Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
IV CİLD (BƏZİRXANA - BİNNƏTOVA)
    BÖYÜK BRİTANİYA


    БЮЙЦК БРИТÁНИЙА (Эреат Бритаин), Бюйцк Британийа вя Шимали Ирландийа Бирляшмиш Краллыьы (Тще Унитед Кинэдом оф Эреат Бритаин анд Нортщерн Иреланд; ихтисарла United Kingdom, UK). Гейри-рясми олараг Британийа, Инэилтяря дя адланыр.

    Цмуми мялумат
    Шимал-Гярби Авропада дювлят. Яразисиня Бюйцк Британийа а., Ирландийа а.-нын шм.-ш. щиссяси вя бир сыра хырда адалар групу (Щебрид а-ры, Оркней а-ры, Шетланд а-ры, Силли а-ры) вя адалар (Англси а., Уайт а. вя с.) дахилдир. Ла-Манш вя Па-де-Кале боьазлары Б.Б.-ны Франса вя Белчикадан, Шимал дянизи Нидерланд, АФР вя Скандинавийа юлкяляриндян, Ирландийа дянизи вя Мцг. Эеорг боьазы Ирландийа Респ.-ндан (Ирландийа иля гуру сярщяди дя вар) айырыр. Г.-дя Атлантика океаны иля сярщядлянир. Норманд а-ры (Ла-Манш боьазында) вя Мен а. Б.Б.-нын гяййумлуьундадыр. Бир сыра дянизашыры яразиляр (Щибралтар, Авропада; Анэилйа а., Вирэинийа а-рынын бир щиссяси, Монтсеррат а., Кайман а-ры, Теркс вя Кайкос а-ры, Вест-Щинддя; Бермуд а-ры, Вознесенийе а., Мцг. Йелена а., Тристан-да-Кунйа а-ры, Фолкленд а-ры, Атлантика океанында; Питкерн а., Сакит океанда; Чагос а-ры, Щинд океанында) Б.Б.-нын нязаряти алтындадыр. Сащ. 242,9 мин км2. Ящ. 63,7 млн. (2012; ящалисинин сайына эюря Гярби Авропада Алманийа вя Франсадан сонра 3-ъц юлкядир). Пайтахты Лондон ш.-дир. Рясми дил инэилис дили, пул ващиди фунт стерлингдир. Б.Б. юзцнцн ганунвериъи щакимиййят органына вя эениш дахили мухтариййятя малик 4 инзибати-сийаси щиссядян (тарихи милли яйалятдян) ибарятдир: Инэилтяря, Уелс, Шотландийа вя Шимали Ирландийа. Инзибати ъящятдян Инэилтярянин яразиси 9 бюйцк районда бирляшмиш 7 шящяр-графлыьа, 34 кянд графлыьына вя 46 унитар гурума; Уелсин яразиси 22 унитар гурума; Шотландийанын яразиси 32 коммунайа; Шимали Ирландийанын яразиси ися 26 дистриктя бюлцнцр. Б.Б. БМТ-нин (1945), НАТО-нун (1949), АБ-нин (1973), АШ-нин (1949), АТЯТ-ин (1973), БВФ-нин (1945), БЙИБ-ин (1945), ЦТТ-нин (1995) цзвцдцр.

    Дювлят гурулушу
    Б.Б. мцряккяб унитар дювлятдир. Статутлардан (ганунлардан), мящкямя преседентляриндян, конститусийа адятляриндян вя доктринал ясаснамялярдян (эюркямли инэилис щцгугшцнасларынын цмуми гябул олунмуш гянаятляри) ибарят “йазылмамыш конститусийа” фяалиййят эюстярир. Идаряетмя формасы парламентли монархийадыр. Вялиящдлик Кастилийа системи цзря щяйата кечирилир: кичик оьул бюйцк гызын гаршысында цстцнлцйя маликдир. Дювлят башчысы монархдыр, лакин о, чарлыг едир, идаря етмир, ясасян, тямсилчилик функсийаларыны щяйата кечирир. Монархын актлары щюкумятин (баш назирин) разылыьы олмадан гануни гцввяйя малик дейилдир. Монарх баш назирин мяслящяти иля “Шурада (Эизли шурада) ямрляр” верир; онлары парламент тясдиг етмялидир. Британийа монархы Бирлийя башчылыг едир. Али ганунвериъи орган парламентдир (монарх, Иъмалар палатасы вя Лордлар палатасы). Иъмалар палатасы (679 цзв) вятяндашлар тяряфиндян мажоритар систем ясасында бирмандатлы сечки даиряляри цзря сечилир. Монархдан граф, щерсог, барон вя с. титуллар алан шяхсляр Лордлар палатасынын юмцрлцк цзвц (600-дян чох) олурлар. 1999 илдян онлар яйан титулларыны вярясялик йолу иля ютцря билмязляр. Лордлар палатасы вето щцгугуна (малиййя сащясиндя ганун лайищяляри истисна едилмякля) малик олса да, бу щцгугдан чох надир щалларда истифадя едир (нязяри ъящятдян о, ганун лайищясини йалныз бир ил лянэидя биляр, чцнки, парламентин нювбяти сессийасы заманы Иъмалар палатасында ади сяс чохлуьу иля ганун лайищясини икинъи дяфя гябул етмякля Лордлар палатасынын ветосу арадан галдырылыр). 

     

    Али иъраедиъи щакимиййят органы олан щюкумят (95 цзв) ашаьы палата тяряфиндян парламент сечкиляринин нятиъяляриня уйьун формалашдырылыр; там тяркибдя йыьылмыр. Юлкяни кабинет (баш назирин башчылыьы алтында тягр. 20 назир) идаря едир. Б.Б.-да чохпартийалы систем мювъуддур; ясас сийаси партийалар: Лейбористляр партийасы, Мцщафизякарлар партийасы, Либерал демократлар партийасы, Олстер демократик йунионист партийасы, Шотланд милли партийасы, Уелс милли партийасы Плаид Ъймру.
    Тябият
    Британийа а-рынын сащил хятти интенсив парчаланмышдыр. Бюйцк Британийа а.-нын шм.-ында вя она йахын Щебрид, Оркней вя Шетланд а-рында Ферт-оф-Лорн, Ферт-оф- Клайд, Мори-Ферт вя с. енсиз вя дярин кюрфязлярля парчаланмыш фйорд сащилляри эениш йайылмышдыр. Аданын г.-индя абразион- аккумулйатив сащилляр, ваттларла ящатялянмиш ири естуариляр, ъ.-да дик йамаълы бу- рунлар (Дорсетшир вя Шярги Девоншир сащилляри Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмишдир) вя эениш кюрфязляр (Лайм кюрфязи вя с.) вар; ш. сащилляри нисбятян аз парчаланмышдыр, алчаг аккумулйатив сащилляр йайылмышдыр; эениш ваттлар сащясиндя щцндцр габармалар (Уош кюрфязи р-нунда) формалашдырмышдыр. Ирландийа а.-нын шм.-ш.-индя абразион-аккумулйатив кюрфяз (Лох-Фойл, Странгфорд-Лох) сащилляри цстцнлцк тяшкил едир. Релйеф. Б.Б. яразисинин хейли щиссяси йцксякликляр вя даьлар (шм. вя г.-дя), мяркязи вя ъ.-ш.-и ися дцзянликдир. Юлкянин шм.-ыны Шимали Шотландийа йайласы тутур. Глен-Мор овалыьы йайланы Шимал-Гярб йайласына вя Грампиан д-рына (щцнд. 1343 м-ядяк, Бен-Невис д., юлкянин ян йцксяк нюгтяси) айырыр. Ъ.-дан Шимали Шотландийа йайласы аккумулйатив-денудасион Орта Шотландийа овалыьы иля ящатялянир. Даща ъ.-да сятщи Клайд, Туид, вя с. чай дяряляри иля айры-айры тяпяли платолара парчаланмыш гаймалы Ъянуби Шотландийа йцксяклийи (щцнд. 839 м-ядяк, Брод-Лоу д.) йерляшир. Бюйцк Британийа а.-нын мяркязи щиссясиндя шм.-дан ъ.-а маили зирвяли Пеннин (щцнд. 893 м-ядяк, Кросс-Фелл д.) вя Камберленд (щцнд. 978 м-ядяк, Скофелл-Пайкс д.) д-ры узаныр. Уелс й-а-нда йасты зирвяли Кембри д-ры (щцнд. 1085 м- ядяк, Сноудон д.), Корнуолл й-а-нда эцнбязвары Ексмур вя Дартмур (щцнд. 621 м-ядяк, Щай-Уилщейс д.) йцксякликляри йерляшир. Пеннин д-рындан ъ.-да сятщи интенсив парчаланмыш тяпяли Мидленд дцзянлийидир. Бюйцк Британийа а.-нын ш.-индя Уош кюрфязи сащили бойу алчаг дцзянликдир. Шимали Ирландийанын мяркязиндя аккумулйатив батаглыглашмыш овалыгларла, тяпяли йцксякликляр вя гаймалы алчагдаьлыгларла ящатялянмиш Лох-Ней эюлцнцн чухуру йерляшир. Шм.-ш.-дя Антрим базалт платосу (щцнд. 554 м-ядяк) йцксялир. Бурадакы сцтунвары гярибя ашынма формалары Белфаст ш.-ндян шм.-дакы сащилйаны щиссядя “Нящянэлярин дюшянмиш кцчяси” адлы мюъцзя (Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмишдир) йаратмышдыр. 

    Эеоложи гурулуш вя файдалы газынтылар.
    Б.Б., ясасян, Каледон гырышыглыьы – Британийа каледонидляри (Бюйцк Британийа а.- нын вя Ирландийа а.-нын шм. щиссяляри, Уелс й-а), гисмян Щерсин гырышыглыьы (Бюйцк Британийа а.-нын ъ.-унда Авропа щерсинидляринин бир щиссяси) зонасында йерляшир. Бюйцк Британийа а.-нын шм.-г.-и вя Щебрид а-ры Щебрид массивиня мяхсусдур. Массивин бцнюврясини гырынты континентал сцхурларла (йашы 1,2–1,0 млрд. ил; онларын да цзяриндя Кембри-Ордовикин шелф чюкцнтцляри гейри-уйьун йатыр) юртцлмцш Архей-Еркян Протерозой йашлы метаморфик комплекс тяшкил едир. Щебрид массивинин цзяриня шм.-ш.-дян Британийа каледонидляринин юртцк гырышыглыг комплексляри эялмишдир. Бунларын шм.-ында Еркян Ордовик йашлы Метаморфик каледонидляр зонасы (Шимали Шотландийа йайласы) айрылыр. Зонанын гурулушунда Цст Рифейин метаморфикляшмиш гырынты вя вулканоэен ямяляэялмяляри вя Венд-Кембринин карбонатлы-терриэен дяниз чюкцнтцляри иштирак едир. Шимали Шотландийа йайласынын ъ.-унда офиолитляр вар. Метаморфик каледонидляр зонасы Шимали Ирландийа, Оркней вя Шетланд а-рынадяк давам едир. Еркян Девонда зона дахилиндя тектоник вя магматик просесляр эцълянмиш, ири гяляви гранит массивляри, рифтоэен грабенляр йаранмышдыр; сонунъулар гырмызы рянэли моласслар вя базалтларла долмушдур. Девон моласслары вя Карбонун кюмцрлц чюкцнтцляри иля долмуш Аралыг дяря грабени Метаморфик каледонидляр зонасыны Гейри-Метаморфик каледонидляр зонасындан (Ъянуби Шотландийа йцксяклийи, Камберленд д-ры, Уелс й-а) айырыр. Гейри-Метаморфик каледонидляр зонасы гырышыглыьынын йашы Еркян-Орта Девондур. Ъянуби Шотландийа йцксяклийи Кембри- Силурун интенсив деформасийайа уьрамыш вя Сон Силурун гранит интрузийалары иля йарылмыш дяринлик щювзя чюкцнтцляриндян тяшкил олунмушдур. Камберленд д-рынын Кембри-Силур чюкцнтцляринин кясилишиндя Ордовикин ада гювсляри вулканитляри иштирак едир, Уелс й-а ися терриэен кянар дяниз чюкцнтцляринин галын гатындан ибарятдир. Ъ.-да Британийа каледонидляри Мидленд (Уелс) массивинин цзяриня эялмишдир. Массивин гырышыглыг-метаморфик бцнюврясини Сон Кембрийягядяр (Кадом) йашлы гнейсляр, кристаллик шистляр тяшкил едир. Бцнювря, ясасян, Вендин гырынты чюкцнтцляри вя Палеозой чехолу иля юртцлмцшдцр. Бюйцк Британийа а.-нын ъ.-ш.-индя ъаван платформанын чехолу алтына эюмцлмцш, Шимал дянизи вя Белчика яразисиня гядяр давам едян Каледон массиви йерляшир. Г.-дя бу массив Мидленд массивинин цзяриня эялмишдир. Фрагментар Епикаледон платформа чехолу Цст Девон- Триас чюкцнтцляриндян ибарятдир. Бюйцк Британийа а.-нын ъ. щиссяси Девонун гара шистляриндян тяшкил олунмуш (галынлыьы 10 км-дян чох) Авропа щерсинидляринин Ренощерсин гырышыглыг зонасына аиддир. Б.Б.- нын бцтцн яразисиндя Дюрдцнъц дювр чюкцнтцляри юртцйц интишар тапмышдыр. Ирландийа а.-нын шм.-ш.-ини ися Кайнозой базалтлары юртцр. Б.Б.-нын яразиси нефт, тябии йанар газ, даш кюмцр, галай филизляри, флцорит, каолин вя с. иля зянэиндир. Нефтин вя тябии газын сянайе йатаглары Шимал дянизи шелфиндя, Мяркязи Авропа нефтли-газлы щювзяси щцдудла- рындадыр. Кюмцр щювзяляри дюрд групда (Ъянуб, Мяркязи, Шимал вя Шотландийа) бирляшмишдир. Галай филизляри вя каолин йатаглары Корнуолл й-а-нда, флцорит вя барит йатаглары Пеннин д-рында, дашдуз Ливерпул р-ну яразисиндя, калиум дузу шм.-ш. сащилляриндя (Биллинщем р-нунда), селестин Бристол р-ну яразисиндядир.

    Грампиан даьлары. Бен-Невис зирвяси.

    Шимали Ирландийа. Антрим базалт платосу.


    Иглим. Б.Б.-нын иглими мцлайим, океан типлидир. Иглимя рцтубятли г. кцлякляри вя исти Голфстрим ахыны тясир едир. Ил ярзиндящава гейри-сабит кечир; тез-тез кцлякляр ясир, йаьыш йаьыр. Гышы исти вя рцтубятлидир. Йанварын орта темп-ру Бюйцк Британийа а.-нын ш. вя ъ. сащилляриндя вя Шимали Ирландийанын дцзянликляриндя 4–8°Ъ, Бюйцк Британийа а.-нын мяркязи вя шм. щиссяляри- нин дцзянликляриндя 3–4°Ъ, даьларда 2°Ъ- йядякдир. Гышда тез-тез шахталар (–5°Ъ- йядяк) олур. Гар юртцйц йалныз даьларда галыр. Йайы сярин кечир. Ийулун орта темп- ру Шотландийа вя Шимали Ирландийада 13– 14°Ъ, Бюйцк Британийа а.-нын ъ.-ш.-индя 15–17°Ъ-дир. Иллик йаьынты 750 мм-дян (юлкянин ъ.-ш.-индя) 850 мм-ядякдир (шм.-ш.-дя дцзянликлярдя), Шотландийанын даьларында вя Шимали Ирландийада 1000–1250 мм-дир. Тез-тез мцшащидя едилян тутгун щава вя думан ири сянайе шящярляриндя (Лондон, Манчестер, Нйукасл вя с.) сисли- чянли щаванын йаранмасына сябяб олур. Гышда сащилйаны яразилярдя тез-тез фыртыналы кцлякляр ясир.

    Темза чайы. Лондон шящяри.

    Северн чайы. Шрусбери шящяри.


    Дахили сулар. Б.Б.-нын чай шябякяси сыхдыр. Чайлары чохсулу, лакин гысадыр; ил бойу эямичилийя йарарлыдыр, каналларла бирляшдирилмишдир; гышда донмур. Ясасян, йаьыш сулары иля гидаланыр. Бюйцк чайлары: Северн, Темза, Клайд, Спей, Банн, Трент, Уз, Тис, Тайн, Иден, Туид вя с. Бюйцк Британийа а.-нын шм.-ында, Камберленд а-рында, Уелс й-а-нда вя Шимали Ирландийада эюлляр, ясасян, бузлаг мяншяли, ян ири эюлляри Лох-Ней (Шимали Ирландийада), Лох- Несс, Лох-Ломонд (Шимали Шотландийа йайласында) ися тектоник вя тектоник-бузлаг мяншялидир. Б.Б.-нын иллик дахили су ещтийаты 147 км3-дир. Бунун 8,3%-и тя- сяррцфат мягсядляриня (77%-и сянайенин тялябатына, 20%-и коммунал-мяишят тясяррцфатына, 3%-и к.т.-на) сярф олунур. Адамбашына иллик су тяминаты 2,5 мин м3-дир.
    Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Б.Б.-нын торпаг юртцйц мцхтялифдир вя мящяллин енлик гуршаьындан, релйефдян вя дюшямя сцхурларындан асылы олараг дяйишир. Шм.-да, йцксяк кристаллик Шимали Шотландийа йайласында вя Ъянуби Шотландийа йцксяклийинин г.-индя подзоллашмыш гонур вя алфещумуслу торпаглар инкишаф етмишдир. Орта Шотландийа овалыьында вя Ъянуби Шотландийа йцксяклийинин с.-индя гонур торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Инэилтярянин йасты дцзянликляриндя сцни дренаж тяляб едян чох рцтцбятлянмиш глейли торпаглар йайылмышдыр. Бунлар чай дяряляриндя, даща чох дренажлашмыш сащялярдя, ясасян, йахшылашдырылмыш отлаглар йерляшян аллцвиал чямян торпаглары иля явяз олунур. Инэилтярянин ъ. вя ъ.-ш.-индяки куестли йайла вя тирялярдя гядимдян к.т.-нда якин йерляри вя якилмиш чямянляр кими истифадя олунан ян мцнбит чимли-карбонатлы торпаглар инкишаф етмишдир. Дяниз сащилляри йахынлыьында, о ъцмлядян Уош кюрфязи ятарфында марш торпаглары формалашмышдыр. Шимали Ирландийа дцзянликляриндя юрцш йерляри цчцн айрылмыш рцтубятли чямян торпаглары йайылмышдыр. Пеннин д-рынын, Кембри д- рынын йамаълары вя Корнуол й-а-нын йцксякликляри цчцн, ясасян, отлаг вя якилмиш чямянляр кими истифадя едилян даь-чямян вя подзоллашмыш гонур торпаглар сяъиййявидир. Б.Б.-нын битки юртцйц яразинин узунмцддятли вя интенсив истифадяси нятиъясиндя хейли дяйишмишдир. Гырылмыш мешялярин вя гурудулмуш батаглыгларын йериндя якин йерляри, отлаглар вя якилмиш чямянляр цстцнлцк тяшкил едир; йцзилликлярля гойун отарылан икинъили ерика мяндяъярликляринин чохлуьу сяъиййявидир; торфлуглар эениш йайылмышдыр. Мешяляр юлкя яразисинин тягр. 10%-ни тутур (2002). Бюйцк Британийа а.- нын шм. щиссяси цчцн даьларда ерикалыглар вя чямянлярля явяз олунан тозаьаъы вя шамаьаъы, бязян дя палыд битян гарышыг мешяляр сяъиййявидир. Б.Б.-нын ъ.-унда куестли йайлаларда вя тирялярдя бязи йерлярдя икинъили фыстыг вя палыд-фыстыг мешяляри битир. Енлийарпаглы аьаъ ъинсляри иля гарышыг палыд мешяляри массивляри Бюйцк Британийа а.-нын ш. щиссясиндя вя Шимали Ирландийада галмышдыр. Б.Б.-нын мешя иля юртцлц сащясинин тягр. 70%-ини ерозийайагаршы мцщцм ящямиййятли сцни мешя якинляри тутур; йоллар, каналлар, чайлар вя с. бойунъа мцщитгоруйуъу мцщафизя едян мешя золаглары йарадылмышдыр. Бюйцк Британийа а.-нын хцсусиля ъ.-ш. р-нларында аьаъ биткиляри туршу йаьышларынын тясири алтында деградасийа едир: 2002 илдя мешялярин 1/2-индян чоху бу просеся мцхтялиф дяряъядя мяруз галмышдыр. Ятраф мцщитин вязиййятиня мянфи тясир юлкя яразисинин тягр. 8%-ини тутан шящяр ландшафтларынын фяалиййяти иля хейли дяряъядя ялагядардыр. Б.Б. мешяляриндя щейванлар аляминин йерли нцмайяндяляри, демяк олар ки, гырылмышдыр; ерика ъянэялликляриндя вя чямянлярдя тцлкцйя, довшана, кирпийя, йерешянляря, эямириъиляря раст эялинир. Шотландийада шотланд вя тундра кяклийи йашайыр. Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмиш Сент-Килд а-рында, Щебрид а-рындан г.-дя надир вя нясли кясилмяк тящлцкяси алтында олан гушларын, о ъцмлядян шимал олушлары вя с.-ин ири колонийалары мювъуддур. Б.Б.-нын мцщафизя олунан тябии яразиляр системиня цмуми сащ. 1462 мин ща олан 14 милли парк, цмуми сащ. 880,3 мин ща олан бейнялхалг ящямиййятли 163 су-батаглыг йерляри, цмуми сащ. 41,9 мин ща олан 9 биосфер горуьу вя с. дахилдир. Ян ири милли парклары: Грампиан д-рында Карнгорм, Камберленд д-рында Лейк-Дистрикт, Уелс й-а-нын шм.-ында Сноудонийадыр.

    Лох-Ней эюлц. Шимали Ирландийа.

    Пеннин даьларында Ерика мяндяъярлийи.

    Ящали
    Юлкя ящалисинин 92,1%-ини кюклц сакинляр тяшкил едир (2001), онлардан 83,7%-и инэилисляр, 8,5%-и шотландлар (ясасян, Шотландийада), 4,9%-и уелслиляр (ясасян, Уелсдя), 2,9%-и ирландлардыр (ясасян, Шимали Ирландийада). Мцщаъирляр вя онларын ювладлары (юлкя ящалисинин 7,9%- и, о ъцмлядян Щиндистандан, Пакистандан вя Бангладешдян – 3,6%, Чиндян – 0,4%, Африка юлкяляриндян – 0,8%, Кариб дянизи адаларындан эялмяляр – 1%), ясасян, Бюйцк Лондон, Гярби Мидленд вя Мерсисайдын конурбасийаларында йашайырлар. 1801 ил илк сийащыйаалмадан 1901 иля кими олан дюврдя Б.Б. ящалисинин (Ирландийа истисна олмагла) сайы 8,9 млн. няфярдян 37,1 млн. няфяря гядяр артмышдыр; тябии артым 1870-ъи иллярдя максимум щяддя чатмышды. 1951 илдя юлкя ящалисинин сайы 50,2 млн. няфяр иди. 20 ясрин 2-ъи йарысы вя 21 ясрин яввялляриндя ящали артымында нисбятян ашаьы темпляр мцшащидя олунур (1971–2005 илляр ярзиндя орта щесабла илдя тягр. 0,2%). Дювлят тяряфиндян доьумун “мцлайим” стимуллашдырылмасы сийасяти (ушаьы олан тяк аналара пул мцавинятляринин верилмяси вя с.), щямчинин мцщаъирлярин сайынын артмасы 1990-ъы иллярин сонларындан етибарян демографик эюстяриъилярдя бязи дяйишикликляря сябяб олду. 2004 илдя ящалинин доьум сявиййяси 1000 няфяря 12,1 тяшкил етди (2003 илдя 11,7); фертиллик эюстяриъиси 1 гадына 1,77 ушагдыр. Никащданкянар доьулан ушагларын сайы артмагдадыр (2004 илдя 42%, АИ цзря орта эюстяриъи 23%). Юлцм сявиййяси 1000 няфяря 9,8 (2003 илдя 10,3); ушаг юлцмц 1000 дири доьулан ушаьа 5,1-дир. Ящалинин тябии артымы 0,23%-дир (2003 илдя 0,14%). Ящалинин цмуми артымы, ясасян, иммиграсийа щесабына баш верир (2004 илдя цмуми артымын 63%-и). Миграсийа салдосу 1000 няфяря тягр. 2,5-дир (1996–2003 иллярдя орта щесабла ил ярзиндя). Б.Б.-нын мцряккяб демографик проблеми ящалинин гоъалмасыдыр. Ящалинин тяркибиндя 16 йаша гядяр олан ушаглар 19,7%, пенсийа йашына (ки-

    Ливерпул шящяриндян эюрцнцш.


    шиляр цчцн 65 йаш, гадынлар цчцн 60 йаш) чатмыш шяхсляр 18,5%-дир (2003). Бу эюстяриъиляр Авропадакы орта эюстяриъилярдян хейли йцксякдир; ямяк габилиййятли шяхсляр (кишилярдя 6–65 йаш, гадынларда 16–60 йаш) 61,8% тяшкил едир. Щяр 100 гадына орта щесабла 95 киши дцшцр (2004). Эюзлянилян орта юмцр мцддяти 78,2 илдир (кишиляр цчцн 75,9, гадынлар цчцн 0,5 ил). Б.Б. ящалисинин орта сыхлыьы 1 км2-дя тягр. 250 няфярдир (2005). Бу эюстяриъийя эюря, Б.Б. Авропада Нидерланд вя Белчикадан (ъыртдан дювлятляр истисна олмагла) сонра цчцнъц ери тутур. Юлкянин ъ.-ш.-дя Лондондан шм.-г.-дя Ливерпула гядяр узанан ясас сянайе-шящяр зонасы ян сых мяскунлашмыш яразидир, бурада ящалинин сыхлыьы 1 км2-дя 1000 няфяр вя даща чохдур. Ящалинин 90%-индян чоху шящярлярдя йашайыр (Авропада Белчика вя Лцксембургдан сонра 3-ъц йери тутур). Ири шящярляри – Лондон, Бирминщем, Манчестер, Ливерпул, Лидс, Брадфорд, Шеффилд, Нйукасл-апон-Тайн, Глазго вя диэярляри конурбасийалар (шящяр агломерасийалары) тяшкил едир. Ящ. 1 млн. няфярдян чох олан 8 конурбасийа вар: Бюйцк Лондон (7388 мин няфяр, 2003), Гярби Мидленд (2578 мин няфяр; мяркязи – Бирминщем), Бюйцк Манчестер (2531 мин няфяр), Гярби Йоркшир (2096 мин няфяр; мяркязляри – Лидс вя Брадфорд), Мерсисайд (1364 мин няфяр; мяркязи – Ливерпул), Ъянуби Йоркшир (1273 мин няфяр; мяркязляри – Шеффилд вя Ротерем), Клайдсайд (1600 мин няфярдян чох; мяркязи – Глазго), Тайнсайд (1083 мин няфяр; мяркязи – Нйукасл-апон-Тайн). Бязи конурбасийаларын сярщядляри бир-бири иля бирляшяряк даща йцксяк сявиййяли шящяр агломерасийалары йарадыр: Бюйцк Манчестер – Мерсисайд (3895 мин няфяр) вя Гярби Йоркшир – Ъянуби Йоркшир (3369 мин няфяр) “икили конурбасийалары”. Субурбанизасийа вя рурбанизасийа просеслери сцрятля инкишаф едир. Б.Б. ящалисинин 80%-индян чоху шяхси евляриндя йашайыр (дцнйада ян йцксяк эюстяриъиляриндян биридир; Франсада – 55%, Алманийа, Италийа вя Испанийада – 32–38%). Игтисадиййатда ъями 28,3 млн. няфяр чалышыр (2004), онларын 26%-и натамам иш эцнц ишляйир, 4%-и диэяр ишлярдя явязчиликля чалышыр. Иш йерляринин цмуми сайы 30,3 млн.- дур, о ъцмлядян хидмят сащясиндя 79,5% (няглиййат вя рабитя мцяссисяляриндя чалышанлар дахил олмагла – тягр. 6%), сянайедя вя иншаатда 19,1% (о ъцмлядян иншаатда тягр. 7%), к.т.-нда, мешя тясяррцфатында вя балыгчылыг сащясиндя 1,4%- дян чох. Ишсизлик сявиййяси (игтисади ъящятдян фяал ящалинин 4,8%-и, 2004) АИ-дя ян ашаьы эюстяриъилярдян биридир. 1984 илдян 2004 илядяк юлкядя ишсизлярин сайы 2,3 дяфя азалмышдыр. Диндарларын яксяриййяти христиандыр (93%); мцсялманлар (2,7%), щиндуистляр (1%), сигщляр (0,6%), щямчинин буддистляр, йящудиляр дя вар.

    Тарихи очерк
    Британийа гядим дюврдя. Британийа а-рында илк инсан изляри тягр. е.я. 40–35-ъи минилликляря аиддир. О дюврдя Британийа а-ры Авропа гитясиня битишик иди, овчулар вя йыьыъылар бурайа надир щалларда эялиб чыхырдылар. Е.я. 8–6-ъы минилликлярдя Британийа а-ры гитядян айрылмаьа башласа да, щяля 3-ъц минилликдя онларын арасында гуру кечидин мювъуд олмасы истисна дейилдир. Еркян Неолит дюврцндя (е.я. 3500–2500) Б.Б. яразисиндя Франсанын шималындакы вя Белчика яразисиндяки мядяниййятляря бянзяр Уиндмиллщилл (Ъянуби вя Ъянуб-Шярги Инэилтяря) вя
    Клайд-Карлингорд (Ъянуб- Гярби Шотландийа вя Шимали Ирландийа) якинчилик мядяниййятляри йайылмышды. Сон Неолит дюврцндя (тягр. е.я. 2500–1700) Британийа яразисиндя дини тикилилярля (“щенъляр”) баьлы олан йерли Райнио-Клектон мядяниййяти формалашмышды. Бунлардан Ейвбери (Шимали Уилтшир) вя Стонщенъ тикилиляри даща мяшщурдур. Еркян Тунъ дюврцндя (тягр. е.я. 2000–1200) Ирландийа, Шотландийа вя Шимали Инэилтярядя, ещтимал ки, гитядян кючян иберлярля баьлы олан гядящляр мядяниййяти йайылмышды. Щямин вахтда метал мямулатлары да мейдана эялмишди. Е.я. 16 ясрин яввялляриндя Уессексдя Стонщенъин тикинтисинин сон мярщяляляри иля баьлы олан Уессекс мядяниййяти тяшяккцл тапмышды. Сон Тунъ дюврцндя (е.я. 1400–500) Ъянуби Инэилтярядя Деверел-Римбери мядяниййяти йайылмышды. Бу мядяниййятя аид метал мямулатларында гитянин тясири мцшащидя олунур. Тягр. е.я. 8–7 ясрлярдя Британийайа кимвр келтляри кючцб эялмяйя башладылар; онларын цмуми ады бритляр иди вя бу ад йерли сакинлярин яксяриййятиня шамил едилди. Британийа а-рына илк эялянляр
    Щалштат мядяниййятинин сон мярщялясинин дашыйыъылары (бязи тядгигатчыларын фикринъя, гелляр вя йа гойделляр), е.я. 3 ясрдя ися Латен мядяниййятинин дашыйыъылары олмушлар. Британийа яразисинин келтляр тяряфиндян колонизасийасынын сонунъу мярщяляси е.я. 1 ясря тясадцф едир. Щямин вахт Британийада белгляр мяскунлашмышлар. Бу дюврдя шящярляр мейдана эялди, йунан сиккяляриня бянзяр гызыл сиккяляр зярб олунмаьа башлады, друид кащинляр институту формалашды. Е.я. 55 вя 54 иллярдя Йули Сезар Британийайа ики дяфя йцрцш тяшкил етмишдир. Ла- кин ромалылар тяряфиндян аданын истиласы тяхминян бир яср сонра, ерамызын 43 илиндя Клавдинин щакимиййяти дюврцндя башланды. 122–128 иллярдя инша олунмуш Адриан сядди Рома Британийасынын шм. сярщяди олду, тягр. 140 илдя Шотландийанын Форт– Клайд хяттиня гядяр олан щиссяси дя бу яйалятя бирляшдирилди, йени сярщяд сядд вя галачаларла мющкямляндирилди. Сярщяддян ъ.-да Рома мядяниййяти вя кянд тясяррцфатчылыьы системи йайылды, йоллар салынды, виллалар вя портлар тикилди. 3 ясрдя христианлыг йайылмаьа башлады. 4 ясрин сону – 5 ясрин
    яввялляриндя Рома гошунлары Британийадан чыхарылса да, империйа иля кился вя диэяр ялагяляр сахланылды. Ващид инэилис дювлятинин тяшяккцлц. Йаранмыш вязиййят гитядяки барбар груплашмаларынын (бах Англ-сакслар) Британийада мяскунлашмасына сябяб олду. 5 яср мцддятиндя аданын ъянуб вя мяркязи щиссяляри англлар, сакслар, йутлар вя фризляр тяряфин- дян ишьал едилди. Англ-сакс истиласы эедишиндя бритлярин бир щиссяси гырылды, йахуд Каледонийайа, Уелся вя Корнуолла сыхышдырылды, диэяр щиссяси Арморикайа (бах Бретан) кюч етди; галанлары ишьалчылардан асылы вязиййятя дцшдц вя сонралар Британийанын ясас халгы олан инэилислярин тяшяккцлцндя иштирак етди. 5 ясрин сону – 6 ясрин яввялляриндя Британийа яразисиндя бир сыра англ-сакс краллыглары мейдана эялди: Нортумбрийа, Мерсийа, Кент, Уессекс, Суссекс, Ессекс, Шярги Инэилтяря. Йерли аристократийа формалашды, Шимали Авропа (бах Саттон-Щу) иля ялагяляр йарадылды. Англ-сакс краллыгларынын инкишафынын илк мярщялясиндя азад иъма цзвляри (керлляр) вя яйанлар (ерлляр) онларын сосиал структурунда апарыъы рол ойнайырдылар. Яйанлар шурасы (уитенаэемот) дювлят ишляриндя бюйцк нцфуза малик иди. 8 ясрдя азад кянд иъмасы парчаланмаьа башлады; кющня нясли яйанлар крал дружиначылары сырасындан формалашан йени щярби-гуллугчу яйанлар тяряфиндян сыхышдырылды. Кралларын яйанлара вя килсяйя сяхавятля торпагпайлама сийасяти нятиъясиндя ерлляр тядриъян ири торпаг сащибляриня чеврилирдиляр. 8 ясрин сонларында башланан, о дюврдя Британийада данимаркалылар адландырылан викинглярин басгынлары англ-сакс краллыгларынын инкишафына ъидди тясир эюстярди. Викингляр Британийанын шм.-ш. щиссясини (9–10 ясрлярдя бу ярази “Данимарка щцгугу вилайяти” – Денло адланырды) яля кечирдикдян сонра бурада юз адят вя гайдаларыны тятбиг едирдиляр. Данимаркалыларын гарятчи басгынлары англ-сакс дювлятляринин бирляшмяси просесиня тякан верди. 9 ясрин биринъи йарысында Уессекс кралы Егбертин [802– 839] щакимиййяти илляриндя Британийа яразисиндяки краллыгларын Инэилтяря адланан ващид бир дювлятдя бирляшмяси башланды. Крал Бюйцк Алфред вя онун хяляфляринин дюврцндя бирляшмя просеси баша чатды, еркян англ-сакс гануннамяляринин мцддяаларыны ещтива едян илк Цмумingiltяrя Ганунлар Кцллиййаты тяртиб олунду. Сонралар (11 ясрин орталарынадяк) Инэилтяря тахт-таъы нювбя иля Уессекс вя Данимарка сцлаляляринин нцмайяндяляриня мяхсус иди. Норман ишьалы. Феодал мцнасибятляринин йаранмасы. Инэилтярянин норманлар тяряфиндян ишьалы (1066) нятиъясиндя 1154 иля гядяр щакимиййятдя олан Нормандийа сцлалясинин баниси Нормандийа щерсогу Вилщелм (бах Вилщелм Ишьалчы) крал олду. Щакимиййяти алтында Инэилтяряни вя Франсанын бязи вилайятлярини (Нормандийа, Мен) бирляшдирян йени крал бцтцн яразилярдя Франса щярби-лен системини йайды, бу да Инэилтярядя феодализмин формалашмасы просесинин баша чатмасына вя юзцнямяхсус инэилис вассал-лен мцнасибятляри системинин йаран-

    Стонщенъ мегалитик абидяси.

    Адриан сядди.


    масына сябяб олду. Бу системдя бцтцн феодаллар билаваситя кралдан асылы вязиййятдя идиляр. Инэилтярядя торпаг кралын мцлкиййяти елан олунду; феодаллар кралдан торпаг алараг онун йалныз истифадячиляри идиляр. Англ-сакс яйанларындан мцсадиря олунан торпаглар феод шяклиндя Вилщелмин силащдашларына пайланылырды. Онлар йени щаким синфин ясасыны тяшкил едирди. Йени сащиблярин торпаглары айры-айры графлыгларда йерляширди вя бу краллыгда мяркяздян айрылма мейилляриня вя мцстягил ярази кнйазлыгларын йарадылмасына мане олурду. Бцтцн торпагларын тягр. 1/7 щиссясинин тахт-таъа мяхсус олмасы онун сабит мювгейини вя нцфузунун артмасыны тямин едирди. Крал тяряфиндян эцълц мяркязи идаряетмя апараты йарадылмышды, графлыглара инзибати рящбярлийи щяйата кечирян, щямчинин мящкямя ишляриня, крал хязинясиня верэилярин топланмасына нязарят едян шерифляр тяйин олунмушду. 1086 илдя кралын фяр- маны иля торпагларын сийащыйаалмасы (халг арасында “Мящшяр китабы” адландырылмыш) кечирилди. Сийащыйаалманын нятиъяляриня эюря, щяр бир феодалын торпаг сащясинин юлчцсц вя феодал ийерархийасындакы йери мцяййянляшдирилди, бир чох азад кяндлиляр ися асылы кяндлиляр – вилланлар категорийасына дахил едилди. Инэилтярядя азад кяндлиляр (фрищолдерляр) тябягяси тамамиля ляьв едилмяся дя, онларын сайы азалды, щцгуги вязиййятляри писляшди. Ясасян, асылы кяндлилярин мцкялляфиййяти щесабына мювъуд олан феодал маликаняси (манор) Инэилтяря яразисинин бюйцк щиссясиндя тясяррцфатын тямялиня чеврилди.

    Морж дишиндян дцзялдилмиш мцърц. 9 ясрин 1-ъи йарысы. Мифоложи сящнялярин
    ятрафында руна йазылары. Британийа музейи.


    Феодал монархийасынын мющкямлянмяси. Инэилтяря Плантаэенетляр, Ланкастерляр вя Йорклар дюврцндя. 1130–50-ъи иллярдя Инэилтярядя баш верян феодал чякишмяляри юлкянин бцтювлцйц цчцн тящлцкя йарадырды. Ири феодаллар (баронлар) арасында ялдя олунмуш разылыьа ясасян 1154 илдя Инэилтяря тахтына ЫЫ Щенрих ады иля йени щаким сцлалянин баниси Анжу графы Щенрих Плантаэенет чыхды (бах Плантаэенетляр, Анжу сцлаляси). Онун крал олдуьу мцддятдя Инэилтяря яразиси эенишлянди, бир сыра Франса вилайятляри – Анжу, Пуату, Бретан, Оверн, щямчинин Аквитанийа (ЫЫ Щенрихин Аквитанийалы Алийенора иля никащы нятиъясиндя) она табе олду, Инэилтяря гцдрятли Авропа дювлятиня чеврилди. 12–13 ясрлярдя Инэилтярядя мяркязляшдирилмя вя феодал монархийасынын мющкямляндирилмяси баш верирди. Буна, шящярлярин сяняткарлыг вя тиъарят мяркязляри кими сцрятли инкишафы, ямтяя- пул мцнасибятляринин вя тиъарят ялагяляринин эенишлянмяси имкан йарадырды. Юлкянин игтисади вя сийаси мяркязи олан Лондонла йанашы Уинчестер, Кентербери, Йорк, Дувр вя б. шящярляр дя мцщцм рол ойнайырды. Баронларын юзбашыналыьындан мцдафия олунмаг цчцн эцълц крал щакимиййятиня ещтийаъ дуйан шящяр ящалиси, фрищолдерляр вя хырда феодаллар (ъянэавярляр) крала дястяк вермякля онун мювгейини мющкямляндирирдиляр. Инэилтярядя мяркязи малиййя вя мящкямя тясисатларынын ролу артыр, бцтцн юлкя цчцн ващид “цмуми щцгуг” тятбиг едилирди. Мювгелярини мющкямляндирян краллар щакимиййятдян суи-истифадя етмяйя, феодал яйанларынын, щямчинин цзяриня йени верэи вя мцкялляфиййятлярин аьырлыьы дцшян ящалинин яксяриййятинин марагларына зидд сийасят йеритмяйя башладылар. Торпагсыз Иоаннын щакимиййяти дюврцндя крал щакимиййятинин фяалиййяти ъянэавярляр вя шящяр сакинляри тяряфиндян дястяклянян баронларын цсйанына эятириб чыхартды. 1215 илдя крал баронлара эцзяштя эедяряк Бюйцк азадлыглар хартийасыны имзаламаьа мяъбур олду. 1258 илдя ири феодалларын тяляби иля ЫЫЫ Щенрих юлкядя барон олигархийасы режимини бяргярар едян Оксфорд провизийаларыны тясдиг етди. Бундан наразы галан ъянэавярляр 1259 илдя крала ъянэавярляри вя азад кяндлиляри ири феодалларын вя крал идарясинин юзбашыналыьындан горумаг цчцн Вестминстер провизийайаларыны тягдим етдиляр. Ъянэавярляри шящяр ящалиси вя С. де Монфор башда олмагла баронларын бир гисми дястякляди. ЫЫЫ Щенрихин Оксфорд провизийаларына риайят етмямяси вятяндаш мцщарибясиня (1263–67) эятириб чыхартды. 1265 илдя Инэилтяря парламент йарадылды. Ы Едуардын дюврцндя парламент силки нцмайяндялик институту кими бяргярар олду. 14 ясрдя парламент икипалаталы органа чеврилди. Йухары палатада (Лордлар палатасы) баронлар вя али рущаниляр, ашаьы палатада (Иъмалар палатасы) ися ъянэавярляр вя шящяр сакинляринин йухары тябягяси тямсил олунурду. 14 ясрдя ири феодаллар тяряфиндян мцкялляфиййятлярин артырылмасы дяфялярля азторпаглы кяндлилярин чыхышларына сябяб олурду. Инэилтяринин бюйцк бир щиссясини ящатя едян Уот Тайлер цсйанынын (1381) щазырланмасында лоллардларын кяндли-плебей щярякаты ящямиййятли рол ойнады. Мяьлубиййятиня бахмайараг, цсйан Инэилтяря краллыьында торпаг мцнасибятляринин инкишафына бюйцк тясир эюстярди. 14 ясрин сонларындан мцкялляфиййятдян пул рентасына кечид, торпагларын феодаллар тяряфиндян кяндлиляря иъаряйя верилмяси вя асылы кяндлилярин копищолдерляря чеврилмяси башлады. 11 ясрин 2-ъи йарысы – 14 ясрин яввялляриндя Инэилтяря Ирландийаны табе етмяк цчцн мцщарибяляр апарырды. 1282–83 иллярдя Уелс ишьал едилди. 1286–1314 иллярдя Шотландийаны (бах Инэилтяря-Шотландийа мцщарибяси) табе етмяк ъящдляри уьурсуз олду. Франсанын Инэилтяря кралларынын табелийиндя олан франсыз торпагларында юз щакимиййятини бярпа етмяк ъящдляри, щямчинин зянэин Фландрийа уьрунда рягабят Йцзиллик мцщарибяйя (1337–1453) эятириб чыхартды. Мцщарибянин илк мярщялясиндя мцяййян уьурлар газанан Инэилтяря сонда мяьлуб олараг гитядяки бцтцн мцлклярини (Кале ш. истисна олмагла) итирди. Йцзиллик мцщарибя дюврцндя Инэилтярядя ири феодал груплашмалары арасында мцбаризя кяскинляшди. 1399 илдя крал ЫЫ Ричард Плантаэенет деврилди, тахта Ланкастерляр сцлалясиндян олан ЫВ Щенрих чых-

    Норман ишьалынын тясвир олундуьу “Байо халчасы”.
    Тягр. 1080. Матилда краличасынын музейи (Байо ш., Франса).


    ды. Лакин сцлалянин дяйишмяси юлкядя вязиййяти сабитляшдирмяди. Барон гийамлары давам едирди, Уелс вя Ирландийада инэилис ишьалчыларына гаршы цсйанлар баш верирди. Ири феодалларын юзбашыналыглары вя щярби уьурсузлуглар 15 ясрин орталарында халг щярякатынын йцксялмясиня сябяб олду [бах Ъек Кед цсйаны(1450)]. Инэилтяря тахтына иддиасы олан Йорклар щерсоглары бу цсйандан истифадя етдиляр. 1455 илдя Ланкастерляр вя Йорклар арасында Ал вя Аь гызылэцл мцщарибяляри (1455–85) башлады. Бу мцщарибялярдя щяр ики груплашманын феодал яйанлары, демяк олар ки, щамысы мящв олду. 1461 илдя инэилис тахты Йорклара кечди. 1485 илдя Йорклар гошунунун Босворт йахынлыьында мяьлубиййятиндян сонра, щакимиййятя Ланкастерляр сцлалясиня гощум олан Тцдорлар няслиндян Щенрих Ричмонд эялди. О, ВЫЫ Щенрих ады иля крал елан едилди вя Тцдорлар сцлалясинин баниси олду. Феодал мцнасибятляринин бющраны. Тцдорлар вя Стцартларын щакимиййят дюврц. 15 ясрдя Инэилтярядя ири феодал тясяррцфаты тяняззцл етди, феодалларын эялирляри азалды. Кяндлилярин ямтяя-пул мцнасибятляриня ъялб едилмяси тябягяляшмяйя сябяб олду. Варлы кяндлиляр ири иъарядарлара чеврилдиляр. Онлар юз тясяррцфатларында сайлары дурмадан артан азторпаглы вя торпагсыз кяндлилярин муздлу ямяйиндян истифадя етмяйя башладылар. 15 ясрин сону – 16 ясрин яввялляриндя инэилис задяэанларынын симасы дяйишди: онларын йашайышыны феодал рентасы дейил, муздлу ямяйин истисмары тямин едирди; варланмыш кяндлиляр вя торпаг алмыш варлы шящярлиляр дя задяэанлар сырасына дахил олурду. Йени задяэанлыг (бах Ъентри) базарла сых баьлы олуб, мянафе етибариля йаранмагда олан буржуазийайа йахын иди. 16 ясрдя йун сянайесинин тяшкили капиталист мануфактурасы формасыны алды. Мануфактура истещсалы памбыг парча, метал емалы вя филиз-мядян сянайесиндя дя инкишаф едирди. Милли базар формалашырды. Инэилтяря сянайесинин ясас сащясиня чеврилян мащуд истещсалынын сцрятли инкишафы йуна тялябаты артырырды вя йени задяэанлар гойунлар цчцн отлаг сащялярини эенишляндирмяйя чалышырдылар. Инэилтярядя аграр чеврилиш башлады. Иъма торпагларыны зябт етмякля кифайятлянмяйян ири торпаг сащибляри кяндлиляри юз торпагларындан говмаьа, евляри вя бцтюв кяндляри даьытмаьа башладылар. Чяпярлямя ВЫЫЫ Щенрихин дюврцндя йени тякан алды. Онун щакимиййяти илляриндя гябул едилмиш ганунлара уйьун олараг бцтцн варыны итирмиш, газанъ ялдя етмяк, йахуд сядягя топламаг цчцн юлкядя долашан авара вя дилянчиляр амансыз тягибляря мяруз галырдылар. Кяндлиляр торпагларындан говулмаларына гаршы мцгавимят эюстярирдиляр [бах Роберт Кет цсйаны (1549)]. Авропанын диэяр юлкяляриня нисбятян Инэилтярядя капиталист мцнасибятляри сцрятля йаранырды. Бу, ъянуб-шярг, мяркязи вя ъянуб-гярб графлыгларында даща интенсив баш верирди. Лакин 16 яср –17 ясрин яввялляриндя дя юлкядя кяндли вя кустар типли хырда истещсал тясяррцфаты цстцнлцк тяшкил едирди. Капитал йыьымы хариъи базара йюнялмиш тиъарятдя даща сцрятля эедирди. Онун инкишафына ясас тиъарят йолларынын Атлантика океанына кечмяси (Американын кяшфиндян сонра) сябяб олду. 16 ясрдя Инэилтярянин Москва, Шярг, Ост-Щинд вя с. тиъарят ширкятляри йаранды. 


    Морж дишиндян йонулмуш шащмат фигурлары. 12 яср. Британийа музейи.

