъиал Аътион Таск Форъе он Моней Лаундеринэ – Чиркли пулларын йуйулмасы иля мцбаризядя малиййя тядбирлярини ишляйиб щазырлайан груп) цзв-юлкялярини Б.-лары шцбщя доьуран ямялиййатларын ашкарланмасы, гаршысынын алынмасы вя онлар щаггында мцвафиг органлара мялумат верилмяси, ъинайят йолу иля ялдя олунмуш эялирлярин легаллашдырылмасына, терроризмин малиййяляш- дирилмясиня гаршы чыхмаг цзря ющдялик дашыйыр. Ганунвериъилийин тякмилляшдирилмяси мцштяринин вя банкын репутасийасынын ейни шяртлярля мцдафиясиня йюнялдилмишдир.
    Авропа Иттифагында (АИ) реэионал игтисади интеграсийа, Игтисади вя валйута иттифагынын йарадылмасы, авронун дювриййяйя бурахылмасы АИ-нин формалашан ващид малиййя базарында Б. ганунвериъилийинин унификасийасы, Б.-ларын фяалиййятинин ващид гайдаларынын тятбиги иля мцшайият олунур. АИ-йя цзв юлкялярин Б.-ларынын ващид игтисади мякана интеграсийасы стратеэийасы ишляниб щазырланыр. Б.-ларын йени рягабят шяртляриня адаптасийасы просеси Авропа Иттифагы юлкяляринин милли вя фювгялмилли мараглары арасында зиддиййятляр иля мцшайият олунур. АИ-дя банк нязарятинин ясас гайдалары унификасийа едилмишдир: Б.-лар банк нязаряти органынын щяр бир юлкядяки филиалы гаршысында щесабат вермялидир. Авропа Мяркязи Банкында консултатив орган кими Б.-ларын фяалиййятинин тянзимлянмяси цзря Банк комиссийасы фяалиййят эюстярир. Лакин АИ-дя ващид банк нязаряти органы йохдур; бу сферада милли мараглар интеграсийа марагларыны цстяляйир.
    Яксяр юлкялярдя Б. нязарятини мцстягил структурлар, бязиляриндя ися мяркязи банк щяйата кечирир. Мцасир шяраитдя банк нязаряти цзря мцстягил органларын йарадылмасы цстцнлцк тяшкил едир, лакин онлар мяркязи банкла ямякдашлыг едир. Банк нязаряти цзря Базел комитяси (Бейнялхалг Щесаблашмалар Банкы няздиндя) дцнйа банк бирлийинин тювсийялярини ишляйиб щазырлайыр; милли банклар ондан рящбяр вясаит кими истифадя едир. Тювсийяляря уйьун шякилдя Б.-лар рягабятин эцъляндийи шяраитдя рисклярин идаряедилмясинин мцасир методларыны ишляйиб щазырлайыр. Бунунла ялагядар олараг Б.-ларын фяалиййятинин кямиййят вя кейфиййят эюстяриъиляринин тящлили ясасында хариъи вя дахили аудитя ъидди диггят йетирилир.
    Б.-ларын Бейнялхалг малиййя щесабатлылыьы стандартларына кечмяляри онларын фяалиййятинин шяффафлыьы вя етибарлылыьыны артырыр. Ганунвериъилик корпоратив идаряетмя мядяниййятиня, ядалятли рягабят вя пешя етикасы гайдаларына ямял едилмясини зярури сайыр. Бир сыра юлкялярдя (мяс., Исвечрядя) ганун ясасында дейил, банкларын “ъентлмен” разылашмасы формасында банкирин шяряф кодекси гябул едилмишдир; бу, бязян ганундан даща эцълц олур.






    BANK

    БАНК (фр. бангуе, итал. банъа – сярраф скамйасы, дцканы) – наьд вя наьдсыз формада тядийя дювриййясини тянзимляйян пул-кредит институту. Б.-ын фяалиййяти мцбадиля, пул дювриййяси вя кредит сферасында ъямляшмишдир. Игтисади мцнасибятлярин тяряфляриндян бири кими Б. щямишя йа коллектив кредитор, йа да коллектив боръалан гисминдя чыхыш едир. Б.-да игтисади субйектлярин сярбяст пул вясаитляри вя капиталы
    аккумулйасийа олунур, иътимаи тялябатларын юдянилмясиня йюнялдилян ресурларын консентрасийасы баш верир.