     
    Тцдорларын дюврцндя мяркязи щакимиййятин мювгейи мющкямлянмякдя давам едирди. Йени задяэанлар вя щяля мющкямлянмямиш буржуазийайа юз игтисади марагларынын мцдафияси цчцн эцълц крал щакимиййяти тяляб олунурду. Феодал монархийасынын да, юз нювбясиндя, онларын малиййя дястяйиня ещтийаъы вар иди. Феодал чякишмяляринин дайандырылмасы, юлкянин сийаси ъящятдян бирляшмяси, онун айры-айры яразиляри арасында игтисади ялагялярин мющкямлянмяси, цмуммилли базарын формалашмасы инэилис халгынын тяшяккцлц, инэилис мцтлягиййятинин йаранмасы цчцн зямин йаратды. ВЫЫЫ Щенрихин щакимиййяти илляриндя Инэилтяря Рома-католик килсясиндян айрылды. Бунун илк нювбядя игтисади вя малиййя сябябляри вар иди. Крал вя йени задяэанлар монастырларын баьланмасы вя кился ямлакынын мцсадиря олунмасында мараглы идиляр. Реформасийа папанын Инэилтяря килсяси цзяриндяки щюкмранлыьыны ляьв етди; крал килсянин башчысы олду (Супрематийа щаггында акт, 1534). Бу щадися дювлят англикан кился институтунун формалашмасынын башланьыъы олду. Бцтцн 16 яср мцддятиндя Инэилтярядя реформасийа просесляри давам етди. 1558 илдя тахта чыхан Ы Йелизавета Тцдорун щакимиййят илляри инэилис мцтлягиййятинин мющкямлянмяси иля сяъиййялянирди. Бу режимин хцсусиййятляри эцълц вя инкишаф етмиш бцрократик апаратын, щямчинин низами ордунун мювъуд олмамасындан, йерли идаряетмя органларынын вя парламентин сахланылмасындан ибарят иди. Инэилтяря ада дювляти олдуьуна эюря, онун щярби гцдряти, ясасян, дяниздя ъямляшдирилмишди. Дяниз тиъарятинин эенишлянмяси яразилярин ишьалы вя дяниз гулдурлуьу иля мцшайият олунурду. Инэилтяря о дюврцн ян гцдрятли мцстямлякячи дювляти олан Испанийа иля рягабятя эирди [бах Инэилтяря-Испанийа мцщарибяляри (16–18 ясрляр)]. 1588 илдя “Мяьлубедилмяз армаданы” дармадаьын едяряк Инэилтяря башлыъа дяниз дювлятлярин-


    Щ. Голбейн. ВЫЫЫ Щенрих Тцдорун портрети.
    Крал коллексийасы. Виндзор гясри.


    дян бириня чеврилди, бу да юз нювбясиндя фяал мцстямлякячилик сийасяти йеритмяк цчцн имкан йаратды. 1607 илдя Шимали Америкада илк инэилис колонийасы (бах Виръинийа), 1609 илдя ися Щиндистанда илк дайаг мянтягяси йарадылды; 17 ясрдя Бермуда а.-ры, Барбадос а., Антигуа а. вя бир сыра диэяр яразиляр Инэилтярянин нязаряти алтына кечди (бах Британийа империйасы). Бирбаша варисляри олмайан Ы Йелизаветанын юлцмцндян сонра Инэилтяря иля Шотландийа арасында
    шяхси унийа баьланды. Инэилтярянин йени кралы Марийа Стцартын оьлу, Шотландийа кралы ВЫ Йаков олду. О, 1609 илдя Ы Йаков Стцарт ады иля тахта чыхды. 

    Виндзор гясри. Беркшир графлыьы (Инэилтяря).
    Тямяли тягр. 1070 илдя гойулимушдур.


    Крал иля парламент арасында Ы Йелизаветанын щакимиййяти илляриндя башламыш мцбаризя Стцартларын дюврцндя кяскинляшди. Мцнагишянин сябяби кралын парламент тяряфиндян тясдиг олунмамыш верэиляри тятбиг етмяк, юлкянин хариъи сийасят курсуну мцяййянляшдирмяк сяйляри иди. Феодал гайдаларынын сахланылмасына чалышан гцввяляр кралын ятрафында бирляшдиляр. Онлара гаршы феодал мящдудиййятлярини ляьв етмяйя вя юз мянафеляриня уйьун олараг дювлят сийасятини истигамятляндирмяйя чалышан буржуазийа вя йени задяэанлар чыхыш едирди. Мцхалифятин мцтлягиййятя гаршы идеоложи дайаьы пуританизм олду (бах Пуританлар). Пуританларын марагларыны парламентин ашаьы палатасы ифадя едирди. 17 яср Инэилтяря ингилабы. Стцартлар сцлалясинин бярпасы. 1688–89 иллярдя “Шанлы ингилаб”. Ы Карл Стцартын щакимиййяти илляриндя крал вя парламент арасындакы зиддиййятляр ян йцксяк зирвясиня чатды. 1628 илдя парламентдяки мцхалифят кралын щакимиййятдян суи-истифадя етмясиня гаршы “Щцгуга даир петисийа” верди. 1629 илдя крал парламенти бурахды вя 11 ил ярзиндя юлкяни тякбашына идаря етди. 1639–40 иллярдя Шотландийада баш верян цсйаны йатырмаг цчцн малиййя вясаитиня ещтийаъы олан крал парламенти чаьырмаг мяъбуриййятиндя галды: 1640 ил апрелин 13-дян майын 5- нядяк Гысамцддятли парламент, 1640 илин нойабрындан –1653 илин апрелиня кими Узунмцддятли парламент фяалиййят эюстярирди [бах
    Инэилтяря буржуа ингилабы (17 яср)]. 1641–42 илин гышында крал вя парламент арасындакы зиддиййятляр щярби гаршыдурма мярщялясиня кечди. Ики вятяндаш мц- щарибяси (1642–46 вя 1648) заманы О. Кромвелин башчылыг етдийи ингилабчы гошунлар крал ордусуну дармадаьын етди. 1649 ил йанварын 30-да крал едам олунду, Инэилтярянин йени идаряетмя формасы республика елан едилди. Щакимиййят индепендентлярин – радикал буржуазийанын вя йени задяэанларын марагларыны тямсил едян динисийаси груплашманын ялиня кечди. Индепендентляр феодал мцлкиййятини ляьв етсяляр дя, аграр мясялянин радикал щяллиня гаршы чыхдылар. Онлар сийаси бярабярлик тяляб едян левеллерляри (Ъ.Лилберн вя б.) вя торпагдан азад истифадя щцгугуну мцдафия едян диээерляри (Ъ. Уинстенли) дармадаьын етдиляр. Ингилаб нятиъясиндя буржуазийа вя йени задяэанлар кралы мцдафия едян феодалларын торпагларыны яля кечирдиляр. Ири торпаг сащибляри (лендлордлар) фео- дал юдянишляриндян азад олдулар, торпаг ися онларын юзял мцлкиййятиня чеврилди. Бунунла йанашы кяндлилярин чохунун торпаг цзяриндя щеч бир щцгугу танынмады. Ингилаб аграр чеврилишя йени тякан верди вя цмуминэилтяря базарынын формалашмасыны сцрятляндирди. Республика дюврцндя Ирландийа ишьал олунду (1649–52), Шотландийа мцвяггяти олараг Инэилтяряйя бирляшдирилди (1652). 

    В. Сегар. Ы Йелизавета Тцдорун портрети.
    Тягр. 1585. Шяхси коллексийа.


    Республика сийаси режиминин гярарсызлыьы (1653–58 иллярдя о, протекторат – О. Кромвелин щярби диктатурасы формасыны алмышды) вя арамсыз халг чыхышлары О. Кромвелин юлцмцндян сонра монархийанын бярпасыны лабцд етди. Узун данышыглардан вя Бред бяйаннамясинин (1660) елан олунмасындан сонра Инэилтярядя щакимиййятя ЫЫ Карл Стцарт эялди. Стцартларын Инэилтярядя мцтлягиййят гайдаларыны бярпа етмяк сяйляри буржуазийа вя йени задяэанлар арасында крал ялейщдарларынын – виглярин мейдана эялмясиня сябяб олду. Крал тяряфдарлары ториляр адландырылды. Крал щакимиййяти тяряфиндян тягибляри истисна етмяк цчцн вигляр хцсуси ганунун [Щабеас корпус акты (1679)] гябул едилмясиня наил олдулар. Бу ганун шяхсиййятин тохунулмазлыьы щцгугуну таныды вя мящкя- мядя ишлярин бахылмасы гайдасыны мцяййянляшдирди. Реставрасийа дюврцндя Авропада игтисади рягабят, щямчинин Америка вя Щиндистанда мцстямлякяляр
    уьрунда мцбаризя [бах Инэилтяря-Щолландийа мцщарибяляри (17–18 ясрляр)] сябябиндян Инэилтяря иля Нидерланд арасында зиддиййятляр кяскинляшди. 1685 илдя ЫЫ Карлын юлцмцндян сонра щакимиййятя онун гардашы ЫЫ Йаков эялди. Йени кралын мцтлягиййяти вя католисизми бярпа етмяк ъящдляри юлкядя кяскин ети- разлара сябяб олду вя 1688 илдя ЫЫ Йаков деврилди. Стцартлар тяряфдарларынын Шотландийадан сийаси дястяк алмаг ъящдляри 
    уьурсуз олду. 1688 илдя парламент ЫЫ Йаковун гызы Марийанын яри, Нидерланд стат-щаудери Оранлы ЫЫЫ Вилщелми Инэилтяря тахтына дявят етди. Ган тюкцлмядян баш верян дювлят чеврилиши “Шанлы ингилаб” адыны алды. Парламент тяряфиндян “Щцгуглар щаггында билл” (1689) гябул олунду. Бу ганун мцтлягиййятин бярпасына гаршы конститусийа зяманяти верир, кралын щцгугларыны мящдудлашдырыр, парламентин щцгуг вя азадлыгларыны тямин едирди. Бюйцк Британийа 18 яср – 19 ясрин яввялляриндя. Сянайе чеврилиши. Оранлы ЫЫЫ Вилщелмин юлцмцндян сонра щакимиййятя ЫЫ Йаковун диэяр гызы Анна Стцарт эялди. Онун щакимиййяти дюврцндя Инэилтяря вя Шотландийанын сийаси ъящятдян бирляшмяси просеси баша чатды. 1707 илдя Инэилтяря вя Шотландийа парламентляринин унийасы гябул олунду, бирляшмиш краллыг рясмян Бюйцк Британийа адланмаьа башлады. Юлкянин сийаси щяйатында торилярин вя виглярин партийалары апарыъы рол ойнайырды. Анна Стцарт щакимиййяти дюврцндя ториляря архаланырды, онун вариси – Щанновер сцлалясиндян илк олан крал Ы Эеоргун, хяляфи ЫЫ Эеоргун щакимиййяти, щямчинин ЫЫЫ Эеоргун щакимиййятинин илк илляриндя (1770 иля гядяр) ися назирляр кабинетлярини вигляр формалашдырырдылар (1762–63 илляр истисна олмагла). Бу дюврдя парламентин ролу хейли артды, щюкумят эетдикъя парламентин нязарятиня кечди, кралдан асылылыьы азалды. Иъмалар палатасында чохлуг тяшкил едян партийа лидеринин баш назир тяйин едилмяси сийаси тяърцбя характери алды. Рягабятдя олан парламент груплашмаларынын нювбя иля щакимиййятя эялмяси икипартийалы системин ясасыны гойду. Парламент сечкиляри щяля орта ясрлярдя формалашмыш сечки системи ясасында апарылырды. 18 ясрин яввялляриндя ящалинин йалныз кичик бир гисми сясвермя щцгугуна малик иди. Парламентарилярин тягр. йарысы “чцрцк” йерляри тямсил едирди; бурада депутатлар сечилмир, фактики олараг йерли лендлордлар тяряфиндян тяйин олунурду. Беля шяраитдя 1760–70-ъи иллярдя парламентдя тямсилчилик системинин дяйишилмясини тяляб едян радикализм сийаси ъяряйаны формалашды.18 ясрдя бейнялхалг аренада Б.Б. йени мцстямлякяляр яля кечирмяк вя дцнйа тиъарятиндя юз лидерлийини мющкямлятмяк сийасяти йцрцдцрдц. Бу дюврдя Б.Б.-нын ясас рягиби Франса иди. Б.Б. Испанийа ирси, Австрийа ирси уьрунда мцщарибялярдя, щямчинин Йеддииллик мцщарибядя (1756–63) йахындан иштирак етди. Бу мцщарибяляр нятиъясиндя [бах щямчинин Канадада Инэилтяря-Франса мцщарибяляри (17–18 ясрляр)] Б.Б. мцстямлякя яразилярини хейли эениш- ляндирди. Утрехт сцлщцня (1713) эюря, Ъябялцттариг (Эибралтар; щяля 1704 илдя инэилисляр тяряфиндян ишьал едилмишди), щямчинин Шимали Америкада яввялляр Франсанын табелийиндя олан бир сыра яразиляр (Йени Шотландийа, Нйуфаундленд а. вя с.) Б.Б.-нын щакимиййятиня кечди. Парис сцлщ мцгавилясинин (1763) шяртляриня эюря, Франсадан эери алынмыш Канада вя Миссисипи чайындан ш.-дяки торпаглар Британийа империйасынын тяркибиня гатылды; Ис- панийа Флориданы Инэилтяряйя эцзяштя эетди; Щиндистанда Франсанын тясириня сон гойулду. Лакин Б.Б.-нын мцстямлякя сийасяти йалныз уьурлардан ибарят дейилди. 1770-ъи иллярин яввялляриндя Британийанын Шимали Америкадакы мцстямлякяляриндя азадлыг щярякаты эцълянди [бах Шимали Америкада истиглалиййят мцщарибяси (1775– 83)]. Бу щярякаты щярби гцввя васитясиля йатыра билмяйян Британийа щюкумяти 1783 илдя АБШ-ын истиглалиййятини танымаьа мяъбур олду. 1798 илдя Ирландийада баш верян цсйан амансызлыгла йатырылды. 1801 илдя Ирландийанын мцстягиллийиня сон гойан Инэилтяря-Ирландийа унийасы гцввяйя минди. Щямин вахтдан 1922 илядяк Британийа дювляти Бюйцк Британийа вя Ирландийа Бирляшмиш Краллыьы адландырылды. Б.Б.-да сянайе чеврилиши диэяр юлкяляря нисбятян тез баш верди. 17 яср Инэилтяря буржуа ингилабы капиталист ялагяляринин инкишафына мане олан янэяллярин чохуну арадан галдырды, мящсулдар гцввялярин сцрятля артмасына вя мануфактурадан фабрик истещсалына кечид цчцн ялверишли шяраит йаратды. 1733 илдя мащуд емал едян сцрятли мякикин ихтирасы тохуъулугда мящсулдарлыьы 2–2,5 дяфя артырды. 1765 илдя Ъ. Щаргривс “Ъенни” механики ъящрясини, 1785 илдя ися Е. Картрайт тохуъу ямяйинин мящсулдарлыьыны 40 дяфя артырмаьа имкан йарадан механики тохума дязэащыны ихтира етди. 1771 илдя Р. Аркрайт илк яйириъи фабрики ачды. 1780 илдя Б.Б.-да артыг 20, 1790 илдя ися 150 яйириъи фабрик фяалиййят эюстярирди. 1782 илдя Ъ. Уатт универсал  

    Инэилтяря–Шотландийа унийайасы. 1707 ил.


    бухар мцщяррики цчцн патенти гейдиййатдан кечиртди. Бу ихтира сянайедя чеврилиш етди вя фабрик истещсалынын сцрятля артмасына шяраит йаратды. 1800 илдя Б.Б.-да тясяррцфатын мцхтялиф сащяляриндя артыг 320 бухар мцщяррики истифадя олунурду. Юлкядя йени сянайе мяркязляри (Бирминщем, Манчестер вя с.) мейдана эялди, фящлялярин сайы артды. Сянайенин инкишафы сянайе буржуазийасынын иътимаи статусуну вя сийаси щяйатда ролуну артырды. Машын истещсалына кечид фящлялярин кцтляви сурятдя ишдян чыхарылмасына, бу да юз нювбясиндя 18 ясрин 2-ъи йарысы – 19 ясрин яввялляриндя машынлары даьыданлар (лудчулар) щярякатына сябяб олду. 1815–16 вя 1819 иллярдя Б.Б.-ны игтисади бющранлар сарсытды. 1825 илдя илк дяфя баш верян дцнйа игтисади бющраны Б.Б. иг- тисадиййатынын бцтцн сащяляриня аьыр зярбя вурду. 1790-ъы иллярдя Бюйцк Франса ингилабынын тясири иля Б.Б.-да демократик щярякат фяаллашды, парламентдя тямсичилик системинин дяйишдирилмяси уьрунда чыхыш едян тяшкилатлар йаранды. Б.Б. щюкумяти репрессийалара башлады: 1794 илдя Щабеас корпус акты дондурулду (1801 илдя йенидян гцввяйя минди), демократик щярякат иштиракчыларынын щябсляри башланды, 1799 илдя фящля иттифагларынын йарадылмасына гадаьа гойулду. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя Б.Б. щюкумятинин хариъи сийасятиндя ясас мягсяд ингилаби Франсаны дармадаьын етмяк иди. Инэилисляр Франсайа гаршы 20 илдян чох [1793 илин февралындан 1814 илин апрелиня кими (1802–03 илляр истисна олмагла) вя “Йцз эцн” (1815, март–ийун) дюврцндя] мцщарибя апарырдылар. Б.Б. антифрансыз 

    П. Тилеманс. “Иъмалар палатасы”. 1710 ил.

    коалисийаларынын йарадылмасында мцщцм рол ойнайырды, лакин онун щаким даиряляри мцттяфигляриня боръ вя мадди йардым вермякля, щямчинин дяниз ямялиййатлары иля Б.Б.-нын мцщарибядя иштиракыны мящдудлашдырмаг истяйирдиляр. Трафалгар вурушмасында (1805) адмирал Щ. Нелсонун команданлыьы алтында Б.Б. донанмасы Франса вя Испанийа донанмаларыны дармадаьын етди. Гуруда Британийа гошунлары, ясасян, Португалийа вя Испанийадакы щярби ямялиййатларда иштирак едирди. Пиреней й-а вя Ватерлоо дюйцшцндя бу гошунлара А. Веллингтон команданлыг едирди. Наполеон Франсасынын мяьлубиййяти Б.Б.-нын Авропада вя дцнйа сийасятиндя ролуну даща да артырды. Вйана конгресиндя (1814–15) мцщарибя дюврцндя ишьал олунмуш яразилярин, о ъцмлядян Кап колонийасы, Малта, Сейлон, Маврики, Тобаго адаларынын Б.Б.-нын табелийиня кечмяси тясдиг едилди. Британийанын Щиндистандакы мцлкляри хейли эенишлянди. Б.Б. ян ири мцстямлякя империйасына, апарыъы дяниз дювлятиня чеврилди, дцнйа тиъарятиндя цстцн мювгеляри тутду. Бюйцк Британийанын ян гцдрятли дюврц (Викторийа дюврц). Наполеон мцщарибяляринин баша чатмасындан сонра Британийа сянайесинин сцрятли инкишафы давам едирди. Щяля 1814 илдя Ъ. Стефенсон паровоз гурашдырмышды, 1825 илдя Б.Б.-да дцнйада илк д.й. ачылмышды, 1850 илдя ися артыг минлярля километр д.й.-лары чякилмишди. Д.й.-ларынын ти- кинтиси металлурэийа, машынгайырма, филизмядян сянайесинин инкишафына эцълц тякан верди. 19 ясрин орталарында машын истещсалаты игтисадиййатын ясас сащяляриндя йайылды. Б.Б. дцнйа игтисади лидериня, “дцнйа емалатханасына” чеврилди. Сянайенин инкишаф сявиййясиня вя истещсалын артым темпляриня эюря Б.Б. дцнйада биринъи йери тутурду. Юлкядя эюстярирди. 1819 ил августун 16-да щюкумят Манчестердя сечки ислащаты кечирилмясини дястякляйян митинги даьытмаг цчцн гошунлардан истифадя етди. “Питерлоо гырьыны” эедишинля 11 няфяр юлдцрцлдц, бир нечя йцз няфяр йараланды. 1819 илдя щюкумят йыьынъагларынын кечирилмяси гайдаларыны сяртляшдирян ганунлары тясдиг етди, мятбуат цзяриндяки верэиляри артырды, радикалларын чоху мящкямяйя верилди. 1820-ъы иллярин яввялляриндя назирляр кабинетиня Ъ. Каннинг тяряфдарларынын (“либерал торилярин”) эялиши иля мютядил ислащатлар курсу гябул едилди. 1824 илдя фящля иттифагларынын йарадылмасына гойулан гадаьа ляьв олунду. Фящляляр тред-йунионларда бирляшди. 1832 илдя демократик ислащатлар тяряфдарларынын тязйиги иля Ч. Грей щюкумяти илк дяфя сечки ислащаты кечирди. 56 “чцрцк йер” парламентя нцмайяндя эюндярмяк щцгугундан мящрум олунду, кичик даирялярдян олан парламентарилярин сайы азалдылды. 143 бошалмыш йер графлыглар вя ири тиъарят-сянайе мяркязляри арасында бюлцшдцрцлдц. Бу ислащатдан сонра сечиъилярин сайы бир гядяр артса да, киши ящалисинин йалныз тягр. 16%-и сясвермя щцгугуна малик иди. Фящляляр вя шящяр даш кюмцр щасилаты дцнйа щасилатынын йарыдан чохуну, чугун яридилмяси ися дцнйа цзря истещсалын йарысыны тяшкил едирди. Бейнялхалг тиъарятин 35–40%-и Б.Б.-нын пайына дцшцрдц. Лондон дцнйа малиййя
    мяркязиня, фунт стерлинг ися бейнялхалг тиъарят ямялиййатларынын ясас щесаблашма ващидиня чеврилди. Сянайенин инкишафы игтисади сийасят принсипляринин дяйишмясиня сябяб олду. 1846 илдя Р. Пил щюкумяти 1815 илдя чюряк вя тахылын идхалына гойулан рцсумлары ляьв етди. Бир сыра ярзаг вя хаммал мящсулла- рынын идхал рцсумлары хейли азалдылды. 1849 илдя Ъ. Рассел щюкумяти Навигасийа актларыны (1650, 1651, 1660) ляьв етди. Юлкядя игтисади либерализм принсипляри тамамиля галиб эялди. Яввялки дюврдя олдуьу кими, 19 ясрдя дя Б.Б.-нын сийаси щяйатында парламентаризмин, демократийанын инкишафы вя вятяндашларын сечки щцгугларынын эенишляндирилмяси иля баьлы мясяляляр ясас йер тутурду. 1810-ъу иллярдя Британийанын мцхтялиф йерляриндя тямсилчилик системинин дяйишдирилмяси уьрунда мцбаризя апаран клублар вя иттифаглар мейдана эялди. Сечки ислащаты идейаларынын тяблиьиндя радикал У. Коббетин (1763–1835) мцщцм рол ойнайырды. Р. Оуен Британийа ъямиййятини кяскин тянгид едирди. Щаким даиряляр демократик щярякатын гаршысыны алмаьа ъящд ящалисинин орта тябягяси яввялки кими сечкилярдя иштирак едя билмирди, ачыг сясвермя вя юлкянин ящалинин сайына эюря мцхтялиф сечки даиряляриня бюлцнмяси сахланылырды. 1830-ъу иллярдя щюкумят юлкянин сонракы инкишафы цчцн мцщцм ящямиййят дашыйан бир сыра ганун гябул етди. 1833 илдя мцстямлякялярдя гул алвери гадаьан олунду; фабрик мцфяттишликляри тяшкил едилди, фабриклярдя ушаг ямяйиндян истифадя мящдудлашдырылды, шящяр юзцнцидаряси вя никащларын мцлки гейдиййаты тятбиг олунду; йохсуллара йардым мягсядиля иш евляри йарадылды. 1837 илдя кралича Викторийанын щакимиййятя эялмясиндян сонра да сийаси исла- щатлар давам етдирилди. 1830-ъу иллярин 2- ъи йарысындан юлкядя “Халг хартийасы” уьрунда мцбаризя шцары алтында чартизм щярякаты эенишлянди. Щярякатда фящляляр вя орта тябягялярин нцмайяндяляри иштирак едирдиляр. Онлар 21 йашындан йухары бцтцн кишиляря цмуми сечки щцгугунун верилмясини, депутатлыьа намизядляр цчцн ямлак сензинин вя парламент сечкиляриндя эизли сясвермянин ляьвини тяляб едирдиляр. Инэилтярянин шм. вя г. сянайе р-нлары, щямчинин Шотландийа вя Уелсин бир сыра вилайяти чартизм щярякатынын ясас мяркязляри олду. Чартистляр арасында бирлик йох иди. Саь ганадын нцмайяндяляри (У. Ловетт, Ф. Плейс вя б.) юз идейаларыны динъ йолла тяблиь етмяйя чалышырдылар. Ф.Е. О’Коннор, Ъ.О’Брайен йалныз мцдафия мягсядиля эцъ тятбиг олунмасыны мцмкцн щесаб едирдиляр. Сол чартистляр Ъ. Гарни вя Е. Ъонс ися дцшцнцрдцляр ки, мящз ингилаби мцбаризя методларындан истифадя етмякля галиб эялмяк мцмкцндцр. 1837 илдян сонра чартистлярин шцарлары Британийа ъямиййятиндя бюйцк якс-сяда доьурду, лакин онларын арасында бирлийин олмамасы вя парламентин “Халг хартийасы” дястяклямякдян имтина етмяси 1848 илдян сонра щярякаты тяняззцля уьратды. 1850-ъи иллярин сону – 1860-ъы иллярин 1-ъи йарысында Б.Б.-нын сийаси щяйатында вигляр, радикаллар вя пилчилярин (Р.Пилин да- вамчылары) бирляшмяси нятиъясиндя йаранан вя тиъарят-сянайе буржуазийасынын мянафейини якс етдирян Либераллар партийасы апарыъы рол ойнайырды. 19 ясрин орталарында йаранан вя ири торпаг сащибкарларынын, банкирлярин мянафейини тямсил едян Мцщафизякарлар партийасы бющран кечирир, нцфузуну итирирди. 1867 илдя демократик щярякатын тязйиги иля Е.Ъ.С. Дерби щюкумяти икинъи сечки ислащаты кечирди. Нятиъядя орта тябягялярин нцмайяндяляри вя йцксякмаашлы фящляляр сечкилярдя иштирак етмяк щцгугуну ялдя етдиляр. 1872 илдя У.Й. Глад- стон щюкумяти парламент сечкиляриндя эизли сясвермя щаггында ганун гябул етди. 1884 илдя цчцнъц сечки ислащаты кечирилди, киши ящалисинин 58%-и сясвермя щцгугу алды. 1885 илдя гябул едилмиш гануна эюря, Б.Б. бярабяр сайлы сечиъиляри олан даиряляря бюлцндц. Гладстонун Ирландийанын юзцнцидаряси (Щомрул) щаггында гануну парламентдя тясдиг етмяк ъящдляри уьурсуз олду вя 1886 илдя Либераллар партийасынын парчаланмасына, Ирландийа иля унийанын сахланылмасы тяряфдарларынын партийадан чыхмасына (сонрадан онларын яксяриййяти мцщафизякарларла бирляшди) эятириб чыхартды. 1815 илдян сонра Б.Б.-нын йцрцтдцйц хариъи сийасят Мцгяддяс иттифагын дястяклянмясиня йюнялмиш вя Вйана конгреси гярарларынын ардыъыл йериня йетирилмясини тямин етмяк мягсядини эцдцрдц. Мцгяддяс иттифагын Испанийанын Америка мцстямлякяляриндя азадлыг щярякатыны боьмаг планларына гаршы чыхан Б.Б. Османлы империйасы ялейщиня милли-азадлыг мцбаризяси (1821–29) апаран Йунаныстаны дястякляйирди. Б.Б.-нын 1830–65 иллярдяки хариъи сийасяти Британийа империйасынын эенишляндирилмясиня йюнялмишди. 1839 илдя Ядян, 1840 илдя Йени Зеландийа Б.Б.-нын мцстямлякясиня чеврилди. 1838–42 иллярдя Б.Б. Яфганыстаны (бах Инэилтяря-Яфганыстан мцщарибяляри) табе етмяк мягсяди иля мцщарибя апарырды. 1840–42 иллярдя Чинля мцщарибяси нятиъясиндя Б.Б. Сйанганы (Щонконгу) яля кечирилди вя бир сыра Чин портларынын Британийа тиъаряти цчцн ачыг елан едилмясиня наил олду. 1850–60-ъы иллярдя Б.Б. Чиня гаршы йени мцщарибяйя башлады [бах Инэилтяря-Франса-Чин мцщарибяси (1856–60)] вя Тайпин цсйанынын (1851–64) йатырылмасында йахындан иштирак етди. 1852 илдя Бирманын бир щиссяси Б.Б.-нын табелийиня кечди. 1850-ъи иллярин ортасында Щиндистанын ишьалы баша чатдырылды. 1858 илдя Британийа Ост-Щинд ширкяти ляьв олунду, ширкятя табе олан яразиляр Б.Б. щюкумятинин идарячилийиня кечди, 1876 илдя кралича Викторийа Щиндистанын императричяси елан олунду. 1860–90-ъы ил- лярдя У.Й. Гладстон, Б. Дизраели вя Р.А.Т. Солсбери щюкумятляри мцстямлякя ишьалларыны фяал давам етдирирди. 1879 илдя Яфганыстан фактики олараг Б.Б.-нын протектораты олду, 1882 илдя Мисир табе едилди, 1886 илдя Бирманын истиласы баша чатдырылды (бах Инэилтяря-Бирма мцщарибяляри), Тропик вя Ъянуби Африкада бир сыра мцстямлякяляр ишьал олунду. Инэилис-бур мцщарибясиндян (1899–1902) сонра Б.Б. Африканын ъ.-ундакы дювлятляри (Трансваал вя Азад Оранж дювляти) дя нязаряти алтына алды.
    Б.Б.-нын мцстямлякя ишьаллары онун Авропа дювлятляри иля мцнасибятлярини мцряккябляшдирди. Орта Асийа, Узаг вя Йа- хын Шяргдя Русийа Б.Б. иля кяскин рягабят апарырды. Османлы империйасы, Франса вя Сардинийа краллыьы иля Русийайа гаршы иттифаг баьлайан Б.Б. Крым мцщарибясиндя (1853–56) йахындан иштирак етди, сонракы иллярдя Русийанын Балканларда нцфузунун эцълянмясиня гаршы фяал мцгавимят эюстярди. 1880-ъи иллярдя Алманийанын Африкада вя Йахын Шяргдя мцстямлякяляринин йарадылмасы иля Алманийа-Британийа зиддиййятляри кяскинляшди. 19 ясрин 2-ъи йарысында Британийанын хариъи сийасятинин ясас хцсусиййяти диэяр Авропа дювлятляри иля узунмцддятли мцттяфиглик мцнасибятляриндян имтина етмяси иди. Авропа дювлятляри арасындакы зиддиййятлярдян истифадя едян Б.Б. онларла йалныз мцяййян мягсядляр наминя мцвяггяти сазишляр баьлайырды (бах “Мящарятли тяърид”сийасяти). Бюйцк Британийа Биринъи дцнйа мцщарибяси яряфясиндя вя мцщарибя илляриндя. 1901 илдя кралича Викторийанын юлцмцндян сонра щакимиййятя оьлу ВЫЫ Едуард, 1910 илдя ися В Эеорг эялди.
    19 ясрин сонларындан Британийа дцнйа сянайе лидери статусуну тядриъян итирмяйя башлады. 1870–1913 иллярдя Б.Б.-да сянайе истещсалынын щяъми 2,2 дяфя артдыьы щалда, АБШ-да – 9, Алманийада – тягр. 6, Фран- сада – 3 дяфя артды. Дцнйа истещсалында Б.Б.-нын пайы 32%-дян 13,6%-я гядяр азалды. Бу эюстяриъи цзря 1913 илдя АБШ (35,8%) вя Алманийа (15,7%) Б.Б.-ны цстяляди. 1880-ъи иллярин орталарындан Б.Б.-да ири инщисар бирликляри формалашмаьа баш- лады; онлар хцсусиля банк сащясиндя сцрятля инкишаф едирди. 1890-ъы иллярин сонларында юлкядя фящля щярякаты йцксялишинин башланмасында 1868 илдя йарадылан
    Британийа тред-йунионлары конгреси (БТК) мцщцм рол ойнады. 1900 илдя БТК вя бир сыра сосиалист тяшкилатларынын тяшяббцсц иля Фящля нцмайяндялийи комитяси йарадылды. Бу комитя 1906 илдян Лейбористляр партийасы адландырылды. Фящля вя сосиалист щярякатынын фяаллашмасы Британийа щюкумятини кяскин сосиал вя сийаси мясялялярин щялли цчцн бир сыра аддымлар атмаьа вадар етди. Б.Б.-да сосиал тяминат системинин ясасыны гойан бир сыра ганунлар парламентдя тясдиглянди. Пенсийалар щаггында ганунлар (70 йаша чатмыш шяхсляр цчцн) гябул олунду, мядянчиляр цчцн 8 саатлыг иш эцнц, щямчинин хястялийя, ялиллийя вя ишсизлийя эюря сосиал сыьорта тятбиг едилди, ямяк биржалары йарадылды. 1911 илдя парламент ислащаты кечирилди (парламентин сялащиййят мцддяти 7 илдян 5 иля гядяр азалдылды, депутатлар мяваъиб алмаьа башладылар). Щямин ил бцдъянин формалашдырылмасы вя бцдъя вясаитляринин хярълянмяси иля баьлы мясялялярин щяллиндя Лордлар палатасынын иштиракы мящдудлашдырылды. Британийа империйасынын мющкямляндирилмяси вя метрополийа иля ян чох инкишаф етмиш мцстямлякяляр арасында зиддиййятляри зяифлятмяк мягсядиля сонунъулара дахили юзцнцидаря щцгугу верилди. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя диэяр дювлятлярин сцрятли игтисади инкишафы вя щярби гцдрятинин артмасы, щямчинин мцстямлякя, тиъарят-сянайе вя щярби-дяниз сащяляриндя Алманийа-Инэилтяря рягабятинин кяскинляшмяси Б.Б. щюкумятини “мящарятли тяърид” сийасятиндян имтина етмяйя вя мцщарибяйя щазырлыг мягсядиля щярби- сийаси иттифаглар баьламаьа вадар етди. Франса [бах Инэилтяря-Франса сазиши (1904)] вя Русийа [Русийа-Инэилтяря сазиши (1907)] иля баьланан сазишляр Алманийа-Австрийа-Италийанын Цчляр иттифагына (1882) гаршы Антанта щярби блокунун йарадылмасынын ясасыны гойду. Б.Б. Узаг Шяргдя Йапонийа иля иттифаг баьлады [бах Инэилтяря-Йапонийа иттифагы (1902–21)]. 
     Антанта иля Цчляр иттифагы юлкяляри арасындакы кяскин зиддиййятляр Биринъи дцнйа мцщарибясинин башланмасында (1914, 1 август) мцщцм рол ойнады. Б.Б. 1914 ил августун 4-дя мцщарибяйя гошулду. Онун мягсяди Алманийаны дармадаьын етмяк, Алманийа мцстямлякялярини, щямчинин Османлы империйасынын бир сыра яразилярини яля кечирмяк иди. Юлкянин апарыъы сийаси партийалары да щюкумятин Алманийайа мцщарибя елан етмяк гярарыны дястякляди. 1915 илин майында Б.Б. ъямиййятинин бирляшмяси вя юлкянин бцтцн ещтийатларынын ъябщя цчцн сяфярбяр олунмасы мягсядиля Щ.Щ. Асквит юзцнцн бирпартийалы либерал щюкумятини бурахараг, либераллар, мцщафизякарлар вя лейбористлярдян ибарят коалисийа щюкумяти тяшкил етди. 1916 илин декабрында Д. Ллойд Ъоръ йени коалисийа щюкумятинин башчысы олду. Мцщарибя шяраитиндя Б.Б. ъямиййятиндя мцщцм дяйишикликляр баш верди. Иъраедиъи щакимиййятин сялащиййятляри эенишляндирилди, сензура тятбиг едилди, парламентин ролу вя ящямиййяти азалды; дювлят органлары фяал сурятдя игтисадиййата гарышмаьа, бюлэцнц вя хариъи тиъаряти, истещсал мцнасибятлярини низама салмаьа башлады. Щярби ямялиййатлар апармаг цчцн Британийа щюкумяти юз мцстямлякяляринин ещтийатларындан эениш истифадя едирди. Мцщарибяни галиб дювлятлярдян бири кими баша вуран Б.Б. Парис сцлщ конфрансынын (1919–20) гярарларына уйьун олараг Алманийанын Африкадакы мцстямлякяляринин хейли щиссясини вя яввялляр Османлы империйасындан асылы олан Йахын Шяргдяки бязи яразиляри идаря етмяк цчцн мандат алды. Б.Б. 1918 илдян сонра да дцнйанын апарыъы тиъарят вя сянайе дювлятляриндян бири олараг галырды, лакин онун малиййяигтисади мювгеляри мцщарибя илляриндя нязярячарпаъаг дяряъядя зяифлямишди. Мцщарибядя галибиййят бюйцк гурбанлар бащасына баша эялмишди: 720 мин няфярдян чох щялак олмуш вя тягр. 2 млн. няфяр йараланмыш, хариъи боръ 12 дяфя артараг 7,8 млрд. фунт стерлингя чатмыш, сянайе мящсулларынын истещсалы 20% азалмыш, Британийа милли сярвятинин 1/3 щиссясини итирмишди. Бюйцк Британийа 1918–45 иллярдя. 1919 илдя Британийа игтисадиййатында гысамцддятли ъанланма баш верся дя, 1920 илин сонларындан 1921 илин сонларынадяк давам едян бющран ишсизлийин артмасына сябяб олду. Бющран баша чатса да, 1920- ъи иллярин сонларынадяк Британийа игтисадиййаты узунсцрян дурьунлуг вязиййятиндя иди, ишсизлик сявиййяси 10%-дян ашаьы енмирди. Цмумдцнйа сянайе истещсалында Б.Б.-нын пайы 1928 илдя 9,9%-дяк азалды. Йалныз 1929 илдя (Франса вя Алманийадан хейли сонра) Б.Б.-нын сянайе инкишафынын эюстяриъиляри 1913 ил сявиййясиня чатды. 1929–33 иллярдя баш верян дцнйа игтисади бющраны юлкя игтисадиййатынын бцтцн сащяляриня аьыр тясир эюстярди. 1932 илдя сянайе истещсалы 1929 ил иля мцгайисядя 23% азалды; 1930-ъу иллярин яввялляриндя юлкядя ишсизлярин сайы 3 млн. (ишляйянлярин цмуми сайынын 22%-и) няфяря чатды. Б.Б. игтисадиййаты бющран вязиййятиндян 1933 илин орталарындан етибарян чыхмаьа башлады. 1937 илядяк Б.Б.-нын сянайе истещсалы щяъми 1929 ил сявиййясини тягр.
    25% цстяляди. Лакин 1937 илдя Британийа игтисадиййатыны йенидян бющран бцрцдц вя йалныз Икинъи дцнйа мцщарибясинин яряфясиндя вя илк илляриндя щярби мящсулларын истещсалынын артмасы иля онун сцрятли инкишафы башлады. Мцщарибядян сонракы илк иллярдя Авропадакы ингилаби щадисяляр вя Британийа фящляляринин игтисади вя сийаси щцгуглар уьрунда мцбаризясинин фяаллашмасы Б.Б.- нын дахили сийасятиня ящямиййятли тясир эюстярди. 1918 илдя Б.Б.-да 900 миндян чох, 1919 илдя 2,4 млн., 1920 илдя 1,7 млн. фящля тятил етди. 1920 илдя Б.Б. Коммунист партийасы йарадылды. 1926 илин майында Британийа тарихиндя ян ири цмуммилли тятил (иштиракчыларын сайы 5 млн. няфяр) баш верди. 1919–21 иллярдя вцсят алан Ирландийа халгынын милли азадлыг мцбаризяси дя Британийадакы дахили сийаси просесляря тясир эюстярян мцщцм амил олду. Ирландийа (шм. графлыгларындан башга) юзцнцидаряетмя щцгугу алды (1922 илдян Б.Б. сянядлярдя Бюйцк Британийа вя Шимали Ирландийа Бирляшмиш Краллыьы адландырылды; рясмян 1953 илдян). Мцряккяб дахили сийаси вязиййят 1922 иля гядяр щакимиййятдя галан Д.Ллойд Ъоръун коалисийа щюкумятини ъидди ислащатлар кечирмяйя сювг етди. 1918 илдя йени сечки гануну гябул олунду. Гануна эюря 21 йашдан йухары бцтцн кишиляря вя 30 йашдан йухары бцтцн гадынлара (1928 илдя гадынлар цчцн йаш сензи 21 йашадяк ендирилди) сясвермя щцгугу верилди. Б.Б.-да сечиъилярин сайы тягр. 3 дяфя артараг 21 млн. няфяря чатды. 1919–20 иллярдя парламентин ганун гябул етдийи бир сыра ганунлара эюря, дювлят сосиал сыьорта системи ящалинин эениш тябягяляриня шамил олунду; мянзил тикинтиси эенишляндирилди; сящиййя назирлийи йарадылды. Бунунла йанашы, фящля щярякаты иля мцбаризя апармаг вя мцмкцн ингилаби чыхышларын гаршысыны алмаг цчцн 1920 илдя щюкумятя фювгяладя сялащиййятлярин верилмяси щаггында ганун гябул олунду. Бу ганун щюкумятя фювгяладя вязиййят тятбиг етмяк вя иътимаи гайда-гануну бярпа етмяк мягсядиля полис вя гошунлардан истифадя етмяк щцгугу верди. 1926 ил цмуми тятили йатырылдыгдан сонра С. Болдуинин башчылыг етдийи мцщафизякарлар щюкумяти щямкарлар иттифагларынын щцгугларынын мящдудлашдырылмасы, щямряйлик тятилляринин вя кцтляви пикетлярин гадаьан олунмасы щаггында ганун гябул етди. 1920–30-cу иллярдя Б.Б.-нын партийасийаси системиндя мцщцм дяйишикликляр баш верди. Либераллар партийасы юзцнцн апарыъы сийаси гцввя мювгейини итирди. Онун йерини 1918 илдя “истещсал васитяляринин, бюлэцнцн вя мцбадилянин иътимаиляшдирилмясини” юз мягсядляриндян бири елан едян Лейбористляр партийасы тутду. 1924 илдя Ъ.Р. Макдоналдын башчылыьы иля лейбористляр Б.Б. тарихиндя илк дяфя бир нечя ай юлкяни идаря едян щюкумяти формалашдырдылар. 1929– 31 иллярдя онлар йенидян щакимиййятдя олдулар. Лейбористляр щюкумяти мянзил тикинтиси вя сосиал сыьорта сащяляриндя вязиййяти йахшылашдыран бир сыра гярар гябул етди. Мцстямлякя сийасятиндя лейбористлярин мювгейи мцщафизякарлардан фярглянмирди. Щакимиййятдя оларкян, онлар Британийа империйасынын мющкямляндирилмяси курсуну щяйата кечирирдиляр. 1920–40-ъы иллярин орталарында фяалиййят эюстярмиш щюкумят кабинетляринин яксяриййятиня башчылыг едян мцщафизякарлар (А. Бонар Лоу, 1922–23; С. Болдуин, 1923–24, 1924–29, 1935–37; Н. Чемберлен, 1937–40; У.Л.С. Чюрчилл, 1940–45) сийаси сящнядя ясас гцввя олараг галырдылар. Онлар 1931–35 иллярдя бир груп тяряфдарла- ры иля бирликдя Лейбористляр партийасындан чыхан Ъ.Р. Макдоналдын рящбярлик етдийи коалисийа щюкумятиндя дя апарыъы рол ойнайырдылар. Щаким сцлалянин (1917 илдян Виндзор сцлаляси адланырды) Б.Б.-нын сийаси щяйатында вя дювлят ишляринин щяллиндя ролу ящямиййятсиз иди, тямсилчилик вя мярасим функсийалары иля мящдудлашырды. 1936 илин яввялляриндя В Эеоргун юлцмцндян сонра тахта ВЫЫЫ Едуард чыхды. Лакин 1936 илин сонларында шяхси сябябляря эюря щаки- миййятдян имтина етмяйя мяъбур олду. Щакимиййятя ВЫ Эеорг эялди. Биринъи дцнйа мцщарибясиндян сонра да Б.Б. дцнйа сийасятиндя мцщцм рол ойнайырды. 1919 илдя йарадылмыш Миллятляр ЪямиййятиндяИнэилтяряФрансаилябирликдя лидер мювгелярини тутурду. Б.Б. совет Русийасына гаршы уьурсуз щярби мцдахилянин (1918–22) вя 1920-ъи иллярдя баш верян мцхтялиф антисовет чыхышларын башлыъа тяшкилатчыларындан иди. Лакин цмумиликдя Б.Б.- нын дцнйа аренасында апарыъы дювлят кими мювгейи бу дюврдя сарсылды. Вашингтон конфрансында (1921–22) Б.Б. АБШ-ла хятт эямиляринин сайыны бярабярляшдирмяйя разылыг вермяйя мяъбур олду. Бу, Инэилтярянин щярби-дяниз сащясиндяки лидерлийинин итирилмяси йолунда илк аддым иди. 1918–45 иллярдя Британийа империйасын- да дяринляшян бющран яламятляри айдын нязяря чарпырды. Щиндистанда вя бир сыра диэяр мцстямлякялярдя Британийа аьалыьына гаршы мцбаризя эцълянирди. Б.Б. 1919 илдя Яфганыстанын, 1922 илдя Мисирин мцстягиллийини танымаьа мяъбур олду. 1937 илдя Ирландийа парламенти юлкяни суверен вя мцстягил дювлят елан едян йени конститусийа гябул етди. “Дянизашыры яразилярини” нязаряти алтында сахламаьа чалышан Б.Б. щюкумяти 1926 ил империйа конфрансында (бах Империйа конфранслары) юз доминионларынын дахили вя хариъи сийасятдя мцстягилликлярини таныды (яслиндя доминионларын хариъи сийасяти цзяриндя Лондонун тясири сахланылырды). Инэилтяря парламенти тяряфиндян гябул едилмиш Вестминстер статуту (1931) империйа конфрансынын гярарларыны тясдиг етди вя Британийа Миллятляр Бирлийинин (1947 илдян сонра Миллятляр Бирлийи, йахуд Бирлик) – Б.Б.-нын вя онун доминионларынын кюнцллц бирлийинин йарадылмасыны елан етди. Икинъи дцнйа мцщарибяси илляриндя Британийанын Ъянуби, Ъянуб-Шярги Асийа вя Йахын Шяргдяки мцстямлякяляриндя милли азадлыг мцбаризяси йенидян вцсят алды. Алманийанын щярби-сянайе потенсиалынын бярпасы вя 1933 илдя Щитлер диктатурасынын йарадылмасындан сонра онун Версал сцлщ мцгавилясинин (1919) шяртлярини йериня йетирмякдян имтина етмяси Б.Б. цчцн билаваситя тящлцкя йарадырды. Алманийа иля щярби мцнагишянин гаршысыны “сакитляшдирмя” сийасяти васитясиля алмаьа чалышан С. Болдуин вя Н. Чемберлен щюкумятляри А. Щитлеря сийаси, щярби вя ярази мясяляляриндя эцзяштя эедяряк разылыьа эялмяк вя бунунла алман експансийасыны шяргя, нятиъядя ССРИ-йя гаршы йюнятлмяк истяйирди. Бу сийасятин ян йцксяк нюгтяси Мцнхен сазиши (1938) олду. 1939 илин йайында Б.Б., Франса вя ССРИ-нин тяъавцзя гаршы бирэя мцбаризяйя даир данышыглары, ясасян, Британийа тяряфинин сяйляри нятиъясиндя уьурсуз олду. 1939 ил сентйабрын 1-дя Алманийа гошунларынын Полшайа щцъуму иля Икинъи дцнйа мцщарибяси башланды. Сентйабрын 3-дя Б.Б. Алманийайа мцщарибя елан етди. Лакин Б.Б вя мцттяфиги Франса Алманийа иля ССРИ арасында щярби тоггушмайа цмид бясляйяряк 1940 илин йазына гядяр Алманийайа гаршы фяал щярби ямялиййатлар апармырдылар (бах “Гярибя мцщарибя”). 1939 илин пайызы – 1940 илин йазында Британийа вя Франса щярбчиляри Финландийа вя Йахын Шярг яразиляриндян Совет Иттифагына зярбя ендирмяк щаггында планлар ишляйиб щазырлайырдылар. 1940 ил майын 5-дя Франса вя диэяр юлкялярин ишьалы иля нятиъялянян алман ордусунун Гярби Авропайа щцъумунун башланмасы Британийа щаким даиряляринин Алманийа иля иримигйаслы мцщарибядян йайынмаг цмидлярини тамамиля алт-цст етди. “Сцлщмярамлы” Н. Чемберлен щюкумяти истефайа эюндярилди вя У. Чюрчиллин башчылыьы иля коалисийа щюкумяти йарадылды. Йени щюкумят юлкянин игтисадиййатыны щярби гайдада гурмаг, ордунун вя алман гошунларынын щцъумларынын гаршысыны алмаг мягсядиля Британийа а.-рынын мцдафиясинин мющкямляндирилмяси цчцн фювгяладя тядбирляр эюрдц. 1940 илин август – 1941 илин май айларында Б.Б. яразиси алман авиасийасынын интенсив бом- бардманына мяруз галды [бах Инэилтяря уьрунда вурушма (1940–41)].
     

    Уинстон Чюрчилл.