    Игтисади-тяшкилати бахымдан Б.-ын струк туру дюрд блокдан ибарятдир. Биринъи блок Б.-ын юзцнцн вя ясасян, ъялб олунмуш вясаитлярин базасында формалашдырылан банк капиталыдыр. Б.-ын стабиллийини мцяййян едян банк капиталы сянайе вя тиъарят капиталынын айрыъа щиссядир; о йалныз щярякятдя мювъуддур вя онун кюмяйи иля щансыса игтисади субйектлярин сярбяст олан вясаитляри диэяр субйектляря ютцрцляряк онларын чохтяряфли ещтийаъларыны юдяйир. Капиталын щярякятинин фасилясизлийи Б.-ын эялирлилийини, рягабятя давамлылыьыны вя базар дяйярини артырыр. Икинъи блок пешякар биликляря вя Б. ямялиййатларынын апарылмасы тяърцбясиня малик олан мцтяхяссисляр – хцсуси груп инсанлардыр. Б. техникасы, биналары, коммуникасийалары вя информасийа базасындан ибарят олан цчцнъц (истещсал) блокун васитясиля капиталын щярякятини тяшкил едян Б. щейяти мцяссися вя вятяндашлара хидмятляр эюстярир. Дюрдцнъц блоку банк фяалиййяти тяшкил едир ки, бу просесдя пул формасында тягдим олунан хидмятлярдян ибарят спесифик банк мящсулу йарадылыр. Микросявиййядя бу хидмятляр Б.-ын мцштяриляринин кредитляшдирилмяси, онлара щесаблашма-касса хидмятляринин эюстярилмяси, депозитлярин гябулу вя диэяр ямялиййатлардан ибарятдир. Б.-ын йериня йетирдийи ямялиййатлар пул-кредит мцяссисяляринин щесабларындан вя кассаларындан кечян пул ахынларынын идаря едилмясиня чеврилир.
    Бир сыра юлкялярин, о ъцмлядян Азярб.-ын ганунвериъилийиня ясасян щцгуги шяхс кими чыхыш едян Б.-лар цмумиликдя цч нюв банк ямялиййаты щяйата кечирир: кредит, депозит вя щесаблашма. Яслиндя ися Б.-лар даща эениш ящатяли ямялиййатлар йериня йетирдийи цчцн онларын банк системинин елементляри кими мцхтялиф нювляри мювъуддур.
    Тяснифат. Функсионал тяйинатына эюря Б.-лары емиссийа вя коммерсийа банкларына айрымаг олар. Емиссийа Б.-ларына бцтцн мяркязи банклар аиддир вя чох вахт онлары бу вя йа диэяр юлкянин милли (йахуд дювлят) Б.-лары адландырырлар. Онларын цмдя фяалиййяти наьд пулларын тядавцля бурахылмасыдыр. Мяркязи банклар билаваситя фярди мцштяриляря – щцгуги вя физики шяхсляря хидмятлярин эюстярилмяси иля мяшьул дейилдир; бу иши Б. ганунвериълийи чярчивясиндя коммерсийа Б.-лары щяйата кечирир.
    Ямялиййатларын характериня эюря Б.-лар универсал вя ихтисаслашдырылмыш олур. Универсал Б.-лар юзляринин фяалиййят истигамятиндян асылы олмайараг щям физики, щям дя щцгуги шяхсляря бцтцн Б. хидмятлярини эюстярир. Универсал Б.-ын щцгуги статусу щяр бир юлкядя дяйишя биляр; бу даща чох онун цчцн мцяййян олунмуш сялащиййятлярдян асылыдыр. Бир гайда олараг, универсал Б.-лар гисминдя чохсайлы банк ямялиййатларыны йериня йетирмякля йанашы, реэионларарасы вя бейнялхалг игтисади мцнасибятляр сферасында фяалиййят эюстярян банклар чыхыш едир. Ихтисаслашдырылмыш Б.-лар мцяййян нюв ямялиййатлар йериня йетирир; мяс., ипотека, хариъи игтисади ялагяляр вя диэяр сащяляр цзря. Дцнйа тяърцбяси эюстярир ки, Б.-лар щям универсал, щям дя ихтисаслашма йюнцндя инкишаф едя биляр. Беля ки, Авропада (хцсусиля Алманийа вя Франсада) универсал Б. типи цстцнлцк тяшкил едир, ихтисаслашма даща чох АБШ Б.-лары цчцн характерикдир.