    Алманийанын ССРИ-йя щцъумундан сонра Британийа щюкумяти алман тяъавцзцня гаршы Совет Иттифагы иля бирэя мцбаризя апармаьа щазыр олдуьуну бяйан етди. 1941 ил ийулун 12-дя Алманийайа гаршы мцщарибядя бирэя фяалиййят щаггында Инэилтяря-ССРИ сазиши имзаланды. 1941 ил декабрын 8-дя, Йапонийанын Инэилтяря вя АБШ-ын Сакит океандакы мцлкляриня щцъумундан сонра, Б.Б. АБШ-ла бирэя Йапонийайа мцщарибя елан етди. 1942 илин яввялляриндя АБШ вя Британийа силащлы гцввяляринин гярарэащ ряисляринин бирляшмиш комитяси йарадылды. 1942 ил майын 26-да Б.Б. иля ССРИ арасында Алманийайа вя онун Авропадакы тяряфдарларына гаршы мцщарибядя мцттяфиглик, щямчинин мцщарибядян сонра ямякдашлыг вя гаршылыглы йардым щаггында мцгавиля имзаланды. Б.Б.-нын вя АБШ-ын дювлят рящбярляри 1942 илдя Авропада икинъи ъябщянин ачылмасыны ющдяляриня эютцрсяляр дя, 1944 илин орталарынадяк буну етмядиляр. Икинъи дцнйа мцщарибяси илляриндя Б.Б. гошунлары бир сыра ири щярби ямялиййатлар, о ъцмлядян Шимали Африкада (1942) вя АБШ-ла бирэя Ъянуби Италийада (1943) щяйата кечирди. 1944 ил ийунун 6-да Б.Б. вя АБШ гошунларынын Британийа яразисиндян Франсайа десант чыхармагла Авропада икинъи ъябщя ачмасы антищитлер коалисийасынын насист Алманийасы вя онун тяряфдарлары цзяриндя гялябясини йахынлашдырды. Мцщарибя дюврцндя щярби истещсал эенишляндикъя ма- шынгайырма, авиасийа, эямигайырма вя кимйа сянайеси дя инкишаф едирди. 1939–45 иллярдя 131 мин тяййаря, 25 мин танк, 300 миндян чох пулемйот, 160 млн. топ мярмиси, тягр. 1 млн. авиасийа бомбасы истещсал олунмушду. Мцщарибя илляриндя юлкядя ямяк базары дювлят тяряфиндян тянзимлянир, сянайе мяъбури гайдада тямяркцзляшдирилир, мцстямлякялярин инсан вя мадди ресурсларындан истифадя едилирди. Бюйцк Британийа Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра. Б.Б. мцщарибядян галиб кими чыхды. Антищитлер коалисийасынын “бюйцк цчлцйцня” дахил олан Б.Б. БМТ- нин тясисчиляриндян вя бу тяшкилатын Тящлцкясизлик Шурасынын даими цзвляриндян бири кими дцнйа сийасятиндя ящямиййятли рол ойнайырды. Британийанын инсан вя мадди иткиляри диэяр юлкялярин иткиляри иля мцгайисядя о гядяр дя чох дейилди. Мцщарибядя 245 мин няфяр юлмцш, 278 мин няфяр йараланмышды. Мцщарибяйя чякилян хяръ 25 млрд. фунт стерлингдян чох иди; дювлят боръу 1946 илдя 23,7 млрд. фунт стерлингя чатмышды; сянайе мящсулу вя хариъи тиъарят азалмышды; Б.Б.-нын АБШ-дан игтисади вя сийаси асылылыьы артмышды. Сонракы иллярдя баш верян елми-техники ингилаб шяраитиндя Б.Б.-нын сянайе истещсалы артым темпиня эюря апарыъы дцнйа дювлятляриндян эеридя галырды. 1950–68 иллярдя Б.Б.-да сянайе истещсалынын щяъми 68% артдыьы щалда, бу эюстяриъи Йапонийада 1068%, Италийада 319%, АФР-дя 256%, Франсада 156% тяшкил едирди. Капиталист юлкяляриндя истещсал олунан цмуми мящсулун щяъминдя Б.Б.-нын пайы эетдикъя азалырды: 1947 илдя 9,8%, 1960 илдя 8,3%, 1965 илдя 7,2%, 1972 илдя 5,8%. Мцщарибядян сонракы иллярдя мцстямлякя ялейщиня щярякатын эенишлянмяси нятиъясиндя Британийа
    империйасы парчаланмаьа башлады. Б.Б. 1947 илдя Щиндистанын, 1948 илдя Бирма вя Сейлонун, 1957 илдя Малаййанын мцстягиллийини танымаьа мяъбур олду. 1960-ъы иллярин орталарында Британийа империйасы артыг мювъуд олмаса да, Б.Б.-нын кечмиш мцлкляринин яксяриййяти Миллятляр Бирлийинин тяркибиндя галырды. Вахтында едилян конститусийа эцзяштляри, техники вя малиййя йардымы сайясиндя Б.Б. Миллятляр Бирлийиндя юзцнцн апарыъы сийаси вя игтисади мювгейини гору- йуб сахлады. 1945 илин ийулунда парламент сечкиляри кечирилди. Сечкилярдя К.Р. Еттлинин башчылыг етдийи Лейборист партийасы гялябя газанды (1950 илин апрелиндя сечкилярдя йенидян галиб эялян лейбористляр 1951 илин октйабрынадяк юлкяни идаря етдиляр). 1948 илдя Еттли щюкумяти Маршалл планына гошулду. Бу плана эюря, Б.Б. АБШ-дан 2 млрд. 351 млн. доллар щяъминдя ямтяя вя 337 млн. доллар щяъминдя боръ алды. 1948 илдя Б.Б.-нын сянайе истещсалы мцщарибядян яввялки сявиййяйя чатды. Лейбористляр щюкумяти Б.Б.-нын мяркязи емиссийа банкыны (Банк оф Енэланд), щямчинин азрентабелли олан кюмцр вя
    газ сянайесини, дямир йолларыны, дахили су няглиййатыны, поладяритмя, автомобил няглиййаты вя авиасийа ширкятляринин бир щиссясини миллиляшдирди. Щямин ширкятлярин сащибляри щюкумятдян пул компенсасийасы алдылар. 1951 илдя юлкянин сянайе потенсиалынын 20–25%-и дювлят секторунда ъямляшмишди. Сосиал сащядя ящямиййятли дяйишикликляр баш верди. 1946 илдя йарадылан Милли Сящиййя Хидмяти чярчивясиндя Б.Б. тарихиндя илк дяфя олараг ящалийя дювлят тяряфиндян пулсуз тибби йардым эюстярилмясиня башланды. 1948 илдя бцтцн нюв сосиал тяминатлар бирляшдирилди вя эенишляндирилди. Ишсизлийя, хястялийя, ямяк габилиййятинин итирилмясиня, ушаг доьулмасына эюря, щямчинин гоъалара, дул гадынлара вя ушаглыгдан ялил оланлара мцавинятляр верилирди. Сыьорта фонлдарынын 1/3 щиссясиндян чоху муздла ишляйянлярин юдямяляриндян, галан щиссяси ися сащибкарларын вя дювлятин вясаити щесабына формалашырды. 1951 илдя сосиал сыьорта системи тягр. 23 млн. британийалыны ящатя етди (Б.Б.-да йашайан 50 млн. няфярдян). Лейбористляр бялядиййя мянзил тикинтисини хейли эенишляндирдиляр, тред- йунионларын щцгугларыны мящдудлашдыран 1927 ил ганунуну ляьв етдиляр. Бцтцн бу ислащатлар ящалинин эениш тябягяляринин йашайыш сявиййясини йцксялтди. 

    Кралича ЫЫ Йелизавета. 

    Миллиляшдирмя програмы вя сосиал ислащатлар цчцн кцлли мигдарда вясаит тяляб олунурду. Бу да лейбористляри верэиляри артырмаьа, хариъдян боръ алмаьа, 1947 илдя ися фунт стерлингин девалвасийасына вадар етди. Лейбористляр щюкумятинин хариъи сийасятиндя приоритет истигамят АБШ-ла мцнасибятлярин мющкямлянди- рилмяси иди. Б.Б. Совет Иттифагына гаршы “сойуг мцщарибяйя” фяал гошулду. 1942 ил майын 26-да имзаланмыш мцгавилянин вахтынын узадылмасына даир совет-инэилис данышыглары (1947) нятиъясиз галды. 1948 илдя лейбористляр Брцссел пактыны имзадылар, 1949 илдя ися Шимали Атлантика Мцгавиляси Тяшкилатынын (НАТО) йарадылмасында йахындан иштирак етдиляр. Британийа щюкумяти Трумен доктринасыны дястякляди, щярби ямялиййатларда иштирак етмяк цчцн гошунларыны Корейайа эюндярди [бах Корейа мцщарибяси (1950–53)]. 1951 илин октйабрында кечирилян нювбядянкянар парламент сечкиляри нятиъясиндя щакимиййятя мцщафизякарлар эялдиляр. 1952 илдя ВЫ Эеоргун юлцмцндян сонра ЫЫ Йелизавета Б.Б. краличасы олду. У. Чюрчиллин (1951–55), А. Иденин (1955–57), Щ. Макмилланын (1957–63), А. Дуглас-Щйумун (1963–64) башчылыг етдийи мцщафизякарлар щюкумятляри лейбористлярин щяйата кечирдикляри ислащатлары гцввядя сахлады. Йалныз йцк автомобилляри няглиййаты вя поладтюкмя з-длары йенидян юз сащибляриня гайтарылды. Сосиал програмларын щяйата кечирилмяси давам етди. 1950-ъи илляр Британийа игтисадиййатынын нисбятян лянэ, лакин сабит артым дюврц иди. Сянайе истещсалынын щяъми 10 ил ярзиндя 18% артды. Ейни заманда истещлак гиймятляри дя артды. Бу дюврдя Б.Б.-да ортаиллик гиймят артымы Авропанын инкишаф етмиш диэяр юлкяляриня нисбятян даща йцксяк иди. Мцщафизякарлар бяйнялхалг аренада АБШ-ын тясири алтында сийасят йцрцдцрдцляр. Б.Б.-нын фяал иштиракы иля имзаланан Парис сазишляри (1954) АФР-ин йенидян силащланмасыны вя онун НАТО-йа гябулуну гануниляшдирди. Б.Б. гызьын силащланма хятти эютцрдц. 1950-ъи иллярдя бирбаша щярби тяхсисатлар дювлят хяръляринин тягр. цчдя бир щиссясини тяшкил едирди. Б.Б. 1952 илдя нцвя силащыны, 1957 илдя ися щидроэен силащыны ишляйиб щазырлады. 1957 илдя Б.Б. иля АБШ арасында “гаршылыглы асылылыг” доктринасы елан олунду: щяр ики дювлятин нцвя гцввяляри щярби-стратежи мясялялярин щялли цчцн бирляшдирилди. Британийа а.-рында АБШ щярби базалары йарадылды. Б.Б. щярби-сийаси блокларын – СЕАТО (1954) вя Мяркязи Мцгавиля Тяшкилатынын (СЕНТО,1955) йарадылмасында иштирак етди. 1956 илдя Б.Б.-нын Франса вя Исраилля бирликдя Мисиря силащлы щцъуму, еляъя дя 1958 илдя Британийанын Иорданийайа силащлы мцдахиляси мцвяффягиййятсизлийя уьрады. Б.Б. 1963 илдя Нцвя силащы сынагларынын гадаьан едилмяси щаггында мцгавиляни имзалады. Гярби Авропада лидерлик уьрунда мцбаризя апаран Б.Б. 1957 илдя йарадылан вя 6 дювлятин, о ъцмлядян Франса вя АФР-ин дахил олдуьу Авропа Игтисади Бирлийиня (АИБ) гаршы 1960 илдя 7 дювлятин дахил олдуьу Авропа Сярбяст Тиъарят Ас- сосиасийасыны (АСТА) йаратды. АСТА АИБ иля рягабятя давам эятирмяди вя Б.Б. АИБ-я дахил олмаьа ъящд етди (1961, 1967), лакин Франсанын мцгавимятиня эюря буна наил ола билмяди. 1964 илдя кечирилян парламент сечкиляриндя аз сяс чохлуьу иля Щ.Вилсонун башчылыг етдийи лейбористляр галиб эялди. 1966 илдя кечирилян нювбядянкянар сечкилярдя онлар парламентдя нцмайяндяляринин сайыны артырды. Вилсон щюкумяти гара металлурэийаны йенидян миллиляшдирди, гоъалыьа эюря верилян пенсийалары 20% артырды, игтисади инкишафы планлашдырмаьа ъящд эюстярди. Лейбористляр сянайе вя банк капиталынын тямяркцзляшмясини стимуллашдырыр (ири ширкятляря верэи эцзяштляри, уъуз кредитляр, субсидийалар верилирди), йцксяк технолоэийалы сащялярин (авиасийа сянайеси, електрон вя кимйа сянайеси, атом енерэетикасы) сцрятли инкишафына кюмяк эюстярирдиляр. Лакин Британийа игтисадиййатынын артым темпи ашаьы олараг галырды. 1961–70 иллярдя Б.Б.-да милли мящсулун ортаиллик артым темпи 2,9% олдуьу щалда, Йапонийада 11,1%, Франсада 5,8%, АФР-дя 4,8% иди. Америка капиталы юлкя игтисадиййатында дярин кюк салырды, юлкянин хариъи боръу артырды. 1967 илдя щюкумят фунт стерлинги 14,3% девалвасийа етди. 1968 илдя Щ. Вилсон щюкумяти сечки ислащаты кечиряряк йаш сензини 21 йашдан 18 йаша ендирди (ислащат 1969 илдя щяйата кечирилди). 1960-ъы иллярин сонларында Шимали Ирландийада дини-етник мцнагишя кяскинляшди. Католикляр Шимали Ирландийаны Ирландийа Респ.-на бирляшдирмяйя чалышырдылар, протестантлар ися онун Б.Б.-нын тяркибиндя сахланылмасына тяряфдар идиляр. 1969 илдя Британийа щюкумятинин Шимали Ирландийайа гошун йеритмяси вязиййяти даща да мцряккябляшдирди. Бу дюврдя Б.Б. иля АБШ мцнасибятляриндя мцяййян сойуглуг мцшащидя олунурду. Вилсон щюкумяти АБШ-ын Вйетнамда апардыьы мцщарибяни дястякляся дя, юз гошунларыны Вйетнама эюндярмякдян имтина етди, щямчинин Йахын Шярг вя Ъянуб-Шярги Асийа юлкяляриндя дя щярбчиляринин сайыны азалтды. Б.Б. Космос щаггында мцгавиля (1967), 1968 илдя ися Нцвя силащынын йайылмамасы щаггында мцгавиля имзалады. Нювбядянкянар парламент сечкиляри нятиъясиндя 1970 илин ийунунда щакимиййятя Мцщафизякарлар партийасы эялди. Щюкумятя Е. Щит башчылыг етди. Мцщафизякарлар дювлятин игтисадиййата мцдахилясини мящдудлашдырмаьа ъящд эюстярдиляр, миллиляшдирилмиш сащяйя капитал гойулушуну ихтисар етдиляр, сосиал хяръляри азалтдылар, маашлары “дондурдулар”. 1971 илдя щямкарлар иттифагларынын щцгугларыны мящдудлашдыран вя онларын наразылыьына сябяб олан “Сянайедя мцнасибятляря даир” ганун гябул олунду. Щит щюкумяти юлкяйя Б.Б.-нын кечмиш мцстямлякяляриндян мцщаъирлярин эялмясини мящдудлашдыран бир сыра ганунлар гябул етди. 1972 илдя Шимали Ирландийада кяскинляшян бющран шяраитиндя Шимали Ирландийа парламентинин (стормонт) фяалиййяти дайандырылды, бу яйалятин Лондондан бирбаша идаряси тятбиг олунду. Милли мцдафия мясяляляри иля баьлы мцщафизякарларын сийасяти НАТО-нун мющкямляндирилмясиня вя юлкянин щярби потенсиалынын артырылмасына йюнялмишди. Е.Щит щюкумятинин щакимиййяти дюврцндя Б.Б. щярби хяръляриня эюря Гярби Авропа юлкяляри арасында 1-ъи йери тутурду. 1971 илдя Б.Б. океан вя дянизлярин дибиндя вя онларын алтында нцвя вя диэяр кцтляви гырьын силащларынын йерляшдирилмясинин гадаьан олунмасы щаггында мцгавиля имзалады. 1973 илдя АИБ-я дахил олду (Б.Б.-нын бу тяшкилата цзвлцйц 1975 илдя кечирилян цмуммилли референдумда бяйянилди).

    Маргарет Тетчер.

    Мцщафизякарларын сосиал-игтисади сийасяти ящалинин щяйат сявиййясинин ашаьы дцшмясиня вя инфлйасийанын артмасына сябяб олду. Тятиллярин сайы чохалды. Онларын ян бюйцйц 1974 илин яввялляриндя баш верян шахтачыларын тятили олду. 1974 илин февралында кечирилян парламент сечкиляринин нятиъяляриня эюря, Щ. Вилсонун (1976 илин мартында Вилсону баш назир вязифясиндя Ъ. Каллаэен явяз етди) башчылыьы иля лейбористляр щюкумяти тяшкил едилди. Лейбористляр “Сянайедя мцнасибятляря даир” гануну ляьв етдиляр, шахтачыларла мцнагишяни низама салдылар, сосиал мцавинятляри вя пенсийалары артырдылар. 1974 илин октйабрында кечирилян нювбядянкянар сечкилярин нятиъясиндя лейбористляр парламентдяки мювгелярини мющкямляндирдиляр, лакин 1977 илдя кечирилян ялавя сечкилярдян сонра парламентдяки чохлугдан мящрум олдулар. Щакимиййяти ялляриндя сахламаьа чалышан лейбористляр Иъмалар палатасында либералларла блок йаратдылар, блокун даьылмасындан сонра ися Шотланд милли партийасынын нцмайяндяляри иля (1978 илин октйабрындан 1979 илин йазынадяк) ямякдашлыг етдиляр. Лейбористляр щюкумятинин гаршысында дуран ясас вязифя 1974–75 иллярин игтисади бющраныны арадан галдырмаг иди. Бющран илляриндя Б.Б.-да сянайе истещсалы 10%- дян чох азалды, ишсизлярин сайы ики дяфя артараг 700 мин няфярдян 1 млн. 400 мин няфяря чатды. Инфлйасийа сцрятиня эюря Б.Б. апарыъы Гярб дювлятляринин чохуну ютцб кечди. Лейбористляр ямякщаггыларынын артырылмасыны дондурмаг вя щямкарлар иттифаглары иля сазишя эялмяк йолу иля инфлйасийанын гаршысыны алмаьа чалышырдылар. Онлар 1977 илин майында истещсалын бющранданяввялки сявиййясини бярпа етмяйя вя инфлйасийаны 16%-я гядяр азалтмаьа наил олдулар (1978 илдя 8%-ядяк). 1975 илин яввялляриндя Б.Б. нцмайяндяляри Авропада тящлцкясизлик вя ямякдашлыьа даир мцшавирядя йахындан иштирак етдиляр. 1975 илин августунда Щ. Вилсон диэяр Авропа дювлятляри, щямчинин АБШ вя Канада дювлят башчылары иля бирликдя щямин мцшавирянин Йекун актыны имзалады.1979 илдя Британийа игтисадиййатынын дурьунлуьу шяраитиндя щакимиййятя М. Тетчерин башчылыьы иля мцщафизякарлар эялди (1983 вя 1987 иллярдя дя М. Тетчер партийайа гялябя газандырды). Тетчер щюкумятинин игтисади стратеэийасы неоконсерватизм адыны алды. Бу сийасятин ясас цнсцрляриндян бири игтисадиййатын миллиляшдирилмиш сащясинин юзялляшдирилмяси иди. 1983–90 иллярдя поладяритмя, авиасийа, нефт вя газ корпорасийалары, електроенерэетика, эямигайырма, автомобил истещсалы, телефон вя телеграф рабитяси, телекоммуникасийалар, йцк дашымалары вя с. сащяляр юзялляшдирилди. Британийа трансмилли корпорасийаларынын дястяклянмяси вя юлкяйя хариъи инвестисийаларын ъялб едилмяси цчцн тядбирляр эюрцлдц. Бялядиййя евляринин сатышы щяйата кечирилди. Кичик бизнеся верэи эцзяштляри едилди. 1980-ъи иллярин сонларында юлкя ящалисинин 1/4 щиссяси кичик вя орта бизнес сащясиндя чалышырды. Гянаят режими чярчивясиндя сосиал хяръляр вя дювлят апаратынын сахланылмасы цчцн хяръляр азалдылды. 1980, 1982, 1984 ил ганунлары щямкарлар иттифагларынын щцгугларыны хейли мящдудлашдырараг щюкумятин тятил щярякаты иля мцбаризядян галиб чыхмасына имкан верди. Мцщафизякарларын сийасяти Британийа игтисадиййатынын сащя-структур ъящятдян йенидянгурулмасына вя мцяййян дяряъядя ъанланмасына сябяб олду. Сянайенин йени елмтутумлу сащяляринин (атом, електрон, нефт-газ чыхарма, нефт емалы, нефт-кимйа вя с.) инкишафы иля йанашы истещсал модернляшдирилди вя яняняви сащялярдя (машынгайырма, металлурэийа вя с.) йени мцасир мцяссисяляр йарадылды. Йанаъаг-енерэетика комплекси ясаслы шякилдя йенидян гурулду, хидмят сащяси сцрятля инкишаф етди. 1980-ъи иллярин яввялляриндян Б.Б. игтисади артым темпиня эюря (2,3%) АИ-нин диэяр юлкялярини габаглады (орта щесабла 2,2%). Бу тенденсийа 1990-ъы иллярдя 

    Бекинэем сарайы гаршысында гаровул дястясинин дяйишмяси.

     дя сахланылды (Б.Б. – 2,1%, АИ – орта щесабла 2%). 2000–03 иллярдя Британийада ЦДМ-ин ортаиллик артымы 2,9–3,0% сявиййясиня чатды. Мцщафизякарларын кечирдийи ислащатлар вя игтисадиййатын йенидян гурулмасы, щямчинин истещсалын автоматлашдырылмасы вя компйутерляшдирилмяси нятиъясиндя Британийа ъямиййятинин сосиал структурунда дяйишикликляр баш верди: физики ямякля мяшьул олан фящлялярин сайы азалды, гейри-истещсал сащяляриндяки ишчилярин вя юзлярини орта тябягяйя аид едян шяхслярин сайы артды. Ейни заманда варлылар вя касыблар арасындакы фярг артды. Бейнялхалг аренада М.Тетчер щюкумяти Б.Б.-нын марагларыны сярт шякилдя горумаг, щярби гцввяляри, илк нювбядя онун нцвя потенсиалыны мющкямляндирмяк хяттини йеридирди. 1980–86 иллярдя Б.Б.-нын щярби хяръляри 10,7 млрд.-дан 18,5 млрд. фунт стерлингя гядяр артды. Бу вясаитин бюйцк щиссяси Б.Б. суалты гайыгларынын “Трайдент-2” американ ракетляри иля тяъщиз олунмасына сярф олунду. 1982 илдя Фолкленд (Малвин) а-рына эюря Б.Б. иля Арэентина арасында щярби мцнагишя йаранды. 1982 илдя Шимали Ирландийада Мящялли ассамблейа йаратмаг ъящдляри боша чыхдыгдан сонра мцщафизякарлар бирбаша идаряетмя режимини мющкямляндирдиляр вя Британийа гошунларынын сайыны икигат артырдылар. 1990 илдя Авропайа интеграсийа чярчивясиндя Б.Б. Авропа валйута системиня гошулду. М. Тетчер щюкумятинин щакимиййяти дюврцндя Б.Б.-нын сийаси сящнясиндя йени гцввя мейдана эялди. 1983 ил сечкиляринин нятиъяляриня эюря Иъмалар палатасына Сосиал-демократ партийасы (1981 илдя лейбористлярдян айрылмышды) иля Либерал партийасынын блокундан 23 депутат сечилди. 1988 илдя бу партийалар сонралар юлкянин партийа-сийаси системиндя йцксяк мювгейя малик олан Сосиал-либерал демократ партийасында (1989 илдян Либерал демократлар партийасы) бирляшдиляр. 1990 илин яввялиндя мцщафизякарлар верэи ислащаты кечирдиляр. Мигдары дашынмаз ямлакын дяйяри ясасында мцяййян олунан верэинин явязиня ващид “ъан верэиси” тятбиг едилди. Бу да бир чох британийалынын наразылыьына сябяб олду. Ейни вахтда Мцщафизякарлар партийасында Б.Б.-нын Авропа интеграсийа просесляриндя иштиракы иля баьлы фикир айрылыьы кяскинляшди. 1990 ил нойабрын сонунда мцщафизякарларын йени лидери вя баш назир Ъ. Мейъор олду. Онун башчылыг етдийи Мцщафизякарлар партийасы 1992 ил сечкиляриндя галиб эялди. Мейъор “ъан верэисини” ляьв ется дя, сосиал-игтисади сащядя М. Тетчерин курсуну давам етдирирди. Електроенерэетика сащясинин юзялляшдирилмяси баша чатдырылды, кюмцрчыхарма сянайесинин вя д.й. няглиййатынын юзялляшдирилмяси давам едир, кичик бизнес дястяклянирди. Шимали Ирландийа мясяляси иля баьлы Мейъор щюкумяти мцяййян ирялиляйишя наил олду – 1995 илдя мцнагишя тяряфляри атяшкяс барядя разылашманы имзаладылар. Британийа щюкумятинин хариъи сийасятдя приоритети яввялляр олдуьу кими АБШ-ла мцттяфиглик мцнасибятляринин инкишафы вя Б.Б.-нын Авропанын игтисади, сийаси вя щярби структурларына интеграсийасы иди. 1991 илдя Б.Б. “Сящрада туфан” ямялиййатында иштирак етди; 1992 илдя Маастрихт мцгавилясиня гошулду. Ъ. Мейъорун Русийа рящбярляри иля эюрцшляри, щямчинин 1994 илдя ЫЫ Йелизаветанын Русийайа сяфяри ики юлкя арасында конструктив мцнасибятлярин гурулмасына эятириб чыхарды. Б.Б. вя Шимали Ирландийа краллыьынын хариъи сийасятинин истигамятляриндян бири ССРИ даьылдыгдан сонра йени йаранмыш мцстягил дювлятлярля мцнасибятлярин гурулмасы иди. Мейъор щюкумяти 1991 ил декабрын 31-дя Азярб. Респ.-нын дювлят мцстягиллийини таныды; 1992 ил мартын 11-дя ики юлкя арасында дипломатик мцнасибятляр гурулду. Азярб. Респ.-нын президенти Щ. Ялийевин 1994 илин феврал айында Б.Б.-йа рясми сяфяри бу мцнасибятлярин инкишафында мцщцм рол ойнады. Сяфяр заманы февралын 23-дя Азярб.-ла Б.Б. арасында достлуг вя ямякдашлыг щаггында мцгавиля вя игтисади, сийаси, мядяни, щуманитар сащяляр цзря даща алты мцщцм сяняд имзаланды. 1990-ъы иллярдя Лейбористляр партийасында ъидди дяйишикликляр баш верди. 1994 илдя Е.Ч.Л. Блер партийа лидери сечилди. Партийа стратеэийасынын щазырланмасына тред-йунионларын тясири хейли азалды. 1995 илдя Блер лейбористлярин бир сыра програм мягсядляриндян, о ъцмлядян истещсал васитяляринин иътимаиляшдирилмяси тялябиндян имтина етмясиня наил олду. Лейбористляр партийасы Британийа ъямиййятинин бцтцн тябягяляринин марагларыны тямсил етмяк хяттини эютцрдц. Е.Ч.Л. Блерин рящбярлик етдийи лейбо- ристляр 1997, 2001 вя 2005 ил парламент сечкиляриндя галиб эялдиляр. Лейборист щюкумятляри М. Тетчерин башладыьы, базар мцнасибятляринин эенишляндирилмясиня йюнялмиш ислащатлары давам етдирир, азад рягабяти вя юзял сащибкарлыг тяшяббцслярини стимуллашдырырды. Ейни заманда, лейбористляр ящалинин касыб тябягяляринин мадди вязиййятинин йахшылашдырылмасына ъящд етдиляр. Ишсизликля мцбаризя мягсядиля пешя щазырлыьы системинин инкишафы цчцн тягр. 100 мяшьуллуг мяркязи йарадылды. Онларын кюмяйи иля тягр. 1,3 млн. няфяр иш йери ялдя етди. Азтяминатлы аилялярдян олан ушаглара йардым эюстярмяк, йенийетмяляр вя йашлы ящали арасында савадсызлыьы арадан галдырмаг, мяктябляри техники ъящятдян мцасирляшдирмяк мягсядиля бир сыра аддымлар атылды. Конститусийа ислащатларынын кечирилмясиня хцсуси диггят йетирилирди. 1997 илдя Шотландийа вя Уелсдя кечирилян референдумларын нятиъясиндя бу яйалятлярин юзцнцидаря органлары – Шотландийа парламенти вя Уелс Ассамблейасы йарадылды. Лордлар палатасы щаггында гануна (1999) уйьун олараг палатанын ирсиййят принсипи ясасында формалашдырылмасы ляьв едилди (бязи истисналарла).


    Е.Ч.Л. Блерин щюкумятляри мцщафизякар сяляфляри кими НАТО-нун мющкямляндирилмяси вя АБШ-ла щярби-сийаси ямякдашлыьын инкишафы сийасятини давам етдирди. Бейнялхалг мцнасибятлярин ясас мясяляляри цзря Америка щюкумяти иля щямряйлийини эюстярди. Б.Б. 1999 илдя АБШ вя НАТО-нун Йугославийайа гаршы башладыьы мцщарибядя иштирак етди. 2001 илдя Б.Б. гошунлары Яфганыстанда талибан режиминя гаршы, 2003 илдя ися Ирагдакы щярби ямялиййатларда иштирак етди. Б.Б. “НАТО-нун Шяргя доьру эенишлянмяси” просесини дястякляди. Лейбористляр АИ-нин Сосиал хартийасына гошулсалар да, фунт стерлингин милли валйута гисминдя сахланылмасы щцгугуну мцдафия етдиляр. 2010 ил майын 6-да кечирилян парламент сечкиляриндя Мцщафизякарлар партийасы галиб эялди. Онун лидери Д. Кемерон баш назир олду. Мцщафизякарларын сечкигабаьы програмы фунт стерлингин курсуну сахламаг, бизнеся фяал дястяк вермяк, банк, тящсил вя сящиййя системляриндя ислащатлар кечирмяк, ишсизлийин сявиййясини ашаьы салмаг, щямчинин Б.Б.-нын Авропада йцксяк технолоэийа мящсулларынын апарыъы ихраъатчысына чеврилмяси цчцн бу сащяляри инкишаф етдирмякдян ибарят иди.

    Тясяррцфат
    Б.Б. игтисади ъящятдян инкишаф етмиш апарыъы дцнйа юлкяляри групуна дахилдир. ЦДМ-ин щяъминя эюря (алыъылыг габилиййяти паритети цзря 2375 млрд. доллар, 2012) дцнйада 9-ъу (АБШ, Чин, Йапонийа, Щиндистан вя Алманийадан сонра), адамбашына щесабланмайа эюря (37 мин доллардан чох) 34-ъц йери (Авропада 11-ъи) тутур. Инсан инкишафы индекси 0,874-дцр (2012; дцнйанын 186 юлкяси арасында 28-ъи йер). Б.Б. игтисадиййатынын структуру ян габагъыл постсянайе дювлятляри цчцн сяъиййявидир: ЦДМ-ин 78,0% -и хидмят сферасында, 21,0%-и сянайе вя тикинтидя, тягр. 1%-и к.т., мешя тясяррцфаты вя балыгчылыгда йарадылыр (2012). Б.Б. топланмыш бирбаша хариъи инвестисийаларын щяъминя эюря дцнйада АБШ-дан сонра 2-ъи, дцнйанын ян ири 500 ТМК-нын сийащысында ширкятляринин сайына эюря АБШ вя Йапонийадан сонра 3-ъц йери тутур (ъядвял 2). 21 ясрин яввялляриндя Б.Б. игтисадиййатында кичик вя орта бизнес мцяссисяляри мцщцм йер тутурду. Британийанын юзял ширкятляринин (2003 илдя тягр. 4 млн.) цмуми сайынын тягр. 90%-и муздлу ишчилярдян истифадя етмяйян, йа да персоналы 1–4 няфярдян ибарят фирмалардыр, игтисадиййатын гейри-дювлят секторунда ишляйянлярин тягр. 1/4-и вя сатыш дяйяринин 17%-и онларын пайына дцшцр; бцтцн ишляйянлярин тягр. 1/2-и персоналы 50 няфярдян аз олан ширкятлярдя ъямляшмишдир. Дювлят секторунун ролу аздыр; дювлятин сярянъамында Банк оф Енэланд (юлкянин мяркязи банкы), Би-Би-Си телерадиойайымы корпорасийасы, Милли сящиййя хидмяти, Почт хидмяти (2005 илдя онун гисмян юзялляшдирилмяси планы ишляниб щазырланмышдыр) вя с. галыр. Сянайе Британийа игтисадиййатынын ян мцщцм сащяляриндян биридир. Юлкя ЦДМ- инин 20%-и онун пайына дцшцр (2012). Б.Б. сянайеси сатыш дяйяриня эюря дцнйада 5-ъи йери (АБШ, Йапонийа, Алманийа вя Франсадан сонра) тутур. 21 ясрин яввялляриндя игтисадиййатын диэяр сащяляри иля мцгайисядя ашаьы темпля инкишаф едир (2004 илдя сянайе истещсалынын артымы 0,9% тяшкил етмишдир). Британийа сянайесинин ян мцщцм са- щяляри: нефт-газ вя нефт-кимйа, машынгайырма (хцсусиля цмуми машынгайырма, авиаракетгайырма, електротехника вя електроника сянайеси); кющня сащяляр арасында йейинти (ички, ядвиййат вя с. истещсалы) вя тцтцн, селлцлоз-каьыз вя полиграфийа ирялидядир. Сянайе сащяляриндя техники тяъщизат бахымындан бюйцк фяргляр мювъуддур. 1990-ъы иллярин яввялляриндян юлкядя енержи сярфи (илдя тягр. 220–230 млн. т нефт еквивалентиндя) артмыр, лакин онун структуру дяйишмишдир: даш кюмцр вя нефтдян истифадянин азалмасы щесабына тябии газын вя атом енержисинин пайы артмышдыр. Йанаъаг-енерэетика балансынын структу- рунда (2003) 40,6% (1984 илдя 23%) тябии газын, 31,8% (36%) нефт вя нефт мящсулларынынын, 17,4% (35%) даш кюмцрцн, 8,6% (6%) атом енержисинин, 1,6% бярпаолунан енержи нювляринин (о ъцмлядян кцляк енержиси вя щидроенержи) пайына дцшцр. 21 ясрин яввялляриндя Б.Б. (Норвеч вя Нидерландла йанашы) енержи тялябатыны, демяк олар ки, бцтцнлцкля юз ещтийатлары щесабына юдяйян бир нечя Гярби Авропа юлкясиндян биридир. 2004 илдя Британийанын енержи дашыйы- ъылары цзря хариъи тиъарят балансы бир чох илляр ярзиндя илк дяфя мянфи олмушдур (нефт вя нефт мящсуллары тиъаряти мцвафиг олараг 2 млн. вя 14 млн. т нефт еквивалентиндя мцсбят олараг галыр; тябии газ вя кюмцр тиъаряти балансы мянфидир – 2 млн. вя 24 млн. т). Нефт щасилаты (2004 илдя 95,4 млн. т; Гярби Авропада Норвечдян сонра 2-ъи йер) 1998 илдян етибарян дурмадан ашаьы дцшцр (2005 илин яввялиндя Шимал дянизинин Британийа секторунда кяшф едилмиш нефт ещтийатлары 600,8 млн. т). Тягр. 25 йатаг (131-дян) ишлянилир, ян бюйцкляри: Фортис (щасилатын тягр. 1/3-и), Брент вя с. Нефт суалты бору кямярляри иля Инэилтяря (Тиссайдда Порт-Кларенс, бура щямчинин Норвеч йатаьы Екофискдян нефт эятирилир), Шотландийа (Круден-Бей), Шетланд (Саллом-Бо) вя Оркней (Флотта) а-ры сащилляриня дахил олур. Газ конденсаты Шотландийа (Сент-Фергус) вя Шимал-Шярги Инэилтярянин сащилляриня (Коутем-Сендс, Тиссайд) нягл олунур. Щасил едилян нефтин 80%-индян чоху ихраъ олунур (2003 илдя 79 млн. т). 7 сащилйаны говшаьында: Инэилтярянин ъ.-ш.-индя Лондон вя Саутэемп- тонун йахынлыьында (илдя тягр. 25 млн. т щяъминдя), Щамберсайдда (21 млн. т), Уелсин ъ.-унда, Инэилтярянин шм.-г.-индя вя шм.-ш.-индя, Шотландийада груплашдырылмыш Британийанын 12 нефт емалы з-ду (илдя тягр. 90 млн. т хам нефт емалы) цчцн ясас хаммал олан даща уъуз нефт Йахын Шярг юлкяляриндян (2003 илдя 54 млн. т) эятирилир. 21 ясрин яввялляриндян тябии газ щасилаты да (2011 илдя 45,2 млрд. м3) азалмагдадыр (кяшф едилмиш ещтийатлар 630,7 млрд. м3, 2005 илин яввяли). Шимал дянизинин шелфиндя онларла йатаг ишлянилир, ян бюйцкляри: Моркам, Британийа, Лимен, Брцс, Брей, Брент вя с. Щасил олунан тябии газын
    ясас щиссяси суалты газ бору кямярляри иля 3 сащилйаны мянтягяйя верилир: Бектон (Шярги Инэилтяря), Теддлторп (Шярги Мидленд) вя Изингтон (Щамберсайд). 1982 илдян Ирландийа дянизиндя дя (Шимали Ирландийанын ещтийаъы цчцн) газ щасилаты апарылыр. Нефт вя газ йатагларынын ишлянилмясиндя Британийа ширкятляриндян башга “ЕххонМобил Ъорпоратион”, “ЪоноъоПщиллипс” (АБШ), “Тотал” (Франса), “ЕНЫ” (Италийа) вя с. хариъи ТМК да иштирак едир. Кюмцр щасилаты 25 млн. т-дур. Щасилатын ясас р-нлары – Йоркшир (щасилатын тягр. 2/3-си), Ъянуби Уелс (тягр.1/5-и) вя Нортамберленд-Дарем щювзяляридир; диэяр щювзялярдя щасилат дайандырылмышдыр. Кюмцр идхалы (АБШ, Полша вя ЪАР-дан) 36 млн. т-дур (2004). Електрик ст.-ларынын мцяййян едилмиш эцъц 88,0 МВт-дыр (2009). Електрик енержиси истещсалы 352,7 млрд. кВт·саат, истещлакы 325,8 млн. кВт·саатдыр; истещсалын 75,4%-и ИЕС-лярин, 12,3%-и АЕС-лярин, 1,9%-и СЕС-лярин, 7,3%-и диэяр мянбялярин (ясасян, кцляк енержи гурьулары) пайына дцшцр. Б.Б.-нын бцтцн електрик ст.-лары ващид енержи системиндя бирляшяряк Ла-Манш боьазы васитясиля суалты кабеллярля континентал Авропанын енержи системи иля ялагяляндирилмишдир. Ясасян, Шимал дянизинин

     


    сащилляриндя, Щамберсайд вя Шярги Инэилтярянин газ терминалларынын йахынлыьында йерляшян 25-дян чох ИЕС (юлкя цзря енержи истещсалынын тягр. 40%-и) тябии газа, 18 ИЕС ися даш кюмцря (тягр. 33%) ясасланыр. Тябии газла ишляйян ИЕС-лярин (о ъцмлядян газ-турбин) сайы вя онларын електрик енержиси истещсалында хцсуси чякиси даим артыр. 1956 илдя Б.Б.-да (Камберленд графлыьы, Колдер-Щолл) дцнйада сянайе тяйинатлы илк АЕС-лярдян бири (щазырда мцвяггяти дайандырылмышдыр) тикилмишдир. 12 АЕС фяалиййят эюстярир (Инэилтярянин ъ.-унда вя шм.-ында, Шотландийа вя Уелсдя). Уран консентратлары Канада вя ЪАР-дан (Престон порту васитясиля) эятирилир. Олдермастон ш.-ндя (Инэилтярянин ъ.-ш.-и) Милли нцвя тядгигатлары мяркязи йерляшир. Б.Б.-нын гара металлурэийасы, ясасян, идхал олунан хаммала (2003 илдя 0,6 млн т кокс, 6 млн. т кокслашан кюмцр, 16,5 млн. т дямир филизи) ясасланыр; щяр ил тягр. 3 млн. т йерли метал гырынтылары истифадя олунур. 10,3 млн. т чугун, 13,3 млн. т полад (2003; Гярби Авропада Алманийа, Италийа, Франса вя Испанийадан сонра 5-ъи йер) истещсал олунур. Поладын тягр. 3/4-ц оксиэен-конвертор цсулу иля истещсал едилир. Автомобил прокаты, пасланмайан полад, тядарцкляр, мяфтил вя диэяр щазыр полад мящсуллары бурахылыр. Апарыъы чугун вя полад истещсалчысы олан “Ъорус” ширкяти (юлкядя истещсалын цмуми щяъминин тягр. 90%-и), полад истещсалына эюря Гярби Ав- ропада 2-ъи йери тутур. Конвертор полады истещсал едян там дювря металлурэийа з-длары Ъянуби Уелсдя (Порт-Толбот), Инэилтярянин шм.-ш.-индя (Тиссайд) вя Щамберсайдда (Сканторп) дяниз сащили йахынлыьында; електрик поладяритмя мцяссисяляри Ъянуби Йоркшир конурбасийасында (Шеффилд вя Ротеремдя) йерляшир.
    Б.Б.-нын ялван металлурэийа мцяссисяляри идхал едилян мящсулларла кяскин рягабят шяраитиндя фяалиййят эюстярир; юлкяйя ялван металларын бцтцн нювляри (гурьушундан башга) эятирилир. 1998 илдя галай, 1999 илдя мис истещсалы ляьв олунмушдур, демяк олар ки, синк истещсалы да (2003 илдя 17 мин т) ихтисар едилмишдир. Алцминиум истисна олмагла, йалныз икинъи дяряъяли металлар (идхал едилян вя йерли гырынты вя туллантылардан) истещсал едилир. Алцминиум истещсалы (идхал едилян алцминиум-оксиддян) 360 мин т-дур (2008); ясас з-длар Шимали Уелсдя Щоли-Айленд а.-нда Щолищеддя (гоншу Англси а.-ндакы АЕС йахынлыьын-
    да), Лайнмутда (Инэилтярянин шм.-ш.-индя); бир нечя кичик з-д Шотландийада (йерли СЕС-лярин базасында) фяалиййят эюстярир. Гурьушун истещсалы 356 мин т (2003; Гярби Авропада Алманийадан сонра 2-ъи йер); никел истещсалы 27 мин т-дур (Норвеч вя Финландийадан сонра 3-ъц йер); ясас мяркязляри: Бюйцк Лондон, Ливерпул, Бристол, Суонси (Уелсин ъ.-унда). Машынгайырма Британийа сянайесинин апарыъы сащясидир (сянайе истещсалында ишляйянлярин цмуми сайынын тягр. 1/3-и); сатыш щяъминя эюря дцнйада 5-ъи йери (АБШ, Йапонийа, Алманийа вя Франсадан сонра) тутур. Истещсалы йцксяк ихтисаслы ишчиляр тяляб едян, техники ъящятдян мцряккяб, гейри-стандарт мящсуллар бурахылыр. Мямулатларынын номенклатура мцхтялифлийиня эюря Б.Б.-нын машынгайырмасы йалныз АБШ вя Алманийадан эери галыр. Цмуми машынгайырма тясяррцфатын мцхтялиф сащяляри цчцн дязэащ вя аваданлыгларын истещсалы иля тямсил олунур. Б.Б. металкясян дязэащлар, кимйа, тохуъулуг вя йейинти сянайеси цчцн аваданлыглар истещсалы цзря дцнйа лидерляриндян биридир. К.т. (о ъцмлядян тякярли тракторлар) вя йол машынлары, метал конструксийалар вя с. истещсалы инкишаф етмишдир. Ясас мцяссисяляр ъ.-ш.-дя, Гярби Мидленддя вя Инэилтярянин шм.-г.-индядир. Електротехника вя електрон сянайеси (ЕЕС) Б.Б. машынгайырмасынын ян мцщцм сащясидир (машынгайырмада ишляйянлярин 1/3-индян чоху вя машынгайырма мящсулларынын сатыш щяъминин 1/3-и, 2003), истещсалын мигйасына эюря АБШ, Йапонийа, Чин вя Алманийадан сонра дцнйада 5-ъи йери тутур. ЕЕС-ин структурунда електрон сянайеси мящсулларынын пайына сатыш дяйяринин 74%-и дцшцр, онун 29%-ини сянайе електроникасы (радарлар, радиоютцрцъц гурьулар, телекоммуникасийа аваданлыьы вя с.), 23%-ини ъищазгайырма мящсуллары (тибби аваданлыг, йцксяк дягигликли ъищазлар, оптик ъищазлар), 22%- ини офис вя мяишят електроникасы тяшкил едир. Истещсал щяъминя эюря Б.Б.-нын електрон сянайеси дцнйада 6-ъы йери тутур. Електротехника сянайеси ЕЕС-ин сатыш дя- йяринин 26%-ини верир; ясас мящсуллары турбинляр, эенераторлар, електрик мцщяррикляри, мяишят електрик ъищазлары вя с.-дир. ЕЕС-дя арасында хариъи фирмаларын цстцнлцк тяшкил етдийи тягр. 10 мин ширкят вар. Америка ТМК-лары (“ЫБМ”, “Щеwлетт Паъкард” вя с.) електрон-щесаблама техникасы; Йапонийа (“Сонй”, “Сщарп”, “Тосщиба” вя с.), Ъянуби Корейа (“Самсунэ”) вя Гярби Авропа ТМК-лары (“Пщиллипс”, “Сиеменс” вя с.) мяишят техникасы истещсалы цзря ихтисаслашмышлар. Британийа фирмалары, ясасян, ЕТТКИ сферасында (Б.Б. – електроникада елми тядгигатлар сащясиндя, о ъцмлядян интеграл схемлярин вя йарымкечириъи ъищазларын ишляниб щазырланмасында Авропада лидердир) фяалиййят эюстярир. ЕЕС мцяссисяляри, адятян, кичик олур, бюйцк групларла ири шя- щярлярин, али мяктяб вя дювлят елми тядгигат мяркязляринин йахынлыьында йерляшир. Мцяссисялярин ясас щиссяси Инэилтярянин ъ.- унда – Бюйцк Лондон р-нунда, щямчинин Лондон–Бристол автомобил маэистралы бойунъа ареалларда вя Кембриъин ятрафында (“Силикон фенляр”) ъямляшмишдир; 21 ясрин яввялляриндя сащянин мцяссисяляри Инэилтярянин периферийа р-нларында да йарадылмышдыр. ЕЕС мящсулларынын дяйяринин 1/4-и Шотландийанын пайына дцшцр; Шотландийанын мяркязи щиссясиндяки р-нда електрон сянайеси мцяссисяляринин ири ареалы (“Силикон глен”) йарадылмышдыр – цмумавропа фярди компйутер вя ноутбук ис- тещсалынын тягр. 30%-и, компйутер ишчи ст.- ларынын 80%-и, автоматик ъаваблайыъыларын 65%-и, йарымкечириъилярин 15%-и. Уелсдя (ЕЕС мящсулларынын дяйяринин тягр. 6– 8%-и), башлыъа олараг, яйалятин ъ.-унда йерляшян мцяссисялярдя, ясасян, мяишят електротехникасы вя електроникасы (телевизорлар, сойудуъулар, палтарйуйан машынлар вя с.) истещсал едилир. Авиаракетгайырма (машынгайырмада ишляйянлярин тягр. 15%-и, 2003) Б.Б.-нын бейнялхалг ихтисаслашма сащяляриндян биридир. 21 ясрин яввялляриндя сащя мящсулларынын тягр. 60%-и ихраъ олунурду (авиасийа вя космик ракет техникасынын ихраъына эюря АБШ-дан сонра дцнйада 2-ъи йер). Сащя сатыш щяъминя эюря (2003 илдя 20 млрд. ф. ст.-дян чох) Гярби Авропада 1-ъи вя НАТО юлкяляри арасында АБШ-дан сонра 2-ъи йери тутур. Б.Б. дюйцш тяййаряляри (бурахылышын тягр. 25%-и), тяййаря мцщяррикляри (18%), авионика (13%) цзря НАТО юлкяляри арасында 2-ъи, мцлки тяй- йаряляр цзря 4-ъц (АБШ, Франса вя Канададан сонра) вя космик апаратлар цзря 5-ъи (АБШ, Франса, Алманийа вя Италийадан сонра) истещсалчыдыр. Мямулатларын номенклатурасында “Ербас” сярнишин тяййаря-аеробусу, “БАЕ-146” сярнишин тяййаряси (“Боинг-737”нин аналогу), “Торнадо” чохмягсядли дюйцш тяййаряси, “Щок” вя “Аврофайтер” (“Туйфан”) гырыъы тяййаряляри, “Щарриер” шагули учушлу гырыъы тяййаряляри, щярби-нягл. тяййаряляри, щеликоптерляр, ракетляр, космик апаратлар, тяййаря мцщяррикляри вя с. вардыр. Мящсулларын бюйцк щиссяси бейнялхалг кооперасийа чярчивясиндя истещсал олунур: “Ербас” аеробуслары Франса, Алманийа вя Испанийа иля, “Торнадо” тяййаряляри Алманийа вя Италийа иля, “Аврофайтер” Алманийа, Италийа вя Испанийа иля бирликдя. Бу сащядя комплектляшдириъи детал, щисся вя агрегат истещсалы цзря ихтисаслашмыш хейли сайда фирмалар (башлыъа олараг, йерли фирмалар) фяалиййят эюстярир. Апарыъы фирмалар: “БАЕ Сйстемс”, “Роллс-Ройъе” вя “Wестланд”. “БАЕ Сйстемс” авиасийа вя космик ракет техникасынын сатыш щяъминя эюря (2002 ил- дя тягр. 20 млрд. доллар) дцнйада 4-ъц йери тутур; мцхтялиф нюв тяййаря, щеликоптер вя ракетляр бурахыр. “Роллс-Ройъе” (2003 илдя сатыш щяъми тягр. 10 млрд. доллар) тяййаря мцщяррикляри, “Wестланд” щеликоптер истещсалы цзря дцнйа лидерляриндян биридир. Бу сащядя ишляйянлярин тягр. 37%-и Инэилтярянин ъ.-унда, 20%-и Мидленддя, 22%-и Инэилтярянин шм.-ында (2003) ъямляшмишдир. Учуш апаратларынын истещсалы вя сынаьы, ясасян, Инэилтярянин ъ.-унда (Бюйцк Лондон, Бристол, Ла-Манш боьазынын сащилйаны р-нлары), “Торнадо” тяййаряляринин гурашдырылмасы Инэилтярянин шм.-г.-индя Ланкашир графлыьында (Манчестер, Престон, Уортон) щяйата кечирилир. Тяййаря мцщяррикляри Шярги Мидленддяки (Дерби) вя Гярби Мидленддяки (Ковентри, Солищалл), щямчинин Шотландийадакы (Глазго) “Роллс-Ройъе” з-дларында истещсал олунур.

    Ретклифф-он-Соар ИЕС. Ноттинэемшир графлыьы.

    Автомобил истещсалына эюря (2011 илдя 1,5 млн. ядяд) Б.Б. Алманийа, Франса вя Испанийадан сонра Гярби Авропада 4-ъц вя дцнйада 10-ъу йери (миник автомобилляри бурахылышына эюря 7-ъи) тутур. Автомобил идхалы яняняви олараг ихраъы цстяляйир. Ясасян, автомобил мцщяррикляри (2003 илдя тягр. 3 млн. ядяд), щямчинин нцфузлу маркалы миник автомобилляри (“Роллс-Ройс”, “Бентли”, “Йагуар”, “Астон Мартин”, “Ровер” вя с.) ихраъ олунур. 1970-ъи иллярдяки тяняззцлдян сонра Британийа автомобилгайырма мцяссисяляри, ясасян, АБШ, Йапонийа вя Гярби Авропа юлкяляри фирмаларынын инвестисийалары щесабына инкишаф едир. Йапонийа автомобил фирмалары йени з-длар йаратмагла, Америка вя Авропа фирмалары ися фяалиййятдя олан Британийа фирмаларыны алмагла Б.Б. базарында мющкямлянмишдир. 21 ясрин яввялляриндя автомобилгайырманын сатыш щяъминин тягр. 95%-и хариъи фирмаларын, о ъцмлядян 44%-и АБШ-ын, 30%-и Йапонийанын, 20%-и Гярби Авропа юлкяляринин пайына дцшцрдц. Сащянин истещсал щяъминин тягр. 2/3-си кющня сянайе мяркязляринин пайына дцшцр: Бирминщем, Ковентри (Гярби Мидленд), Лондон, Лутон, Оксфорд, Саутэемптон (Инэилтярянин ъ.-ш.-и), Елсмир-Порт, Кру, Щейлвуд, Лейланд (Инэилтярянин шм.-г.-и). Йени автомобилгайырма мяркязляринин ящямиййяти артыр: Инэилтярянин шм.-ш.-индя Сандерленд (истещсал эцъц илдя 350 мин автомобил олан “Ниссан” фирмасынын з-ду), Шярги Мидленддя Дерби ш. р-ну (истещсал эцъц илдя 180 мин автомобил олан “Тойота” фирмасынын з-ду), Инэилтярянин ъ.-г.-индя Суиндон (истещсал эцъц илдя 75 мин автомобил олан “Щонда” фирмасынын з-ду). Уелсдя “Тойота” (Шоттон) вя “Форд” (Бриъенд) ширкятляринин йени ири мотор з-длары фяалиййят эюстярир. Б.Б.-да машынгайырманын яняняви сащяси олан эямигайырма (2003 илдя тягр. 

    “Bentley Mulsanne” автомобилляринин истещсалат хятти. Кру шящяри.


    25 мин ишчи) структур бющраны кечирир, тярсанялярин чоху баьланмышдыр. Б.Б. щярби эямигайырма цзря (тяййаря эямиси, есминес, суалты гайыг вя с. истещсалы) дцнйа лидерляриндян, щярби эямилярин ири ихраъатчыларындан биридир. 2002 илдя 28 мин реэ. бр.-т (Гярби Авропа юлкяляринин цмуми истещсалынын 1%-индян аз) тиъарят эямиси истещсал олунмушдур. Б.Б.-нын тиъарят эямигайырмасында техники ъящятдян мцряккяб эямилярин (контейнердашыйанлар, бяряляр, о ъцмлядян “ро-ро” синфи эямиляри, чохмягсядли танкерляр вя с.) истещсалына цстцнлцк верилир. Ихраъ цчцн кичикюлчцлц эямилярин – эязинти йахталарынын, катерлярин, гайыгларын вя с. истещсалы сцрятля артыр. Юлкядя мцлки эямилярин иншасы цзря тягр. 10 фирма фяалиййят эюстярир, ян бюйцйц “БАЕ Сйстемс”, щямчинин “Щарланд анд Wолфф” (1911 илдя онун Белфастдакы тярсанясиндян “Титаник” суйа салынмышдыр), “Сwан Щунтер”, “Аппледоре”, “Ъаммелл Лаирд”-дир. “Воспер Тщорнйърофт”, “Йар роwс”, “Кваернер-Эован” ширкятляри дя щярби эямиляр истещсал едир; эями мцщяррикляринин ян ири истещсалчысы “Роллс-Ройъе”-дир. Эямигайырманын ясас мяркязляри: Саутэемптон вя Портсмут (Инэилтярянин ъ.-ш.-индя), Барроу-ин-Фернесс вя Беркенщед (шм.-г.), Тайнсайд вя Тиссайд (шм.- ш.), Клайдсайд (Шотландийа), Белфаст (Шимали Ирландийа). Девонпортда (Инэилтярянин ъ.-г.-и, Плимутун шящярятрафы) Гярби Авропанын ян ири вя мцасир эямигайырма тярсаняси йерляшир. Кимйа сянайеси Б.Б.-нын бейнялхалг ихтисаслашмасынын (сатыш щяъминя эюря йалныз машынгайырма вя йейинти сянайесиндян эери галыр) мцщцм сащясидир. Нефт вя газ емалына ясасланан мцхтялиф цзви синтезляр истещсалы инкишаф етмишдир. Истещсал щяъминя эюря Гярби Авропада 4-ъц вя дцнйада 7-ъи йери тутур; кимйа мящсулларынын бейнялхалг тиъарятиндя олдугъа йцксяк мцсбят салдойа маликдир (2003 илдя 8 млрд. доллар). Истещсал структурунда зяриф кимйа йарымсащяляри – яъзачылыг, ятриййат-косметика сянайеси, йуйуъу васитяляр, лак вя бойа материаллары, биткиляри мцщафизя едян кимйяви васитяляр истещсалы цстцнлцк тяшкил едир. Биотехнолоэийаларын инкишаф сявиййясиня, о ъцмлядян йени дярман препаратларынын ишляниб щазырланмасына эюря Б.Б. йалныз АБШ-дан эери галыр (21 ясрин яввялляриндя дцнйада ян чох сатылан 50 дярман препаратындан 10-у Британийа истещсалыдыр). Полимерлярин вя минерал эцб- рялярин истещсалы икинъи дяряъяли рол ойнайыр. Бу сащядя щям эениш профилли (“ЫЪЫ”, “Доw” вя с.), щям дя дар ихтисаслашдырылмыш, хцсусян яъзачылыг вя нефт-кимйа цзря ири фирмалар фяалиййят эюстярир. Юлкядяки кимйа мцяссисяляринин 50%-индян чоху фирмалара мяхсусдур. Британийа кимйа сянайеси истещсалы щяъминин тягр. 1/3-и Инэилтярянин ъ.-ш.-индя ъямляшмишдир; Бюйцк Лондон р-нунда яъзачылыг вя ятриййат-косметика сянайеси мцяссисяляри цстцнлцк тяшкил едир; Ла-Манш боьазы сащилиндя Саутэемптонун шящярятрафы гяс.-си Фолидя ири нефт-кимйа комплекси вар. Инэилтярянин шм.- г.-и 19 ясрин орталарындан кимйа сянайеси р-нудур; бурада Бюйцк Манчестер вя Мерсисайд конурбасийаларында, щямчинин Манчестер каналы зонасында гейри-цзви кимйа мящсуллары (хлор, сусузлашдырылмыш сода вя с.), щямчинин онларын ясасында йуйуъу васитяляр истещсал едян мцяссисяляр йерляшмишдир. Инэилтярянин шм.-ш.-индя нефт-кимйа сянайеси инкишаф етмишдир (пластик кцтля, синтетик лиф вя каучук); Тиссайд р-ну юлкядя ян бюйцк кимйяви истещсал мяркязидир. Киллингщолм-Имминэем-Гримсби (Щамберсайдда), щямчинин Грейнъмут вя Моссморан (Шотландийада) ири нефт- кимйа сянайеси мяркязляридир. Шотландийанын пайтахты Единбург ири яъзачылыг сянайеси мяркязидир. Гярби вя Шярги Мидленддя полимер материаллар вя онлардан йерли автомобил вя тяййарягайырма, щямчинин йцнэцл сянайе мцяссисяляри цчцн (о ъцмлядян тохуъулуг) мямулатларын (кимйяви лифляр, техники-резин мямулатлар, автомобил тякярляри, пластик кцтлядян мямулатлар) эениш номенклатурасы бурахылыр. Селлцлоз-каьыз, полиграфийа сянайеси вя няшриййат иши Британийа статистикасында ващид сащя кими фяргляндирилир. Онун сатышынын цмуми щяъми тягр. 45 млрд. ф. ст.-дир (2003), о ъцмлядян селлцлоз-каьыз сянайеси 11 млрд. (тягр. 25%), полиграфийа сянайеси 14 млрд. (30%), няшриййат иши 20 млрд. (45%). Каьыз вя картон истещсалы 6,2 млн. т-дур (2003; ихраъат 1,3 млн. т, идхалат 7 млн. т-дан чох). Селлцлоз-каьыз сянайесиндя ишчиляринин цмуми сайы 15,8 мин няфяр олан тягр. 80 мцяссися вар. Бунлар, бир гайда олараг, хариъи хаммалла ишляйян вя дяниз портларынын йахынлыьында йерляшян (Кент графлыьынын шм. щиссясиндя Бюйцк Лондон р-нунда; Ланкашир графлыьында, Бристол йахынлыьында; Шотландийа сащилля-

    “Щарриер ЭР-9А” гырыъы тяййаряси.

    риндя вя с.) ири ф-клярдир. Хаммалын хейли щиссяси макулатурадыр (о ъцмлядян идхал олунан), гязет каьызынын тягр. 65%-и ондан истещсал едилир. Селлцлоз, каьыз вя картонун апарыъы истещсалчылары: “Унилевер”, “Бунзл”, “Кимберлй-Ъларк”, “Ыээесунд Папербоард”, “Унигуе Ымаэес”, “Ынвереск”, “Проътер & Эамбле” вя с. Щяр ил Б.Б.-да тягр. 150 мин адда мцхтялиф нюв чап мящсуллары няшр едилир. Чап мящсулларынын ихраъы 2,8 млрд. ф. ст. (2003), о ъцмлядян АБШ (цмуми щяъмин тягр. 1/6), Ирландийа, Канада вя с.; китаб, гязет вя журнал ихраъы 2,0 млрд. ф. ст., диэяр чап мящсуллары вя хидмятлярин ихраъы 0,8 млрд. ф. ст.-дир. Б.Б.-нын полиграфийа сянайесиндя вя няшриййат ишиндя, ишляйянлярин цмуми сайы 190 мин няфяр олан тягр. 32 мин мцяссися (о ъцмлядян 17 мини полиграфийа профилли) вар. Няшриййат вя мятбяялярин 1/2-индян чоху Инэилтярянин ъ.-ш.-индя, ясасян, Бюйцк Лондонда ъямляшмишдир. “Пеарсон” няшриййат групу Б.Б., Австралийа, Йени Зеландийа вя Щиндистанын кцтляви чап мящсуллары базарында 1-ъи, АБШ вя Канада базарында (2003 илдя сатыш щяъми 4,0 млрд. ф. ст.) ися 2-ъи йери тутур; групун тяркибиня дахил олан няшриййатлар: “Пенэуин” (каьыз цзлцклц кцтляви китаблар бурахылышы цзря дцнйа лидери), “Файнаншел таймс” (ейниадлы гязет вя бир сыра диэяр дюври няшрляр), “Дорлинэ Киндерслей” (шякилли вя сораг няшрляри, о ъцмлядян енсиклопедийалар, ъоьрафи атласлар вя с.), “Лонэман”, “Аллен Лане” вя с. Инэилтяря-Щолландийа няшриййат групу “Реед Елсевиер” тящсил, тибб, щцгуг вя бизнеся даир ядябиййат няшри сащясиндя дцнйада лидердир (2003 илдя сатыш щяъми 4,9 млрд. ф. ст.). “Ъамбридэе Университй Пресс” вя “Охфорд Университй Пресс” ун-т елми няшриййатлары мяшщурдур. “Щаймаркет Публисщинэ” няшриййаты юлкянин журнал базарында ян бюйцк сегмент олан Б.Б. ишэцзар журналистикасы лидеридир. Тохуъулуг сянайеси Б.Б. йцнэцл сяна- йесинин яняняви сащясидир; Британийа йун (о ъцмлядян твид), кятан вя памбыг парчалары, мохер вя кружевалары 18 ясрдян дцнйада мяшщур иди; 20 ясрдя ихраъ сащяси кими ящямиййятини итирмишдир. Памбыг парча истещсалы хейли азалмышдыр. Кимйяви лифлярдян истифадя олунмагла гарышыг парчаларын истещсалы цстцнлцк тяшкил едир. Ясасян йерли базара йюнялмиш йун вя кятан сянайеси аз тяняззцля мяруз галмышдыр; трикотаж сянайеси инкишаф етмишдир. 21 ясрин яввялляриндя истещсал щяъминя эюря Б.Б. тохуъулуг сянайеси Гярби Авропада Италийа вя Алманийадан сонра 3-ъц йери тутур, бунунла беля тохунма малларын идхалы ихраъы цстяляйир. Б.Б. йун вя кятан парчалар, техники парчаларын бязи нювляри, трикотаж, щямчинин кружева иля хариъи тиъарятдя мцсбят салдойа маликдир. “Ъоатс Вийелла” вя “Сара Лее Ъоуртаулдс” апарыъы фирмалардыр. Памбыг парча сянайесинин ясас р- ну Бюйцк Манчестер конурбасийасы, йун сянайесинин – Гярби Йоркшир конурбасийасыдыр (Лидс вя Брадфорд); кятан сянайеси даща чох Шимали Ирландийада инкишаф етмишдир; тохуъулуг сянайесинин мцхтялиф сащяляринин мцяссисяляри Шотландийада галмышдыр. Трикотаж истещсалынын башлыъа мяркязи Ноттинэемдир (Шярги Мидленд). Тикиш сянайеси дя 20 ясрдя тяняззцл етмишдир; тикиш мямулатларынын идхалы хейли дяряъядя ихраъы цстяляйир. Б.Б. эейим истещсалынын цмуми щяъминя эюря Гярби Авропада йалныз Италийадан эери галыр; мямулатларын чешидиндя “Бурберрй”, “Паул Смитщ”, “Агуасъутум” вя башга ширкятлярин истещсалы олан дябли вя бащалы эейимляр цстцнлцк тяшкил едир. Сащянин башлыъа мяркязляри Бюйцк Лондон вя Гярби Йоркшир (Лидс) конурбасийаларыдыр. Тикиш сянайеси Шимали Ирландийада (Белфаст, Лондондерри), Инэилтярянин шм.-ш.-индя (Тиссайд) вя ишчи гцввяси нисбятян уъуз олан бир сыра диэяр р-нларда инкишаф етмишдир. 

    “Щарланд анд Wолфф” фирмасынын эямигайырма тярсаняси. Шимали Ирландийа.

    Б.Б.-нын айаггабы сянайеси 21 ясрин яввялляриндя цмуми истещсал щяъминя эюря Гярби Авропа юлкяляри арасында илк онлуьун сонунда йерляшир. Дябли вя кейфиййятли айаггабыларын ихраъы дяйяриня эюря идхалдан тяхминян 6 дяфя аздыр. Сащядя йалныз 2 бюйцк фирма – “Ъларк” вя “Р. Эриээс” галмышдыр. Айаггабы истещсалынын ясас мяркязляри Шярги Мидленддя вя Нортэемптон Лестер (бцтцн истещсалын тягр. 1/2-и), Лондон (сечмя айаггабы истещсалынын башлыъа мяркязи), щямчинин Инэилтярянин ъ.-г.-индя Бристол р-нудур. Йейинти вя тцтцн сянайеси истещсал щяъминя эюря Б.Б.-нын сянайе сащяляри арасында машынгайырмадан сонра 2-ъи (2003 илдя сатыш щяъми 76,7 млрд. ф. ст., 527 мин ишчи, 7560 мцяссися); Гярби Авропа юлкяляри арасында 3-ъц (Алманийа вя Франсадан сонра) йери тутур. Британийа ихраъатында ярзаг маллары яняняви олараг идхалдан аздыр, спиртли ичкиляр (сащя мящсулларынын ихраъ дяйяринин тягр. 1/3-и) мцщцм истисна тяшкил едир. Виски истещсалы 3,9 млн. щл (4,5 л) (2003), ъин (инэилис араьы) вя араг – тягр. 0,6 млн. щл, пивя – 58 млн. щл.-дир. Виски истещсалынын цмуми щяъминин 90%-индян чоху, ъинин 80%-и, араьын 20%-и, 10%-я гядяр пивя, щямчинин арпа майасы ихраъ олунур. Виски истещсалынын башлыъа р- ну Шотландийадыр (тягр. 90%; Спейсайдда вя даь р-нларында; 90 мцяссися, тягр. 40 мин ишчи), Шимали Ирландийа вя Уелсдя дя виски щазырланыр. Ъин вя араг истещсалынын тягр. 70%-и (16 з-д) Шотландийанын пайына дцшцр. Спиртли ичкиляр истещсалында Британийа ширкятляри “Диаэео” (ясас брендляри “Смирнофф”, “Ъонни Уокер”, “Гордон”, “Гиннес”, “Бейлис” вя с.) вя “Аллиед Домеъг” (ясас брендляри “Баллантайн”, “Бифитер” вя с.) апарыъы йер тутур. Б.Б. дцнйада ян ири гара чай идхалчысыдыр, чякилиб габлашдырылмыш чай истещсалы вя ихраъы цзря дцнйада апарыъы йер тутур (илдя тягр. 30 мин т); ясас истещсалчылар эениш бренд дясти иля “Липтон” (“Унилевер” корпорасийасынын тюрямя ширкяти) вя “Тwининэс”дир (“Ассоъиатед Бритисщ Фоодс” корпорасийасынын тюрямя фирмасы). Б.Б. 

    Гарабаш гойун ъинси. Шотландийа.


    дцнйада щазыр тцтцн мямулатларынын ири истещсалчыларындан вя ихраъатчыларындан биридир; тцтцн ширкятляри: “Бритисщ Америъан Тобаъъо”, “Империал Тобаъъо”, “Эаллащер”. Б.Б. пендир (400 сортдан йухары, о ъцмлядян “чеддер”, “керфилли”, “чешир”, “глостер”, “стилтон”, “уенслидейл”) вя шоколад мямулатлары (Британийа ширкяти “Ъадбурй-Същwеппес” вя с.) ихраъатчысыдыр. Шякяр, унцйцтмя, йаь сянайеси мцяссисяляри, ясасян, к.т. р-нлары щцдудларында – Ъянуб-Шяргдя, Шярги Инэилтярядя, Шярги Мидленддя; балыг консерви сянайеси мцяссисяляри Щамберсайд (Гримсби) вя Шотландийа (Абердин) портларында; чай, шоколад, тцтцн вя хариъи хаммалдан истифадя едян диэяр сащяляр порт шящярляри (Лондон, Бристол, Ливерпул, Кингстонапон-Щалл вя с.) йахынлыьында; гяннады, чюрякбиширмя, сцд сянайеси мцяссисяляри, ясасян, ири шящярлярдя йерляшир. Кянд тясяррцфаты йцксяк интенсивлийи иля фярглянир; 20 ясрин икинъи йарысында дювля- тин кюмяйи сайясиндя тясяррцфатын мцщцм сащясиня чеврилмишдир. ЦДМ-ин структурунда к.т. истещсалы АИ юлкяляри арасында ян аз пайа маликдир (2006 илдя 1%). Бунунла беля юлкянин к.т. Б.Б.-нын ярзаг тялябатынын тягр. 2/3-сини (2003 илдя 63%) тямин едир (1939 илядяк 1/3-индян аз), о ъцмлядян тахыл – 120%, сцд – 102%, гуш яти – 91%, гойун яти – 87%, мал вя донуз яти – 70%-дян чох, тойуг йумуртасы – 87%, картоф – 80%-дян чох, тярявяз – 63%. Чатышмайан к.т. мящсуллары (ясасян, мейвя вя тярявяз) идхал олунур. Б.Б. к.т. истещсалынын щяъминя эюря АИ-дя 5-ъи (Франса, Алманийа, Италийа вя Испанийадан сонра), к.т. мящсулларынын ихраъына эюря 4-ъц (Франса, Алманийа вя Нидерланддан сонра) йери тутур. К.т. йерляри яразинин тягр. 70%-ини тутур, онун 61%-и якилян чямянляр вя тябии отлаглар, 39%-и якин сащяляридир. Фермер тясяррцфатлары цстцнлцк тяшкил едир (2003 илдя 304 мин), фермерлярин тягр. 2/3-си сащибкар, галаны ися иъарядарлардыр. Б.Б. фермаларын орта юлчцсцня эюря (56,4 ща) АИ-дя 1-ъи йери тутур. Мцасир к.т. техникасындан (орта щесабла 12 ща-йа – 1 трактор), минерал эцбрялярдян (1 ща-йа – 480 кг) эениш истифадя олунур. Апарыъы сащя щейвандарлыгдыр (2003 илдя к.т. мящсуллары дяйяринин тягр. 60%-и), о ъцмлядян ятлик-сцдлцк щейвандарлыг (35%), гушчулуг (10%) вя бекон кюкялтмя цзря ихтисаслашмыш донузчулуг (7%); гойунчулуг инкишаф етмишдир. Мал-гаранын цмуми сайы (млн. баш, 2003): гарамал – 10,5, донуз – 5, ев гушлары – 167, гойун – 36. Истещсал (мин т, 2003): цзлц иняк сцдц – 14370, мал яти – 687, гойун яти – 316, донуз яти – 577, гуш яти – 1566. Б.Б. бир чох гарамал (ятлик ъинсляр: Щерефорд, Абердин-Ангус вя с.; сцдлцк ъинсляр: Ъерсей, Айршир вя с.), гойун (тягр. 60 ъинс, о ъцмлядян Суффол, Ромни-Марш вя с.) вя донуз (о ъцмлядян аь ъинс) ъинсляринин вятянидир. Щейвандарлыьын мящсулдарлыьы йцксякдир (мяс., 1 инякдян орта сцд саьымы илдя 6620 л, щяр тойугдан 300 ядяддян чох йумурта, 2003). Сцдлцк щейвандарлыг Инэилтярянин тябии отлаглары олан даща рцтубятли г. зонасы вя Шотландийанын ъ.-г.-и цчцн сяъиййявидир. Сцдцн ири шящярляря тез чатдырылмасынын тяшкили сайясиндя бу районлар шящярятрафы сцд тясяррцфатлары иля уьурла рягабят апарыр. Британийанын ятлик щейандарлыьынын хцсусиййяти кюрпя щейванларын юндаьлыгларда вя йцксякликлярдя (Пеннин д-ры, Инэилтярянин ъ.-г.-и, Уелс, Шотландийа, Шимали Ирландийа) йетишдирилмяси, Инэилтяря (Шярги Мидленд, Шимал-Шярг, Ъянуб-Шярг) вя Шотландийанын ш. зонасындакы якилян чямянлярдя ихтисаслашдырылмыш кюкялдилмясидир. Кечмишдя эениш йайылмыш гойунчулуг инди овалыглардан Уелс, Пеннин, Камберленд, Шотландийа вя Шимали Ирландийанын даьлыг отлагларына сыхышдырылмышдыр. Гушчулуг вя донузчулуг, ясасян, ири ихтисаслашдырылмыш тясяррцфатларда ъямляшмишдир, сянайе ясасында инкишаф едир; башлыъа районлары Инэилтярянин ъ.-ш-и, ъ.-г.-и вя шм.-г.-идир (о ъцмлядян Ланкашир вя Чешир графлыглары). Аграр мящсулларын дяйяринин тягр. 40%-и биткичилийин (тарлачылыг – 28%, тярявязчилик вя баьчылыг – 12%) пайына дцшцр. Беъярилян тясяррцфат йерляринин структуру (2003): дянли-пахлалы биткиляр якин йерляринин 74%-ини (о ъцмлядян буьда – 41%, арпа – 24%, йулаф – 3%, нохуд вя лобйа – 5%), техники биткиляр 15%-ини (о ъцмлядян рапс – 10%, шякяр чуьундуру – 4%, майаоту, кятан вя с. – 1%), картоф – 3%- ини, тярявяз – 3%-ини, мейвя-эилямейвя – 1%-ини, диэярляри – 4%-ини тутур. Буьда, шякяр чуьундуру, рапс, нохуд вя лобйа юлкянин ш. щиссясиндя, хцсусиля гуру вя исти иглими олан Ъянуб-Шярги Инэилтярядя якилир. Арпа вя картоф щяр йердя, йулаф (гида биткиси кими) вя кятан, ясасян, юлкянин г.- индяки даща рцтубятли даьлыг районларда беъярилир. Йыьым (млн. т, 2007): дянли биткиляр – тягр. 19,1, картоф – 5,5, шякяр чуьундуру – 7,5, рапс – 2,1; кятан йыьымы – 23 мин т, майаоту – 4 мин т. Орта мящсулдарлыг (с/ща, 2007): буьда – 78, арпа – 54, йулаф – 52, шякяр чуьундуру – 602, картоф – 402. Мейвя вя тярявяз, щямчинин майаоту, ясасян, Инэилтярянин ъ.-ш.-индя, о ъцмлядян Кент графлыьында (“Инэилтярянин баьы”), еляъя дя Гярби Мидленддя (Ившем чайы дяряси) йетишдирилир. Шящярятрафында баьчылыг вя тярявязчилик инкишаф етмишдир. Йыьым (мин т, 2004): кюк – 650, кялям – 233, помидор – 80, хийар – 63, алма – 125, армуд – 30, чийяляк – 42, эавалы – 15 вя с. Эцл вя декоратив биткиляр (хцсусян Инэилтярянин ъ.-ш.-индя) беъярилир. Хидмят сферасы игтисадиййатын ян ири секторудур; хидмятлярин цмуми щяъминя эюря (2003 илдя 1,1 трлн. доллар) Б.Б. дцн- йада 4-ъц (АБШ, Йапонийа вя Алманийадан сонра), онларын ихраъына эюря (130 млрд. доллар) 2-ъи йери (АБШ-дан сонра) тутур. Хидмят сферасына малиййя, ишэцзар вя пешякар хидмятляр (2003 илдя юлкя ЦДМ-инин 30,2%-и), топдан вя пяракяндя тиъарят (12,7%), мещманхана бизнеси вя иътимаи иашя (3,4%), тящсил вя сящиййя (13,0%), нягл. вя рабитя (7,7%), мцдафия дя дахил олмагла инзибати хидмятляр (5,2%) вя диэяр хидмятляр (тягр. 0,5%) дахилдир. Малиййя хидмятляри (ЦДМ-ин 5,3%-и) хейли дяряъядя юлкянин бейнялхалг ихтисаслашмасыны мцяййянляшдирир; банк-кредит секторуну, сыьорта бизнесини вя биржа фяалиййятини ящатя едир. Б.Б. игтисадиййатынын банк-кредит сектору мигйасына эюря йалныз Америка вя Йапонийа иля мцгайися олуна биляр. Бу сектора ак- тивляринин цмуми щяъми тягр. 7 трлн. доллар (2003) олан тягр. 600 Британийа банкы, щямчинин 550-дян артыг бейнялхалг вя хариъи банк, о ъцмлядян Авропа Йенидянгурма вя Инкишаф Банкы (АЙИБ) да аиддир. Б.Б. боръ капиталынын, малиййя фондларынын, фйучерслярин вя с. идаряедилмяси хидмятляри цзря ян бюйцк дцнйа базарларындан биридир. Секторун бир щиссясини Британийа банк капиталынын (Ъябялцттаригдя, Бермуда вя Кайман а-рында, Мен а., Эернси а. вя с.) нязарятиндя сахланылан офшор кредит тяшкилатлары системи тяшкил едир. Б.Б.-нын сыьорта системи дцнйанын апарыъы системляриндян биридир, чох бюйцк щяъмдя сыьорта ямялиййатларыны вя тякрар сыьорта цзря бейнялхалг ямялиййатлары щяйата кечирир. Британийанын габагъыл сыьорта ширкятляри: “Ллойдс ТСБ Банк” (“Ллойдс” дяниз вя авиасийа сыьортасы сащясиндя ян бюйцк дцнйа базарыдыр), “АВЫВА” (Авропанын шяхси сыьорта базарында лидер), “Прудентиал”, “Ройал Ехъщанэе” вя
    с., еляъя дя тягр. 170 хариъи фирма. Б.Б. биржалары арасында дцнйанын бир сыра апарыъы идаряляри вар. Лондон фонд биржасы ямялиййатларынын щяъминя эюря Токио вя Нйу-Йорк биржаларындан сонра дцнйада 3-ъц йери тутур (2005 илдя дювриййяси тягр. 7 трлн. доллар). Диэяр Авропа юлкяляринин ясасян, милли йюнлц сящмляр базарындан фяргли олараг, бурада 500-дян чох ТМК-нын гиймятли каьызларына (хариъи сящмлярля дцнйа тиъарятинин 1/2-индян чоху) гиймят тяйин едилир. Лондон валйутадяйишмя биржасы дцнйанын ян ири валйута базарыдыр (эцн ярзиндя апарылан ямялиййатларын щяъми тягр. 750 млрд. доллар вя йа дцнйа цзря ямялиййатларын тягр. 1/3-и). Бейнялхалг нефт биржасы нефт цзря дцнйа гиймятлярини тяйин едир; Лондон метал биржасы ялван металлара дцнйа гиймятлярини тяйин едир, дцнйада щасил олунан алмазын 60%-индян чохунун сатышы онун васитясиля щяйата кечирилир; Лондон гиймятли металлар базары дцнйа гиймятлярини (о ъцмлядян гызыла) мцяййян едир; хяз, к.т. хаммалынын мцхтялиф нювляри вя с. цзря сатыш биржалары вар. Дцнйада танынан Британийа фирмаларынын ихтисаслашмасы да биржа фяалиййятиня аиддир: “Балтиъ Ехъщанэе” – дяниз фрахтлары, “Сотщебй’с” вя “Ъристие’с” – инъясянят нцмуняляри иля тиъарят. Малиййя хидмятляринин бюйцк щиссяси дцнйанын ян ири малиййя мяркязи (Нйу-Йорк вя Токио иля йанашы) олан Лондонда ъямляшмишдир. Юлкя мигйасында бюйцк малиййя мяркязляри Единбург вя Глазго (ясас ихтисаслашма малиййя фондларынын идаряедилмясидир), щямчинин Бирминщем, Бристол, Лидс вя Манчестердир. Ишэцзар вя йа бизнес-хидмятляр (ЦДМ-ин 24,9%-и) Британийа хидмят сферасынын тяркибъя сон дяряъя чохшахяли сегментидир: ишэцзар, о ъцмлядян цмумигтисади вя фонд базарларына даир (апарыъы фирма – Рейтер), нефт вя диэяр йанаъаг нювляриня (“Платтс”), кимйяви препаратлара (“ЫЪЫС” вя с.) гиймятлярин тяйин едилмяси цзря информасийанын топланмасы вя йайылмасы; бизнес-консалтинг хидмятляри, о ъцмлядян сащяви (“Chem Systems”), щцгуги (“Аллен анд Оверй”), еколожи (“Дамес анд Мооре” вя с.); менеъмент-консалтинг хидмятляри (сатыш щяъми тягр. 10 млрд. ф.ст. олан тягр. 70 мин фирма; цмуми сатыш щяъминин 50%-индян чоху 40 ян бюйцк ширкятин, о ъцмлядян “Приъе Wатерщоусе Ъооперс”ин пайына дцшцр); базар арашдырмалары (сатыш щяъми 1,2 млрд. ф.ст. олан тягр. 300 фирма, о ъцмлядян сатышын 40%-ини тямин едян 10 ян бюйцк фирма); дашынмаз ямлакын тиъаряти вя иъаряси цзря хидмятляр; инжиниринг, лизинг, мцщасибат-аудитор вя диэяр ишэцзар вя пешякар хидмятляри. 

    Патерностер мейданында Лондон фонд биржасынын (саьда) бинасы.


    Тиъарят, мещманхана бизнеси вя иътимаи иашя (цмумиликдя ЦДМ-ин 16,1%-и) Б.Б.-нын бейнялхалг ихтисаслашмасы сащяляринин мяъмусудур. 106 миндян чох топдантиъарят мцяссисяси (2003 илдя сатыш щяъми тягр. 383 млрд. ф.ст.), 189 мин пяракяндя тиъарят мцяссисяси (236 млрд. ф.ст.), щямчинин чох сайда мещманхана, ресторан, кафе вя барлар (62 млрд. ф.ст.) фяалиййят эюстярир. Британийанын апарыъы тиъарят ширкятляри супермаркетляр шябякяси иля дцнйанын ян ири ширкятляри сырасына дахилдир: “Тесъо” (тягр. 200 мин няфярлик персоналы иля юлкядя ян бюйцк юзял сащибкар), “Саинсбурй”, “Моррисон’с”. Мещманхана бизнесиндя чалышан фирмалар арасында “Интеръонтинентал Щотелс” (мещманхана нюмряляринин сайына эюря дцнйада 1-ъи вя сатыш щяъминя эюря сащядя 4-ъц йер) фярглянир. Б.Б.-нын Мядяниййят, Информасийа вя Идман Назирлийи хидмят сферасы чярчивясиндя “креатив сащяляри”, щямчинин рекреасийа хидмятлярини фяргляндирир. “Креатив сащяляр” Б.Б. игтисадиййатынын йени, динамик секторудур (2003 илдя ЦДМ-ин тягр. 5%-и; 21 ясрин яввялляриндя ортаиллик артым темпи тягр.
    8%), бурайа (2003/04 малиййя илиндя сатыш щяъми, млрд. ф. ст.): китаб няшриййаты иши (34), реклам бизнеси (17), кино вя телевизийа бизнеси (12), театр вя шоу-бизнес (10-дан йухары), мусиги бизнеси (тягр. 6), мемарлыг сащясиндя фяалиййят (тягр. 10), дизайн (тягр. 10), йцксяк мода (тягр. 1), яйлянъяли вя маарифляндириъи компйутер програмлары вя с., щямчинин тящсил сащясиндя юдянишли хидмятляр аиддир. Тякъя тящсил хидмятляриня эюря иллик хариъи дахилолмалар 6 млрд. доллардан чохдур, о ъцмлядян 1 млрд. доллар яънябиляря инэилис дилинин юйрядилмясиня эюря вя 5 млрд. доллардан чох онларын Британийа ун-тляриндя тящсил алмаларына эюря. “Креатив сащяляр” секторунун цмуми сатыш щяъми 100 млрд. ф.ст.-дян (2003; о ъцмлядян ихраъ тягр. 10 млрд. ф.ст.) артыгдыр. Рекреасийа хидмятляри (2003 илдя ЦДМ-ин тягр. 3%-и). Туризмдян ялдя олунан эялирин цмуми щяъми 70 млрд. ф.ст., о ъцмлядян хариъи туризмдян 12 млрд. ф.ст.- дир (2003). Юлкяйя эялян хариъи туристлярин сайына эюря (2003 илдя 25 млн. няфяр) Б.Б. 

    “Станстед” аеропорту. Лондон


    Авропада 4-ъц (Франса, Испанийа вя Италийадан сонра) йери тутур. Б.Б.-йа едилян сяфярлярин тягр. 30%-и ишэцзар, 29%-и истиращят, 26%-и дост вя гощумлара баш чякмяк, 15%-и тящсил вя с. мягсядли туризмя аиддир. Ишэцзар туризм, о ъцмлядян бейнялхалг конфрансларла баьлы сяфярляр (Лондон, конфрансларын кечирилмясиня эюря Парис, Вйана вя Брцсселдян сонра дцнйада 4-ъц мяркяздир) даща йцксяк темпля инкишаф едир. Няглиййат. Б.Б. дцнйада ян сых дахили нягл.-рабитя шябякяляриндян бириня маликдир. Дахили йцкдашымаларын цмуми щяъминин (2003 илдя 250 млрд. т·км) 64 %-и автомобил нягл.-нын, 24%-и дяниз каботажынын, 8%-и д.й. нягл.-нын, 4%-и бору кямяри нягл.-нын пайына дцшцр. Дахили сярнишиндашымаларын цмуми щяъминин (793 млрд. сярнишинкм) 92%-и автомобил нягл.- нын (о ъцмлядян сярнишинлярин 85%-и миник автомобилляри, 6%-и автобус, тягр. 1%-и мотосикл вя мопед васитясиля дашынмышдыр), 6%-и д.й. нягл.-нын, тягр. 1%-и авиасийа нягл.-нын, тягр. 1%-и диэяр нювлярин пайына дцшцр. Автомобил йолларынын уз. 394,5 мин км (2009; бцтцн йоллар бярк юртцклцдцр), о ъцмлядян сцрятли автомобил маэистраллары – 3519 км-дир (онун 3476 км-и йцксяк дяряъяли йоллардыр). Автомобил йоллары шябякясинин сыхлыьына эюря (1000 км2-я 1708 км) Б.Б. АИ-дя йалныз Бенилцкс юлкяляриндян эери галыр. Ящалинин автомобилля тяминаты 1000 няфяря 464 ядяддир (2003). Шящяр конурбасийаларында автомобил йолларынын нягл. васитяляри иля йцклянмяси проблеми кяскин сурятдя галыр, бу ися юдянишли маэистралларын иншасыны стимуллашдырыр. Д.й.-ларынын уз. 16454 км-дир (2008), онун 16151 км-и стандарт ендядир (1435 мм), 303 км-и Шимали Ирландийадакы енли (1600 мм) йоллардыр; електрикляшдирилмиш д.й.-лары 5248 мин км-дир. Д.й. шябякясинин сыхлыьына эюря Б.Б. АИ-дя Белчика, Лцксембург вя Алманийадан сонра 4-ъц йери тутур. Суалты (Ла-Манш) д.й. тунели иля сярнишин сцрят гатарлары (1993 илдян фяалиййят эюстярир) Лондондан Парися (сяйащят мцддяти 2 саат 35 дяг) вя Брцсселя (2 саат 15 дяг) ишляйир; йцк вя автомобил нягл. васитяляри дя (2003 илдя 3,6 млн. миник вя йцк автомобили, 72 мин автобус) дашыныр. Лондонда (1863 илдян, дцнйада ян гядим; 2005 илдя хятлярин уз. 408 км, 275 ст.) вя Глазгода (1896 илдян, 10 км, 15 ст.) метрополитен; Тайнсайд, Манчестер, Гярби Мидленд конурбасийасы, Шеффилд, Ноттинэем вя Лондонун шящярятрафында (Кройдон вя Докленддя) йцнэцл йерцстц метро хятляри (сцрят трамвайлары) вар. Авиасийа нягл. тягр. 200 млн. сярнишин (транзит сярнишинляр дя дахил олмагла) вя 2 млн. т-дан чох йцк (почт вя багажсыз, 2003) дашыйыр, бейнялхалг сярнишиндашымаларын тягр. 3/4-ц онун пайына дцшцр. Юлкядя 140 аеропорт, о ъцмлядян щяр биринин иллик дювриййяси илдя 100 мин няфярдян чох олан 35 аеропорт вар. 2003 илдя Лондонун аеропортлары 120 млн.-дан чох (бцтцн тяййаря сярнишинляринин тягр. 60%- и), о ъцмлядян “Щитроу” (дцнйанын ян ири бейнялхалг аеропорту) – 63 млн., “Гатуик” – 30 млн., “Станстед” – 19 млн., “Сити-оф-Лондон” – тягр. 10 млн. няфяря хидмят эюстярмишдир. Диэяр бюйцк аеропортлар ( млн. няфяр, 2003): Манчестер (19), Бирминщем (9), Глазго (8), Единбург (7). Апарыъы Британийа авиаширкяти “Бритисщ аирwайс” (2002 илдя 40 млн.-дан чох адам дашымышдыр) бейнялхалг тяййаря дашымалары цзря дцнйада ян бюйцк ширкятдир. Дяниз нягл. йцкдашымаларын хариъи тиъарятдя ясас щиссясини (йцклярин чякисиня эюря тягр. 95%-и вя дяйяриня эюря 75%-и), дахили тиъарятдя ися тягр. 1/4-ини щяйата кечирир. Юлкядя 573,1 млн. т йцкц емал едян 100-дян чох дяниз порту вардыр. Йцклярин цмуми щяъминин тягр. 97%-и щяр биринин йцк дювриййяси 1 млн. т-дан чох олан 52 портда, о ъцмлядян 2/3-си 10 ян бюйцк портда: Щамберсайдда Гримсби-Имминэем (йцк дювриййяси 57,6 млн. т), Инэилтярянин шм.-ш.-индя Тис-Щартлпул (53,8 млн. т), Лондон (53,3 млн. т), Ъянуби Уелсдя Милфорд-Щейвен (38,5 млн. т), Саутэемптон (38,4 млн. т), Шотландийада Форт чайынын естуарисиндяки портлар (34,9 млн. т), Ливерпул (32,2 млн. т), Шетланд а-рында Саллом-Во (23,9 млн. т), Шярги Инэилтярядя Филикстоу (23,4 млн. т, о ъцмлядян 19,6 млн. т контейнер йцкляри; юлкянин ян бюйцк контейнер порту, дяниз контейнерляри иля милли йцк дювриййясинин тягр. 40%-и) вя Дуврда (20,8 млн. т; “ро-ро” цсулу иля бошалдылыб йцклянмя цзря ян бюйцк порт, щямчинин юлкянин ясас дяниз сярнишин порту) бошалдылыб йцклянир. Британийа фирмаларынын мцлкиййятиндя 671 дяниз тиъаряти эямиси (щяр бири 100 реэ. бр.-т-дан чох; ъямиси 16305 мин т дедвейт, 2004), о ъцмлядян 628 йцк (16240 мин т), 43 сярнишин (65 мин т) эямиси вар. Тиъарят эямиляринин тягр. 72%-и Б.Б.-нын вя онун яразиляринин байраьы алтында щярякят едир. Икинъи дяряъяли сащиблик гейдиййатына (хариъи филиаллар васитясиля) эюря Британийа ширкятляринин нязаряти алтында 913 (24,9 млн. т дедвейт), онларын оператив идарячилийиндя олан эямиляр щесаба алынмагла ися 1417 (52,9 млн. т дедвейт) дяниз тиъаряти эямиси вар. Дахили су йолларынын уз. 3,2 мин км-дир (2009; башлыъа олараг рекреасийа мягсяди иля истифадя олунур). Йцклярин дашынмасы цчцн 620 км су йолу истифадя олунур (1839 илдя 7540 км); дашынмаларын 45%-и Темза, 12%-и Щамбер чайы васитясиля щяйата кечирилир. Маэистрал бору кямярляринин уз. 20 мин км-дян чохдур, о ъцмлядян суалты 10,9 мин км (онлардан 18%-и нефт, 62%- и газ кямярляридир), гурудакы 9,5 мин км-дян (онлардан 4,2 мин км-и нефт мящсуллары, тягр. 4 мин км-и газ, 825 км-и етилен, 500 км-и нефт кямярляридир) артыгдыр (2005). Бору кямяри системиня уз. 232 км олан Бектондан Зебрцгэейя (Белчика) гядяр суалты маэистрал газ кямяри дя дахилдир (1998 илдян). 

    Саутгемптон дяниз порту.

    Хариъи игтисади ялагяляр. Б.Б. дцнйада ямтяя ихраъына эюря 6-ъы, капитал вя хидмят ихраъына эюря 2-ъи йери тутур. Дцнйа ямтяя дювриййясинин 4%-индян чоху Б.Б.-нын пайына дцшцр. 1980-ъи иллярин орталарындан хариъи тиъарят балансы мянфидир (мцсбят салдо йалныз кимйа вя нефт-кимйа сянайеси мящсуллары, нефт вя нефт мящсуллары тиъаряти цчцн сяъиййявидир). Ямтяя ихраъынын дяйяри 479,0 млрд. доллар, идхалын ися 639,0 млрд. доллардыр (2011). Ихраъ дяйяринин тягр. йарысы (2003 илдя 46,2%) машынгайырма сащяляри мящсулларынын пайына дцшцр. Ихраъын башлыъа ямтяя груплары: електрон вя електротехника сянайеси – 19,5%, нягл. васитяляри – 17,2% (о ъцмлядян миник автомобилляри – 10,6%, авиасийа техникасы – 6,6%), цмуми машынгайырма мящсуллары – 8,9%, кимйа вя нефт-кимйа сянайеси мящсуллары – 19,1% (о ъцмлядян яъзачылыг препаратлары – 6,6%), нефт вя нефт мящсуллары – 9,0 %, ярзаг вя ичкиляр – 4,8%, парча, эейим вя айаггабы – 3,2%. Идхал структурунда да машынгайырма сащяляри мящсулларынын пайына дяйярин тягр. йарысы дцшцр (2003 илдя 46,9%). Ян мцщцм идхал маллары: електрон вя електротехника сянайеси мямулатлары – 20,8%, нягл. васитяляри – 18,8%, цмуми машынгайырма мящсуллары – 7,3%, кимйа вя нефт-кимйа сянайеси мящсуллары – 13,5% (о ъцмлядян яъзачылыг препаратлары – 3,9%), эейим, парча вя айаггабы – 7,3%, ярзаг вя ичкиляр – 6,8%, метал вя метал мямулатлар – 5,5%, нефт вя диэяр минерал хаммаллар – 4,5%, к.т. хаммалы – 2,4%. Б.Б.-нын хариъи тиъарят дювриййясинин тягр. 56%-и Гярби Авро- панын 15 юлкясинин – АИ цзвляринин, башлыъа олараг, Алманийа (11,5% ихраъ вя 12,5% идхал), Франса (7,4% вя 5,3%), Нидерланд (8,9% вя 7,3%), Белчика (5,1% вя 4,4%), Ирландийа (6,5% вя 4,2%), Италийа (4,7% вя 4,8%) вя Испанийанын (4,5% вя 3,9%) пайына дцшцр (2012). Б.Б.-нын хариъи тиъарятиндя АБШ (10,6% ихраъ вя 6,8% идхал) вя Бирлик юлкяляри (7,3% вя 6,8%), хцсусиля Канада, Щиндистан, ЪАР, Австралийа, Сингапур ящямиййятли йер тутур. Б.Б. цчцн яняняви олараг мцсбят салдойа малик олдуьу хидмятлярин хариъи тиъаряти мцщцм ящямиййят кясб едир. Хидмят ихраъынын цмуми дяйяри 89,7 млрд. ф. ст., идхалын ися 75,1 млрд. ф. ст. тяшкил едир (2003). Хидмят ихраъынын структурунда башлыъа йери ишэцзар (31%), малиййя (15%), сыьорта (7%), информасийа (5%) хидмятляри тутур. Идхалда рекреасийа хидмятляри цстцндцр. Цмумиликдя, Б.Б. таразлы тядийя балансына маликдир, буну да хидмятлярин хариъи тиъарятиндя (14,6 млрд. ф. ст.), хариъи инвестисийа ахынында (22,1 млрд. ф. ст.), капиталларын (17,5 млрд. ф. ст.) вя гейри-малиййя активляринин (мцяллиф щцгугларындан истифадяйя эюря юдянишляр вя с. – 1,2 млрд. ф. ст.) щярякятиндя мцсбят салдонун олмасы тямин едир. Б.Б. капиталларын бейнялхалг щярякятиндя бюйцк рол ойнайыр. Британийанын хариъдя топланмыш бирбаша инвестисийаларынын щяъми 337 млрд. ф. ст. (547 млрд. доллар, 2003), юлкянин игтисадиййатына бирбаша хариъи капитал гойулушу 354 млрд. ф. ст. (574 млрд. доллар) тяшкил едир. Б.Б. игтисадиййатына ян чох АБШ (2003/04 малиййя илиндя бцтцн инвестисийа лайищяляри мябляьинин 39%-и), Авропа юлкяляри (24%), Канада вя Йапонийа (щяр бири 6%) фирмалары вясаит гойур.