    Игтисадиййат сащялярини ящатя етмяси бахымындан Б.-лар чохсащяли, йахуд игтисадиййатын, ясасян, бир сащясиня вя йа алтсащясиня (мяс., авиасийа, автомобил, нефт- кимйа сянайеси, к. т.) хидмят эюстярян Б.- лар олур.
    Мцлкиййят формасына эюря дювлят, сящмдар, кооператив, юзял вя гарышыг банклар мювъуддур. Дювлят банклары чох вахт емиссийа банклары олур. Милли банк мяканында хариъи банкларын фяалиййятиня иъазя верилир. Бир сыра юлкялярдя онларын фяалиййят мигйасы мящдудлашдырылмыр, бязиляриндя ися щядляр гойулур.
    Тяшкилолунманын щцгуги формасына эюря Б.-лар мящдуд мясулиййятли ачыг вя гапалы типли ъямиййятляря айрылыр. Филиалларын сайы цзря дя Б.-лары тясниф етмяк олар. Хидмят сферасына эюря реэионал, реэионларарасы, милли вя бейнялхалг Б.-лар олур. Ясасян, йерли реэиона хидмят эюстярян реэионал Б.-лара бялядиййя банклары аиддир. Фяалиййят мигйасына эюря кичик, орта, ири Б.-лар, банк консорсиумлары, банкларара- сы бирликляр олур. Бир сыра юлкялярдя кичик кредит гурумлары – боръ-яманят Б.-лары, тикинти-яманят кассалары, кредит кооперативляри вя с. фяалиййят эюстярир. 
    Банк системиндя щямчинин хцсуси тяйинатлы Б.-лар вя гейри-банк кредит тяшкилатлары вардыр. Хцсуси тяйинатлы Б.-лар иъра органларынын эюстяришиня ясасян мцяййян дювлят програмлары вя лайищяляринин малиййяляшдирмясини щяйата кечирян мцвяккил Б.-лардыр. Гейри-банк кредит тяшкилатлары Б. статусуна малик дейилдир, мяркязи банкдан бцтцн банк ямялиййатларынын апарылмасы цчцн лисензийа алмыр вя буна эюря дя йалныз айры-айры ямялиййатлары щяйата кечирир. 
    Б.-ларын функсийалары спесифик характер дашыйыр вя диэяр игтисади институтларын функсийаларындан фярглянир. Б.-ларын цч функсийасы фяргляндирилир. Онлардан биринъиси вясаитлярин аккумулйасийасыдыр: Б. мцвяггяти сярбяст вясаитляри топлайыр; аккумулйасийа олунан пул ресурслары юзцнцн дейил, диэярляринин ещтийаъларынын юдянилмясиня сярф едилир; аккумулйасийа олунан вясаитляря мцлкиййят щцгугу илкин кредиторда (банкын мцштярисиндя) сахланылыр. Б.-ларын икинъи функсийасы пул тядавцлцнцн тянзимлянмясидир. Тяърцбядя бу, банк ямялиййатлары сайылан вя ганунвериъиликля пул-кредит институту кими Б.-а щяваля олунан ямялиййатлар комплексинин васитясиля реализя едилир. Бу она эюря мцмкцн олур ки, Б.-лар мцхтялиф игтисади субйектлярин тядийя дювриййясинин баш вердийи мяркязлярдир. Б.-лардан пул ахынлары чыхыр, пуллар Б.-ларда ъямляшдирилир, пул вясаитляри вя капитал дювр едир. Щесаблашма системи, кредитляшмя, юдяниш васитяляринин емитентляшдирилмяси (бурахылмасы) нятиъясиндя истещсалын вя тядавцлцн тялябатына уйьун олараг пул тядавцлц артыр вя йа азалыр (тянзимлянир). Б.-ларын цчцнъц функсийасы васитячиликдир. Игтисади субйектлярин юдянишляри Б.-лар васитясиля щяйата кечирилир. Мцштярилярин “арасында” олан вя онларын тапшырыьы иля юдянишляр едян Б.-лар васитячилик миссийасыны йериня йетирир. Бу функсийа щямчинин юзцнц онда эюстярир ки, Б.-лар васитясиля щям айры-айры игтисади субйектлярин, щям дя бцтцнлцкдя игтисадиййатын пул дювриййяси баш верир. Игтисади щяйатын мяркязиндя олан Б.-лар игтисадиййатын тялябатына уйьун шякилдя капиталын щяъмини, мцддятини вя истигамятлярини трансформасийа етмяк (дяйишмяк) имканы газаныр. Тяърцбядя бу функсийа эениш мигйасда игтисади субйектлярин гаршылыглы фяалиййятини вя рисклярин азалдылмасыны тямин етмякля ресурсларын трансформасийасыны якс етдирир.