    Силащлы гцввяляр
    Б.Б.-нын силащлы гцввяляри (СГ) стратежи гцввялярдян, гуру гошунларындан (ГГ), ЩЩГ, ЩДГ вя ещтийат щиссялярдян ибарятдир; низами СГ-нин цмуми сайы 212,7 мин няфяр, ещтийат щиссяляри ися 312,9 мин няфярдир (2004). Иллик щярби бцдъя 43 млрд. доллар тяшкил едир (2004). СГ-нин Али баш команданы номинал олараг Б.Б. монархыдыр, юлкянин мцдафия габилиййятинин тямин едилмясиня баш назир (сядр), бир сыра назир вя парламентин щяр ики палатасынын сядрляриндян ибарят Мцдафия комитяси ъавабдещдир. Мцдафия комитяси СГ-йя рящбярликля баьлы бцтцн тядбирляри Мцдафия Назирлийи васитясиля щяйата кечирир. Мцдафия назири
    (мцлки шяхс) мцдафия гярарэащы ряиси васитясиля СГ-йя билаваситя рящбярлик едир. Динъ шяраитдя СГ-йя рящбярлийин али коллеэиал органы олан Мцдафия шурасы СГ гуруъулуьу иля баьлы бцтцн мясяляляри щялл едир, СГ-нин инкишаф истигамятлярини мцяййянляшдирир вя онларын фяалиййятиня нязарят едир. Шуранын тяркибиня даими ясасда мцдафия назири (сядр), онун мцавинляри, мцдафия гярарэащы ряиси, ГГ, ЩЩГ вя ЩДГ гярарэащларынын ряисляри дахилдир. Мцдафия гярарэащы ряиси Мцдафия Назирлийинин баш щярби мцшавиридир. Бу вязифяйя 3 ил мцддятиня нювбя иля СГ- нин мцхтялиф нювляринин нцмайяндяляри тяйин едилир. Мцдафия гярарэащы ряиси СГ-йя мцдафия гярарэащы, СГ нювляринин гярарэащ ряисляри, бирляшмиш ямялиййат гярарэащы вя бирляшмиш арха ъябщя команданлыьы васитясиля рящбярлик едир. Бирляшмиш ямялиййат гярарэащы щярби ямялиййатлары планлашдырыр вя щярби ямялиййатлар мейданындан узагда йерляшян гошунлары идаря едир, щямчинин Кипр а., Фолкленд а-ры, Бруней, Белиз вя Эибралтар й-а-ндакы Британийа гошунлары континэентиня эцндялик рящбярлийи щяйата кечирир. Бирляшмиш арха ъябщя команданлыьы ГГ, ЩЩГ вя ЩДГ-нин арха ъябщя тяминатыны щяйата кечирян ващид органдыр. СГ-нин гуруъулуьу 2015 иля гядяр 

    “ЩМС Иллустриоус” авиасийадашыйаны.


    щесабланмыш “Бюйцк Британийа щярби сийасятинин ясаслары” узунмцддятли щюкумят програмына мцвафиг олараг щяйата кечирилир. СГ-нин инкишаф програмы Б.Б.-нын щярби доктринасына ясасян ишляниб щазырланмышдыр. СГ щяр щансы тящдидин гаршысыны алмаг, эенишспектрли мясяляляри, о ъцмлядян юлкя щцдудларындан кянарда щялл етмяк габилиййятиня малик олмалыдыр. Б.Б. яразиси щярби-инзибати ъящятдян 3 зонайа бюлцнцр. Онларын мцдафияси цчцн мотопийада дивизийалары мясулиййят дашыйыр: 2-ъи дивизийа – Шимал зонасында, 5-ъи дивизийа – Гярб зонасында, 4-ъц дивизийа – Ъянуб зонасында. Стратежи гцввяляр 4 ядяд “Венгард” типли баллистик ракетдашыйан атом суалты гайыьындан (БРДСГ) ибарятдир. Онларын щяр бири Америка истещсалы олан “Трайдент-2” типли 16 суалты гайыг цчцн баллистик ракет (СГБР) дашымаг габилиййятиня маликдир. ГГ (116,7 мин няфяр) низами вя мящялли гошунлардан ибарятдир. Низами гошунларын тяркибиндя 5 дивизийа (3 мотопийада дивизийасы, механикляшдирилмиш вя зирещли танк дивизийалары) вя 5 ялащиддя бригада вар. Бир дивизийа даими олараг Алманийа яразисиндя йерляшдирилир. ГГ 543 танк (“Челенъер-2” вя “Челенъер-1”); 1 миндян чох сящра топу, минаатан вя йайлым атяш реактив системи (ЙАРС), тягр. 3 мин зирещли дюйцш машыны вя зирещли транспортйор; 1,1 мин танк ялейщиня ракет комплекси (ТЯРК); 150 идаряолунан зенит ракетляри атяш гурьусу (ИЗР АГ); 400 дашынан зенит-ракет комплекси (ДЗРК); 274 дюйцш щеликоптери; 8 ядяд “Феникс” пилотсуз учуш апараты иля силащланмышдыр. ЩЩГ-нин (43,6 мин няфярдян чох) тяркиби дюйцш тяййаряляринин 26 ескадрилйасындан, о ъцмлядян нцвя силащы дашыйан 7 ескадрилйадан, 16 кюмякчи авиасийа ескадрилйасындан, 14 щеликоптер ескадрилйасындан вя 4 “Рапира” идаряолунан зенит ракет (ИЗР) батарейасындан ибарятдир. ЩЩГ-нин тяркибиня низами гошунлардакы тягр. 350, ещтийатдакы 150 дюйцш тяййаряси, 500-дян чох кюмякчи авиасийа тяййаряси вя 175 щеликоптер, 30 йахынмянзилли идаряолунан зенит ракетляри атяш гурьусу (ИЗР АГ) дахилдир. Ясас щярби-щава базалары Щай-Уиком (Лондон району), Марем, Лимпинг, Лоссимут вя Коттсморда йерляшир. ЩДГ (42,4 мин няфяр) донанма, ЩДГ авиасийасы вя дяниз пийадаларындан ибарятдир. ЩДГ-нин тяркибиндя 78 дюйцш эямиси, о ъцмлядян 16 атом суалты гайыьы, 8 дизел суалты гайыьы, 3 йцнэцл тяййаря эямиси, 11 идаряолунан ракет силащы есминеси, 40 фрегат, 70 дюйцш катери, тягр. 200 йардымчы эями, 32 нцвя силащы дашыйан тяййаря вя 130 дюйцш щеликоптери вар. Ясас щярби-дяниз базалары Плимут, Портсмут, Девонпорт, Нортвуд, Фаслейн вя Росайтда йерляшир. СГ мцгавиля ясасында 17–30 йаш арасында олан кюнцллцлярдян комплектляшдирилир. ГГ вя ЩЩГ-индя щярби хидмят цчцн ясас мцгавиля 22 иля, гысамцддятли мцгавиля 12 иля гядяр, ЩДГ-индя ися 16 иля гядяр мцддятя баьланыр. Забит щейяти щярби мяктяб вя коллеълярдя, кичик команда щейяти ися мяктяблярдя вя сержант курсларында щазырланыр. 
    Сящиййя
    Б.Б.-да ящалинин щяр 100 мин няфяриня 166,4 щяким, 539,8 орта тибб ишчиси, 40,3 стоматолог, 58,9 фармаколог; 390 хястяхана чарпайысы дцшцр (2004). Сящиййяйя гойулан хяръ ЦДМ-ин 7,7%-ни тяшкил едир (бцдъядян малиййяляшдирмя 83,4%, юзял сектордан малиййяляшдирмя 16,6%; 2003). Сящиййя системи дювлят нязарятиндядир, малиййяляшдирилмяси верэидян эялян эялир вя гисмян саьламлыьын сыьортасы щесабына щяйата кечирилир. Илкин тибби йардым йерли идаряетмя органы тяряфиндян юдянилир. Бцтцн ящали пулсуз база тибби йардымы алыр, юзял тибби сыьорта зяиф инкишаф етмишдир. Мцгавиля цзря фярди вя йахуд щякимляр групу чярчивясиндя илкин тибби йардым эюстярян цмуми практика щякимляри цстцнлцк тяшкил едир; хястяханаларда тибб ишчиляри тясбит едилмиш тарифля ишляйир. Милли сящиййя системинин инкишаф планы хястяляря тибб мцяссисяляринин эениш, лакин мцалиъя нювцнцн мящдуд сечимини тяклиф едир. Юзял секторда тибби йардым мцгавиля ясасында щяйата кечирилир. Траст тибби хидмяти тядриъян фонд категорийаларына кечирилир вя сящиййя цзря мцстягил комиссийа тяряфиндян нязарят олунур. Ящалинин щяр 100 мин няфяриндя вярямля 10,8, вирус щепатити иля 15,2 (2003), сифилисля 2,6 (2004), хярчянэля 458,2 (о ъцмлядян дюш хярчянэи 134,7) хястялянмя щадисяси олмушдур (2001). Йашлы ящалинин ясас юлцм сябябляри цряк-дамар хястяликляри, хярчянэ вя травмалардыр. Курортлары: Бат, Блекпул, Борнмут, Брайтон, Дувр, Щарроэит, Щастингс, Мен, Скарборо, Уайт вя с. 
    Идман
    Б.Б.-ны чох вахт мцасир идманын вятяни адландырырлар. Б.Б.-да йаранан идман нювляри арасында голф (Шотландийа, 18 ясрин орталары), академик аварчякмя (Инэилтяря, 18 яср), регби (Инэилтяря, Регби ш., 1823), йцнэцл атлетика (Инэилтяря, 1830– 40-ъы илляр), футбол (19 ясрин орталары), бокс (Инэилтяря, 1865), бадминтон (Бадминтон ш., 1873), роликсцрмя идманы (Инэилтяря, 19 ясрин сонлары – 20 ясрин яввялляри) вя с.-дир. Бир чох илк идман тяшкилаты Б.Б.-да йарадылмышдыр: ипподром (Нйумаркет, 17 ясрин яввяли), жокей клубу (Нйумаркет, 1750), ян гядим голф клубу (Шотландийа, Сент-Ендрцс, 1754), топла щоккей цзря клуб “Бери-Фен Бенди Клаб” клубу (Бери-Фен ш., 18 яср), цзэцчцлцк цзря идман ассосиасийасы (Лондон, 1837), конкисцрмя идманы (Единбург, 1742) вя фигурлу конкисцрмя цзря (Лондон, 1842) клублар, футбол клубу (Инэилтяря, 1863); бир чох идман нювц цзря илк йарышлар: Йорк графы вя II Карлын иштиракы иля регата (1660), крикет цзря Кент вя Суррей графлыглары арасында йарыш (1709), бейнялхалг шащмат турнири (Лондон, 1851), футбол турнири (Инэилтяря ассосиасийасы кубоку, 1871–72); теннис ойунунун гайдалары ишляниб щазырланмыш вя тясдиг едилмиш (Инэилтяря, 1875), Уимблдон турнири кечирилмишдир (1877).
    Б.Б.-да щявяскар идман вя бядян тярбийясинин инкишафы иля Идман шурасы мяшэул олур (1965 илдян). Инэилтярядя 10, Шотландийада вя Уелсдя – щярясиндя 1 реэионал идман шурасы, Шм. Ирландийада – Эянъляр вя идман ишляри цзря шура мювъуддур. Ян популйар идман нювляри: футбол, регби, теннис, цзэцчцлцк, балыгчылыг, голф, крикет, кегли, йелкянли гайыг идманы, атчылыг идманы, шащмат. Бир гайда олараг, яксяр рясми йарышларда Инэилтяря, Уелс, Шимали Ирландийа вя Шотландийа мцстягил командаларла чыхыш едир, лакин Олимпийа Ойунларында Б.Б. байраьы алтында бирляширляр. 1905 илдя Британийа Олимпийа Ассосиасийасы йарадылмышдыр. Б.Б. идманчылары бцтцн йай (1896 илдян) вя гыш (1924 илдян) Олимпийа Ойунларында иштирак етмишляр. Б.Б.-да цч дяфя Олимпийа Ойунлары кечирилмишдир (1908, 1948 вя 2012, Лондон). Йай Олимпийа Ойунларында Б.Б. идманчыларынын цмцми щесабында 218 гызыл, 259 эцмцш, 256 бцрцнъ медал, Гыш Олимпийа Ойунларында мцвафиг олараг 7 гызыл, 2 эцмцш, 10 бцрцнъ медал вардыр (2013). 1896 илдя 1-ъи Олимпийа Ойунларында Б.Б. идманчылары 3 гызыл медал (теннисин ики нювц цзря Ъ. Боленд вя аьыр атлет Л. Еллиот) газанмышлар. Олимпийа Ойунларында бюйцк мцвяффягиййят газанан идманчылар: аварчякян Ъ. Бересфорд – 3 гызыл вя 2 эцмцш медал (1920, 1924, 1928, 1932, 1936), цзэцчц Щ. Тейлор – 3 гызыл вя 2 бцрцнъ медал (1908, 1912, 1920), ватерполчу вя цзэцчц П. Радмилович – 4 гызыл медал (1908, 1912, 1920), атчапан Р. Мид – 3 гызыл медал (1968, 1972), йцнэцл атлет С. Кое – 2 гызыл медал (1980, 1984, 1500 м мясафяйя гачышда), аварчякян С. Редгрейв – 5 гызыл медал Олимпийа Ойунларында (1984–2000) вя 9 гызыл медал дцнйа чемпионатларында (1986– 99). 1984 илдя Сарайевода кечирилян Гыш Олимпийа Ойунларында Ъ. Торвилл вя К. Дин рягс дуети фигурлу конкисцрмя цзря йарышларын галиби вя 4 гат (1981–84) дцнйа чемпиону олмушлар. Футбол цзря Инэилтяря йыьма командасы дцнйа чемпиону (1966), “Арсенал” (Лондон), “Ман-


    Скарборо курорт шящяри. Шимали Йоркшир графлыьы, Инэилтяря.


    честер Йунайтед”, “Ливерпул”, “Челси” (Лондон) кими эцълц клублар дяфялярля мцхтялиф Авропа турнирляринин галиби олмушлар. “Селтик” вя “Глазго Рейнъерс” Шотландийанын ян йахшы футбол клубларыдыр. Танынмыш футболчулар вя мяшгчиляр: С. Метйуз, Р. вя Ъ. Чарлтон гардашлары, Ъ. Бест, М. Щйуз, И. Раш, П. Ъеннигс, Д. Риви, П. Шилтон, Щ. Линекер, Д. Симен, М. Оуен, Д. Бекщем, А. Ширер, А. Рамсей, Щ. Чепмен, Б. Шенкли, М. Басби, А. Ферэцсон. Юлкянин зянэин шащмат яняняляри вардыр. 19 ясрин орталарында Щ. Стаунтон дцнйанын ян эцълц шащматчысы щесаб едилирди. 19 ясрин сонларында маестро Ъ. Блекберн, 20 ясрин 2-ъи йарсында гросмейстерляр А. Майлс, Ъ. Спилмен, М. Адамс, Н. Шорт уьурла чыхыш етмишляр. Щастингс (1895), Лондон (1883, 1899, 1922), Ноттинэем (1936) вя с.-дя кечирилян турнирляр дцнйа шащмат тарихиня дцшмцшдцр. Щяр ил кечирилян Уимблдон теннис турнирини гейри-рясми дцнйа чемпионаты адландырырлар. Инэилтярянин кишилярдян ибарят теннис цзря йыьмасы Девис кубоку уьрунда йарышларын 9 дяфя галиби олмушдур (1903–1936). Боксчу Л. Лйус пешякарлар арасында супераьыр чякидя дяфялярля дцнйа чемпиону олмушдур (1992–2003). Щяр ил Сил-

    Ескотда крал ъыдыр йарышлары.

    Кембриъ Университети.

    верстон автодромунда “Формула-1” дцнйа чемпионатынын мярщяля йарышы кечирилир; Б.Б.-нын “Макларен” командасы (рящбярляри М. Ъаээер вя Р. Денис) щямин йарышларын лидерляриндян биридир. Голф цзря Б.Б.-нын ачыг чемпионаты (“Бритиш опен”) дцнйанын ян гядим пешякар турниридир; илк дяфя 1860 илин ок- тйабрында Шотландийанын Прествик голф клубунда кечирилмишдир. Ян танынмыш голф мейданлары: Сент-Ендрцс, Ройал-Трун, Ройал-Бюркдейл вя б. Б.Б.-нын тарихиндя ян йахшы голфчулар: Щ. Вардон, Н. Фалдо, К. Монтгомери. Б.Б.-да 400 атчылыг идманы мяктяби фяалиййят эюстярир; 17,3 млн. атчылыг идманы щявяскарынын 2,4 млн.-у бу идман нювц иля актив мяшьул олур. Инэилтярядя вя Шм. Ирландийада 17 манеясиз, 24 манеяли вя 18 гарышыг ипподром, пешякар идманда 65 миндян артыг ат вардыр. Ян мяшщур яняняви йарышлар: Епсомдакы дерби, Ескотдакы крал ъыдырлары, Ливерпул стипл-чейзи. Танынмыш жокейлярдян К. Фелон, М. Кинейн (манеясиз ъыдыр), Т. Маккой, Р. Ъонсон (манеяли ъыдыр) бир чох мцкафатлы ъыдыр йарышларынын галибляридир. 
    Тящсил. Елм вя мядяниййят мцяссисяляри Б.Б.-нын тящсил системи инзибати бюлэцйя вя мювъуд яняняляря мицвафиг олараг цч алтсистемдян: Инэилтяря вя Уелс; Шимали Ирландийа; Шотландийадан ибарятдир. Тящсил мцяссисяляриня 4 щюкумят департаменти рящбярлик едир: Инэилтярядя тящсил вя мяшьуллуг департаменти; Шимали Ирландийада вя Уелсдя тящсил департаментляри; Шотландийада тящсил вя сянайе департаменти. Инэилтяря вя Уелсин “Мяктяб- дянсонракы вя али тящсил щаггында” (1992), “Мяктяб стандартлары вя мящдудиййятляри” (1998), “Тядрис вя вярдишляр щаггында” (2000), “Тящсил щаггында” (2002) ганунлары; Шм.Ирландийанын “Тящсил ислащаты щаггында” (1989), “Мяктябдянсонракы тящсил щаггында” (1997) гярарлары; Шотландийанын “Тящсил щаггында” (1980), “Мяктябдянсонракы вя али тящсил щаггында” (1992) ганунлары ясас низамлайыъы сянядлярдир. Б.Б.-нын тящсил системиня мяктябягядяр тярбийя, ибтидаи, цмуми орта, сонракы вя али тящсил дахилдир; мяктябягядяр тядрис вя тярбийя мцяссисялярини (3– 5 йашлы ушаглар цчцн), 5–11 йашлы ушаглар цчцн (Шм.Ирландийада 4–11 йашлы ушаглар цчцн; Шотландийада 5–12 йашлы ушаглар цчцн ) 2 вя 4 иллик ибтидаи мяктябляри (1–6 синифляр); натамам орта мяктябляри (7–11 синифляр) – бирляшмиш, грамматик, техники, мцасир, ихтисас вя юзял мяктябляри, онларын арасында хцсусиля сечилян елитар паблик скулз мяктяблярини (Итон, Щарроу, Винчестер вя с.) ящатя едир. Ян чох йайылмыш мяктяб типи бирляшмиш мяктяблярдир. Инэилтяря вя Уелс шаэирдляринин 90%-и бу мяк- тяблярдя тящсил алыр. 11 иллик тящсил 16 йашында баша чатыр. Грамматик мяктяблярин 11-ъи синфини битирянляр 12–13-ъц синифлярдя тящсиллярини давам етдирир, битирдикдян сонра ун-тя вя йа али тящсил коллеъиня дахил олурлар. Инэилтяря вя Уелсдя 30 миня йахын дювлят мяктяби (8,5 млн. шаэирд), Шотландийада 2,7 миндян чох мяктяб (тягр. 780 мин шаэирд), Шм. Ирландийада 1300 мяктяб (300 миндян чох шаэирд) вар; Б.Б.-нын юзял мяктябляриндя 500 миндян чох ушаг охуйур (2003). Б.Б.-нын мяктябдянсонракы тящсили мцхтялиф коллеъляр, тящсил мяркязляри, интлар (тягр. 700), щямчинин йашлылар цчцн техники пешя щазырлыьындан али тящсилядяк мцхтялиф сявиййялярдя ахшам тящсили мяркязляри (7 миндян чох) иля тямсил олунур. Али тящсил системиня ун-тляр, политехник коллеъляри вя с. дахилдир. “Мяктябдянсонракы вя али тящсил щаггында” (1992) гануна мцвафиг олараг бцтцн политехник коллеъляри вя бязи диэяр али тящсил мцяссисяляри ун-т статусу алараг “йени” ун-тляр адланыр. Инэилтярядя 144 али мяктяб (1,7 млн.-дан артыг тялябя), Шотландийада 22 али мяктяб (89 мин), Уелсдя 14 али мяктяб (89 мин), Шм. Ирландийада 2 ун-т (38 мин тялябя) фяалиййят эюстярир (2005). Ян гядим ун-тляр: Оксфорд Университети (ясасы 1167 илдя гойулмушдур), Кембриъ Университети (1209), Абердин Университети (1495), Единбург Университети (1583), Лондон Университети (1836), Кардиффдя Уелс ун-ти (1893), Белфаст ун-ти (1908) вя с. Б.Б.-нын ян ири елми мцяссисяляри: Лондон Крал Ъямиййяти (ясасы 1660 илдя гойулмушдур), Лондонда Крал Инъясянят Академийасы (1768), Единбургда Крал Ъямиййяти (1783), Единбургда Шотландийа Крал Академийасы (1826), Британийа Академийасы(1901), Британийа Шурасы (1934), Крал Мцщяндислик Академийасы (1976). Б.Б.-да 600-дян чох елми ъямиййят, ассосиасийа, мяркяз, елми тядгигат ин-ту, о ъцмлядян гядим елми ъямиййятляр: рийазиййат (1707), ботаника (1721), Линней (1788), Бирминэем “Ай ъямиййяти” (1775), Лондон тябиййат тарихи ъямиййяти (1858) фяалиййят эюстярир. Ясас музейляри: Британийа музейи (1753), Милли галерейа (1824), Викторийа вя Алберт музейи (1852), Милли портрет галерейасы (1856), Елми музей (1857; надир машын коллексийасы сахланылыр), Тейт галерейасы ((1897) – щамысы Лондондадыр; Шотланд асари-ятигя милли музейи (1780), Шотландийа Крал музейи, Шотландийа милли галерейасы – щамысы Единбургдадыр; Кардиффдя Уелс милли музейи (1907), Стратфорд-апон-Ейвон ш.-ндя У. Шекспирин ев-музейи вя с. Ири китабханалары: Лондонда Британийа музейи китабханасы (1753; 1972 илдян Британийа китабханасынын тяркибиндядир), Оксфорд Ун-тинин китабханасы (Бодли китабханасы, 1602), Единбургда Шотландийа милли китабханасы (1680), Аберистуитдя Уелс милли китабханасы (1907), Британийа китабханасы (1972) вя с.

    Уелс Милли китабханасы.

    Кцтляви информасийа васитяляри Информасийа аэентликляри. Пресс Ассоъиатион (1868) мцстясна олараг Б.Б. яразисиндя фяалиййят эюстярян ян ири информасийа аэентлийидир. 120 яйалят гязетинин кооператив бирлийи кими Лондонда вя диэяр 12 шящярдя нцмайяндяликляри вар; эцндялик вя щяфтясону чыхан пайтахт вя яйалят гязетлярини, щямчинин диэяр дюври няшрляри информасийа иля тямин едир. Ехъщанэе Телеэрапщ сящмдар информасийа аэентлийи (1872) игтисади, малиййя, идман, щямчинин парламент вя мящкямя хябярлярини топлайыб йайыр. Бейнялхалг мясяляляри ясасы П.Ъ. Рюйтер тяряфиндян гойулмуш (1851) вя дцнйанын беш апарыъы информасийа аэентлийиндян бири олан Рюйтер аэентлийи (мянзил-гярарэащы Лондондадыр) ишыгландырыр. Мятбуат. Б.Б.-да илк дюври няшр “Енэлисщ Меръурй” 1588 илдя, илк эцндялик гязет “Даилй Ъоурант” ися 1702 илдя бурахылмышдыр. Сонракы цч ясрдя Британийа гязет базары сцрятля инкишаф етмишдир. 1785 илдя “Таймс”, 1821 илдя “Манъщестер Эуардиан” вя 1822 илдя “Санди Таймс” гязетляри няшр олунмушдур. Б.Б.-да 1829 илдя 308, 1891 илдя ися 2263 гязет бурахылырды. Б.Б.-да 1,4 миндян чох гязет чап олунур (2005), онлардан 29-у (14 эцндялик вя 15 щяфтясону) цмуммилли гязетлярдир. Ян эениш йайылмыш цмуммилли эцндялик гязетляр “Сун” (3,5 млн. нцсхя, 2001), “Даилй Миррор” (1,7 млн. нцсхя, 2005), “Дейли Телеграф” (1,01 млн. нцсхя, 2000), “Таймс” (712 мин нцсхя, 2000), “Гардиан” (398 мин нцсхя, 2000), “Файнаншел Таймс” (483 мин нцсхя, 2000), “Индепендент” (240 мин нцсхя, 2000) вя б. “Неwс оф тще Wорлд” (4 млн. нцсхя, 2001) ян популйар щяфтясону гязетидир. Эцндялик цмуммилли гязетлярин тиражы 14 млн., щяфтясону чыханларын ися 15 млн. нцсхядир (2001). Б.Б.-да, башлыъа олараг, реэионал хябярляри ишыгландыран 1,3 миндян чох йерли гязет (ясасян, щяфтялик) чыхыр. Британийа йерли мятбуатынын щяфтялик тиражы 32,5 млн.-дан чох нцсхя тяшкил едир. Реэионал гязет бизнесинин 90 %-и 20 ширкятя мяхсусдур вя онларын арасында апарыъы йери “Тринитй Миррор” тутур. Б.Б. гязетляри “кейфиййятли” (ириформатлы) вя кцтляви (чох вахт кичикформатлы таблоидляр) олмагла ики гисмя айрылыр. “Кейфиййятли” няшрляр цчцн сийаси, малиййя вя бейнялхалг мясялялярин дяриндян тящлили сяъиййявидир. “Таймс”, “Файнаншел таймс”, “Гардиан”, “Дейли Телеграф” вя с. беля гязетлярдяндир. Эениш охуъу кцтлясиня йюнялмиш кцтляви (вя йа популйар) мятбуатда, ясасян, яйлянъяли материаллар, мяшщур инсанларын вя шоу-бизнес улдузларынын щяйатына щяср олунмуш мягаляляр цстцнлцк тяшкил едир. Беля гязетляря “Сун”, “Маил оф Сундай” (2,3 млн. нцсхя, 2005), “Даилй Маил” (2,4 млн. нцсхя, 2005), “Неwс оф тще Wорлд”, “Даилй Миррор” вя с. аиддир. Б.Б.-да 8 миндян чох журнал няшр олунур (2001). Онлардан 6 мини “ишэцзар вя пешякар” журналлар категорийасына дахилдир. Ян бюйцк тиража “Скй Ъустомер Маэазине” (4,75 млн.-дан чох абунячи), “What’s on TV” (1,7 млн. нцсхя) журналлары, “Радио Тимес” (1,2 млн. нцсхя) маликдир. Британийа гязетляри формал олараг сийаси партийаларла баьлы дейилдир, лакин няшрлярин чоху сащибляринин бахышларыны якс етдирян мцяййян сийаси мювгедян чыхыш едир. Мютябяр гязет сайылан “Дейли Телеграф” вя кцтляви гязет олан “Даилй Маил” мцщафизякарларын, ириформатлы “Гардиан” вя “Миррор” таблоиди ися лейбористлярин мювгейини якс етдирир. Чох вахт гязетляр сийаси эюрцшлярини дяйишир. Британийа щюкцмяти щеч бир гязет няшриня сащиб олмаса да, мятбуата еффектив тясиретмя васитяляриня (брифингляр, мятбуат конфранслары, материалларын тягдим едилмяси вя с.) маликдир. Бундан ялавя, Инщисарлар цзря комитя васитясиля гязетляря даир алгы-сатгы сювдяляшмяляриня нязарят едир. Б.Б.-да чыхан гязетлярин яксяриййяти йедди ширкятин мцлкиййятиндядир. Онлардан дюрдц дюври няшрлярин сатышынын 90 %-иня нязарят едир: “Неwс Интернатионал”, сащиби Руперт Мюрдок; “Таймс”, “Санди Таймс”, “Сун”, “Неwс оф тще Wорлд” вя с.; “Даилй Маил анд Эенерал Труст”, сащиби виконт Ротермир; “Даилй Маил”, “Маил оф Сундай” вя с.; “Тринитй Миррор”; тягр. 250 гязет, онлардан 240-ы йерли; цмуммилли няшрляр арасында “Даилй Миррор”, “Сундай Миррор”, “Пеопле”, “Даилй Реъорд”, “Сундай Маил” вя с.; “Нортщерн анд Сщелл”, сащиби Ричард К. Дезмонд; “Даилй Ехпресс”, “Сундай Ех- пресс”, “Даилй Стар”. Гязетлярин яксяриййяти, о ъцмлядян йерли гязетлярин 85%-и Интернет сайтына маликдир. Радио вя телевизийа. 1922 илдя Би-Би-Си (ББЪ) – Британийа йайым корпорасийасынын илк радиоверилиши ефиря чыхмышдыр. 1936 илдян телевизийа програмларынын мцнтя- зям транслйасийасына башланылмышдыр. 1954 илядяк радио вя телевизийа верилишляри Би-Би-Си-нин инщисарында иди. Б.Б.-да 5 ефир телевизийа каналы, бир нечя йцз радиостансийа, пейк вя кабел телевизийасы каналлары фяалиййят эюстярир (2005). Радиотяшкилат (Радио Аутщоритй) коммерсийа радиосуна, дахили ишляр назири тяряфиндян тяйин олунан 10 цзвдян ибарят Мцстягил Телевизийа Комиссийасы (Ындепендент Телевисион Ъоммиссион – ЫТЪ) ися пейк вя кабел телевизийасы да дахил олмагла коммерсийа телевизийасына нязарят едир. Би-Би-Си Британийада ян ири телерадио-верилишляри ширкятидир (радиодинляйиъиляринин 52%-и, телевизийа тамашачыларынын 40%-и; 2001). Юлкядя цч милли коммерсийа радиостансийасы фяалиййят эюстярир. 15 ширкят фактики олараг юлкянин коммерсийа радио- стансийаларына нязарят едир. Би-Би-Си-нин ясас рягибляриндян бири 1955 илдя фяалиййятя башлайан вя Британийа милли телевизийасынын 3-ъц каналында йа- йымланан “Индепендент Телевисион – IТВ” ширкятидир. IТВ-дя “Ъарлтон” вя “Эранада” ширкятляри цстцн мювгейя маликдир. Британийа телевизийа тамашачылары- нын тягр. 29 %-и IТВ програмларыны изляйир (2001). 1982 илдян 4-ъц каналын (Ъщаннел 4), 1997 илдян ися 5-ъи каналын (Ъщаннел 5) програмлары ефирдя йайымланыр. 3-ъц канал кими, онлар да реклам сатышы щесабына малиййяляшян цмуммилли коммерсийа каналларыдыр. 1982 илдян пейк телевизийа йайымына башланылмышдыр. Бу сащядя лидерлик истещлакчыларын 200 канала чыхышыны тямин едян вя Р. Мюрдокун “Неws International” ширкятинин нязарятиндя олан “Бритисщ Скй Броадъастинэ” – БСкйБ ширкятиня мяхсусдур. 1980-ъи иллярин орталарындан инкишаф етмяйя башлайан кабел телевизийасы базарында “Натионал Транс- ъоммуниъатионс Лимитед – НТЛ” вя “Телеweст” ширкятляри лидерлик едирди; 2006 илдя онлар бирляшяряк Б.Б.-да апарыъы кабел оператору олан “НТЛ Ынъорпоратед” ширкятини гурмушлар. 1998 илдя рягямсал телевизийа йаранмыш (верилишлярини Б.Б. тамашачыларынын 20–25 %-и излямяк имканына малик иди, 2000), 1999 илдя ися рягямсал радио инкишаф етмяйя башламышдыр. Би-Би-Си, ЫТВ вя БСкйБ ширкятляри, кабел телевизийасы операторлары рягямсал хидмятляр эюстярир.

    Фялсяфя
    Инэилис фялсяфяси цчцн бцтцн инкишафы ярзиндя емпирик вя сенсуалист мейиллярин цстцнлцйц елми, сосиал, психоложи тяърцбяйя йюнялмя (етика проблемляриня бюйцк диггят бунунла баьлыдыр), експериментал тябиятшцнаслыг вя рийазиййатла сых ялагя сяъиййяви олмушдур. Гитя фялсяфясиндян (илк нювбядя алман фялсяфясиндян) фяргли олараг, инэилис мцтяфяккирляри щяр шейи ещтива едян дедуктив конструксийалара вя универсал фялсяфи системлярин гурулмасына мейилли олмамыш, индуктив методолоэийайа вя айры-айры проблемлярин дяриндян аналитик тядгигиня цстцнлцк вермишляр. Лакин цмумиликдя емпиризмин цстцнлцйц мцгабилиндя мцхтялиф тарихи дюврлярдя фялсяфи дискуссийалар цчцн кифайят гядяр ящямиййятли фон йарадан, лакин нисбятян аз нцфуза малик расионалист истигамятляр дя мювъуд олмушдур. Инэилис, шотланд вя ирланд философлары вя илащиййатчылары цмумавропа схоластик (бах схоластика) яняняляринин формалаш- масында вя инкишафында иштирак етмишляр. Еркян орта ясрляр дюврцндя Авропа мяктябляриндя чалышанларын чоху Британийа мяншяли (Алкуин, Иоанн Скот Ериуэена, Аделард Батлы, Иоанн Солсберили вя б.) иди. Орта ясрляр реализминин ян парлаг нцмайяндяляриндян бири, илк дяфя Аллащын варлыьынын онтоложи сцбутуну формуля етмиш вя чох вахт “схоластиканын атасы адландырылмыш” Анселм Кентерберили олмушдур. Мцзакиря олунан мясялянин схоластик шярщи формасыны илк дяфя Александр Щейлсоуенли вермишдир. Оксфорд мяктяби нцмайяндяляринин ишляриндя Августин платонизми рийазиййата вя тябият щаггында елмляря йцксяк марагла бирляшир. Роберт Гроссетест юзцнцн ишыг щаггында тялиминдя ону илкин материйа кими нязярдян кечирмишдир. Онун шаэирди Р. Бекон щям хариъи (елми експеримент), щям дя дахили (мистик “айдынлатма”) тяърцбяни щяр щансы идракын ясасы, рийазиййаты ися йердя галан бцтцн елмлярин “гапысы вя ачары” щесаб едирди. Физики просеслярин рийази тясвирини Ф. Брадвардин вя онун Оксфорддакы Мертон коллеъиндян шаэирдляри ишляйиб щазырлайырдылар. Р. Беконун, Дунс Скотун вя У. Оккамын ясярляри юзцнямяхсус инэилис фялсяфясинин ясасыны гоймушдур. Ирадянин интеллект цзяриндя вя тяк-конкретин абстракт-цмуми цзяриндя биринъилийини тясбит едян Дунс Скот доминикачи орденин схоластикасына – томизмя гаршы дуран франсискчи схоластиканын (скотизм) бцтюв бир истигамятинин ясасыны гоймушдур. 14 яср номинализминин ян бюйцк нцмайяндяси Оккам щесаб едирди ки, йалныз тяк-тяк шейляр вя онларын хассяляри реал мювъуддур; идрак просесиндя апарыъы рол интуисийайа мяхсусдур. Онун формуля етдийи “Оккам цлэцъц” принсипиня эюря, интуитив вя тяърцби идрака мцнъяр едилмяйян анлайышлар елмдян кянарлашдырылмалыдыр. Схоластик фялсяфянин ясас илкин шяртлярини радикал шякилдя йенидян нязярдян кечирян Оккамын доктрина вя методлары щяля онун саьлыьында Парисдя вя Оксфордда илащиййатчылар вя философлар арасында сцрятля йайылмышды. Тябии теолоэийанын вя яняняви метафизиканын тянгиди Оккамын бир чох ардыъылларынын, о ъцмлядян оксфордлу схоластларын – франсискчи А. Уодщемин вя до- миникчи теолог Р. Щолкотун ясярляриндя вардыр. Интибащ дюврцндян башлайараг тядрисин щяля дя схоластик аристотелизм рущунда апарылдыьы Инэилтяря универ- ситетляри (хцсусиля Оксфорд) фялсяфи фикрин инкишафында апарыъы ролу итирирди. 16 ясрин 1-ъи йарысында Ъ. Колетин (1466–1519) башчылыг етдийи инэилис щуманистляринин
    дярняйи иля сых ялагядя олан Т. Мор юзцнцн сосиал утопийасыны йаратды. Йени дювр Авропа фялсяфясинин ъарчыларындан бири Ф. Бекон експериментя вя индуксийа методуна ясасланан “елмлярин бюйцк бярпасы” лайищясини иряли сцрмцш вя тяърцби идрака мане олан инсан зякасынын “бцтлярини” (йанлыш образлар вя йюнялмяляри) тянгид етмишдир. Онун “Йени Атлантида” технократик утопийасы бир нюв Т. Морун сосиал утопийасына гаршы чыхырды. Ф. Беконун индуктивизмини вя експериментал йанашмасыны Р. Бойл яхз етмишди. 17 яср механики-рийази тябиятшцнаслыьынын принсипляриня ясасланан илк фялсяфи системин йарадыъысы Т. Щоббс олмушдур. Г. Галилейин ардынъа о, щяндясяни тябии вя “сцни” (дювлят) ъисимлярин мяъмусу кими анлашылан тябиятин дярк олунмасында йеэаня мцмкцн ясас щесаб етмишдир. Щоббсун натуралист вя утилитарист консепсийасына гаршы Кембриъ платончуларынын (Р. Кедворт, Щ. Мор вя б.) динифялсяфи тялими чыхырды. Р. Декартын анаданэялмя идейалар нязяриййяси иля полемикада Ъ. Локк емпирик идрак нязяриййясини ишляйиб щазырлайараг бцтцн идейаларын хариъи (щиссляр) вя дахили (рефлексийа) тяърцбядян йарандыьыны ясасландырмышдыр. Локкун сосиал-сийаси консепсийалары, илк нювбядя онун щакимиййят бюлэцсц вя халгын суверенлийиня даир тялими Британийа демократийасынын идейа ясасыны тяшкил етмиш вя 18 яср франсыз маарифчиляриня бюйцк тясир эюстярмишдир. 18 ясрдя нцфуз газанмыш “яхлаги щисс” фялсяфяси А. Шефтсбери вя Ф. Щатчесон, сонрадан Д. Йум вя А. Смит тяряфиндян инкишаф етдирилмишдир. Ъ. Беркли расионализми тянгид едяркян Ъ. Локкун сенсуалист йюнялтмяляриня радикал характер ашыламагла щесаб едирди ки, “олмаг” “гябул олунмаьы” билдирир. Локкун вя Берклинин идейалары мяърасында чыхыш едян Йум бцтцн инсан тясяввцрлярини (“идейаларыны”), о ъцмлядян субстансийа вя сябябиййят анлайышларыны проблематик щесаб едяряк, онлара щисси “тяяссцратларын” адят едилмиш ассосиатив ялагяляри кими бахырды. 19 ясрдя Т. Браун (1778–1820), Ъеймс Милл тяряфиндян ишляниб щазырланан ассосиатив психолоэийанын баниляри Йум вя Д. Щартли (1705–57) олмушлар. 18 ясрин орталарындан тяшяккцл тапан шотланд мяктяби [Т. Рид, Д. Стцарт (1753– 1828), У. Щамилтон (1788–1856)] Ъ. Берклинин вя Д. Йумун тялимляринин яксиня олараг Аллащын инсан аьлында йерляшдирдийи интуитив гавранылан принсиплярин мяъмусу кими баша дцшцлян реалист “саьлам дцшцнъя” фялсяфясини инкишаф етдирирди. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя “саьлам дцшцнъя” фялсяфяси о дюврцн апарыъы Британийа университетляри олан Глазго, Единбург, Абердин ун-тляриндя мющкям йер тутурду. 19 ясрдя Британийа емпиризми яняняси утилитаризмин етик вя сосиал-реформист доктриналарында (И. Бентам, Ъеймс Милл), Ъон Стцарт Миллин позитивизминдя, Ч. Дарвинин вя Щ. Спенсерин тякамцлчцлцйцндя, Е. Махын фялсяфясиня йахын олан К. Пирсонун феноменализминдя даща да инкишаф етмишдир. Мянтигин ъябрини ишляйиб щазырлайан Ъ. Бул рийази мянтигин ясасыны гойанлардан бири иди. 19 ясрдя шотланд мяктябинин (У. Щамилтон), инэилис романтизминин (С.Т. Колриъ, Т. Карлейл) вя йени щеэелчилийин нцмайяндяляриня (Ъ.Щ. Стирлинг, Е. Керд, Т.Щ. Грин) классик алман фялсяфяси тясир эюстярмишдир. Мцтляг идеализм 19 ясрин сонунда Бри- танийа ун-тляриндя апарыъы ъяряйан олмушдур. Схоластик чярчивялярдян азад “ачыг теолоэийа” принсиплярини Ъ.Щ. Нйумен мцдафия етмишдир. Йени щеэелчилийин мядяниййят фялсяфясинин юзцнямяхсус вариантыны 20 ясрдя тарихчи Р.Ъ. Коллингвуд тяклиф етмишдир. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя щям мцтляг идеализмя, щям дя прагматизмя гаршы чыхан неореализм ъяряйаны мейдана эялди. Ъ.Е. Мур, Б. Рассел, А.Н. Уайщед, Ч.Д. Броуд (1877–1971), К.Л. Морганла (1852–1936) йанашы “емеръент тякамцл” консепсийасыны ишлямиш С. Александер (1859–1938) вя б. онун нцмайяндяляри олмушлар. Расселин вя Уайтщедин “Принъипиа Маthематиcа” фундаментал ясяри рийази мянтигин сонракы инкишафыны мцяййянляшдирди. Рассел вя Мур аналитик фялсяфянин башланьыъ мярщяляси олан мянтиги атомизмин ясасыны гоймушлар. Л. Витэенштейнин ясярляринин тясири алтында 1930–60-ъы иллярдя тябии дилин тящлилиня ясасланан лингвистик тящлил фялсяфяси тяшяккцл тапмышдыр. К. Попперин тянгиди расионализм консепсийасы онун шаэирдляри вя ардыъыллары олан И. Лакатос вя Ъ. Уоткинс тяряфиндян инкишаф етдирилмишдир. А.Ъ. Тойнби локал сивилизасийаларын дювраны фялсяфи-тарихи консепсийасыны йаратмышдыр. “Идейалар тарихи” истигамяти И. Берлинин иътимаи фикир тарихиня даир чохсайлы ясярляриндя яксини тапмышдыр. Б.Б.-да башлыъа фялсяфя тящсили мяркязляри: Крал Фялсяфя Ин-ту, Оксфорд, Кембриъ вя Лондон ун-тляри. Ясас фялсяфя ъямиййятляри: Инэилтяря Фялсяфя Ъямиййяти, Аристотел Ъямиййяти, Кембриъ ун-ти няздиндя фялсяфя ъямиййяти, Оксфорд Фялсяфя Ъямиййяти, Британийа Елм Фялсяфяси Ъямиййяти. Апарыъы фялсяфя журналлары: “Минд” (1876 илдян) вя “Пщилосопщй” (1926 илдян).

    Ядябиййат
    Б.Б. ядябиййаты, ясасян, инэилис дилиндя инкишаф етмишдир. Инэилислярин гитядян эялян вя келтляри юлкянин гярбиня вя шималына сыхышдыран яъдадлары – англ-сакслар юзляри иля эерман ясатир вя яфсанялярини эятирмишляр. Англ-сакс (гядим инэилис) дилиндя еркян поезийанын ясасыны аллитерасийалы шеир системи тяшкил етмишдир (7–11 ясрляр): гящряманлыг епосу (“Беовулф”), христиан епосу ( Кцневулфун “Йелена”ясяри вя с.), кичик поемалар (“Видсид”, “Деорун шикайяти”, “Дяниз сяййащы”, “Сяййащ”), тарихи мювзуда няьмяляр (“Малдон йахынлыьында дюйцш”, 991 илдян сонра), щимнляр ( ян гядими Кедмон тяряфиндян йарадыл- мышдыр, 7 ясрин сону). Яввялъя латын дилиндя, сонралар англ-сакс дилиндя тарихи ясярляр мейдана эялмишдир. 12–13 ясрлярдя ядябиййат цч дилдя мювъуд олмушдур. Латын дилиндя елми поезийа, щямчинин тарихи ясярляр йаранмышдыр. Бунларын арасында Авропа ядябиййатында Артур яфсаняляринин йайылмасына сябяб олан Монмутлу Щалфридин “Бриттлярин тарихи” (1135) ясяри фярглянир. Франсыз дили мянзум хроникаларын вя романларын дили иди. Франсыз дилинин тясири иля (гафийяли шеирдян истифадя, сцжетлярин игтибасы) дцнйяви инэилис поезийасы (“Байгуш вя бцлбцл” поемасы, 13 ясрин яввялляри) йаранмышдыр. Лайамон, тарихи сцжетли “Брут” (тягр.1205) епик поемасында англ-сакс вя франсыз куртуаз ядябиййаты янянялярини бирляшдирмишдир. Инэилис дилиндя йазылмыш вя дюврцмцзядяк сахланылмыш рытсар романларындан ян гядими “Крал Щорн”дур (тягр.1225) “Икидилли” англ-норман менестрелляри, мящяббят лирикасы мейдана эялмишдир. 14 яср аллитерасийалы шеир системинин дирчялиши дюврцдцр: аноним “Сер Щавейн вя Йашыл ъянэавяр” рытсар романы (14 ясрин 2-ъи йарысы), У. Ленглендин “Якинчи Пйотр щаггында эюрцнтцляр” (тягр. 1367–70) аллегорик поемасы. Ъ. Щауер “Ашигин етирафы” (1390-ъы илляр) ашиганя-аллегорик поемасында инэилис ядябиййатына антик мифолоэийа мотивлярини дахил етмишдир. Ъ. Чосерин “Кентербери щекайяляри” (14 ясрин сону) дюврцн поетик енсиклопедийасы олмагла ейни заманда ре- нессанс щуманизми ящвал-рущиййясини габагламышдыр. Юз ясяри цчцн Лондон диалектини сечмякля, Чосер мцасир инэилис ядяби дилинин ясасыны гоймушдур. 14 ясрдя шотланд ядябиййатынын (инэилис вя гел дилляриндя инкишаф едирди; бах щямчинин Гел ядябиййаты) илк ящямиййятли ясяри: Ъ. Барборун шотландларын истиглалиййят мцбаризясиня щяср олунмуш “Брцс” поема-хроникасы (тягр.1375) йаранмышдыр. Йцзиллик мцщарибя (1337–1453), Ал вя Аь гызылэцл мцщарибяляри (1455–85) ядябиййатын инкишафыны лянэитди. 14–15 ясрлярин ядяби абидяляри арасында Нориъли Йулиана вя Маръери Кемпин дини-мистик ясярляри, Т. Мелоринин “Артурун юлцмц” (1469; 1485 илдя чап олунмушдур) ясяри вар. Тцдорлар мцтлягиййятинин бяргярар олмасы иля инэилис Интибащы дюврц башлайыр. Инэилис мядяниййятиня Т. Морун “Утопийа” (1516) ясяриндя яксини тапмыш щуманизм идейалары нцфуз едир. Ф. Петрарканын ардыъыллары – шаирляр Т. Уайет вя Г.Щ. Сарри инэилис поезийасына сонет формасыны эятирирляр. 16 ясрин 2-ъи йарысындан щуманист дцнйаэюрцшц мющкямлянир. Петраркачы шаирлярдян сонра мящяббят лирикасы, Ъ. Гаскойн вя Т. Кемпионун йарадыъылыьы иля тямсил олунур. Е. Спенсер “шаирляр шаири” адландырылыр (“Пярилярин краличасы” поемасы, 1590–96 вя с.). Ф. Сидни инэилис щуманист ядябиййатынын манифестини – “Поезийаны мцдафия” трактатыны (1583), “Аркадийа” пасторал мянзум романыны (1590), С. Дениел, Г. Констебл, М. Дрейтон вя У. Шекспирин сонет лирикасынын инкишафына тясир эюстярмиш сонетлярини йарадыр. Елми-щуманист вя орта ясрляр халг янянялярини бирляшдирян драматурэийанын (Р. Грин, Т. Кид, Ъ. Лили, инэилис драмы ислащатчысы К. Марло) ъошгун инкишаф дюврц башлайыр. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляри инэилис драмынын инкишафында зирвя дюврцдцр. Бу мярщяля илк нювбядя, ренессанс ядябиййаты тенденсийасыны ифадя едян У. Шекспирин ясярляри иля тямсил олунур. Шекспир драматурэийасында антик, орта ясрляр халг вя ренессанс театры яняняляри синтезляшдирилмиш, комик цнсцр вя траэедийа пафосу, аристократизм вя кобуд халг йумору, сосиал-сийаси, фялсяфи проблематика вя дярин лиризм ъясарятля бирляшдириляряк драмын образлы диапазону эенишляндирилмишдир. Бу дюврцн эюркямли драматурглары: Ъ. Уебстер, Т. Деккер, Т. Щейвуд, Ф. Бомонт, Ъ. Флетчер, щямчинин сосиал сатира устасы Б. Ъонсон. Пуританларын тякиди иля
    (1642) театрларын баьланмасы инэилис драматурэийасынын гызыл ясрини сона чатдырды. 17 ясрдя барокко цслубу метафизика мяктяби шаирляринин йарадыъылыьында даща дольун ифадя олунмушдур (Ъ. Донн, Ъ. Щерберт, Р.Крешо, Г.Воен, Е. Марвелл, А. Каули вя б.). Поетик епосун йени йцксялиши Ъ. Милтонун йарадыъылыьы иля баьлыдыр (Библийа сцжети ясасында йазылмыш “Итирилмиш ъяннят” епик поемасы, 1667). 17 ясрин сону – 18 ясрин яввялляри Инэилтярядя Маарифчилик дюврцнцн башланьыъыдыр. Поема вя сатираларын, сийасят, яхлаг вя естетикайа даир мянзум трактатларын мцяллифи А. Попун “Тянгид щаггында ессе” (1711) ясяри инэилис маарифчи классисизминин манифести иди. Маарифчи романын йарадыъысы Д. Дефо (“Робинзон Крузо”, 1719) олмушдур. Сатирик драматурэийа инкишаф едирди: Ъ. Эейин “Диллянчиляр операсы” (1728), Щ. Филдингин комедийалары; Р. Б. Шериданын “Гейбят мяктяби” (1777) комедийасы. Нясрдя сатирик тенденсийалар инэилис антиутопийасынын баниси Ъ. Свифтин йарадыъылыьында (“Гулливерин сяйащяти” романы, 1726), Т. Смоллеттин романларында яксини тапмышдыр. Сентиментализмин яламятляри С. Ричардсонун аиля-мяишят вя психоложи епистолйар романларында, О. Голдсмитин “Векфилд кешиши” (1766) повестиндя ифадя олунмушдур. Зяриф психолоэизм, йени тящкийя цсуллары Л. Стернин ясярляриня хас ъящятлярдир (“Тристрам Шендинин щяйаты вя мцлащизяляри”, 1759–67; “Сентиментал сяйащят”, 1768). Сентиментализм поезийасында (Т. Грей, У. Каупер, О. Голдсмит, Ъ. Крабб, Ъ. Томсон, Е. Йунг) тябият вя кянд щяйатынын тясвири цстцнлцк тяшкил едир. Романтизм яряфяси тенденсийалары У. Коллинзин лирик одаларында, Т. Чаттертонун йаланчы орта ясрляр поетик мистификасийаларында мейдана чыхырды. Шотланд шаирляринин ясярляри, о ъцмлядян Ъ. Макферсонун поемалары (“Оссианын ясярляри”, 1765), Р. Бюрнсцн поезийасы хцсуси йер тутурду. Бу йюндя щямчинин сонралар романтикляр тяряфиндян (М. Шеллинин “Франкенштейн”и, 1818; Ч. Метуринин “Сярэярдан Мелмот”у, 1820 вя с.) юзцнямяхсус шякилдя щяйата кечирилмиш “дящшятляр вя сирляр” готик роман жанры ( Щ. Уолпол, А. Радклиф, У. Бекфорд, М.Г. Лйуис) мейдана эялди. Сосиал-сийаси романын (“Калеб Вилйамс”, 1794) йарадыъысы маарифчи-утопист У. Годвин олмушдур. 1790-ъы иллярдя Б.Б. ядябиййатында романтизм мейдана эялди. Инэилис романтикляринин илк нясли “эюл мяктяби” шаирляри У. Вордсворт вя С.Т. Колриъдир; “эюл мяктяби” шаирляриня хас олан али йарадыъылыг гцввяси кими романтик тяхяййцлцн култу У. Блейк цчцн дя сяъиййявидир. Инэилис романтикляринин икинъи няслиня П.Б. Шелли вя Ъ.Г. Байрон, Ъ. Китс, ирланд Т.Мур мянсубдурлар. 18 ясрин сону – 19 ясрин 1-ъи рцбцндя нясрдя гадын романчыларын йарадыъылыьында аиля-мяишят вя психоложи роман яняняляри инкишаф етмишдир (Ф. Бюрни, Ъ. Остин, ирланд М. Еъуорт). Сярбяст сурятдя щягигяти романтик хяйаллар иля бирляшдирян тарихи роман жанрыны шотланд В. Скотт йаратмышдыр. О, шотланд силсиляси ясярляриндя (“Пуританлар”, 1816; “Единбург мящбяси”, 1818 вя с.) Инэилтяря вя Шотландийанын бирляшдирилмясинин язаблы просесини якс етдирмишдир. 