    Б.-ларын ясас тяйинаты сярбяст вясаитлярин вя капиталын консентрасийасынын тямин едилмясиндян вя пул дювриййясинин низама салынмасындан ибарятдир. Б.-лар вясаитлярин щярякятинин айры-айры истигамятлярини пул ресурсларынын нящянэ ахынларына консентрасийа едир. Пул вясаитляринин сонракы йенидян бюлцшдцрцлмяси няинки истещсалын фасилясизлийини вя мящсулларын тядавцлцнц тямин етмяйя, щямчинин цмумиликдя тякрар истещсал просесини сцрятляндирмяйя имкан верир. Щяля фяалиййятляринин еркян мярщялясиндя Б.-лар пул вясаитляринин сахланылмасыны, дахили вя хариъи тиъарят дювриййясиндя онларын щярякятини (кючцрмяляри) тямин едир, бир юлкянин пул нишанларынын диэяр юлкялярин валйутасына дяйишилмясиндя сярраф гисминдя чыхыш едирди. Пул тясяррцфатынын апарылмасынын примитив формаларындан мцасир информасийа шябякяляринин базасында пул-кредит мцнасибятляринин тяшкилиня кечид ямтяя истещсалчылары арасында дювриййя мцддятини сцрятляндирмяйя вя игтисади ялагяляри эенишляндирмяйя имкан йарадыр.
    Дцнйада ян гядим Б. Месопотамийадакы Гырмызы мябяд (ерамыздан 3400– 3200 ил яввял) олмушдур; бурада кредитлярин щесабына дяфялярля артырылмыш хейли мигдарда сярбяст мадди ресурслар топланырды. Натурал формада Б. ямялиййатлары щяйата кечирилирди, кащин-банкирлярдян савайы, ири торпаг сащибляри дя бунунла мяшьул олурду. Онларын фяалиййятляринин мигйасы Бабилистан сцлалясинин дюврцндя (ерамыздан 2000 ил яввял) хцсусиля эенишлянди. Банк ямялиййатларынын артмасы Б.-ын диэяр фяалиййят нювляриндян айрылмасына сябяб олду ки, бу да сонрадан ясас фяалиййят нювц “пул тиъаряти” олан хцсуси тясисатын йаранмасы иля нятиъялянди. Ямтяя мцбадилясинин инкишафы, пулун ихтира едилмяси Б.-ларын фяалиййят даирясини мющкямляндирди вя эенишляндирди. Ерамызын яввялиндян йунан (трапезаи) вя Рома (меусае) Б.-ларынын фяалиййяти мялумдур. Гулдарлыг вя феодал ъямиййятляриндя сялямчи кредит хейли инкишаф етди. Орта ясрлярдя Б. ишинин инкишафы илк нювбядя Шимали Италийанын тиъарят-сянайе шящярляриндя баш верирди. Б. ишинин бир чох методлары ян чох 18–19 ясрлярдя Бюйцк Британийада инкишаф етмишди.
    Дцнйада банкларын инкишаф тенденсийалары. Игтисадиййатын бейнялмилялляшмядян глобаллашмайа доьру инкишаф етмяси, щямчинин реэионал интеграсийа просеси банкларын мцасир инкишаф тенденсийасынын ясасларыны мцяййян едир.
    Б. фяалиййятинин либераллашмасы банклар арасында рягабяти кяскинляшдирир. Онларын рягабятядавамлылыьынын йцксялдилмяси мягсядиля капиталын консентрасийасы вя мяркязляшмяси эцълянир вя истещсал просесиндя аналожи просеси габагламыш олур. Юлкя Б.-ларынын мяъму балансынын ири банкларын бюйцк щиссяси пайына дцшцр. Б. картелляри, щолдингляри, синдикатлары, консорсиумлары тяшкил едилир. Юлкя хариъиндя шахялянмиш филиаллар шябякясиня малик, универсал типли нящянэ бейнялхалг малиййя-кредит комплексляри олан трансмилли банклар формалашмышдыр. Онлар дцнйа малиййя базарыны инщисарлашдырмагла ямялиййатларда юз шяртлярини дигтя едир вя ващид стратеэийаны щяйата кечирирляр (бах Дцнйанын апарыъы банкларынын рейтингиня). Бирляшмялярин вя сыхышдырылмаларын нятиъясиндя банкларын сайы азалмагдадыр (1990-ъы иллярдя бир сыра юлкялярдя 3–9%). Артмагда олан рягабятин тясири иля универсал вя ихтисаслашдырылмыш Б.-лар арасындакы фяргляр си- линир. Юлкялярин ири Б.-лара орийентасийасы реэионал, щямчинин кичик вя орта банкларын ейни заманда инкишафы вя щцгуги дястяклянмяси иля мцшайият олунур. Мяс., Австрийада 600 реэионал Б.-дан щяр бири баща баша эялян рягабятдян йайынмаг цчцн ихтисаслашмайа маликдир. Б. капиталынын щярякятинин либераллашмасынын тясири алтында хариъи банкларын милли банк системиня дахил олмасы эцълянир.
    Б.-ларын рягабятядавамлылыьыны эцъляндирмяк мягсядиля банк системинин реструктуризасийасы вя модернляшдирилмяси апарылыр. Б. шябякяси ихтисар олунур вя тякмилляшдирилир. Мясряфляря гянаят едилмяси мягсядиля Б.-ларын дахили структуру йенидян тяшкил олунур. Б.-лар юз инкишаф стратеэийаларынын узунмцддятли (15 ил мцддятиня гядяр) планлашдырылмасыны щяйата кечирир; Планлашдырылма щяр ил банк рискляри- нин сявиййясинин оптималлашдырылмасы йолу иля кифайят гядяр ресурсларын, капиталын кейфиййятинин, мянфяят щяъминин тямин олунмасы цчцн дягигляшдирилир. Б.-ларда бизнес-планлашдырма базар конйунктурасындан асылы олараг алтернатив вариантлар формасында ишлянилир.
    Б.-ларын ресурсларынын чохалдылмасы мягсядиля онларын пассивляринин структуру дяйишир; бу, гиймятли каьызларын емиссийасыны, фонд вя депозитар ямялиййатларын (мцштярилярин гиймятли каьызларынын сахланмасы вя хидмят эюстярилмяси) щяъмини артырмагла баш верир. Секйуритизасийа (банк кредитляринин яняняви формаларынын мцштярилярин-боръаланларын ющдяликляри иля тямин олунмуш гиймятли каьызларын бурахылышы иля явязлянмяси) тенденсийалары эцълянир.
    Юлкя ящалисинин даща чох щиссясиня Б. хидмяти эюстярмяк мягсядиля банк инфраструктуру инкишаф етдирилир. Мяс., Алманийада 50 миня гядяр Б. шюбяси (2000-ъи иллярин яввялляриндя ящали тягр. 81 млн. иди) фяалиййят эюстярир. Мцштярилярин ъялб едилмяси цчцн Б. ямялиййатларынын, хидмят, мящсул нювляринин чешидинин эенишлянмясиня, онларын кейфиййятиня вя етибарлылыьына ъидди диггят йетирилир. Ири Б.-лар “щяр шей мцштяри цчцн” гайдасыны онларын щяр бириня фярди йанашма принсипи иля ейни заманда тятбиг едир. Мцасир информасийа технолоэийаларынын, интернетин тятбиг олунмасы иля йени истигамят – електрон банкинг (мцштяриляря мясафядян хидмят эюстярилмяси) инкишаф едир.