    У. Шекспирин сонетляринин титул сящифяси (1609).

    Викторийа дюврцндя (кралича Викторийанын щакимиййяти илляри, 1837–1901) роман ядябиййатын апарыъы жанры иди. Б.Б. ъямиййяти щяйатынын эениш панорамы Ч. Диккенсин романларында юз яксини тапмышдыр ( “Пиквик клубунун гейдляри”, 1837 вя с.). Инэилис ъямиййятинин йцксяк даиряляринин сатирик тясвирини “Шющрятпярястлик йармаркасы” (1847–48) романынын мцяллифи У. Теккерей йаратмышдыр. Бронте баъылары вя Е. Гаскеллин реалистик тярздя йазылмыш романлары дюврцн кяскин сосиал проблемляриня тохунурду. Илк инэилис детектив романынын мцяллифи У. Коллинз иди (“Ай дашы”, 1868). Викторийа дюврц романчыларынын “икинъи дальасы” сосиал проблематиканы психоложи тящлилля бирляшдирян Ъ. Мередит, Ъ. Елиот, яйалят щяйатындан бящс едян сосиал-тянгиди романларын йарадыъысы А. Троллоп олмушлар. 19 ясрин орталарындан Б.Б. ядябиййатында “тямиз сянят” идейасына мараг эцълянди. 1848 илдя Ъ. Рюскинин ясярляринин тясириля йазычы вя ряссамлары бирляшдирян прерафаелитляр (Д.Г. Россетти вя б.) бирлийи йаранды. 19 ясрин орталары поезийасында ядяби екссентриада рущунда йаздыьы вя юзцнцн онлара иллцстрасийалар чякдийи ясярляри иля шющрят газанмыш Е. Лирин йарадыъылыьы поезийада хцсуси йер тутур. Бу яняня сонралар Л. Керроллун наьыл повестляриндя давам етдирилмишдир. 19 ясрин 2-ъи йарысында поезийада поетик форма сащясиндя ъясарятли експериментаторчу Ъ.М. Щопкинсин фялсяфи лирикасы бюйцк ядяби щадисяйя чеврилди. 19 ясрин сонларында символизм Ирландийа интибащынын эюркямли шаири У.Б. Йейтсин йарадыъылыьы иля тямсил олунду. Пре- рафаелитляр Б.Б. инъясяняти вя ядябиййатында естетизм ъяряйанына мцщцм тясир эюстярдиляр (йазычы, нязяриййячи вя инъясянят тарихчиси У. Патер, А. Саймонс, О. Бюрдсли, О. Уайлд вя б.-дан ибарят шаир вя ряссамлар групу). Натурализм тямайцлляри Ъ. Мур вя Ъ. Гиссингин няср ясярляриндя мейдана чыхды. Натуралист романа гаршы Т.М. Рид вя Р.Л. Стивенсонун маъяра романлары йаранды. Техники тяряггини тяряннцм едян елми-фантастик роман жанрынын баниси Щ. Уеллс олду (“Заман машыны”, 1895 вя с.). Детектив щекайя кичик жанрыны А.К. Дойл ишляйиб щазырлады. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя инэилис щяйат тярзинин епик тясвири Ъ. Голсуорсинин (“Форсайтлар щаггында сага”, 1906–21), щямчинин Т. Щардинин сосиал-психоложи романларында верилмишдир. Б.Б.-нын мцстямлякячилик сийасятинин мядяниляшдирмя миссийасы кими пафослу тярифи Р. Киплингин поезийасы вя нясри цчцн сяъиййявидир. Аь адамын миссийасы щаггында мифи инэилис модернизминин сяляфи Ъ. Конрад пуча чыхарды. 19 ясрин сону – 20 ясрин 1-ъи йарысында драматурэийада Б. Шоунун интеллектуал драм-дискуссийалары парлаг щадися иди. Онун даими оппоненти юз фялсяфи идейаларыны детектив сцжетли китабларында якс етдирян католик йазычы Щ.К. Честертон иди. Ясрлярин дяйишмяси иля инэилис ядябиййатында модернизм мейдана эялди. Онун ясас идеологларындан бири философ вя шаир, имажизм нязяриййячиси Т.Е. Щйум иди. 1910–20-ъи иллярдя мейдана эялмиш мцхтялиф бядии ъяряйанлар вя ядяби групларын – ”эеоргчулар”ын (Р. Брук, Е. Марш, Щ. Монро, Ъ. Мейсфилд вя б.), “Блумсбери”- нин (В.Вулф, Л. Вулф, Е.М. Форстер вя б.), имажизмин, вортисизмин (баниляри: йазычы вя ряссам У. Лйуис, шаир Е.Паунд) мягсяди Викторийа дюврцнцн естетик канонларыны йенидян нязярдян кечирмяк, поезийа вя нясрдя бядии ифадя формаларыны тязялямяк иди. Биринъи дцнйа мцщарибяси “мцщарибя поезийасы”нын йаранмасына сябяб олду (З. Сассун, У. Оуен, Р. Брук вя б.). Ирланд Ъ. Ъойсун “Улисс” (1922) романы, Р. Грейвс вя Т.С. Елиотун йарадыъылыьы, В. Вулф вя Д.Г. Лоуренсин новаторчу психоложи нясри инэилис модернизминин ян йцксяк наилиййятляридир. Мцщарибя эюрмцш “итирилмиш няслин” ящвал-рущиййяси Р. Олдингтонун щярб ялейщиня йазылмыш нясриндя яксини тапды (“Гящряманын юлцмц” романы, 1929 вя с.). 1920-ъи илляр шотланд дилин- дя поезийанын (Щ. Макдиармид, Е. Мйур, Е. Йанг, Р. Гариок вя б.) чичяклянмяси дюврцдцр. 1920–40-ъы иллярдя К. Менсфилд вя А.Е. Коппардын новеллалары, Н. Коуард, Ъ. Барри вя Ъ.Б. Пристлинин драматурэийасы популйарлыг газанды. Детектив (Е. Беркли, Д. Сейерс, А. Кристи), щямчинин О. Щакслинин (“Йени эюзял дцнйа”, 1932), Ъ. Оруеллин (“1984”, 1949) романлары иля тямсил олунан антиутопийа жанрлары чичяклянмя дюврцнц йашайырды. Поезийада “Оксфорд шаирляринин” ( У.Щ. Оден, С. Дей-Лйуис, С. Спендер) йарадыъылыьы, Д. Томасын неоромантизм рущунда лирикасы щадися иди. 1950-ъи иллярдя ядябиййатда “йени дальаны” “гязябли эянъляр” драматурглар вя насирляр К. Емис, Ъ. Осборн, А. Силли- тоу, Ъ. Уейн вя б. тямсил едирдиляр. Осборнун “Гязябли олсан да, эери бах” (1956) пйеси драм жанрынын ъанланмасына сябяб олду (Ш. Дилени, А. Уескер, Р. Болт). 1950–60-ъы иллярдя абсурд театры (ирланд С. Беккет, Щ. Пинтер вя Н.Ф. Симпсон, сонралар Т. Стоппард) инкишаф етди. Фентези жанрынын гызыл ясри Ъ.Р. Толкин, К.С. Лйуис вя Ч. Уилйамсын адлары иля баьлыдыр. 1960- ъы иллярдя Ф.Д. Ъеймс вя Р. Ренделл детектив жанрынын классик типини бярпа етдиляр. Екзистенсиализм фялсяфяси У. Голдинг вя А. Мюрдокун няср ясярляриня бюйцк тясир эюстярди. Екссентриада, истещза, сатира вя бунунла йанашы инам, эцнащларын тямизлянмяси щаггында дярин дцшцнъяляр, хейир иля шяр арасында сечим йазычы католикляр И. Во, М. Спарк вя Грем Гринин няср ясярляри цчцн ортаг ъящятлярдир. 1950–60-ъы илляр ядяби бирликляр, попмядяниййятин чичяклянмяси, лирика иля инъясянятин диэяр нювляри арасында сярщядлярин силинмяси, поетик юзцнцифадянин сярбястлийи дюврц олмушдур. Ф. Щобсбаум башда олмагла “Груп” естетик плцрализм уьрунда чыхыш едирди; “Биттлз” групунун мусигиси вя поезийасы эюрцнмямиш шющрят газанмышды. 20 ясрин 2-ъи йарысынын няср ясярляриндя технократийа сивилизасийасынын тянгиди мцщцм йер тутурду: А. Бюръессин “Гурулан портаьал” (1962) антиутопийасы вя “1985” (1978) роман-ессеси, щямчинин Ъ. Баллардын “Бетон ада” (1974) вя с. романлары. П. Акройдун (“Елизабет Кринин мцщакимяси”, 1994), Ъ. Уинтерсонун (“Щакимиййят китабы, йахуд Ноутбук”, 2000), Ъ. Фаулзун, М. Емисин (“Эеъя гатары”, 1997) романларында, щямчинин интеллектуал елитанын щяйатындан бящс едян М. Бредберинин, Д. Лоъун университет нясри адланан ясярляриндя постмодернизм рущунда иронийа вя интеллектуал ойун эцълцдцр. Т. Щйуз 20 ясрин 2-ъи йарысынын эюркямли шаир- ляриндяндир. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя Б.Б.-нын кечмиш мцстямлякя юлкяляри йазычыларынын йарадыъылыьы ящямиййят кясб едир: Т. Мо, Б. Окри (“Изтираб чякян йол”, 1991) вя б. Б.Б. йазычы вя шаирляриндян Ъ. Чосер, У. Шекспир, Ъ. Милтон, Д. Дефо, Ъ. Свифт, Ъ. Байрон, В. Скотт, Б. Шоу, К. Марло, Л. Стерн, Р. Бюрнс, М. Шелли, В. Блейк, П.Б. Шелли, Ч. Диккенс, Р.Л. Стивенсон, А.К. Дойл, Т. Щарди, Р. Киплинг, В. Вулф, Е.Л.Войнич, Ъ. Ъойс, Р. Олдингтон, А.
    Кристи, У.Щ. Оден, Г. Грин вя б.- нын ясярляри Азярб. дилиня тяръцмя едилмишдир. 

    Дан-Карлоуейдя брох галыглары. Лйуис вя Щаррис адасы (Шотландийа).

    Мемарлыг вя тясвири сянят Б.Б. яразисиндя Енеолит вя Тунъ дюврляриня аид ян бюйцк мегалит комплексляри (Стонщенъ, Ейвбери), 1–5 ясрляр Рома ти- килиляринин галыглары ( о ъцмлядян Адриан сядди, Бат вя Лондонда термляр), келтлярин, англ-саксларын, пиктлярин инъясянят абидяляри сахланылмышдыр. Мяншяъя халг каркас тикилиляри иля баьлы олан англ-сакс цслубундакы килсяляр 7–10 ясрляря аиддир (Брадуелл, Бриксуорт, Брадфорд-он Ейвон, Гринстед,  Бартон-он-Щам- бер вя Ерлс-Бар- тонда). 7–8 ясрлярдя монастырларда стилизя олунмуш щейван фигурларындан ибарят гярибя щюрмя нахышлы китаб миниатцрц, щямчинин де- коратив-тятбиги сянят (металдан, аьаъдан. гиймятли дашлардан щазырланмыш мямулатлар) инкишаф етмишди.10 ясрин орталары – 12 ясря аид яйрихятли нахышлары олан йцнэцл штрихли миниатцрляр (о ъцм-Дан-Карлоуейдя блядян Уинчестер мяктябиня аид) Рома дюврцня гядярки инъясянят нцмуняляридир. 11–12 ясрлярдя роман цслубу инкишаф едирди: Нориъ вя Уинчестердя узунуна гурашдырылмыш нефи, хору вя трансепти, мющкям квадратшякилли гцлляляри олан мябядляр; Уелсдя (Сент-Дейвидс, Кардифф) роман-готик баш килсяляри; гала мемарлыьы – Лондонда (Тауер), Уелсдя (Кардифф, Карнарвон), Шотландийада (Дерлтон, Бо- туелл, Танталлон вя с.) гцллявары гясрляр. Бу дюврцн миниатцрляриндя вя монументал бойакарлыьында Бизансын тясири нязяря чарпыр. 12 ясрдян готика инкишаф етмяйя башлады; роман ясасын цзяри чох вахт готик декорла юртцлцрдц (Глостердяки килсянин хору, Уинчестердя кился). Кентербери, Линколн, Солсбери, Ексетер, Глостер, Йорк вя Уелс ш.-ндяки килсяляр, Лондондакы Вестминстер аббатлыьы вя с. готик цслубда инша едилмишдир. Шотландийанын кился мемарлыьында мяркязи нефин цзяриндя тахта чатылара цстцнлцк верилирди (1164 илдян Абердиндя вя 1181 илдян Глазгода инша едилмиш мябядляр). Кембриъдя Кингс-коллеъ (1446–1515), Виндзорда Сент-Ъоръ (1474–1528), Лондонда Вестминстер аббатлыьындакы ВЫЫ Щенрих (1503–19) капеллалары; банкет заллары, коллеъляр сон готика дюврцндя инша едилмиш тикилилярдир (бах щямчинин Тцдор цслубу). 14 ясрин сонларында дязэащ бойакарлыьы (о ъцмлядян портрет) йаранды. Дивар рясмляри, миниатцрляр, щейкялтярашлыг нцмуняляри, гябирцстц абидяляр, щямчинин орта ясрляря аид тохума нцмуняляри, нахышлы тикмяляр, халчачылыг, аьаъ вя сцмцк цзяриндя ойма, зярэярлик ишляри декоратив зярифлийи иля сечилирди. Рома килсясиндян айрылдыгдан (1534) 

    Вестминстер аббатлыьы. Лондон.


    сонра бир чох монастырлар даьыдылмыш, онларын бядии емалатханалары фяалиййятини дайандырмышды. 17 ясря гядяр дини биналар инша олунмурду. Интибащ дюврцнцн дцнйяви мемарлыьы Италийа, Алманийа, Нидерланд вя Франса мемарлыьынын тясири алтында инкишаф едирди: Шотландийада Стерлинг гясринин капелласы (15 ясрин сону; Б.Б.-да илк Интибащ тикилиси щесаб олунур), Мидлсекс графлыьындакы Щемптонкорт сарайы (щазырда Лондондадыр;1515–36) вя с. Тикинтидя вя мяишятдя сямярялилийя вя комфорта мейил эцълц иди. Бу дюврдя сярбяст композисийалы, иншасында вя бязяк ишляриндя аьаъ вя дашдан усталыгла истифадя олунмуш ев-маликаня типляри (шящярятрафы са- райлар) йаранмаьа башлады: Йелизавета цслубунда сарайлар – Уилтширдя Лонглитщаус (1568–80). Ноттинэемширдя Уоллатон-щолл (тягр. 1580–88; щяр икисинин мемары Р. Смитсон), Дербиширдя Щардуик-щолл (1590–97) вя с. 16–17 ясрлярдя Шотландийада барон цслубунда гцлляли гясрляр (Келберн,1581; Фрейзер, 1576– 1617; Стцарт, 1625 вя с.) инша олунурду. 16 ясрин бир чох тикилиляриндя, хцсусиля Б.Б.- нын гярбиндя вя ъянубунда фахверк тятбиг едилирди. 16–17 ясрляр рянэкарлыьында портрет жанры башлыъа рол ойнайырды. Британийа а-рына Шимал Интибащынын портрет сяняти яняняляри Инэилтяря крал сарайында (1520–40- ъы иллярдя) ишлямиш алман ряссамы Кичик Щ. Щолбейн тяряфиндян эятирилмишди; Н. Щиллиард, А. Оливер, С. Купер кими инэилис миниатцр портрет усталары мейдана чыхды. 17 ясрдя тямтяраглы аристократ портрети типи (У. Добсон, Р. Уокер, Ъ. Райли) инкишаф етди. Щейкялтярашлыг сащясиндя Е. Евешемин мемориал пластикасы (17 ясрин яввялляри) мараг кясб едирди. 17 ясрин яввялляриндян Б.Б. мемарлыьында классисизм эениш йайылды. Онун илк сяняткарларындан бири олан И. Ъонсун палладиочилик цслубундакы тикилиляри диэяр Авропа юлкяляри мемарлыьыны габаглайырды (Лондондакы иншасы щяйата кечмяйян Уайтщолл сарайынын банкет залы, 1619–22; Гринвичдяки Куинс-щаус, 1616–35 вя с.). Реставрасийа цслубунда вя Ы Йаков цслу- бунда йарадылмыш шящяр ансамбллары (Гринвич щоспиталы, 1696–1728, мемарлар К. Рен, Ъ. Ванбру; 18 ясрдя Батын тикинтиси; мемарлар Бюйцк Ъ. Вуд вя оьлу), Ванбру (Йоркширдяки Щоуард, 1701–24; Оксфордширдяки Бленейм, 1705–25), Н. Щоксмор вя б.-нын инша етдийи маликаня сарайлар ъидди язямяти вя композисийа мянтиги иля сечилирди. Кился мемарлыьы (Мцг. Павел килсяси, 1675–1710 вя К. Ренин Лондонда 1666 илдяки йаньындан сонра инша етдийи диэяр 52 кился; Ъ. Эиббсин тикилиляри), иътимаи биналар (Оксфорддакы Редклифф китабханасы, 1737–49, мемар Эиббс; Лондондакы Сомерсет-щаус, 1776–86, мемар У. Чеймберс), бир сыра маликаня вя шящяр евляри (Кенвудщаус, 1767–69, мемар Р. Адам; Лондондакы Фисрой баьы, тягр. 1790–1800, мемарлар Р. вя Ъ. Адам гардашлары; Единбургдакы Шарлотта мейданы, 1792–1807, мемар Р. Адамын лайищяси ясасында) мющтяшямлийи, мякан щяллинин мцхтялифлийи вя классик мемарлыг мотивляринин зянэинлийи иля фярглянирди. Адам гардашлары, Ванбру вя Эиббсдян башга, диэяр шотланд мемарлары У. Брцс, Р. Рид, У. Плейфер вя Ч. Камерон да классисизмин нцмайяндяляри идиляр. Инэилис мемарлыьында псевдоготиканын (Ъ. Уайет, Г. Грем, Т. Щамилтон вя б.) йаранмасы вя “инэилис” пейзаж паркларынын (У. Кент, Чеймберс) формалашмасы романтизмяряфяси дювр иля ялагядардыр. 18 яср тясвири сянятиндя Маарифчилик идейаларынын тясири юзцнц эюстярир (У. Щогартын йарадыъылыьы). 18 яср – 19 ясрин яввялляриндя портрет жанры (Ъ. Рейнолдс, Т. Эейнсборо, Ъ. Опи, Ъ. Ромни, А. Ремзи, Щ. Ребюрн, Т. Лоуренс) чичяклянмя дюврцнц йашайырды. 18 ясрин 2-ъи йарысында милли пейзаж мяктяби (Эейнсборонун поетик ясярляри, Р. Уилсонун, Ъ. Кромун, акварелчи ряссамлар Ъ.Р. Козенс вя Т. Эюртинин пейзажлары) вя мяишят рянэкарлыьы (Ъ. Морленд, Ъ. Райт) йаранды. Бу дювр инъясянятиндя сийаси вя мяишят карикатура

     

    Тауер гясри. Лондон.

    лары (Ъ. Эилрей, Т. Роулендсон) вя репродуксийа гравцрляри (Т. Бйуик) мцщцм рол ойнайырды. 17–18 ясрлярдя Британийа тятбиги сяняти Авропада мяшщур иди: Т. Чиппендейл вя Т. Шератонун зярифлийи вя ращатлыьы иля сечилян мебелляри, Ъ. Флаксменин антик цслубда релйефляри иля Ъ. Уеъвуд мануфактурасынын няфис сахсы мямулатлары, Мортлейкдяки мануфактуранын шпалерляри, чини заводларынын (Боу, Челси, Вустер вя Дербидя) мящсуллары вя с. 19 ясрин 1-ъи йарысында мемарлыгда сон романтизм дюврцнцн екзотикайа мейиллянмяси (Ъ. Неш, Брайтонда Крал павилйонунун йарадыъысы, 1815–23 вя б.; Е. Блор, Бекинэем сарайынын мемарларындан бири, 1825–37) стилизасийа ъяряйанлары – сон классисизм (Лондондакы Инэилтяря банкынын бинасы, 1788–1833, мемар Ъ. Соун; Британийа музейи, 1823–52, мемар Р. Смюрк вя с.) вя неоготика (Парламент, 1840–68, мемарлар Ч. вя Е. Берри, О. Пйуъин; Лондонда Алберт-щолл йахынлыьындакы Алберт мемориалы, 1872, мемарлар Бюйцк Ъ.Г. Скотт) иля йанашы мювъуд олмушдур. У. Баттерфилд, Ъ. Брукс, А. Уотерщаус, Р. Шоу, Ъ. Бентли (Лондонда Вестминстер баш килсяси, 1895– 1903) вя б. да тарихи цслуб усталары идиляр. Кюрпцляр цчцн мцряккяб метал конструксийаларын (мцщяндисляр Т.Телфорд, Р.Стивенсон) ишляниб щазырланмасы, Лондондакы Цмумдцнйа сярэисиндя Бцллур сарайда (1851, мемар Ъ. Пакстон) шцшя иля долдурулмуш йыьма метал каркасын тятбиги йени мемарлыьын расионал тикинти методларыны йарадырды. Лакин ясас диггят шящяр мяркязинин вя буржуа мящялляляринин (бах щямчинин Викторийа цслубу) тямтяраглы тикинтисиня верилирди. Ейни заманда, йашайыш биналарынын, ясасян, шящяркянары евлярин мемарлыьында расионал садялик вя ращатлыг (Р. Шоу, Ч. Войзи, Б. Скотт) бюйцк ящямиййят дашыйырды. 19 ясрин 1-ъи йарысы тясвири сянятиндя романтиклярля (график У. Блейк вя мянзяря рясмляриндя ъясарятли новаторчу колористик ахтарышлары иля сечилян рянэкар У. Тюрнер) йанашы, пленер пейзажын баниляри Ъ. Констебл вя Р. Бонингтон, мяишят таблолары устасы Д. Уилки, портретчиляр Е. Эеддес, Ъ. Доу, щейкялтяраш вя иллцстрасийалар мцяллифи Ъ. Флаксмен фярглянирдиляр. 19 ясрин орталарында, академик салон инъясянятинин щаким олдуьу дюврдя, Ф.М. Браун вя прерафаелитляр (Д.Г. Россетти, Ъ. Миллес, У.Щ. Щант) орта ясрляр вя еркян Интибащ инъясянятинин яняняляриня гайытмаьа чалышырдылар. 19 ясрин 2-ъи йарысында мяишят бойакарлыьы (Л. Алма-Тадема, У. Фрит, Щ. Щеркомер, Ф. Лейтон) сентименталлыьы вя мараглы сцжет иля сечилирди. Офортчу С. Щейден, щямчинин шотланд ряссамлары (“Глазго мяктяби” сяняткарлары) У. Макгрегор вя У. Мак-Таггартын йа- радыъылыьы цчцн даща ъанлы мцасирлик дуйуму сяъиййяви иди. Ъ. Клаузен, У. Сиккерт вя У. Стир юз мяишят композисийаларында импрессионист техникайа мцраъият едирдиляр. 

    Лонглит-щаус. Уилтшир графлыьы.

    20 ясрдя шящярлярин низамсыз инкишафы шящярсалмада йени тямайцллярин йаранмасына сябяб олду: Е. Щоуард вя Р. Ануин илк дяфя шящяр-баьлар (Лечуорт, 1902 илдян инша едилирди) вя шящяр-пейкляр идейасы иля чыхыш етдиляр. П. Эеддес вя Л.П. Аберкромби сянайе районларынын комплекс тикинтиси лайищялярни щазырладылар. 20 ясрин яввялляриндя неоклассисизм (Е. Лаченс, Р. Бломфилд) вя неоготика (Кичик Ъ.Г. Скотт) нцмайяндяляри иля йанашы модерн вя расионализм (Ч.Р. Макинтош), 1920–30-ъу иллярдя функсионализм (М.Фрай, О. Уилйамс) цслубларынын тяряфдарлары чыхыш едирдиляр. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра даьыдылмыш шящяр районлары йенидян 

    “Миниллийин эцнбязи”. Лондон.

    Ъ. Морленд. “Туфанын йахынлашмасы”. 1791 ил. Ермитаж (Санкт-Петербург).


    гурулду (Ковентринин мяркязи, 1946 илдян, мемарлар Д. Эибсон, А. Линг). 1960-ъы иллярин орталарынадяк сярбяст вя мцхтялиф планлы йашайыш комплексляринин (Лондонда Щоллфилд, 1949–56) вя шящяр-пейклярин (1946 илдян Лондон йахынлыьында Щарлоу, мемар Ф. Эибберд вя б.) йарадылмасында микрорайонлашдырма принсипиндян истифадя олунурду. Тикилиляр арасында Лондондакы Крал консерт залы (1949–51, мемарлар Р. Метйу, Л. Мартин), Ковентридяки баш кился (1954–62, мемар Б. Спенс) фярглянир. 1950-ъи иллярин яввялляриндя Б.Б. мемарлыьында брутализм ъяряйаны (А. вя П. Смитсонлар) йаранды. 1960–70-ъи иллярдян мемарлыгда нязяриййячи Ч. Ъенкс тяряфиндян йарадылан вя Ъ. Стерлинг, К. Терри вя б. бу кими сяняткарларын йарадыъылыьында юзцнц эюстярян пос- модернизм тенденсийалары инкишаф етди. Еля щямин дюврдя Б. Б. сонралар бцтцн дцнйада йайылан щай-тек мемарлыьынын формалашдыьы мяркяз олду. 20 ясрин сонлары – 21 ясрин яввялляриндя щай-тек стилистикасыны (Лондондакы “Файнаншел таймс” мятбяяси, 1987–88) тямсил едян лайищялярля йанашы, драматикляшдирилмиш мемарлыг формаларына малик монументал тикилиляр (“Миниллик эцнбязи”, 1999–2000, мемар Р. Роъерс; “Сwисс Ре” ширкятинин чохмяр- тябяли бинасы, 1997–2004, Н. Фостерин мемарлыг фирмасы; щяр икиси Лондондадыр вя с.) мейдана эялди. Б.Б.-да мцасир тикинти ишляриня хариъи мемарлар, о ъцмлядян постмодернизмин тяряфдары Р. Вентури вя деконструктивизмин нцмайяндяси Д. Либскинд (щяр икиси АБШ-дандыр) ъялб едилирляр. Б.Б.-нын 20 яср тясвири сянятиндя графика, портрет вя мяишят рянэкарлыьынын йцксялиши (О. Ъон, У. Орпен, Ф. Бренгвин) Авропа авангардизминин мцхтялиф ъяряйанларынын фантастикайа (С. Спенсер, Э. Сазерленд, П. Неш) вя йа абстраксионизмя (Б. Николсон) мейил едян фовизм (М. Смит, А. Щитченс), футуризм вя кубизмин (У. Лйуис) тясири иля йанашы баш верирди. Пластик ъящятдян бир сыра бцтюв рямзи образлар йарадан щейкялтяраш Щ. Мур сцрреализм вя мцъяррядлийя тякамцл рущу вермишдир. 1950-ъи иллярдя “сосиал реалистляр” групу (графикляр А.П. Щогарт, Е. Ардизон; бойакарлар Л. Лаури, Д. Гривс, Е. Мидлдич; щейкялтярашлар Л. Бредшо, Б. Ри вя б.) формалашмышдыр. Мцасир Б.Б. инъясянятиндя поп-арт (П. Блейк), перформанс (Эилберт вя Ъоръ) вя експрессионизм елементляри олан фигуратив рянэкарлыг (Ф. Бекон) да мювъуддур.

     Мусиги
    Б.Б.-нын мусиги мядяниййяти мяншяъя келтлярин вя эерманларын мцсиги мядяниййяти иля баьлыдыр. Ъянуби Инэилтярядяки Саттон-Щу комплексиндян тапылан ян гядим абидялярдян (еляъя дя Шимали Авропада симли алятлярин ян гядим археоложи тапынтыларындан) олан крота 7 ясрин орталарына аиддир. Тяхминян 8 ясрдя Британийа а-рынын келт ящалиси арасында арфа мейдана эялмишдир; щяр ики алят келт пешякар шаир-мцьяннилярин – бардларын сяняти иля баьлы олмушдур. Келт арфасында ифа етмяк яняняси 18 ясрин сонунадяк давам етмишдир. Характерик шотланд аляти олан тулуг зурнасы 15 ясрдян мялумдур. Инэилис милад няьмяляринин (щимнлярин) илк нцмуняляри – керол 12 ясря аид едилир. 

    Чини ваза. “Ушагларын ойуну”. 1765 ил.
    Челси чини мямулатлар заводу.


    Орта ясрлярдя Уинчестер (Винчестер), Сарум (Солсбери) вя Вустердяки католик мябяд вя монастырлары инэилис пешякар мусиги мядяниййяти мяркязляри иди. Еркян инэилис полифонийасынын парлаг нцмуняси Йай канонудур (“Сумер ис иъумен ин”, 13 ясрин 2-ъи йарысы). 15 ясрин 1-ъи йарысында Ъ. Данстейбл башда олмагла полифонийачылар мяктяби йаранды. 14 ясрин сону – 15 ясрин яввялляриня аид ян ящямиййятли инэилис мусиги ялйазмасында (Олд-Щолл мяъялляси) Л. Пауер вя Пикардын адлары чякилир. Орта ясрляр вя еркян Интибащ дюврцнцн бядии ящямиййятя малик бир чох ясяри (мяс., Э. Дцфаийя аид едилян “Ъапут” мессасы) аноним иди. Илк пешякар хорларын йарандыьы Абердин вя Стерлинг орта ясрляр шотланд мусиги мядяниййятинин мяркязи олмушдур. 16 ясрин 2-ъи йарысындан Инэилтярядя дцнйяви инструментал (виръинал, лцтнйа, консорт цчцн) вя вокал мусиги эениш йайылмышды. Ъ. Тавернер, К. Тай, Т. Таллис; сонралар У. Бюрд, Ъ. Булл, Ъ. Дауленд, Ъ. Фарнеби, О.Эиббонс бу дюврцн ян эюркямли бястякарлары олмушлар. Кралича Йелизаветанын сарайында йайылмыш “италйан” зювгц (буна сябяб орада чалышан А. Феррабоско олмушдур) юз спесифик милли ифадясини 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляриндя инэилис мадригалында тапмышдыр (Т. Морли вя онун ардыъыллары Ъ. Уилби вя Т. Уилкс; мусиги щаггында ян мяшщур инэилис трактаты – “Мусиги практикасына садя вя асан эириш”ин мцяллифи Морлидир, 1597). 1501 илдя Единбургда Сарай капелласы йарадылмышды. Р. Карвер, Ъ. Фети, Р. Ъонсон 16 яср шотланд бястякарларындандырлар. 17 ясрдя Шотландийада инструментал мусигинин инкишафы щаггында чохсайлы ялйазмалар, о ъцмлядян лцтнйа табулатурасы шяклиндя йазыйа алынмыш 114 пйесдян ибарят “Скин ялйазмасы” (1615–35) мялумат верир. 17 ясрин яввялляри спесифик маска жанрлы инэилис мусигили театрынын формалашмасы дюврцдцр. Б.Б. тарихиндя ян эюркямли бястякар, илк инэилис операсы “Дидона вя Еней”ин (1689 илдя тамашайа гойулмушдур) йарадыъысы, драм тамашаларына [(ян мяшщуру “Пяриляр краличасы” вя “Крал Артур” семиопераларыдыр (йарымопера)] мусигинин, хор вя инструментал ясярлярин мцяллифи Щ. Пюрселлин йарадыъылыьы 17 ясрин 2-ъи йарысына аиддир. Т. Арнын “Щюкмранлыг ет, Британийа” антеми (1740) Б.Б.-нын милли вятянпярвярлик мащнысына чеврилмишди. 1728 илдя драматург Ъ. Эей вя бястякар И.К. Пепушун тамашайа гойулмуш “Дилянчиляр операсы” пародийа ясяри иътимаи резонанс доьурмушду. 1725 илдя А. Рамзейин илк шотланд баллада операсы “Няъиб чобан” тамашайа гойулмушду. Т. Ерскин, Ъ. Фергус, У. Макэиббон, Д. Доу, Н. Щоу 18 ясрин 2-ъи йарысы – 19 ясрин эюркямли шотланд бястякарлары идиляр. 50 иля йахын Лондонда йашамыш, инэилис мятнляриня антемляр вя ораторийалар (“Мессийа” вя с.) йазмыш Э.Ф. Щенделин Б.Б. мусигисинин инкишафында бюйцк ямяйи олмушдур. И.К. Бах да (“лондонлу” Бах) бурада чалышмышдыр. 18 ясрдя Б.Б. мусигишцнаслыьынын ясасы гойулмушдур; Ч. Бюрнинин “Мусигили сяйащятляр” вя Ъ. Щокинсин “Мусиги елми вя практикасынын цмуми тарихи” о дювр мусиги мядяниййяти вя елминин гиймятли абидяляридир. 18 ясрин яввялляриндя шотланд яняняви мядяниййятиня мараг йаранды. Ъ.Ъонсонун 600 мелодийадан ибарят “Шотланд мусигили музейи” (1787–1803) чохсайлы халг мащны вя рягс мяъмуяляриндяндир. 19–20 ясрлярдя Шотландийанын юзцнямяхсус мусиги емблеми кими ящямиййятини горуйуб сахламыш тулугзурнасы ифачыларындан (адятян 3 тябилчинин мцшайияти иля) ибарят щярби вя дцнйяви оркестрляр йайылмышды. 19 ясрдя Лондон Авропанын мусиги мяркязляриндян бири иди, бурада щяля 18 ясрдя йаранмыш “Ковент Гарден” театры (1732), Крал Мусиги Ъямиййяти (1762), Филармоник Ъямиййят (1813) вя Йени Филармоник Ъямиййят (1852) фяалиййят эюстярирди, Ф. Шопен, Ф.Лист, Н. Паганини, Р. Вагнер, Ъ. Верди, А. Дворжак, П.И. Чайковски, А.К. Глазунов вя б. бурайа гастрола эялирдиляр. 19 ясрин сону – 20 ясрдя инэилис мусиги яняняляринин бярпасы, хцсуси иля 17 яср милли фолклору вя мусигисиня гайыдыш уьрунда щярякат йаранды, ян эюркямли нцмайяндяляри Е. Елгар, Ф. Дилиус, Г. Щолст вя Р. Воан-Уилйамс идиляр. Б.Б.-нын ян бюйцк бястякары вя 20 ясрин ян эюркямли мусигичиляриндян бири Б. Бриттен олмушдур. Онун опералары, “Щярби реквийем”и (1961) вя диэяр ясярляри дцнйа шющряти газанмышдыр. А. Блисс, П.М. Дейвис, М. Типпетт, У. Уолтон 20 ясрин эюркямли инэилис бястякарларыдыр. Мцасир шотланд бястякарлыг мяктябинин баниси А.Маккензидир (19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляри); шотланд мусигисинин милли хцсусиййятляри Щ. Макканн вя Л. Драйсдейлин хор ясярляри вя операларында тяъяссцм олунмушдур. Е.Чисщолм, С. Дейви, Р.Кроуфорд, Й. Уайт 20 ясрдя чалышмышлар. Ъ.Абращам, Г.Ъ. Фармер вя Ъ. Гров Б.Б.-нын ян мяшщур мусигишцнасларыдыр. Б.Б. аутентик ифачылыг яняняси олан юлкядир, ясасыны инэилис мусигичиси А.Долмеч гоймушдур. Дирижорлар Ъ. Барбиролли, Т. Бичем, А. Боулт, Ъ. Е. Гардинер, К. Дейвис, Н. Мерринер, С. Петтл, М. Саръент, Г. Шолти; пианочулар Ф. Ламонд, Ъ. Огдон, К. Керзон, М. Щесс; скрипка ифачысы И. Менущин, алтчаланлар У. Примроз, Л. Тертис; виолончелчалан Ж. Дцпре; клавесинчиляр К. Щогвуд, Т. Пиннок; мцьянниляр Ъ. Бейкер, А. Деллер, Ъ. Маккормак, П. Пирс, М. Тейт, Е. Тюрнер, К. Феррийер дцнйа шющрятли ифачилардыр. “Ковент-Гарден”, Белфаст Опера Театры (1895), Единбургда Шотланд Операсы (1962), Инэилис Милли Операсы (1974) Б.Б.-да ян бюйцк мусигили театрлардыр. Лондон филармоник (1932 илдян), Крал филармоник (1946), Би-Би-Си оркестри (Лондон, 1930), Бирминщем симфоник (1920), Крал шотланд милли оркестри (1891, мцасир ады 1990 илдян), Би-Би-Си-нин шотланд симфоник оркести (1935), Олстер оркестри (1981, Би-Би-Си-нин 1924 илдя йарадылмыш Шимали Ирлан- дийа оркестри иля бирляшмишдир) ян бюйцк оркестрлярдир. “Щилйард ансамбл” (1973), “Готик сясляр” (1980) – вокал; Лондон “гядим мусиги консорту” (Еарлйу Мусиъ Ъонсорт оф Лондон, 1967–76), “Гядим мусиги академийасы”, “Инэилис консерти” (щяр икиси 1973) инструментал аутентик коллективлярдир. Б.Б. дцнйа поп вя рок мусигисинин мяркязидир. Мцзикл жанрында Е. Ллойд Уеббер бюйцк популйарлыг газанмышдыр. Чохсайлы ансамбл вя рок груплары арасында “Битлз” вя “Роллинг Стоунз” даща чох уьур ялдя етмишди, сонралар “Пинк Флойд” (1965 илдян, чичяклянмя дюврц 1973–83), “Ъенесис” (1967 илдян, ян йахшы албомлары 1970–86 иллярдя чыхмышдыр), “Куин” (1970–91) вя с. ян популйар груплар олмушдур; П. Маккартни, Ъ. Леннон, М. Ъаээер, Ф. Меркури, Елтон Ъон, К. Емерсон, П. Гейбриел, Ф. Коллинз, Р. Уейкмен мящшур естрада мусигичиляридир. “Би-Би-Си промс” (Б.Б.-да ян бюйцк мусиги фестивалы, ясасы 1895 илдя “Променад консертляр” кими гойулмушдур), Единбург (1947 илдян, щяр ил), Бах (Оксфорд вя Лондонда) вя бир чох диэярляри бейнялхалг мусиги фестивалларыдыр. Лланголен (1947 илдян) вя Мидлсборода (1966 илдян) хор, Лондонда К. Флеш ад. (1945 илдян) вя Ливерпулда (1958 илдян) мусиги ифачыларынын, Лидсдя (1963 илдян) пианочуларын бейнялхалг мцсабигяляри кечирилир. Алберт-щолл Лондонун ян бюйцк консерт залыдыр. Мусиги тящсили оъаглары: Лондонда Тринити-коллеъ (1872), Крал мусиги коллеъи (1883), Глазгода Крал шотланд мусиги вя драм академийасы (ясасы 1890 илдя консерваторийа кими гойулмуш, 1929 илдян Мусиги академийасы, 1950 илдян индики адыны дашыйыр). 

    Тулуг зурнасы.

    Балет
    Б.Б.-да бал рягсляри 16 ясрдян мялумдур. О вахт бу рягсляр сарай тамашаларынын тяркибиндя ойнанылырды. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляриндя франсыз комедийа-балетиня йахын олан маска жанры мейдана эялди. 17 ясрин яввялляриндя инэилис балет-маскасы чичяклянмя дюврцня чатды, лакин сонралар инкишаф етмяди. 18 ясрин 1-ъи йарысында хореограф вя рягс нязяриййячиси, рягс-драм тамашалары щазырламыш (Г. Саймондс вя Фербенксин мусигиси ясасында “Марс вя Венеранын севэи маъяралары”, 1717 вя с.), рягс нязяриййясиня даир бир сыра ясярлярин франсыз дилиндян тяръцмясини щяйата кечирмиш вя юз (“Рягс тарихиня даир мясяляляр щаггында трактат”, 1712 вя с.) китабларыны няшр етдирмиш Ъ. Уиверин фяалиййяти бюйцк ящямиййят кясб етмишдир. Еля щямин вахтда импресарио вя актйор Ъ. Рич юз тамашаларына комедийаи дел арте рущунда гротеск епизодлары дахил етмяйя башламыш, бу да сонракы йцзилликляр ярзиндя горунуб сахланылан инэилис пантомима янянялярини йаратмышдыр. Ъ. Рич франсыз артистляринин дя, о ъцмлядян Ж.Ж. Муренин (1734) “Пигмалион” балет-пантомимасыны тамашайа гоймуш М. Салленин чыхыш етдийи “Линколнс Инн Филдс” вя “Ковент-Гарден” театрларында тамашалар щазырлайырды. Илк дяфя 1755 илдя Б.Б.-йа эялян вя сонралар крал театрында 15-дян артыг балет вя чох сайда дивертисмент щазырламыш Ж.Ж. Новерин йарадыъылыьына Инэилис пантомимасынын тясири олмушдур. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя Ж. Добервал, Ш. Л. Дидло тамашалар щазырламышлар [“Флора вя Зефир” (1796 вя “Щензи вя Тао” 1801, Ч. Босси) балетляринин биринъи вариантлары]. 1840-ъы иллярдя Ж. Перро Лондонда Ч. Пунйинын мусигисиня юзцнцн “Ундина” (1843), “Есмералда” (1844) вя “Па-де-
    катр” (1845) кими мяшщур балетлярини йаратмышды. Бу тамашаларда М. Талйони, Ф. Елслер вя б. мяшщур балериналар чыхыш етмишляр. Антик вя ейни заманда милли мювзуда балетляр йарадан Ъ.Г. Д’Егвил дюврцн ян эюркямли Британийа хореографы олмушдур. О, 1801 илдя юзял мяктяб ачмышдыр. 19 ясрин яввялляриндя Британийа балет артистляринин яксяриййяти бу мяктябдя тящсил алмышдыр. Лакин балетляри, ясасян, яънябиляр тамашайа гойурдулар вя баш роллар популйар франсыз ряггасларына верилирди. Британийа артистляри арасында апарыъы мювэейя наил олмуш К. Уебстер даща чох шющрят газанмышды. 19 ясрин 2-ъи йарысында балет тамашаларынын чоху мцзик-щолларда эюстярилирди. Бунлардан ян мяшщурлары “Алгамбра” (1864–1936) вя “Емпайр” (1887–1915) иди. Балет тамашаларыны, адятян, хариъи балетмейстерляр сящняйя гойурдулар. 1887– 97 иллярдя Австрийа хореографы К. Ланнер “Емпайр”да 30-дан чох тамаша щазыр- ламышды (“Жизел”, А. Адан; “Силвийа”, Л. Делиб вя с.). 1897–1907 иллярдя бу театрда яслян данимаркалы балерина А. Жене ишлямиш вя онун Б.Б. классик рягсинин инкишафында бюйцк ролу олмушдур. Й. Щансен 1880–90-ъы иллярдя “Алгамба”да хореограф кими фяалиййят эюстярмишдир. Онун тамашалары арасында П.И. Чайковскинин “Соналар эюлц”нцн Москва премйерасынын (1877) тясири иля Ъ. Йакобинин мусигиси ясасында щазырланмыш “Гу гушлары” (1884) балети дя варды. Бу мцзик–щолда италйан хореографлар Е. Казати вя К. Копи дя ишлямишдир. 1910-ъу иллярдя Б. Б.-йа рус ряггасларынын эялмяси инэилис балетинин инкишафына мцщцм тясир эюстярмишдир. 1911 илдян башлайараг С.П. Дйаэилевин труппасы мцнтязям олараг Лондонда чыхыш етмишдир. Щямин иллярдя щям рус балетмейстерляри (Н.Г. Легат, 1923), щям дя Дйаэилевля ишлямиш инэилис артистляри М. Рамбер (1920) вя Н. де Валуа (1926) мяктяб ачмаьа башламышдылар.
    Рамберин мяктяби “Балет клубу”на (1930), сонралар “Балле Рамбер” (1934) труппасына чеврилмишди. Лондонун апарыъы театрларынын сящнясиндя милли хореографларын ишлярини эюстярмяк мягсядиля 1930 илдя “Камарго ъямиййяти” тяшкил олунмушду. 1931 илдя де Валуанын (“Иов”, Р. Воан-Уилйамс) вя Ф. Аштонун (“Фасад”, У. Уолтон) балетляри йарадылмышдыр. 1931 илдя де Валуанын труппасы “Вик-Уеллс балле”, 1942 илдян “Седлерс-Уеллс балле” ады алтында “Олд Вик” вя “Седлерс-Уеллс” театрларында чыхыш етмишдир. 1946 илдян коллектив “Ковент-Гарден” театрынын бинасында фяалиййят эюстярмишдир. 1957 илдя бу труппа Бюйцк Британийа Крал Балети адыны алмышдыр. Труппанын репертуарына классик балетляр (о ъцмлядян А. Аданын “Жизел”и), де Валуанын (У. Щогартын рясмляри ясасында Г. Гордонун “Исрафчынын карйерасы”, 1935), Р. Щелпменин (П.И. Чайковскинин мусигисиня “Щамлет”, 1942), Аштонун (Ъ. Мейерберин мусигисиня “Конкисцрянляр”, 1937; С. Франкын мусигисиня “Симфоник вариасийалар”, 1946; Щ. В. Щенсенин “Ундина”сы, 1958) тамашалары дахил иди. 1940-ъы иллярин яввялляриндя классик рягс яняняляриня истинад едян Британийа балети цслубу формалашды. 20 ясрин орталарында йени балет труппалары тяшкил олунду: Бирминщем Крал балети (1945 илдя Лондонда йарадылмыш, 1990 илдян Бирминщемдядир), Инэилис милли балети (1949 илдян “Фестивал балле”, 1968–1989 иллярдя “Лондон фестивал балле”), Шотланд балети (1957– 69 иллярдя “Уестерн тиетр балле”) вя б. истедадлы хореографлар А. Родриэес, Ъ. Картер, Ъ. Кранко вя К. Макмиллан йалныз Б.Б.-да дейил, хариъдя дя ишлямишляр. Макмиллан бир сыра чохпярдяли драматик балетляр тамашайа гоймушдур (П.И. Чайковски вя Б. Мартинунун мусигиси ясасында “Анастасийа”, 1971; Ж. Массненин мусигиси ясасында “Манон”, 1974); Ф. Листин мусигиси ясасында Ъ. Ланчберинин ишлядийи “Майерлинг”, 1978; Б. Елиасын “Иуда аьаъы”, 1992). Бу тамашаларда мяшщур артистляр (Л. Сеймур, Д. Бассел, В. Дцранте, И.Д. Мцщяммядов) чыхыш етмишляр. 1980–90-ъы иллярдя П.И. Чайковскинин (“Соналар эюлц”, 1986; “Йат-

    П.И. Чайковскинин “Йатмыш эюзял” балетиндян сящня. Бюйцк Британийа Крал Балети.

    мыш эюзял” 1994; щяр икиси Е. Доуеллин гурулушунда), Л.Ф. Минкусун (“Байадерка”, 1989, балетмейстер Н.Р. Макарова; “Дон Кихот”, 1993, балетмейстер М. Н. Барышников) балетляри йени редаксийада тамашайа гойулмушдур. 20 ясрин икинъи йарысынын мяшщур артистляри: М. Фонтейн, М. Ширер, П. Аргайл, Н. Нерина, С. Берйозова, Б. Грей, В. Елвин (Прохорова), А. Линден, А. Сибли, Д. Уеллс, Р. Щелпмен, М. Сомс, Щ. Тюрнер, Ъ. Филд, А. Грант, Д. Блер, Д. Мак-Лири, С. Щиллем, С. Уилдор, Т. Рохо, А. Ко- жокару, М. Йошида, Ъ. Кауп, К. Акоста, Т. Кумакава, Й. Кобборг, В.В. Самодуров вя б. 20 ясрин 2-ъи йарысындан мцасир рягсин мцхтялиф ъяряйанлары инкишаф едир. Б.Б.-да модерн рягс 1950-ъи иллярдя бурада гастролда олмуш М. Грещемин яняняляриня ясасланыр. Онун шаэирди Н. Моррис рягсин бу нювцндя ишлямиш илк инэилис хореографы олмушдур. Модерн рягс цслубунда тамашалар “Рамбер данс ком- пани” (1934–1966 иллярдя “Балле Рамбер”; бир чох тамашаларын мцяллифи К. Брйцсдцр) труппасынын репертуарына дахилдир. 1969 илдя Р. Коен Лондон мцасир рягс театрыны йарадыр. Бу коллективдя сонралар юз труппаларыны тяшкил етмиш балетмейстерляр Р. Олстон вя Ш. Дейвис ишлямишляр. 1987 илдя М. Борн Лондонда “Адвенчерс ин моушен пикчерс” (“Кинофилмлярдя маъяралар”) труппасыны тяшкил етмиш вя бурада классик балет мусигисиндян (П.И. Чайковски, “Шелкунчик”, 1993). “Соналар гюлц”, 1995; С.С. Прокофйев, “Золушка”, 1997) истифадя олунмагла бюйцк уьур газанмыш бир сыра авангард тамашалар щазырламышдыр. Лондонда Крал Рягс Академийасы (1920 илдян), Крал Балети Мяктяби (1931 илдян), Хореолоэийа ин-ту фяалиййят эюстярир. 1911 илдя С. Шарп Инэилис Халг Рягси Ъямиййятинин ясасыны гоймушдур. Щяр ил “Ейстедфоддлар” халг рягсляри фестивалы кечирилир.

    Театр
    11 ясрдян инэилис килсяляриндя литурэийа драмлары ойнанылырды. Сонралар бу тамашалар кился эиряъяйиндя эюстярилирди. 13 ясрин яввялляриндян тамашаларын тяшкили иля кился щакимиййятинин рящбярлийи алтында сяняткарлыг сехляри мяшьул олурду. Миракл, мистерийа, моралите жанрлары инкишаф етмиш вя 14–15 ясрлярдя чичяклянмя дюврцнц йашамышдыр. Мистерийа театрынын мяишят сящняляри тядриъян сярбяст пйесляря чеврилмиш, дцнйяви театр инкишаф етмяйя  башламышдыр. 16 ясрдя мцфлисляшмиш шящяр ящалисиндян ибарят эязярэи труппалар йаранмышды. 16 ясрин сонларында профессионал театр мейдана эялди. Лондонда илк театр бинасы (“Театр”) 1576 илдя тикилмишди. Сонралар “Куртина” (1577), “Роза” (1587), “Гу гушу” (тягр. 1596), “Глобус” (1599, бурада Шекспирин труппасы чыхыш едирди), “Фортуна” (1600) вя б. театрлар йаранмышдыр. 16 ясрин сонларындан Лондонда оьланлардан ибарят актйор труппалары фяалиййят эюстярирди. Б.Б.-да йалныз кишиляр актйорлуг едирди, Ренессанс дюврц инэилис театрында гадын ролларыны эянъ оьланлар ойнайырдылар. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляриндя Е. Ал- лен вя Р. Бюрбеъ апарыъы актйорлар олмушлар. 16 ясрин сонларында эюркямли драматурглар дястяси формалашмышды (Ъ. Лили, Р. Грин, Т. Кид, К. Марло). Бюйцк инэилис драматургу У. Шекспирин йарадыъылыьы бцтцн дцнйа театрынын инкишафына тясир етди. Пуританларын чохлуг тяшкил етдийи парламент 1642 илдя театрларын баьланмасы щагда фярман верди. Инэилтяря театрынын йени инкишаф мярщяляси Бярпа дюврц иля баьлыдыр. 1660 илдя ЫЫ Карл театр инщисарыны тясис етмиш вя Лондонда театрлар йаратмаг цчцн Т. Киллигр вя У. Давенанта патент вермишди. 17 ясрин сонларында Лондонда гадын актрисалар (Н. Гвин вя М. Дейвис) илк дяфя олараг сящняйя чыхдылар. “Шанлы ингилаб”- дан (1688) сонра инэилис драматурэийасынын вя театрынын характери тядриъян дяйишди: сящнядя Бярпа дюврц комедийаларындакы йелбейин щазыръаваблары сентиментал комедийанын вя буржуа драмынын персонажлары явяз едирди. 18 ясрдя Лондонда ики инщисар театры – “Друри-Лейн” (1663) вя “Ковент-Гарден” (1732) фяалиййят эюстярирди. Шотландийада драм театрлары 18 ясрин орталарында йаранмышдыр. 1769 илдя актйор вя реж. Д. Росс Единбургда “Ройал” театрыны ачмышды вя орада, ясасян, инэилис актйорлары ойнайыр, инэилис мцяллифляринин пйесляри тамашайа гойулурду. Глазгода “Данлоп стрит тиетр” (1782–1863), “Куин Стрит тиетр” (1805–29) вя б. театрлар фяалиййят эюстярирди. Бу дюврцн ян бюйцк актйору щям фаъия, щям дя комедийаларда шющрят газанмыш Д. Гаррик олмушдур (У. Шекспирин пйесляриндя ян йахшы ролларыны ойнамышдыр). Яняняви театрларла йанашы бюйцк панто- мима тамашалары цчцн мцхтялиф декоратив еффектляри (щовузлар вя с.) олан биналар инша олунурду. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя Лондон вя яйалят театрларында мяшщур фаъия актрисасы С. Сиддонс вя онун гардашы Ъ.Ф. Кембл чыхыш едирдиляр. 19 ясрин 1-ъи йарысында сящнядя мелодрам жанры юз тясдигини тапды. Б.Б. театрында романтизм У. Шекспирин ясярляриндя ойнадыьы Щамлет, Макбет, Шейлок роллары иля мяшщурлашмыш Е. Кинин ады иля баьлыдыр. Онун ардыъылы Шекспир репертуарынын эюркямли ифачысы У. Ч. Макреди олмушдур. Даща реалист ойун манерасына кечид онун ады иля баьлыдыр. Кинин оьлу Чарлз илк Авропа реж.-ларындан бири олмушдур. О, 1850 илдя Лондонда юзцнцн театрыны ачмыш, орада тамашалар гоймушдур. Онун тарихи эерчяклийи, мцкяммял ансамблы, кцтляви сящнялярин диггятля сечилмяси иля фярглянян тамашалар йаратмаг тяърцбясини 1878–98 иллярдя Лондонун “Литсеум” театрына (онун партнйору Е.А. Терри олмушдур) рящбярлик етмиш актйор вя реж. Щ. Ирвинг инкишаф етдирмишдир. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя мцасир сящняграфийанын ясасларыны ишляйиб щазырламыш, дцнйа режиссорлуг театрынын бир сира классик тамашаларыны йаратмыш, эюркямли театр нязярийячиси, реж. вя ряссам Е.Щ. Крег фяалиййятя башламышды. 1891 илдя Лондонда “Мцстягил театр”ы ачмыш Ъ. Грейин вя 1904–07 иллярдя “Корт” театрында Б. Шоу, Щ. Ибсен вя Ъ. Голсуорсинин пйеслярини тамашайа гоймуш Щ. Гренвилл-Баркерин диггятини йени драм ъялб етмишди. 20 ясрин яввялляриндя башда улдуз актйорларын (Щ. Ирвинг, Ъ. Александер, Щ.Б. Три) дайандыьы театр антрепризалары дюврц сона чатды. Артыг 19 ясрин сонларында Лондонун Вест-Енд районунда ъямляшмиш вя Бродвей театрлары принсипи цзря тяшкил олунмуш коммерсийа театрлары системи йаранды. 20 ясрин 1-ъи йарысында йени драматурглар нясли мейдана эялди: У.С. Моем, Т.С. Елиот, Ъ.Б. Пристли, Н. Коуард. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра инэилис драматурэийасында “эязяблянмиш эянълярин” сосиал драмы дюврц башлады. Б.Б.-да драмын сонракы инкишафы Е. Бонд, Д. Мерсер, П. Шеффер, Т. Стоп-пард вя Щ. Пинтерин йарадыъылыьы иля баьлыдыр. Б.Б.-нын театр сянятинин инкишафында актйор вя реж.-лардан Т. Гатри, Ъ. Эилгуд, В. Ли, Л. Оливйе, М. Редгрейв, Р. Ричардсон, С. Торндайк, Е. Еванс, П. Ешкрофт бюйцк рол ойнамышлар. 20 ясрин орталарында Б.Б. театрларында реж. приоритети бяргярар олду (П. Брук, Д. Декстер, Д. Доннеллан, Т. Нанн, Т. Риъардсон, П. Щолл вя б). Бунунла бярабяр зянэин актйор яняняляри галмагда давам етмиш вя 20 ясрин икинъи йарысы – 21 ясрин яввялляриндя онлары К. Бранащ, А. Эиннесс, Д. Денч, П. Скофилд, Д. Тйутин, 


    “Ковент-Гарден” театрынын интерйери.


    А. Финни, Е. Шер вя б. инкишаф етдирмишляр. Б.Б.-да репертуар театрларынын сайы аздыр. Бунлардан ян мяшщуру Бирминщем репертуар театрыдыр (1913). Шотландийанын сящня сяняти тарихиндя 1909 илдя йарадылмыш вя Биринъи дцнйа мцщарибясинин башланьыъына кими мювъуд олмуш Глазго репертуар театрынын мцщцм ролу олмушдур. 1879 илдя ясасы гойулмуш (Стратфордапон-Ейвон) Шекспир мемориал театры 1961 илдя Крал Шекспир Театры адыны алмышдыр (Лондонда онун филиалы ачылмышдыр). Б.Б. театры тарихиндя “Олд Вик” Лондон театры хцсуси йер тутур (“Шекспир еви” адланан, инэилис классик яняняляринин горуйуъусу; ясасы 1818 илдя гойулмушдур). 1963 илдян онун сящнясиндя Милли театрын (1975 илдя бир нечя залы олан йени бинайа кючмцшдцр) тамашалары ойнанылырды. Б.Б.-нын бир чох шящяриндя театрлар мювъуддур: “Литсеум” (Единбург, 1883), Данди ш.-ндя Репертуар театры (1939), “Уотермилл” (Нйубери, 1967), “Трон” (“Глазго”, 1979), “Меркури” (Колчестер, 1998) вя с. Крал Драм Сяняти Академийасы (1904) Б.Б.-ын ян бюйцк ири театр тящсили мцяссисясидир. Лондонда, Стратфорд-апон- Ейвонда, Единбургда вя б. шящярлярдя бейнялхалг театр фестиваллары кечирилир.

    Кино
    Б.Б.-да илк киносеанс 26.3.1896 илдя “Алгамбра” (Лондон) залында эюстярилмишдир. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя реж.-лар Е. Коллинз, У. Фризе-Грин, Ъ.А. Смит вя Ъ. Уилйамсонун дахил олдуьу Брайтон групу Б.Б. киносу цчцн ящямиййятли рол ойнамышдыр. 1900 илдя Смит бир-бирини явязляйян мцхтялиф планлары тятбиг етмякля монтажын техники ясасыны гоймушдур. Щямин вахтда да киножанрларын илк нцмуняляри – маъяра, мелодрам, классик ясярлярин екранлашдырылмасы (“Ромео вя Ъцлйетта” – У. Шекспирин екранлашдырылмыш ясяри, 1908) мейдана чыхмышдыр. Щ. Понтингин “Капитан Скотт иля Шимал гцтбцня доьру” (1910) хроника филми сенсасийа доьурмушду. 1929 илдя А. Щичкокун чякдийи “Шантаж” илк сясли филм иди. Кино истещсалы “Лондон филмс” (1932) кино ширкятини йаратмыш А. Корданын 1933 илдя “ВЫЫЫ Щенрихин шяхси щяйаты” филмини чякдикдян сонра ъанланды (“Дон Жуанын шяхси щяйаты”, 1934 вя “Рембрандт”, 1936, реж. А. Корда), (“Чайдан эялян Сандерс”, 1935, реж. З. Корда), “Инэилтяря цзяриндя алов”, 1936, реж. И.К. Щоуард вя с.). 1930-ъу иллярдя “Эаумонт Бритисщ Пиътуре Ъорпоратион” фирмасынын истещсал шюбясиня [бурада Щичкок маъяра-детектив жанрында “Щяддиндян артыг билян адам” (1934), “39 аддым” (1935), “Леди гейб олур” (1938) кими мяшщур филмлярини чякмишдир] рящбярлик етмиш М. Белконун продцсерлик фяалиййяти Б.Б. киносунун инкишафында бюйцк рол ойнамышдыр. Мусигили комедийа жанрында реж. вя продцсер В. Севилл ишлямишдир (“Хейирхащ достлар”, 1933 вя с.). 1930-ъу иллярин сонларына йахын кино истещсалы тяняззцля уьрады. Тарихи шяхсиййятлярин юзял щяйатына даир филмлярин чякилмяси вя хариъдян мяшщур реж.-ларын (В.Д. Шюстрюм, Р. Клер вя б.) чялб едилмяси гысамцддятли уьур эятирди. Ъ. Конвейин “Йанкиляр Оксфордда” (1938), К.У. Видорун “Гала” (1938) вя с. инэилис-американ филмляри йаранды. Мцщарибядяняввялки Б.Б. филмляри арасында К. Ридин “Банк ишчиляринин истиращяти” (1937) вя “Улдузлар йеря бахыр” (1939), А. Асквитин “Пигмалион” (1938, Л. Щоуардла бирэя) вя с. вар. 1930-ъу иллярдя Б.Б. киносу Щолливудун “киноулдузлар системи”нин ардынъа эедяряк, В. Ли, М. Локвуд, Ч. Лоутон, А. Ниэл, Л. Оливйе, Г. Филдс, Р. Щаррисон, Л. Щоуард вя б. актйорлары цзя чыхарды. 1930-ъу иллярдя сянядли кинематограф милли янянялярин ифадячиси вя Б.Б. киносунун ясас бядии наилиййяти олду. Онун лидери Ъ. Грирсон иди (“Балыгчы эямиляри”, 1929 вя с.). Грирсонун мяктяби (П. Рота, Б. Райт, Е. Енстей, А. Елтон, Щ. Уотт, Д. Тейлор, С. Легг, А. Кавалканти) Гярби Авропада ян нцфузлу мяктяб олмушдур. Щярб мювзусу 1940-ъы иллярин 1-ъи йарысында бядии кинода ясас мювзулардан бири иди: “Леди Щамилтон” (1941, А. Корда), “Баш назир” (1941, Т. Дикинсон), “49-ъу паралел” (1941, М.Поуелл), “Эянъ мистер Питт” (1942, К.Рид), “Бизим кими милйонларла инсан вар” (1943, Ф. Лаундер вя С. Эиллиат), “Улдузлара йол” (1945, А. Асквит). Мцщарибядян усанманын симптому мц- яммалы мелодрамларын мейдана эялмяси олду: “Боз эейимли адам” (1943) вя “Яхлагсыз гадын” (1945, Л.Арлисс), “Фанни газ ишиьында” вя “Йедди ай мадоннасы” (щяр икиси 1944, А.Кребтри). Мцщарибядянсонракы илк онилликдя Б.Б. киносу Л.Оливйе (“В Щенрих”, 1944; “Щамлет”, 1948; “ЫЫЫ Ричард”, 1955), Д. Лин (“Бюйцк цмидляр”, 1946, “Оливер Твист”, 1947), А. Асквит (“Ъидди олмаг ваъибдир”, 1952), М. Поуел (“Юлцм-дирим иши”, 1945; “Гырмызы башмаглар”, 1948) вя К. Ридин (“Ойундан чыхмыш”, 1947; “Цчцнъц адам”, 1949) екран ясярляри сайясиндя бейнялхалг нцфуз газанды. Илинг комедийасы (“Илинг” студийасында чякилмиш) спесифик Британийа щадисясиня чеврилди: “Пимликойа паспорт” (1949, Г. Корнелиус), “Виски боллуьу” (1949), “Лединин гатилляри” (1955, А. Маккендрик), “Милйон фунт стерлинг дяйяриндя банк билети” (1954, Р. Ним). 1956 илдя сянядли филм чякянляр групу (Л. Андерсон, К. Рейс, Т. Ричардсон) “Азад кино” манифестиндя мядяни консерватизм ялейщиня чыхыш етди. Сонралар бядии филм чякян бу реж.-лар 1950-ъи иллярин сону – 1960-ъы иллярин яввялляриндя Б.Б. кинематографынын истигамятини мцяййян етдиляр (“Йцксяк ъямиййятя йол”, 1958, Ъ. Клейтон; “Гязябли олсан да эери бах”, 1958, “Бал дады”, 1961, “Том Ъонс”, 1963, “Оскар” мцк., Т. Ричардсон; “Шянбя эцнц ахшам, базар эцнц сящяр”, 1960, К. Рейс; “Идман щяйаты белядир”, 1963, Л. Андерсон, Канн бейнялхалг кинофестивалынын мцк.; “Йаланчы Билли”, 1963; “Язизим”, 1965, Ъ. Шлезинэер). 1960-ъы иллярин 2-ъи йарысында Британийа киносундакы йцксялиш онун Американын 

    “Одлу дюйцш арабалары” филминдян кадр. Реж. Щ.Щадсон.


    ири прокат бирликляри тяряфиндян малиййяляшдирилмяси иля ялагядардыр, чцнки Лондон эянъляр модасы вя поп мусигинин мяркязиня чеврилмишди (“Битлз”ын иштиракы иля “Эярэин эцнцн ахшамы”, 1964; “Кюмяйя эялин!”, 1965; реж. Л. Лестер). Яняняви ъасус филми жанрынын техноложи фантазийа иля бирляшмяси нятиъясиндя супераэент 007 Ъеймс Бонд щаггында силсиля филмляр 21 ясрин яввялляринядяк уьурлу кино лайищяляриндян бири олараг галырды. 1960-ъы иллярдя Лондонда мцхтялиф юлклярин ян эюркямли реж.-лары ишлямишляр: Ъ. Лоузи, Р. Полански, С. Кубрик, Ф. Трцффо, М. Антониони, Ж.Л. Годар. 1970-ъи иллярин яввялляриндя Амери- ка капиталынын азалмасы иля кино истещсалы кяскин сурятдя зяифляди. Бу дюврдя реж.-лардан Н. Роуг “Инди бахма” (1973) вя К. Рассел “Малер” (1974) филмлярини чякмишляр. 1980-ъи иллярин яввялляриндя Щ. Щадсонун “Одлу дюйцш арабалары” (1981, “Оскар” мцкафаты) вя Р. Аттенборонун “Ганди” (1982, “Оскар” мцк.) филмляринин эениш дцнйа шющряти газанмасы иля Б.Б.-да кино истещсалы ъанланды. Реж. Ъ. Айвори вя продцсер И. Мерчантын (“Мянзяряли отаг”, 1986; “Морис”, 1987; “Эцнцн ахырында”, 1993), щямчинин империйа мювзусуна тохунан “Исти щава вя тоз” (1983, Ъ. Айвори) вя “Щиндистана сяйащят” (1984, Д. Лин) филмляри диггятялайиг екран ясярляридир. Йени сосиал мювзулар “Бабил” (1980, Ф. Россо), “Якинчинин сящяр йемяйи” (1983, Р. Ейр), “Мяним еъазкар ъамашырханам” (1984, С. Фрирс), “Ашпаз, Оьру, онун Арвады вя арвадын Мяшугу” (1989, П. Гринауей), “Йохсуллар” (1991), “Зяриф оналтыйашлылар” (2003, реж. К. Лоуч), “Щяр шей вя йа щеч ня” (2002, М. Ли) вя с. филмлярдя юз яксини тапмышдыр. Д. Бойлун кяскин “гара” комедийа жанрында чякдийи филмлярдя мцасир дюврцн проблемляриндян, о ъцмлядян наркоманийадан бящс олунур (“Дайаз гябир”, 1994; “Гумар ойуну”, 1995). Эюзлянилмяз уьурун мцмкцнлцйц “Дяф едилмиш чятинликляр” (1996, М.Щерман) вя “Ясл стриптиз” (1997, П.Каттанео) филмляринин мювзусудур. Реж. Г.Ритчин “Карт ойуну, пуллар, ики тапанча” (1998), “Бюйцк газанъ” (2000), реж. М. Уинтербботтомун “Ъуд” (1996), “Сарайевойа хош эялмисиз” (1997), “Сянинля вя сянсиз”, “Мюъцзяляр юлкяси” (щяр икиси 1999), “Гануни иддиа” (2000), “Хоруз вя ъюнэя ящвалаты” (2005), “Гуантанамойа эедян йол” (М. Уайткросс иля бирэя, 2006) филмляри мараглы екран ясярляридир. 1956 илдян Лондонда щяр ил Бейнялхалг кинофестивал кечирилир. Бейнялхалг Лондон кино мяктяби, Милли кино мяктяби фяалиййят эюстярир. Кинематографын юйрянилмяси цзря мяркязи елми идаря Британийа киноинститутудур (1933 илдян). Лидс ш.-ндя Бейнялхалг кинофестивал кечирилир.

    Сирк
    17 ясрин сонларындан Б. Б.-да ат сцрянлярин вя ат цстцндя акробатларын чыхышлары популйар иди. 1768 илдя истефада олан капрал Ф. Астлей Лондонда “Ат миниъиляри мяктяби” сирк мцяссисясини йаратды. Астлейин инша етдирдийи бинада илк дяфя даиряви манеждян истифадя олунмушду. Сонралар орада йармарка артистляри (эимнастлар, еквилибристляр, тялимчиляр вя с.) чыхыш едирдиляр. Бу тамашалар Б. Б.-да сирк сянятинин формалашмасынын ясасыны гоймушдур. 1770 илдя Ватерлоо ваьзалынын йанында Астлей тамашачылар цчцн юртцлц трибуналары олан манеж, 1779 илдя ися “Астлейин амфитеатры” адлы илк юртцлц сирк бинасыны тикдирмишдир. Репертуарда аттраксионлардан башга, пантомималар (“Капитан Кукун юлцмц”, “Эенерал Малбрукун дюйцшц вя юлцмц”) варды. Астлей труппасынын артисти Ч. Щйцз 1782 илдя Лондонда юзцнцн “Сирк вя атчылыг филармоник академийасы” адлы сиркини тикдирди; бурада манеждян башга сящня дя вар
    иди. Пантомима тамашалары щям манеждя вя сящнядя ейни вахтда эюстярилирди. Ф. Астлейин юлцмцндян сонра онун Лондон мцяссисясиня Д. Астлей вя Е. Дцкроу рящбярлик етмишляр. 19 ясрин орталарындан Б.Б.-да сяййар шапито сиркляри мейдана эялди. Бу сиркляря сонрадан сирк сцлаляляринин ясасыны гоймуш У. Бетти, Т. Кук, Б. Саундерс вя Д. Зенэер башчылыг едирдиляр. Бир сыра сяййар сирклярин йарадыъысы Ъ. Санъер (тяхяллцсц Лорд Санъер) мцхтялиф щейванларын бюйцк групларынын иштирак етдийи зооложи пантомималарын тяшкилатчысы олду. 1920 илдя Лондонун “Олимпийа” залында Б. Миллз Бюйцк бейнялхалг сирк ачмышды вя орада дцнйанын мяшщур артистляри чыхыш едирдиляр. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра Миллз гардашларынын, Фоссет гардашларынын Чыпперфилд вя Смарт сцлаляринин сирк-шапитолары йаранды. Ат миниъиляри Ъ. Филлис, Ч. Кларк, вящши щейванлар тялимчиси Т. Батти, клоунлар Ъ. Грималди, Т. Кемп, Ъ. Футит, Р. Шоколад, акробатлар Р. Рисли, Е. Клишник, жонглйорлар Аугуст, Т.Е. Щирн, Ч. Ребл, ат тялимчиси Ж. Смарт Британийа сиркинин апарыъы усталары олмушлар. Б. Б.-да диэяр сиркляр, о ъцмлядян. Блекпулда “Тауер-сирк”, Манчестердя “Бел-Вц”; Белфаст, Лестер, Кардифф вя Бирминщемдя ися милад сиркляри фяаллиййят эюстярир.

    Яд.: Трахтенберг О.В. Очерки по истории философии и социологии Англии XIX в. М., 1959; Гутнова Е.В. Возниновение англий- ского парламента. М., 1960; Богомолов А.С. Английская буржуазная философия ХХ в. М.,1973; Польская Н.М. Великобритания. Экономические районы и города. М., 1974; Некрасова Е.А. Романтизм в английском искусстве. М., 1975; Аникин Г.В., Михальская Н.П. История английской литературы. 2- е изд. М., 1985; Ков нацкая Л.Г. Английская музыка ХХ в. М., 1986; Ш ервуд Е.А. От англосаксов к англичанам. М., 1988; Алек сеев М.П. Английская литература. Очерки и исследования. Л, 1991; Jordan S. Striding out: aspects of contemporary and new dance in Britain. L., 1992; Астер Е. υон. Эесcщиъщте дер енэлисcщен Пщилосопщие.18. Ауфл. Стуттэ.,1998; Пассмор Д. Сто лет философии. М.,1998; Черчилль У. Рождение Британии. Смоленск, 2002; Бартошевич А.В. “Мирозданью современный”: Шекспир в театре XX в. М., 2002; Штокмар В.В. История Англии в средние века. 2-е изд. СПб., 2003; Ник оненко С.В. Английская философия ХХ в. СПб., 2003;Кошкин В.В. Кон- ный цирк. М., 2004; Аникин география зарубежного мира /Под ред.  В.В. Вольского. М., 2005; Sargeant A. British cinema: a critical history. L., 2005; Якимович Социально-экономическая В.С. Культура в мире спорта. М., 2006;




      



Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BƏZİRXANA – BİNNƏTOVA
    BÖYÜK BRİTANİYA


    БЮЙЦК БРИТÁНИЙА (Эреат Бритаин), Бюйцк Британийа вя Шимали Ирландийа Бирляшмиш Краллыьы (Тще Унитед Кинэдом оф Эреат Бритаин анд Нортщерн Иреланд; ихтисарла United Kingdom, UK). Гейри-рясми олараг Британийа, Инэилтяря дя адланыр.

    Цмуми мялумат
    Шимал-Гярби Авропада дювлят. Яразисиня Бюйцк Британийа а., Ирландийа а.-нын шм.-ш. щиссяси вя бир сыра хырда адалар групу (Щебрид а-ры, Оркней а-ры, Шетланд а-ры, Силли а-ры) вя адалар (Англси а., Уайт а. вя с.) дахилдир. Ла-Манш вя Па-де-Кале боьазлары Б.Б.-ны Франса вя Белчикадан, Шимал дянизи Нидерланд, АФР вя Скандинавийа юлкяляриндян, Ирландийа дянизи вя Мцг. Эеорг боьазы Ирландийа Респ.-ндан (Ирландийа иля гуру сярщяди дя вар) айырыр. Г.-дя Атлантика океаны иля сярщядлянир. Норманд а-ры (Ла-Манш боьазында) вя Мен а. Б.Б.-нын гяййумлуьундадыр. Бир сыра дянизашыры яразиляр (Щибралтар, Авропада; Анэилйа а., Вирэинийа а-рынын бир щиссяси, Монтсеррат а., Кайман а-ры, Теркс вя Кайкос а-ры, Вест-Щинддя; Бермуд а-ры, Вознесенийе а., Мцг. Йелена а., Тристан-да-Кунйа а-ры, Фолкленд а-ры, Атлантика океанында; Питкерн а., Сакит океанда; Чагос а-ры, Щинд океанында) Б.Б.-нын нязаряти алтындадыр. Сащ. 242,9 мин км2. Ящ. 63,7 млн. (2012; ящалисинин сайына эюря Гярби Авропада Алманийа вя Франсадан сонра 3-ъц юлкядир). Пайтахты Лондон ш.-дир. Рясми дил инэилис дили, пул ващиди фунт стерлингдир. Б.Б. юзцнцн ганунвериъи щакимиййят органына вя эениш дахили мухтариййятя малик 4 инзибати-сийаси щиссядян (тарихи милли яйалятдян) ибарятдир: Инэилтяря, Уелс, Шотландийа вя Шимали Ирландийа. Инзибати ъящятдян Инэилтярянин яразиси 9 бюйцк районда бирляшмиш 7 шящяр-графлыьа, 34 кянд графлыьына вя 46 унитар гурума; Уелсин яразиси 22 унитар гурума; Шотландийанын яразиси 32 коммунайа; Шимали Ирландийанын яразиси ися 26 дистриктя бюлцнцр. Б.Б. БМТ-нин (1945), НАТО-нун (1949), АБ-нин (1973), АШ-нин (1949), АТЯТ-ин (1973), БВФ-нин (1945), БЙИБ-ин (1945), ЦТТ-нин (1995) цзвцдцр.

    Дювлят гурулушу
    Б.Б. мцряккяб унитар дювлятдир. Статутлардан (ганунлардан), мящкямя преседентляриндян, конститусийа адятляриндян вя доктринал ясаснамялярдян (эюркямли инэилис щцгугшцнасларынын цмуми гябул олунмуш гянаятляри) ибарят “йазылмамыш конститусийа” фяалиййят эюстярир. Идаряетмя формасы парламентли монархийадыр. Вялиящдлик Кастилийа системи цзря щяйата кечирилир: кичик оьул бюйцк гызын гаршысында цстцнлцйя маликдир. Дювлят башчысы монархдыр, лакин о, чарлыг едир, идаря етмир, ясасян, тямсилчилик функсийаларыны щяйата кечирир. Монархын актлары щюкумятин (баш назирин) разылыьы олмадан гануни гцввяйя малик дейилдир. Монарх баш назирин мяслящяти иля “Шурада (Эизли шурада) ямрляр” верир; онлары парламент тясдиг етмялидир. Британийа монархы Бирлийя башчылыг едир. Али ганунвериъи орган парламентдир (монарх, Иъмалар палатасы вя Лордлар палатасы). Иъмалар палатасы (679 цзв) вятяндашлар тяряфиндян мажоритар систем ясасында бирмандатлы сечки даиряляри цзря сечилир. Монархдан граф, щерсог, барон вя с. титуллар алан шяхсляр Лордлар палатасынын юмцрлцк цзвц (600-дян чох) олурлар. 1999 илдян онлар яйан титулларыны вярясялик йолу иля ютцря билмязляр. Лордлар палатасы вето щцгугуна (малиййя сащясиндя ганун лайищяляри истисна едилмякля) малик олса да, бу щцгугдан чох надир щалларда истифадя едир (нязяри ъящятдян о, ганун лайищясини йалныз бир ил лянэидя биляр, чцнки, парламентин нювбяти сессийасы заманы Иъмалар палатасында ади сяс чохлуьу иля ганун лайищясини икинъи дяфя гябул етмякля Лордлар палатасынын ветосу арадан галдырылыр). 

     

    Али иъраедиъи щакимиййят органы олан щюкумят (95 цзв) ашаьы палата тяряфиндян парламент сечкиляринин нятиъяляриня уйьун формалашдырылыр; там тяркибдя йыьылмыр. Юлкяни кабинет (баш назирин башчылыьы алтында тягр. 20 назир) идаря едир. Б.Б.-да чохпартийалы систем мювъуддур; ясас сийаси партийалар: Лейбористляр партийасы, Мцщафизякарлар партийасы, Либерал демократлар партийасы, Олстер демократик йунионист партийасы, Шотланд милли партийасы, Уелс милли партийасы Плаид Ъймру.
    Тябият
    Британийа а-рынын сащил хятти интенсив парчаланмышдыр. Бюйцк Британийа а.-нын шм.-ында вя она йахын Щебрид, Оркней вя Шетланд а-рында Ферт-оф-Лорн, Ферт-оф- Клайд, Мори-Ферт вя с. енсиз вя дярин кюрфязлярля парчаланмыш фйорд сащилляри эениш йайылмышдыр. Аданын г.-индя абразион- аккумулйатив сащилляр, ваттларла ящатялянмиш ири естуариляр, ъ.-да дик йамаълы бу- рунлар (Дорсетшир вя Шярги Девоншир сащилляри Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмишдир) вя эениш кюрфязляр (Лайм кюрфязи вя с.) вар; ш. сащилляри нисбятян аз парчаланмышдыр, алчаг аккумулйатив сащилляр йайылмышдыр; эениш ваттлар сащясиндя щцндцр габармалар (Уош кюрфязи р-нунда) формалашдырмышдыр. Ирландийа а.-нын шм.-ш.-индя абразион-аккумулйатив кюрфяз (Лох-Фойл, Странгфорд-Лох) сащилляри цстцнлцк тяшкил едир. Релйеф. Б.Б. яразисинин хейли щиссяси йцксякликляр вя даьлар (шм. вя г.-дя), мяркязи вя ъ.-ш.-и ися дцзянликдир. Юлкянин шм.-ыны Шимали Шотландийа йайласы тутур. Глен-Мор овалыьы йайланы Шимал-Гярб йайласына вя Грампиан д-рына (щцнд. 1343 м-ядяк, Бен-Невис д., юлкянин ян йцксяк нюгтяси) айырыр. Ъ.-дан Шимали Шотландийа йайласы аккумулйатив-денудасион Орта Шотландийа овалыьы иля ящатялянир. Даща ъ.-да сятщи Клайд, Туид, вя с. чай дяряляри иля айры-айры тяпяли платолара парчаланмыш гаймалы Ъянуби Шотландийа йцксяклийи (щцнд. 839 м-ядяк, Брод-Лоу д.) йерляшир. Бюйцк Британийа а.-нын мяркязи щиссясиндя шм.-дан ъ.-а маили зирвяли Пеннин (щцнд. 893 м-ядяк, Кросс-Фелл д.) вя Камберленд (щцнд. 978 м-ядяк, Скофелл-Пайкс д.) д-ры узаныр. Уелс й-а-нда йасты зирвяли Кембри д-ры (щцнд. 1085 м- ядяк, Сноудон д.), Корнуолл й-а-нда эцнбязвары Ексмур вя Дартмур (щцнд. 621 м-ядяк, Щай-Уилщейс д.) йцксякликляри йерляшир. Пеннин д-рындан ъ.-да сятщи интенсив парчаланмыш тяпяли Мидленд дцзянлийидир. Бюйцк Британийа а.-нын ш.-индя Уош кюрфязи сащили бойу алчаг дцзянликдир. Шимали Ирландийанын мяркязиндя аккумулйатив батаглыглашмыш овалыгларла, тяпяли йцксякликляр вя гаймалы алчагдаьлыгларла ящатялянмиш Лох-Ней эюлцнцн чухуру йерляшир. Шм.-ш.-дя Антрим базалт платосу (щцнд. 554 м-ядяк) йцксялир. Бурадакы сцтунвары гярибя ашынма формалары Белфаст ш.-ндян шм.-дакы сащилйаны щиссядя “Нящянэлярин дюшянмиш кцчяси” адлы мюъцзя (Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмишдир) йаратмышдыр. 

    Эеоложи гурулуш вя файдалы газынтылар.
    Б.Б., ясасян, Каледон гырышыглыьы – Британийа каледонидляри (Бюйцк Британийа а.- нын вя Ирландийа а.-нын шм. щиссяляри, Уелс й-а), гисмян Щерсин гырышыглыьы (Бюйцк Британийа а.-нын ъ.-унда Авропа щерсинидляринин бир щиссяси) зонасында йерляшир. Бюйцк Британийа а.-нын шм.-г.-и вя Щебрид а-ры Щебрид массивиня мяхсусдур. Массивин бцнюврясини гырынты континентал сцхурларла (йашы 1,2–1,0 млрд. ил; онларын да цзяриндя Кембри-Ордовикин шелф чюкцнтцляри гейри-уйьун йатыр) юртцлмцш Архей-Еркян Протерозой йашлы метаморфик комплекс тяшкил едир. Щебрид массивинин цзяриня шм.-ш.-дян Британийа каледонидляринин юртцк гырышыглыг комплексляри эялмишдир. Бунларын шм.-ында Еркян Ордовик йашлы Метаморфик каледонидляр зонасы (Шимали Шотландийа йайласы) айрылыр. Зонанын гурулушунда Цст Рифейин метаморфикляшмиш гырынты вя вулканоэен ямяляэялмяляри вя Венд-Кембринин карбонатлы-терриэен дяниз чюкцнтцляри иштирак едир. Шимали Шотландийа йайласынын ъ.-унда офиолитляр вар. Метаморфик каледонидляр зонасы Шимали Ирландийа, Оркней вя Шетланд а-рынадяк давам едир. Еркян Девонда зона дахилиндя тектоник вя магматик просесляр эцълянмиш, ири гяляви гранит массивляри, рифтоэен грабенляр йаранмышдыр; сонунъулар гырмызы рянэли моласслар вя базалтларла долмушдур. Девон моласслары вя Карбонун кюмцрлц чюкцнтцляри иля долмуш Аралыг дяря грабени Метаморфик каледонидляр зонасыны Гейри-Метаморфик каледонидляр зонасындан (Ъянуби Шотландийа йцксяклийи, Камберленд д-ры, Уелс й-а) айырыр. Гейри-Метаморфик каледонидляр зонасы гырышыглыьынын йашы Еркян-Орта Девондур. Ъянуби Шотландийа йцксяклийи Кембри- Силурун интенсив деформасийайа уьрамыш вя Сон Силурун гранит интрузийалары иля йарылмыш дяринлик щювзя чюкцнтцляриндян тяшкил олунмушдур. Камберленд д-рынын Кембри-Силур чюкцнтцляринин кясилишиндя Ордовикин ада гювсляри вулканитляри иштирак едир, Уелс й-а ися терриэен кянар дяниз чюкцнтцляринин галын гатындан ибарятдир. Ъ.-да Британийа каледонидляри Мидленд (Уелс) массивинин цзяриня эялмишдир. Массивин гырышыглыг-метаморфик бцнюврясини Сон Кембрийягядяр (Кадом) йашлы гнейсляр, кристаллик шистляр тяшкил едир. Бцнювря, ясасян, Вендин гырынты чюкцнтцляри вя Палеозой чехолу иля юртцлмцшдцр. Бюйцк Британийа а.-нын ъ.-ш.-индя ъаван платформанын чехолу алтына эюмцлмцш, Шимал дянизи вя Белчика яразисиня гядяр давам едян Каледон массиви йерляшир. Г.-дя бу массив Мидленд массивинин цзяриня эялмишдир. Фрагментар Епикаледон платформа чехолу Цст Девон- Триас чюкцнтцляриндян ибарятдир. Бюйцк Британийа а.-нын ъ. щиссяси Девонун гара шистляриндян тяшкил олунмуш (галынлыьы 10 км-дян чох) Авропа щерсинидляринин Ренощерсин гырышыглыг зонасына аиддир. Б.Б.- нын бцтцн яразисиндя Дюрдцнъц дювр чюкцнтцляри юртцйц интишар тапмышдыр. Ирландийа а.-нын шм.-ш.-ини ися Кайнозой базалтлары юртцр. Б.Б.-нын яразиси нефт, тябии йанар газ, даш кюмцр, галай филизляри, флцорит, каолин вя с. иля зянэиндир. Нефтин вя тябии газын сянайе йатаглары Шимал дянизи шелфиндя, Мяркязи Авропа нефтли-газлы щювзяси щцдудла- рындадыр. Кюмцр щювзяляри дюрд групда (Ъянуб, Мяркязи, Шимал вя Шотландийа) бирляшмишдир. Галай филизляри вя каолин йатаглары Корнуолл й-а-нда, флцорит вя барит йатаглары Пеннин д-рында, дашдуз Ливерпул р-ну яразисиндя, калиум дузу шм.-ш. сащилляриндя (Биллинщем р-нунда), селестин Бристол р-ну яразисиндядир.

    Грампиан даьлары. Бен-Невис зирвяси.

    Шимали Ирландийа. Антрим базалт платосу.


    Иглим. Б.Б.-нын иглими мцлайим, океан типлидир. Иглимя рцтубятли г. кцлякляри вя исти Голфстрим ахыны тясир едир. Ил ярзиндящава гейри-сабит кечир; тез-тез кцлякляр ясир, йаьыш йаьыр. Гышы исти вя рцтубятлидир. Йанварын орта темп-ру Бюйцк Британийа а.-нын ш. вя ъ. сащилляриндя вя Шимали Ирландийанын дцзянликляриндя 4–8°Ъ, Бюйцк Британийа а.-нын мяркязи вя шм. щиссяляри- нин дцзянликляриндя 3–4°Ъ, даьларда 2°Ъ- йядякдир. Гышда тез-тез шахталар (–5°Ъ- йядяк) олур. Гар юртцйц йалныз даьларда галыр. Йайы сярин кечир. Ийулун орта темп- ру Шотландийа вя Шимали Ирландийада 13– 14°Ъ, Бюйцк Британийа а.-нын ъ.-ш.-индя 15–17°Ъ-дир. Иллик йаьынты 750 мм-дян (юлкянин ъ.-ш.-индя) 850 мм-ядякдир (шм.-ш.-дя дцзянликлярдя), Шотландийанын даьларында вя Шимали Ирландийада 1000–1250 мм-дир. Тез-тез мцшащидя едилян тутгун щава вя думан ири сянайе шящярляриндя (Лондон, Манчестер, Нйукасл вя с.) сисли- чянли щаванын йаранмасына сябяб олур. Гышда сащилйаны яразилярдя тез-тез фыртыналы кцлякляр ясир.

    Темза чайы. Лондон шящяри.

    Северн чайы. Шрусбери шящяри.


    Дахили сулар. Б.Б.-нын чай шябякяси сыхдыр. Чайлары чохсулу, лакин гысадыр; ил бойу эямичилийя йарарлыдыр, каналларла бирляшдирилмишдир; гышда донмур. Ясасян, йаьыш сулары иля гидаланыр. Бюйцк чайлары: Северн, Темза, Клайд, Спей, Банн, Трент, Уз, Тис, Тайн, Иден, Туид вя с. Бюйцк Британийа а.-нын шм.-ында, Камберленд а-рында, Уелс й-а-нда вя Шимали Ирландийада эюлляр, ясасян, бузлаг мяншяли, ян ири эюлляри Лох-Ней (Шимали Ирландийада), Лох- Несс, Лох-Ломонд (Шимали Шотландийа йайласында) ися тектоник вя тектоник-бузлаг мяншялидир. Б.Б.-нын иллик дахили су ещтийаты 147 км3-дир. Бунун 8,3%-и тя- сяррцфат мягсядляриня (77%-и сянайенин тялябатына, 20%-и коммунал-мяишят тясяррцфатына, 3%-и к.т.-на) сярф олунур. Адамбашына иллик су тяминаты 2,5 мин м3-дир.
    Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Б.Б.-нын торпаг юртцйц мцхтялифдир вя мящяллин енлик гуршаьындан, релйефдян вя дюшямя сцхурларындан асылы олараг дяйишир. Шм.-да, йцксяк кристаллик Шимали Шотландийа йайласында вя Ъянуби Шотландийа йцксяклийинин г.-индя подзоллашмыш гонур вя алфещумуслу торпаглар инкишаф етмишдир. Орта Шотландийа овалыьында вя Ъянуби Шотландийа йцксяклийинин с.-индя гонур торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Инэилтярянин йасты дцзянликляриндя сцни дренаж тяляб едян чох рцтцбятлянмиш глейли торпаглар йайылмышдыр. Бунлар чай дяряляриндя, даща чох дренажлашмыш сащялярдя, ясасян, йахшылашдырылмыш отлаглар йерляшян аллцвиал чямян торпаглары иля явяз олунур. Инэилтярянин ъ. вя ъ.-ш.-индяки куестли йайла вя тирялярдя гядимдян к.т.-нда якин йерляри вя якилмиш чямянляр кими истифадя олунан ян мцнбит чимли-карбонатлы торпаглар инкишаф етмишдир. Дяниз сащилляри йахынлыьында, о ъцмлядян Уош кюрфязи ятарфында марш торпаглары формалашмышдыр. Шимали Ирландийа дцзянликляриндя юрцш йерляри цчцн айрылмыш рцтубятли чямян торпаглары йайылмышдыр. Пеннин д-рынын, Кембри д- рынын йамаълары вя Корнуол й-а-нын йцксякликляри цчцн, ясасян, отлаг вя якилмиш чямянляр кими истифадя едилян даь-чямян вя подзоллашмыш гонур торпаглар сяъиййявидир. Б.Б.-нын битки юртцйц яразинин узунмцддятли вя интенсив истифадяси нятиъясиндя хейли дяйишмишдир. Гырылмыш мешялярин вя гурудулмуш батаглыгларын йериндя якин йерляри, отлаглар вя якилмиш чямянляр цстцнлцк тяшкил едир; йцзилликлярля гойун отарылан икинъили ерика мяндяъярликляринин чохлуьу сяъиййявидир; торфлуглар эениш йайылмышдыр. Мешяляр юлкя яразисинин тягр. 10%-ни тутур (2002). Бюйцк Британийа а.- нын шм. щиссяси цчцн даьларда ерикалыглар вя чямянлярля явяз олунан тозаьаъы вя шамаьаъы, бязян дя палыд битян гарышыг мешяляр сяъиййявидир. Б.Б.-нын ъ.-унда куестли йайлаларда вя тирялярдя бязи йерлярдя икинъили фыстыг вя палыд-фыстыг мешяляри битир. Енлийарпаглы аьаъ ъинсляри иля гарышыг палыд мешяляри массивляри Бюйцк Британийа а.-нын ш. щиссясиндя вя Шимали Ирландийада галмышдыр. Б.Б.-нын мешя иля юртцлц сащясинин тягр. 70%-ини ерозийайагаршы мцщцм ящямиййятли сцни мешя якинляри тутур; йоллар, каналлар, чайлар вя с. бойунъа мцщитгоруйуъу мцщафизя едян мешя золаглары йарадылмышдыр. Бюйцк Британийа а.-нын хцсусиля ъ.-ш. р-нларында аьаъ биткиляри туршу йаьышларынын тясири алтында деградасийа едир: 2002 илдя мешялярин 1/2-индян чоху бу просеся мцхтялиф дяряъядя мяруз галмышдыр. Ятраф мцщитин вязиййятиня мянфи тясир юлкя яразисинин тягр. 8%-ини тутан шящяр ландшафтларынын фяалиййяти иля хейли дяряъядя ялагядардыр. Б.Б. мешяляриндя щейванлар аляминин йерли нцмайяндяляри, демяк олар ки, гырылмышдыр; ерика ъянэялликляриндя вя чямянлярдя тцлкцйя, довшана, кирпийя, йерешянляря, эямириъиляря раст эялинир. Шотландийада шотланд вя тундра кяклийи йашайыр. Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмиш Сент-Килд а-рында, Щебрид а-рындан г.-дя надир вя нясли кясилмяк тящлцкяси алтында олан гушларын, о ъцмлядян шимал олушлары вя с.-ин ири колонийалары мювъуддур. Б.Б.-нын мцщафизя олунан тябии яразиляр системиня цмуми сащ. 1462 мин ща олан 14 милли парк, цмуми сащ. 880,3 мин ща олан бейнялхалг ящямиййятли 163 су-батаглыг йерляри, цмуми сащ. 41,9 мин ща олан 9 биосфер горуьу вя с. дахилдир. Ян ири милли парклары: Грампиан д-рында Карнгорм, Камберленд д-рында Лейк-Дистрикт, Уелс й-а-нын шм.-ында Сноудонийадыр.

    Лох-Ней эюлц. Шимали Ирландийа.

    Пеннин даьларында Ерика мяндяъярлийи.