    Мцштярилярин Б.-а олан етимадынын йцксялдилмяси цчцн онлара кейфиййятли хидмятин эюстярилмясинин ясас мейарлары нязярдя тутулмушдур: мцштярийя бяляд олмаг, онун бизнесиня вя шяхси щяйатына щюрмятля йанашмаг, онун тялябини оптимал дяряъядя юдямяк, яняняви Б. конфиденсиаллыьына риайят етмяк. Лакин банк сирри щяля гядимдян мцтляг дейилди, хцсусян дя мцасир шяраитдя, чцнки информасийа технолоэийалары Б.-ын щяр бир мцштяриси щаггында мялумат вермякля, онун йайылмасы рискини артырмыш олур. Бундан ялавя, ганунвериъилик щакимиййят органларына малиййя сферасында ъинайят ишляри цзря Б.- лардан мцяййян информасийаны тяляб етмяк щцгугуну верир. ФАТФ-а (Финанъиал Аътион Таск Форъе он Моней Лаундеринэ – Чиркли пулларын йуйулмасы иля мцбаризядя малиййя тядбирлярини ишляйиб щазырлайан груп) цзв-юлкялярини Б.-лары шцбщя доьуран ямялиййатларын ашкарланмасы, гаршысынын алынмасы вя онлар щаггында мцвафиг органлара мялумат верилмяси, ъинайят йолу иля ялдя олунмуш эялирлярин легаллашдырылмасына, терроризмин малиййяляш- дирилмясиня гаршы чыхмаг цзря ющдялик дашыйыр. Ганунвериъилийин тякмилляшдирилмяси мцштяринин вя банкын репутасийасынын ейни шяртлярля мцдафиясиня йюнялдилмишдир.
    Авропа Иттифагында (АИ) реэионал игтисади интеграсийа, Игтисади вя валйута иттифагынын йарадылмасы, авронун дювриййяйя бурахылмасы АИ-нин формалашан ващид малиййя базарында Б. ганунвериъилийинин унификасийасы, Б.-ларын фяалиййятинин ващид гайдаларынын тятбиги иля мцшайият олунур. АИ-йя цзв юлкялярин Б.-ларынын ващид игтисади мякана интеграсийасы стратеэийасы ишляниб щазырланыр. Б.-ларын йени рягабят шяртляриня адаптасийасы просеси Авропа Иттифагы юлкяляринин милли вя фювгялмилли мараглары арасында зиддиййятляр иля мцшайият олунур. АИ-дя банк нязарятинин ясас гайдалары унификасийа едилмишдир: Б.-лар банк нязаряти органынын щяр бир юлкядяки филиалы гаршысында щесабат вермялидир. Авропа Мяркязи Банкында консултатив орган кими Б.-ларын фяалиййятинин тянзимлянмяси цзря Банк комиссийасы фяалиййят эюстярир. Лакин АИ-дя ващид банк нязаряти органы йохдур; бу сферада милли мараглар интеграсийа марагларыны цстяляйир.
    Яксяр юлкялярдя Б. нязарятини мцстягил структурлар, бязиляриндя ися мяркязи банк щяйата кечирир. Мцасир шяраитдя банк нязаряти цзря мцстягил органларын йарадылмасы цстцнлцк тяшкил едир, лакин онлар мяркязи банкла ямякдашлыг едир. Банк нязаряти цзря Базел комитяси (Бейнялхалг Щесаблашмалар Банкы няздиндя) дцнйа банк бирлийинин тювсийялярини ишляйиб щазырлайыр; милли банклар ондан рящбяр вясаит кими истифадя едир. Тювсийяляря уйьун шякилдя Б.-лар рягабятин эцъляндийи шяраитдя рисклярин идаряедилмясинин мцасир методларыны ишляйиб щазырлайыр. Бунунла ялагядар олараг Б.-ларын фяалиййятинин кямиййят вя кейфиййят эюстяриъиляринин тящлили ясасында хариъи вя дахили аудитя ъидди диггят йетирилир.
    Б.-ларын Бейнялхалг малиййя щесабатлылыьы стандартларына кечмяляри онларын фяалиййятинин шяффафлыьы вя етибарлылыьыны артырыр. Ганунвериъилик корпоратив идаряетмя мядяниййятиня, ядалятли рягабят вя пешя етикасы гайдаларына ямял едилмясини зярури сайыр. Бир сыра юлкялярдя (мяс., Исвечрядя) ганун ясасында дейил, банкларын “ъентлмен” разылашмасы формасында банкирин шяряф кодекси гябул едилмишдир; бу, бязян ганундан даща эцълц олур.