    Ящали
    Юлкя ящалисинин 92,1%-ини кюклц сакинляр тяшкил едир (2001), онлардан 83,7%-и инэилисляр, 8,5%-и шотландлар (ясасян, Шотландийада), 4,9%-и уелслиляр (ясасян, Уелсдя), 2,9%-и ирландлардыр (ясасян, Шимали Ирландийада). Мцщаъирляр вя онларын ювладлары (юлкя ящалисинин 7,9%- и, о ъцмлядян Щиндистандан, Пакистандан вя Бангладешдян – 3,6%, Чиндян – 0,4%, Африка юлкяляриндян – 0,8%, Кариб дянизи адаларындан эялмяляр – 1%), ясасян, Бюйцк Лондон, Гярби Мидленд вя Мерсисайдын конурбасийаларында йашайырлар. 1801 ил илк сийащыйаалмадан 1901 иля кими олан дюврдя Б.Б. ящалисинин (Ирландийа истисна олмагла) сайы 8,9 млн. няфярдян 37,1 млн. няфяря гядяр артмышдыр; тябии артым 1870-ъи иллярдя максимум щяддя чатмышды. 1951 илдя юлкя ящалисинин сайы 50,2 млн. няфяр иди. 20 ясрин 2-ъи йарысы вя 21 ясрин яввялляриндя ящали артымында нисбятян ашаьы темпляр мцшащидя олунур (1971–2005 илляр ярзиндя орта щесабла илдя тягр. 0,2%). Дювлят тяряфиндян доьумун “мцлайим” стимуллашдырылмасы сийасяти (ушаьы олан тяк аналара пул мцавинятляринин верилмяси вя с.), щямчинин мцщаъирлярин сайынын артмасы 1990-ъы иллярин сонларындан етибарян демографик эюстяриъилярдя бязи дяйишикликляря сябяб олду. 2004 илдя ящалинин доьум сявиййяси 1000 няфяря 12,1 тяшкил етди (2003 илдя 11,7); фертиллик эюстяриъиси 1 гадына 1,77 ушагдыр. Никащданкянар доьулан ушагларын сайы артмагдадыр (2004 илдя 42%, АИ цзря орта эюстяриъи 23%). Юлцм сявиййяси 1000 няфяря 9,8 (2003 илдя 10,3); ушаг юлцмц 1000 дири доьулан ушаьа 5,1-дир. Ящалинин тябии артымы 0,23%-дир (2003 илдя 0,14%). Ящалинин цмуми артымы, ясасян, иммиграсийа щесабына баш верир (2004 илдя цмуми артымын 63%-и). Миграсийа салдосу 1000 няфяря тягр. 2,5-дир (1996–2003 иллярдя орта щесабла ил ярзиндя). Б.Б.-нын мцряккяб демографик проблеми ящалинин гоъалмасыдыр. Ящалинин тяркибиндя 16 йаша гядяр олан ушаглар 19,7%, пенсийа йашына (ки-

    Ливерпул шящяриндян эюрцнцш.


    шиляр цчцн 65 йаш, гадынлар цчцн 60 йаш) чатмыш шяхсляр 18,5%-дир (2003). Бу эюстяриъиляр Авропадакы орта эюстяриъилярдян хейли йцксякдир; ямяк габилиййятли шяхсляр (кишилярдя 6–65 йаш, гадынларда 16–60 йаш) 61,8% тяшкил едир. Щяр 100 гадына орта щесабла 95 киши дцшцр (2004). Эюзлянилян орта юмцр мцддяти 78,2 илдир (кишиляр цчцн 75,9, гадынлар цчцн 0,5 ил). Б.Б. ящалисинин орта сыхлыьы 1 км2-дя тягр. 250 няфярдир (2005). Бу эюстяриъийя эюря, Б.Б. Авропада Нидерланд вя Белчикадан (ъыртдан дювлятляр истисна олмагла) сонра цчцнъц ери тутур. Юлкянин ъ.-ш.-дя Лондондан шм.-г.-дя Ливерпула гядяр узанан ясас сянайе-шящяр зонасы ян сых мяскунлашмыш яразидир, бурада ящалинин сыхлыьы 1 км2-дя 1000 няфяр вя даща чохдур. Ящалинин 90%-индян чоху шящярлярдя йашайыр (Авропада Белчика вя Лцксембургдан сонра 3-ъц йери тутур). Ири шящярляри – Лондон, Бирминщем, Манчестер, Ливерпул, Лидс, Брадфорд, Шеффилд, Нйукасл-апон-Тайн, Глазго вя диэярляри конурбасийалар (шящяр агломерасийалары) тяшкил едир. Ящ. 1 млн. няфярдян чох олан 8 конурбасийа вар: Бюйцк Лондон (7388 мин няфяр, 2003), Гярби Мидленд (2578 мин няфяр; мяркязи – Бирминщем), Бюйцк Манчестер (2531 мин няфяр), Гярби Йоркшир (2096 мин няфяр; мяркязляри – Лидс вя Брадфорд), Мерсисайд (1364 мин няфяр; мяркязи – Ливерпул), Ъянуби Йоркшир (1273 мин няфяр; мяркязляри – Шеффилд вя Ротерем), Клайдсайд (1600 мин няфярдян чох; мяркязи – Глазго), Тайнсайд (1083 мин няфяр; мяркязи – Нйукасл-апон-Тайн). Бязи конурбасийаларын сярщядляри бир-бири иля бирляшяряк даща йцксяк сявиййяли шящяр агломерасийалары йарадыр: Бюйцк Манчестер – Мерсисайд (3895 мин няфяр) вя Гярби Йоркшир – Ъянуби Йоркшир (3369 мин няфяр) “икили конурбасийалары”. Субурбанизасийа вя рурбанизасийа просеслери сцрятля инкишаф едир. Б.Б. ящалисинин 80%-индян чоху шяхси евляриндя йашайыр (дцнйада ян йцксяк эюстяриъиляриндян биридир; Франсада – 55%, Алманийа, Италийа вя Испанийада – 32–38%). Игтисадиййатда ъями 28,3 млн. няфяр чалышыр (2004), онларын 26%-и натамам иш эцнц ишляйир, 4%-и диэяр ишлярдя явязчиликля чалышыр. Иш йерляринин цмуми сайы 30,3 млн.- дур, о ъцмлядян хидмят сащясиндя 79,5% (няглиййат вя рабитя мцяссисяляриндя чалышанлар дахил олмагла – тягр. 6%), сянайедя вя иншаатда 19,1% (о ъцмлядян иншаатда тягр. 7%), к.т.-нда, мешя тясяррцфатында вя балыгчылыг сащясиндя 1,4%- дян чох. Ишсизлик сявиййяси (игтисади ъящятдян фяал ящалинин 4,8%-и, 2004) АИ-дя ян ашаьы эюстяриъилярдян биридир. 1984 илдян 2004 илядяк юлкядя ишсизлярин сайы 2,3 дяфя азалмышдыр. Диндарларын яксяриййяти христиандыр (93%); мцсялманлар (2,7%), щиндуистляр (1%), сигщляр (0,6%), щямчинин буддистляр, йящудиляр дя вар.

    Тарихи очерк
    Британийа гядим дюврдя. Британийа а-рында илк инсан изляри тягр. е.я. 40–35-ъи минилликляря аиддир. О дюврдя Британийа а-ры Авропа гитясиня битишик иди, овчулар вя йыьыъылар бурайа надир щалларда эялиб чыхырдылар. Е.я. 8–6-ъы минилликлярдя Британийа а-ры гитядян айрылмаьа башласа да, щяля 3-ъц минилликдя онларын арасында гуру кечидин мювъуд олмасы истисна дейилдир. Еркян Неолит дюврцндя (е.я. 3500–2500) Б.Б. яразисиндя Франсанын шималындакы вя Белчика яразисиндяки мядяниййятляря бянзяр Уиндмиллщилл (Ъянуби вя Ъянуб-Шярги Инэилтяря) вя
    Клайд-Карлингорд (Ъянуб- Гярби Шотландийа вя Шимали Ирландийа) якинчилик мядяниййятляри йайылмышды. Сон Неолит дюврцндя (тягр. е.я. 2500–1700) Британийа яразисиндя дини тикилилярля (“щенъляр”) баьлы олан йерли Райнио-Клектон мядяниййяти формалашмышды. Бунлардан Ейвбери (Шимали Уилтшир) вя Стонщенъ тикилиляри даща мяшщурдур. Еркян Тунъ дюврцндя (тягр. е.я. 2000–1200) Ирландийа, Шотландийа вя Шимали Инэилтярядя, ещтимал ки, гитядян кючян иберлярля баьлы олан гядящляр мядяниййяти йайылмышды. Щямин вахтда метал мямулатлары да мейдана эялмишди. Е.я. 16 ясрин яввялляриндя Уессексдя Стонщенъин тикинтисинин сон мярщяляляри иля баьлы олан Уессекс мядяниййяти тяшяккцл тапмышды. Сон Тунъ дюврцндя (е.я. 1400–500) Ъянуби Инэилтярядя Деверел-Римбери мядяниййяти йайылмышды. Бу мядяниййятя аид метал мямулатларында гитянин тясири мцшащидя олунур. Тягр. е.я. 8–7 ясрлярдя Британийайа кимвр келтляри кючцб эялмяйя башладылар; онларын цмуми ады бритляр иди вя бу ад йерли сакинлярин яксяриййятиня шамил едилди. Британийа а-рына илк эялянляр
    Щалштат мядяниййятинин сон мярщялясинин дашыйыъылары (бязи тядгигатчыларын фикринъя, гелляр вя йа гойделляр), е.я. 3 ясрдя ися Латен мядяниййятинин дашыйыъылары олмушлар. Британийа яразисинин келтляр тяряфиндян колонизасийасынын сонунъу мярщяляси е.я. 1 ясря тясадцф едир. Щямин вахт Британийада белгляр мяскунлашмышлар. Бу дюврдя шящярляр мейдана эялди, йунан сиккяляриня бянзяр гызыл сиккяляр зярб олунмаьа башлады, друид кащинляр институту формалашды. Е.я. 55 вя 54 иллярдя Йули Сезар Британийайа ики дяфя йцрцш тяшкил етмишдир. Ла- кин ромалылар тяряфиндян аданын истиласы тяхминян бир яср сонра, ерамызын 43 илиндя Клавдинин щакимиййяти дюврцндя башланды. 122–128 иллярдя инша олунмуш Адриан сядди Рома Британийасынын шм. сярщяди олду, тягр. 140 илдя Шотландийанын Форт– Клайд хяттиня гядяр олан щиссяси дя бу яйалятя бирляшдирилди, йени сярщяд сядд вя галачаларла мющкямляндирилди. Сярщяддян ъ.-да Рома мядяниййяти вя кянд тясяррцфатчылыьы системи йайылды, йоллар салынды, виллалар вя портлар тикилди. 3 ясрдя христианлыг йайылмаьа башлады. 4 ясрин сону – 5 ясрин
    яввялляриндя Рома гошунлары Британийадан чыхарылса да, империйа иля кился вя диэяр ялагяляр сахланылды. Ващид инэилис дювлятинин тяшяккцлц. Йаранмыш вязиййят гитядяки барбар груплашмаларынын (бах Англ-сакслар) Британийада мяскунлашмасына сябяб олду. 5 яср мцддятиндя аданын ъянуб вя мяркязи щиссяляри англлар, сакслар, йутлар вя фризляр тяряфин- дян ишьал едилди. Англ-сакс истиласы эедишиндя бритлярин бир щиссяси гырылды, йахуд Каледонийайа, Уелся вя Корнуолла сыхышдырылды, диэяр щиссяси Арморикайа (бах Бретан) кюч етди; галанлары ишьалчылардан асылы вязиййятя дцшдц вя сонралар Британийанын ясас халгы олан инэилислярин тяшяккцлцндя иштирак етди. 5 ясрин сону – 6 ясрин яввялляриндя Британийа яразисиндя бир сыра англ-сакс краллыглары мейдана эялди: Нортумбрийа, Мерсийа, Кент, Уессекс, Суссекс, Ессекс, Шярги Инэилтяря. Йерли аристократийа формалашды, Шимали Авропа (бах Саттон-Щу) иля ялагяляр йарадылды. Англ-сакс краллыгларынын инкишафынын илк мярщялясиндя азад иъма цзвляри (керлляр) вя яйанлар (ерлляр) онларын сосиал структурунда апарыъы рол ойнайырдылар. Яйанлар шурасы (уитенаэемот) дювлят ишляриндя бюйцк нцфуза малик иди. 8 ясрдя азад кянд иъмасы парчаланмаьа башлады; кющня нясли яйанлар крал дружиначылары сырасындан формалашан йени щярби-гуллугчу яйанлар тяряфиндян сыхышдырылды. Кралларын яйанлара вя килсяйя сяхавятля торпагпайлама сийасяти нятиъясиндя ерлляр тядриъян ири торпаг сащибляриня чеврилирдиляр. 8 ясрин сонларында башланан, о дюврдя Британийада данимаркалылар адландырылан викинглярин басгынлары англ-сакс краллыгларынын инкишафына ъидди тясир эюстярди. Викингляр Британийанын шм.-ш. щиссясини (9–10 ясрлярдя бу ярази “Данимарка щцгугу вилайяти” – Денло адланырды) яля кечирдикдян сонра бурада юз адят вя гайдаларыны тятбиг едирдиляр. Данимаркалыларын гарятчи басгынлары англ-сакс дювлятляринин бирляшмяси просесиня тякан верди. 9 ясрин биринъи йарысында Уессекс кралы Егбертин [802– 839] щакимиййяти илляриндя Британийа яразисиндяки краллыгларын Инэилтяря адланан ващид бир дювлятдя бирляшмяси башланды. Крал Бюйцк Алфред вя онун хяляфляринин дюврцндя бирляшмя просеси баша чатды, еркян англ-сакс гануннамяляринин мцддяаларыны ещтива едян илк Цмумingiltяrя Ганунлар Кцллиййаты тяртиб олунду. Сонралар (11 ясрин орталарынадяк) Инэилтяря тахт-таъы нювбя иля Уессекс вя Данимарка сцлаляляринин нцмайяндяляриня мяхсус иди. Норман ишьалы. Феодал мцнасибятляринин йаранмасы. Инэилтярянин норманлар тяряфиндян ишьалы (1066) нятиъясиндя 1154 иля гядяр щакимиййятдя олан Нормандийа сцлалясинин баниси Нормандийа щерсогу Вилщелм (бах Вилщелм Ишьалчы) крал олду. Щакимиййяти алтында Инэилтяряни вя Франсанын бязи вилайятлярини (Нормандийа, Мен) бирляшдирян йени крал бцтцн яразилярдя Франса щярби-лен системини йайды, бу да Инэилтярядя феодализмин формалашмасы просесинин баша чатмасына вя юзцнямяхсус инэилис вассал-лен мцнасибятляри системинин йаран-

    Стонщенъ мегалитик абидяси.

    Адриан сядди.


    масына сябяб олду. Бу системдя бцтцн феодаллар билаваситя кралдан асылы вязиййятдя идиляр. Инэилтярядя торпаг кралын мцлкиййяти елан олунду; феодаллар кралдан торпаг алараг онун йалныз истифадячиляри идиляр. Англ-сакс яйанларындан мцсадиря олунан торпаглар феод шяклиндя Вилщелмин силащдашларына пайланылырды. Онлар йени щаким синфин ясасыны тяшкил едирди. Йени сащиблярин торпаглары айры-айры графлыгларда йерляширди вя бу краллыгда мяркяздян айрылма мейилляриня вя мцстягил ярази кнйазлыгларын йарадылмасына мане олурду. Бцтцн торпагларын тягр. 1/7 щиссясинин тахт-таъа мяхсус олмасы онун сабит мювгейини вя нцфузунун артмасыны тямин едирди. Крал тяряфиндян эцълц мяркязи идаряетмя апараты йарадылмышды, графлыглара инзибати рящбярлийи щяйата кечирян, щямчинин мящкямя ишляриня, крал хязинясиня верэилярин топланмасына нязарят едян шерифляр тяйин олунмушду. 1086 илдя кралын фяр- маны иля торпагларын сийащыйаалмасы (халг арасында “Мящшяр китабы” адландырылмыш) кечирилди. Сийащыйаалманын нятиъяляриня эюря, щяр бир феодалын торпаг сащясинин юлчцсц вя феодал ийерархийасындакы йери мцяййянляшдирилди, бир чох азад кяндлиляр ися асылы кяндлиляр – вилланлар категорийасына дахил едилди. Инэилтярядя азад кяндлиляр (фрищолдерляр) тябягяси тамамиля ляьв едилмяся дя, онларын сайы азалды, щцгуги вязиййятляри писляшди. Ясасян, асылы кяндлилярин мцкялляфиййяти щесабына мювъуд олан феодал маликаняси (манор) Инэилтяря яразисинин бюйцк щиссясиндя тясяррцфатын тямялиня чеврилди.

    Морж дишиндян дцзялдилмиш мцърц. 9 ясрин 1-ъи йарысы. Мифоложи сящнялярин
    ятрафында руна йазылары. Британийа музейи.


    Феодал монархийасынын мющкямлянмяси. Инэилтяря Плантаэенетляр, Ланкастерляр вя Йорклар дюврцндя. 1130–50-ъи иллярдя Инэилтярядя баш верян феодал чякишмяляри юлкянин бцтювлцйц цчцн тящлцкя йарадырды. Ири феодаллар (баронлар) арасында ялдя олунмуш разылыьа ясасян 1154 илдя Инэилтяря тахтына ЫЫ Щенрих ады иля йени щаким сцлалянин баниси Анжу графы Щенрих Плантаэенет чыхды (бах Плантаэенетляр, Анжу сцлаляси). Онун крал олдуьу мцддятдя Инэилтяря яразиси эенишлянди, бир сыра Франса вилайятляри – Анжу, Пуату, Бретан, Оверн, щямчинин Аквитанийа (ЫЫ Щенрихин Аквитанийалы Алийенора иля никащы нятиъясиндя) она табе олду, Инэилтяря гцдрятли Авропа дювлятиня чеврилди. 12–13 ясрлярдя Инэилтярядя мяркязляшдирилмя вя феодал монархийасынын мющкямляндирилмяси баш верирди. Буна, шящярлярин сяняткарлыг вя тиъарят мяркязляри кими сцрятли инкишафы, ямтяя- пул мцнасибятляринин вя тиъарят ялагяляринин эенишлянмяси имкан йарадырды. Юлкянин игтисади вя сийаси мяркязи олан Лондонла йанашы Уинчестер, Кентербери, Йорк, Дувр вя б. шящярляр дя мцщцм рол ойнайырды. Баронларын юзбашыналыьындан мцдафия олунмаг цчцн эцълц крал щакимиййятиня ещтийаъ дуйан шящяр ящалиси, фрищолдерляр вя хырда феодаллар (ъянэавярляр) крала дястяк вермякля онун мювгейини мющкямляндирирдиляр. Инэилтярядя мяркязи малиййя вя мящкямя тясисатларынын ролу артыр, бцтцн юлкя цчцн ващид “цмуми щцгуг” тятбиг едилирди. Мювгелярини мющкямляндирян краллар щакимиййятдян суи-истифадя етмяйя, феодал яйанларынын, щямчинин цзяриня йени верэи вя мцкялляфиййятлярин аьырлыьы дцшян ящалинин яксяриййятинин марагларына зидд сийасят йеритмяйя башладылар. Торпагсыз Иоаннын щакимиййяти дюврцндя крал щакимиййятинин фяалиййяти ъянэавярляр вя шящяр сакинляри тяряфиндян дястяклянян баронларын цсйанына эятириб чыхартды. 1215 илдя крал баронлара эцзяштя эедяряк Бюйцк азадлыглар хартийасыны имзаламаьа мяъбур олду. 1258 илдя ири феодалларын тяляби иля ЫЫЫ Щенрих юлкядя барон олигархийасы режимини бяргярар едян Оксфорд провизийаларыны тясдиг етди. Бундан наразы галан ъянэавярляр 1259 илдя крала ъянэавярляри вя азад кяндлиляри ири феодалларын вя крал идарясинин юзбашыналыьындан горумаг цчцн Вестминстер провизийайаларыны тягдим етдиляр. Ъянэавярляри шящяр ящалиси вя С. де Монфор башда олмагла баронларын бир гисми дястякляди. ЫЫЫ Щенрихин Оксфорд провизийаларына риайят етмямяси вятяндаш мцщарибясиня (1263–67) эятириб чыхартды. 1265 илдя Инэилтяря парламент йарадылды. Ы Едуардын дюврцндя парламент силки нцмайяндялик институту кими бяргярар олду. 14 ясрдя парламент икипалаталы органа чеврилди. Йухары палатада (Лордлар палатасы) баронлар вя али рущаниляр, ашаьы палатада (Иъмалар палатасы) ися ъянэавярляр вя шящяр сакинляринин йухары тябягяси тямсил олунурду. 14 ясрдя ири феодаллар тяряфиндян мцкялляфиййятлярин артырылмасы дяфялярля азторпаглы кяндлилярин чыхышларына сябяб олурду. Инэилтяринин бюйцк бир щиссясини ящатя едян Уот Тайлер цсйанынын (1381) щазырланмасында лоллардларын кяндли-плебей щярякаты ящямиййятли рол ойнады. Мяьлубиййятиня бахмайараг, цсйан Инэилтяря краллыьында торпаг мцнасибятляринин инкишафына бюйцк тясир эюстярди. 14 ясрин сонларындан мцкялляфиййятдян пул рентасына кечид, торпагларын феодаллар тяряфиндян кяндлиляря иъаряйя верилмяси вя асылы кяндлилярин копищолдерляря чеврилмяси башлады. 11 ясрин 2-ъи йарысы – 14 ясрин яввялляриндя Инэилтяря Ирландийаны табе етмяк цчцн мцщарибяляр апарырды. 1282–83 иллярдя Уелс ишьал едилди. 1286–1314 иллярдя Шотландийаны (бах Инэилтяря-Шотландийа мцщарибяси) табе етмяк ъящдляри уьурсуз олду. Франсанын Инэилтяря кралларынын табелийиндя олан франсыз торпагларында юз щакимиййятини бярпа етмяк ъящдляри, щямчинин зянэин Фландрийа уьрунда рягабят Йцзиллик мцщарибяйя (1337–1453) эятириб чыхартды. Мцщарибянин илк мярщялясиндя мцяййян уьурлар газанан Инэилтяря сонда мяьлуб олараг гитядяки бцтцн мцлклярини (Кале ш. истисна олмагла) итирди. Йцзиллик мцщарибя дюврцндя Инэилтярядя ири феодал груплашмалары арасында мцбаризя кяскинляшди. 1399 илдя крал ЫЫ Ричард Плантаэенет деврилди, тахта Ланкастерляр сцлалясиндян олан ЫВ Щенрих чых-

    Норман ишьалынын тясвир олундуьу “Байо халчасы”.
    Тягр. 1080. Матилда краличасынын музейи (Байо ш., Франса).


    ды. Лакин сцлалянин дяйишмяси юлкядя вязиййяти сабитляшдирмяди. Барон гийамлары давам едирди, Уелс вя Ирландийада инэилис ишьалчыларына гаршы цсйанлар баш верирди. Ири феодалларын юзбашыналыглары вя щярби уьурсузлуглар 15 ясрин орталарында халг щярякатынын йцксялмясиня сябяб олду [бах Ъек Кед цсйаны(1450)]. Инэилтяря тахтына иддиасы олан Йорклар щерсоглары бу цсйандан истифадя етдиляр. 1455 илдя Ланкастерляр вя Йорклар арасында Ал вя Аь гызылэцл мцщарибяляри (1455–85) башлады. Бу мцщарибялярдя щяр ики груплашманын феодал яйанлары, демяк олар ки, щамысы мящв олду. 1461 илдя инэилис тахты Йорклара кечди. 1485 илдя Йорклар гошунунун Босворт йахынлыьында мяьлубиййятиндян сонра, щакимиййятя Ланкастерляр сцлалясиня гощум олан Тцдорлар няслиндян Щенрих Ричмонд эялди. О, ВЫЫ Щенрих ады иля крал елан едилди вя Тцдорлар сцлалясинин баниси олду. Феодал мцнасибятляринин бющраны. Тцдорлар вя Стцартларын щакимиййят дюврц. 15 ясрдя Инэилтярядя ири феодал тясяррцфаты тяняззцл етди, феодалларын эялирляри азалды. Кяндлилярин ямтяя-пул мцнасибятляриня ъялб едилмяси тябягяляшмяйя сябяб олду. Варлы кяндлиляр ири иъарядарлара чеврилдиляр. Онлар юз тясяррцфатларында сайлары дурмадан артан азторпаглы вя торпагсыз кяндлилярин муздлу ямяйиндян истифадя етмяйя башладылар. 15 ясрин сону – 16 ясрин яввялляриндя инэилис задяэанларынын симасы дяйишди: онларын йашайышыны феодал рентасы дейил, муздлу ямяйин истисмары тямин едирди; варланмыш кяндлиляр вя торпаг алмыш варлы шящярлиляр дя задяэанлар сырасына дахил олурду. Йени задяэанлыг (бах Ъентри) базарла сых баьлы олуб, мянафе етибариля йаранмагда олан буржуазийайа йахын иди. 16 ясрдя йун сянайесинин тяшкили капиталист мануфактурасы формасыны алды. Мануфактура истещсалы памбыг парча, метал емалы вя филиз-мядян сянайесиндя дя инкишаф едирди. Милли базар формалашырды. Инэилтяря сянайесинин ясас сащясиня чеврилян мащуд истещсалынын сцрятли инкишафы йуна тялябаты артырырды вя йени задяэанлар гойунлар цчцн отлаг сащялярини эенишляндирмяйя чалышырдылар. Инэилтярядя аграр чеврилиш башлады. Иъма торпагларыны зябт етмякля кифайятлянмяйян ири торпаг сащибляри кяндлиляри юз торпагларындан говмаьа, евляри вя бцтюв кяндляри даьытмаьа башладылар. Чяпярлямя ВЫЫЫ Щенрихин дюврцндя йени тякан алды. Онун щакимиййяти илляриндя гябул едилмиш ганунлара уйьун олараг бцтцн варыны итирмиш, газанъ ялдя етмяк, йахуд сядягя топламаг цчцн юлкядя долашан авара вя дилянчиляр амансыз тягибляря мяруз галырдылар. Кяндлиляр торпагларындан говулмаларына гаршы мцгавимят эюстярирдиляр [бах Роберт Кет цсйаны (1549)]. Авропанын диэяр юлкяляриня нисбятян Инэилтярядя капиталист мцнасибятляри сцрятля йаранырды. Бу, ъянуб-шярг, мяркязи вя ъянуб-гярб графлыгларында даща интенсив баш верирди. Лакин 16 яср –17 ясрин яввялляриндя дя юлкядя кяндли вя кустар типли хырда истещсал тясяррцфаты цстцнлцк тяшкил едирди. Капитал йыьымы хариъи базара йюнялмиш тиъарятдя даща сцрятля эедирди. Онун инкишафына ясас тиъарят йолларынын Атлантика океанына кечмяси (Американын кяшфиндян сонра) сябяб олду. 16 ясрдя Инэилтярянин Москва, Шярг, Ост-Щинд вя с. тиъарят ширкятляри йаранды. 


    Морж дишиндян йонулмуш шащмат фигурлары. 12 яср. Британийа музейи.

     
    Тцдорларын дюврцндя мяркязи щакимиййятин мювгейи мющкямлянмякдя давам едирди. Йени задяэанлар вя щяля мющкямлянмямиш буржуазийайа юз игтисади марагларынын мцдафияси цчцн эцълц крал щакимиййяти тяляб олунурду. Феодал монархийасынын да, юз нювбясиндя, онларын малиййя дястяйиня ещтийаъы вар иди. Феодал чякишмяляринин дайандырылмасы, юлкянин сийаси ъящятдян бирляшмяси, онун айры-айры яразиляри арасында игтисади ялагялярин мющкямлянмяси, цмуммилли базарын формалашмасы инэилис халгынын тяшяккцлц, инэилис мцтлягиййятинин йаранмасы цчцн зямин йаратды. ВЫЫЫ Щенрихин щакимиййяти илляриндя Инэилтяря Рома-католик килсясиндян айрылды. Бунун илк нювбядя игтисади вя малиййя сябябляри вар иди. Крал вя йени задяэанлар монастырларын баьланмасы вя кился ямлакынын мцсадиря олунмасында мараглы идиляр. Реформасийа папанын Инэилтяря килсяси цзяриндяки щюкмранлыьыны ляьв етди; крал килсянин башчысы олду (Супрематийа щаггында акт, 1534). Бу щадися дювлят англикан кился институтунун формалашмасынын башланьыъы олду. Бцтцн 16 яср мцддятиндя Инэилтярядя реформасийа просесляри давам етди. 1558 илдя тахта чыхан Ы Йелизавета Тцдорун щакимиййят илляри инэилис мцтлягиййятинин мющкямлянмяси иля сяъиййялянирди. Бу режимин хцсусиййятляри эцълц вя инкишаф етмиш бцрократик апаратын, щямчинин низами ордунун мювъуд олмамасындан, йерли идаряетмя органларынын вя парламентин сахланылмасындан ибарят иди. Инэилтяря ада дювляти олдуьуна эюря, онун щярби гцдряти, ясасян, дяниздя ъямляшдирилмишди. Дяниз тиъарятинин эенишлянмяси яразилярин ишьалы вя дяниз гулдурлуьу иля мцшайият олунурду. Инэилтяря о дюврцн ян гцдрятли мцстямлякячи дювляти олан Испанийа иля рягабятя эирди [бах Инэилтяря-Испанийа мцщарибяляри (16–18 ясрляр)]. 1588 илдя “Мяьлубедилмяз армаданы” дармадаьын едяряк Инэилтяря башлыъа дяниз дювлятлярин-


    Щ. Голбейн. ВЫЫЫ Щенрих Тцдорун портрети.
    Крал коллексийасы. Виндзор гясри.


    дян бириня чеврилди, бу да юз нювбясиндя фяал мцстямлякячилик сийасяти йеритмяк цчцн имкан йаратды. 1607 илдя Шимали Америкада илк инэилис колонийасы (бах Виръинийа), 1609 илдя ися Щиндистанда илк дайаг мянтягяси йарадылды; 17 ясрдя Бермуда а.-ры, Барбадос а., Антигуа а. вя бир сыра диэяр яразиляр Инэилтярянин нязаряти алтына кечди (бах Британийа империйасы). Бирбаша варисляри олмайан Ы Йелизаветанын юлцмцндян сонра Инэилтяря иля Шотландийа арасында
    шяхси унийа баьланды. Инэилтярянин йени кралы Марийа Стцартын оьлу, Шотландийа кралы ВЫ Йаков олду. О, 1609 илдя Ы Йаков Стцарт ады иля тахта чыхды. 

    Виндзор гясри. Беркшир графлыьы (Инэилтяря).
    Тямяли тягр. 1070 илдя гойулимушдур.


    Крал иля парламент арасында Ы Йелизаветанын щакимиййяти илляриндя башламыш мцбаризя Стцартларын дюврцндя кяскинляшди. Мцнагишянин сябяби кралын парламент тяряфиндян тясдиг олунмамыш верэиляри тятбиг етмяк, юлкянин хариъи сийасят курсуну мцяййянляшдирмяк сяйляри иди. Феодал гайдаларынын сахланылмасына чалышан гцввяляр кралын ятрафында бирляшдиляр. Онлара гаршы феодал мящдудиййятлярини ляьв етмяйя вя юз мянафеляриня уйьун олараг дювлят сийасятини истигамятляндирмяйя чалышан буржуазийа вя йени задяэанлар чыхыш едирди. Мцхалифятин мцтлягиййятя гаршы идеоложи дайаьы пуританизм олду (бах Пуританлар). Пуританларын марагларыны парламентин ашаьы палатасы ифадя едирди. 17 яср Инэилтяря ингилабы. Стцартлар сцлалясинин бярпасы. 1688–89 иллярдя “Шанлы ингилаб”. Ы Карл Стцартын щакимиййяти илляриндя крал вя парламент арасындакы зиддиййятляр ян йцксяк зирвясиня чатды. 1628 илдя парламентдяки мцхалифят кралын щакимиййятдян суи-истифадя етмясиня гаршы “Щцгуга даир петисийа” верди. 1629 илдя крал парламенти бурахды вя 11 ил ярзиндя юлкяни тякбашына идаря етди. 1639–40 иллярдя Шотландийада баш верян цсйаны йатырмаг цчцн малиййя вясаитиня ещтийаъы олан крал парламенти чаьырмаг мяъбуриййятиндя галды: 1640 ил апрелин 13-дян майын 5- нядяк Гысамцддятли парламент, 1640 илин нойабрындан –1653 илин апрелиня кими Узунмцддятли парламент фяалиййят эюстярирди [бах
    Инэилтяря буржуа ингилабы (17 яср)]. 1641–42 илин гышында крал вя парламент арасындакы зиддиййятляр щярби гаршыдурма мярщялясиня кечди. Ики вятяндаш мц- щарибяси (1642–46 вя 1648) заманы О. Кромвелин башчылыг етдийи ингилабчы гошунлар крал ордусуну дармадаьын етди. 1649 ил йанварын 30-да крал едам олунду, Инэилтярянин йени идаряетмя формасы республика елан едилди. Щакимиййят индепендентлярин – радикал буржуазийанын вя йени задяэанларын марагларыны тямсил едян динисийаси груплашманын ялиня кечди. Индепендентляр феодал мцлкиййятини ляьв етсяляр дя, аграр мясялянин радикал щяллиня гаршы чыхдылар. Онлар сийаси бярабярлик тяляб едян левеллерляри (Ъ.Лилберн вя б.) вя торпагдан азад истифадя щцгугуну мцдафия едян диээерляри (Ъ. Уинстенли) дармадаьын етдиляр. Ингилаб нятиъясиндя буржуазийа вя йени задяэанлар кралы мцдафия едян феодалларын торпагларыны яля кечирдиляр. Ири торпаг сащибляри (лендлордлар) фео- дал юдянишляриндян азад олдулар, торпаг ися онларын юзял мцлкиййятиня чеврилди. Бунунла йанашы кяндлилярин чохунун торпаг цзяриндя щеч бир щцгугу танынмады. Ингилаб аграр чеврилишя йени тякан верди вя цмуминэилтяря базарынын формалашмасыны сцрятляндирди. Республика дюврцндя Ирландийа ишьал олунду (1649–52), Шотландийа мцвяггяти олараг Инэилтяряйя бирляшдирилди (1652). 

    В. Сегар. Ы Йелизавета Тцдорун портрети.
    Тягр. 1585. Шяхси коллексийа.


    Республика сийаси режиминин гярарсызлыьы (1653–58 иллярдя о, протекторат – О. Кромвелин щярби диктатурасы формасыны алмышды) вя арамсыз халг чыхышлары О. Кромвелин юлцмцндян сонра монархийанын бярпасыны лабцд етди. Узун данышыглардан вя Бред бяйаннамясинин (1660) елан олунмасындан сонра Инэилтярядя щакимиййятя ЫЫ Карл Стцарт эялди. Стцартларын Инэилтярядя мцтлягиййят гайдаларыны бярпа етмяк сяйляри буржуазийа вя йени задяэанлар арасында крал ялейщдарларынын – виглярин мейдана эялмясиня сябяб олду. Крал тяряфдарлары ториляр адландырылды. Крал щакимиййяти тяряфиндян тягибляри истисна етмяк цчцн вигляр хцсуси ганунун [Щабеас корпус акты (1679)] гябул едилмясиня наил олдулар. Бу ганун шяхсиййятин тохунулмазлыьы щцгугуну таныды вя мящкя- мядя ишлярин бахылмасы гайдасыны мцяййянляшдирди. Реставрасийа дюврцндя Авропада игтисади рягабят, щямчинин Америка вя Щиндистанда мцстямлякяляр
    уьрунда мцбаризя [бах Инэилтяря-Щолландийа мцщарибяляри (17–18 ясрляр)] сябябиндян Инэилтяря иля Нидерланд арасында зиддиййятляр кяскинляшди. 1685 илдя ЫЫ Карлын юлцмцндян сонра щакимиййятя онун гардашы ЫЫ Йаков эялди. Йени кралын мцтлягиййяти вя католисизми бярпа етмяк ъящдляри юлкядя кяскин ети- разлара сябяб олду вя 1688 илдя ЫЫ Йаков деврилди. Стцартлар тяряфдарларынын Шотландийадан сийаси дястяк алмаг ъящдляри 
    уьурсуз олду. 1688 илдя парламент ЫЫ Йаковун гызы Марийанын яри, Нидерланд стат-щаудери Оранлы ЫЫЫ Вилщелми Инэилтяря тахтына дявят етди. Ган тюкцлмядян баш верян дювлят чеврилиши “Шанлы ингилаб” адыны алды. Парламент тяряфиндян “Щцгуглар щаггында билл” (1689) гябул олунду. Бу ганун мцтлягиййятин бярпасына гаршы конститусийа зяманяти верир, кралын щцгугларыны мящдудлашдырыр, парламентин щцгуг вя азадлыгларыны тямин едирди. Бюйцк Британийа 18 яср – 19 ясрин яввялляриндя. Сянайе чеврилиши. Оранлы ЫЫЫ Вилщелмин юлцмцндян сонра щакимиййятя ЫЫ Йаковун диэяр гызы Анна Стцарт эялди. Онун щакимиййяти дюврцндя Инэилтяря вя Шотландийанын сийаси ъящятдян бирляшмяси просеси баша чатды. 1707 илдя Инэилтяря вя Шотландийа парламентляринин унийасы гябул олунду, бирляшмиш краллыг рясмян Бюйцк Британийа адланмаьа башлады. Юлкянин сийаси щяйатында торилярин вя виглярин партийалары апарыъы рол ойнайырды. Анна Стцарт щакимиййяти дюврцндя ториляря архаланырды, онун вариси – Щанновер сцлалясиндян илк олан крал Ы Эеоргун, хяляфи ЫЫ Эеоргун щакимиййяти, щямчинин ЫЫЫ Эеоргун щакимиййятинин илк илляриндя (1770 иля гядяр) ися назирляр кабинетлярини вигляр формалашдырырдылар (1762–63 илляр истисна олмагла). Бу дюврдя парламентин ролу хейли артды, щюкумят эетдикъя парламентин нязарятиня кечди, кралдан асылылыьы азалды. Иъмалар палатасында чохлуг тяшкил едян партийа лидеринин баш назир тяйин едилмяси сийаси тяърцбя характери алды. Рягабятдя олан парламент груплашмаларынын нювбя иля щакимиййятя эялмяси икипартийалы системин ясасыны гойду. Парламент сечкиляри щяля орта ясрлярдя формалашмыш сечки системи ясасында апарылырды. 18 ясрин яввялляриндя ящалинин йалныз кичик бир гисми сясвермя щцгугуна малик иди. Парламентарилярин тягр. йарысы “чцрцк” йерляри тямсил едирди; бурада депутатлар сечилмир, фактики олараг йерли лендлордлар тяряфиндян тяйин олунурду. Беля шяраитдя 1760–70-ъи иллярдя парламентдя тямсилчилик системинин дяйишилмясини тяляб едян радикализм сийаси ъяряйаны формалашды.18 ясрдя бейнялхалг аренада Б.Б. йени мцстямлякяляр яля кечирмяк вя дцнйа тиъарятиндя юз лидерлийини мющкямлятмяк сийасяти йцрцдцрдц. Бу дюврдя Б.Б.-нын ясас рягиби Франса иди. Б.Б. Испанийа ирси, Австрийа ирси уьрунда мцщарибялярдя, щямчинин Йеддииллик мцщарибядя (1756–63) йахындан иштирак етди. Бу мцщарибяляр нятиъясиндя [бах щямчинин Канадада Инэилтяря-Франса мцщарибяляри (17–18 ясрляр)] Б.Б. мцстямлякя яразилярини хейли эениш- ляндирди. Утрехт сцлщцня (1713) эюря, Ъябялцттариг (Эибралтар; щяля 1704 илдя инэилисляр тяряфиндян ишьал едилмишди), щямчинин Шимали Америкада яввялляр Франсанын табелийиндя олан бир сыра яразиляр (Йени Шотландийа, Нйуфаундленд а. вя с.) Б.Б.-нын щакимиййятиня кечди. Парис сцлщ мцгавилясинин (1763) шяртляриня эюря, Франсадан эери алынмыш Канада вя Миссисипи чайындан ш.-дяки торпаглар Британийа империйасынын тяркибиня гатылды; Ис- панийа Флориданы Инэилтяряйя эцзяштя эетди; Щиндистанда Франсанын тясириня сон гойулду. Лакин Б.Б.-нын мцстямлякя сийасяти йалныз уьурлардан ибарят дейилди. 1770-ъи иллярин яввялляриндя Британийанын Шимали Америкадакы мцстямлякяляриндя азадлыг щярякаты эцълянди [бах Шимали Америкада истиглалиййят мцщарибяси (1775– 83)]. Бу щярякаты щярби гцввя васитясиля йатыра билмяйян Британийа щюкумяти 1783 илдя АБШ-ын истиглалиййятини танымаьа мяъбур олду. 1798 илдя Ирландийада баш верян цсйан амансызлыгла йатырылды. 1801 илдя Ирландийанын мцстягиллийиня сон гойан Инэилтяря-Ирландийа унийасы гцввяйя минди. Щямин вахтдан 1922 илядяк Британийа дювляти Бюйцк Британийа вя Ирландийа Бирляшмиш Краллыьы адландырылды. Б.Б.-да сянайе чеврилиши диэяр юлкяляря нисбятян тез баш верди. 17 яср Инэилтяря буржуа ингилабы капиталист ялагяляринин инкишафына мане олан янэяллярин чохуну арадан галдырды, мящсулдар гцввялярин сцрятля артмасына вя мануфактурадан фабрик истещсалына кечид цчцн ялверишли шяраит йаратды. 1733 илдя мащуд емал едян сцрятли мякикин ихтирасы тохуъулугда мящсулдарлыьы 2–2,5 дяфя артырды. 1765 илдя Ъ. Щаргривс “Ъенни” механики ъящрясини, 1785 илдя ися Е. Картрайт тохуъу ямяйинин мящсулдарлыьыны 40 дяфя артырмаьа имкан йарадан механики тохума дязэащыны ихтира етди. 1771 илдя Р. Аркрайт илк яйириъи фабрики ачды. 1780 илдя Б.Б.-да артыг 20, 1790 илдя ися 150 яйириъи фабрик фяалиййят эюстярирди. 1782 илдя Ъ. Уатт универсал  

    Инэилтяря–Шотландийа унийайасы. 1707 ил.


    бухар мцщяррики цчцн патенти гейдиййатдан кечиртди. Бу ихтира сянайедя чеврилиш етди вя фабрик истещсалынын сцрятля артмасына шяраит йаратды. 1800 илдя Б.Б.-да тясяррцфатын мцхтялиф сащяляриндя артыг 320 бухар мцщяррики истифадя олунурду. Юлкядя йени сянайе мяркязляри (Бирминщем, Манчестер вя с.) мейдана эялди, фящлялярин сайы артды. Сянайенин инкишафы сянайе буржуазийасынын иътимаи статусуну вя сийаси щяйатда ролуну артырды. Машын истещсалына кечид фящлялярин кцтляви сурятдя ишдян чыхарылмасына, бу да юз нювбясиндя 18 ясрин 2-ъи йарысы – 19 ясрин яввялляриндя машынлары даьыданлар (лудчулар) щярякатына сябяб олду. 1815–16 вя 1819 иллярдя Б.Б.-ны игтисади бющранлар сарсытды. 1825 илдя илк дяфя баш верян дцнйа игтисади бющраны Б.Б. иг- тисадиййатынын бцтцн сащяляриня аьыр зярбя вурду. 1790-ъы иллярдя Бюйцк Франса ингилабынын тясири иля Б.Б.-да демократик щярякат фяаллашды, парламентдя тямсичилик системинин дяйишдирилмяси уьрунда чыхыш едян тяшкилатлар йаранды. Б.Б. щюкумяти репрессийалара башлады: 1794 илдя Щабеас корпус акты дондурулду (1801 илдя йенидян гцввяйя минди), демократик щярякат иштиракчыларынын щябсляри башланды, 1799 илдя фящля иттифагларынын йарадылмасына гадаьа гойулду. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя Б.Б. щюкумятинин хариъи сийасятиндя ясас мягсяд ингилаби Франсаны дармадаьын етмяк иди. Инэилисляр Франсайа гаршы 20 илдян чох [1793 илин февралындан 1814 илин апрелиня кими (1802–03 илляр истисна олмагла) вя “Йцз эцн” (1815, март–ийун) дюврцндя] мцщарибя апарырдылар. Б.Б. антифрансыз 

    П. Тилеманс. “Иъмалар палатасы”. 1710 ил.

    коалисийаларынын йарадылмасында мцщцм рол ойнайырды, лакин онун щаким даиряляри мцттяфигляриня боръ вя мадди йардым вермякля, щямчинин дяниз ямялиййатлары иля Б.Б.-нын мцщарибядя иштиракыны мящдудлашдырмаг истяйирдиляр. Трафалгар вурушмасында (1805) адмирал Щ. Нелсонун команданлыьы алтында Б.Б. донанмасы Франса вя Испанийа донанмаларыны дармадаьын етди. Гуруда Британийа гошунлары, ясасян, Португалийа вя Испанийадакы щярби ямялиййатларда иштирак едирди. Пиреней й-а вя Ватерлоо дюйцшцндя бу гошунлара А. Веллингтон команданлыг едирди. Наполеон Франсасынын мяьлубиййяти Б.Б.-нын Авропада вя дцнйа сийасятиндя ролуну даща да артырды. Вйана конгресиндя (1814–15) мцщарибя дюврцндя ишьал олунмуш яразилярин, о ъцмлядян Кап колонийасы, Малта, Сейлон, Маврики, Тобаго адаларынын Б.Б.-нын табелийиня кечмяси тясдиг едилди. Британийанын Щиндистандакы мцлкляри хейли эенишлянди. Б.Б. ян ири мцстямлякя империйасына, апарыъы дяниз дювлятиня чеврилди, дцнйа тиъарятиндя цстцн мювгеляри тутду. Бюйцк Британийанын ян гцдрятли дюврц (Викторийа дюврц). Наполеон мцщарибяляринин баша чатмасындан сонра Британийа сянайесинин сцрятли инкишафы давам едирди. Щяля 1814 илдя Ъ. Стефенсон паровоз гурашдырмышды, 1825 илдя Б.Б.-да дцнйада илк д.й. ачылмышды, 1850 илдя ися артыг минлярля километр д.й.-лары чякилмишди. Д.й.-ларынын ти- кинтиси металлурэийа, машынгайырма, филизмядян сянайесинин инкишафына эцълц тякан верди. 19 ясрин орталарында машын истещсалаты игтисадиййатын ясас сащяляриндя йайылды. Б.Б. дцнйа игтисади лидериня, “дцнйа емалатханасына” чеврилди. Сянайенин инкишаф сявиййясиня вя истещсалын артым темпляриня эюря Б.Б. дцнйада биринъи йери тутурду. Юлкядя эюстярирди. 1819 ил августун 16-да щюкумят Манчестердя сечки ислащаты кечирилмясини дястякляйян митинги даьытмаг цчцн гошунлардан истифадя етди. “Питерлоо гырьыны” эедишинля 11 няфяр юлдцрцлдц, бир нечя йцз няфяр йараланды. 1819 илдя щюкумят йыьынъагларынын кечирилмяси гайдаларыны сяртляшдирян ганунлары тясдиг етди, мятбуат цзяриндяки верэиляри артырды, радикалларын чоху мящкямяйя верилди. 1820-ъы иллярин яввялляриндя назирляр кабинетиня Ъ. Каннинг тяряфдарларынын (“либерал торилярин”) эялиши иля мютядил ислащатлар курсу гябул едилди. 1824 илдя фящля иттифагларынын йарадылмасына гойулан гадаьа ляьв олунду. Фящляляр тред-йунионларда бирляшди. 1832 илдя демократик ислащатлар тяряфдарларынын тязйиги иля Ч. Грей щюкумяти илк дяфя сечки ислащаты кечирди. 56 “чцрцк йер” парламентя нцмайяндя эюндярмяк щцгугундан мящрум олунду, кичик даирялярдян олан парламентарилярин сайы азалдылды. 143 бошалмыш йер графлыглар вя ири тиъарят-сянайе мяркязляри арасында бюлцшдцрцлдц. Бу ислащатдан сонра сечиъилярин сайы бир гядяр артса да, киши ящалисинин йалныз тягр. 16%-и сясвермя щцгугуна малик иди. Фящляляр вя шящяр даш кюмцр щасилаты дцнйа щасилатынын йарыдан чохуну, чугун яридилмяси ися дцнйа цзря истещсалын йарысыны тяшкил едирди. Бейнялхалг тиъарятин 35–40%-и Б.Б.-нын пайына дцшцрдц. Лондон дцнйа малиййя
    мяркязиня, фунт стерлинг ися бейнялхалг тиъарят ямялиййатларынын ясас щесаблашма ващидиня чеврилди. Сянайенин инкишафы игтисади сийасят принсипляринин дяйишмясиня сябяб олду. 1846 илдя Р. Пил щюкумяти 1815 илдя чюряк вя тахылын идхалына гойулан рцсумлары ляьв етди. Бир сыра ярзаг вя хаммал мящсулла- рынын идхал рцсумлары хейли азалдылды. 1849 илдя Ъ. Рассел щюкумяти Навигасийа актларыны (1650, 1651, 1660) ляьв етди. Юлкядя игтисади либерализм принсипляри тамамиля галиб эялди. Яввялки дюврдя олдуьу кими, 19 ясрдя дя Б.Б.-нын сийаси щяйатында парламентаризмин, демократийанын инкишафы вя вятяндашларын сечки щцгугларынын эенишляндирилмяси иля баьлы мясяляляр ясас йер тутурду. 1810-ъу иллярдя Британийанын мцхтялиф йерляриндя тямсилчилик системинин дяйишдирилмяси уьрунда мцбаризя апаран клублар вя иттифаглар мейдана эялди. Сечки ислащаты идейаларынын тяблиьиндя радикал У. Коббетин (1763–1835) мцщцм рол ойнайырды. Р. Оуен Британийа ъямиййятини кяскин тянгид едирди. Щаким даиряляр демократик щярякатын гаршысыны алмаьа ъящд ящалисинин орта тябягяси яввялки кими сечкилярдя иштирак едя билмирди, ачыг сясвермя вя юлкянин ящалинин сайына эюря мцхтялиф сечки даиряляриня бюлцнмяси сахланылырды. 1830-ъу иллярдя щюкумят юлкянин сонракы инкишафы цчцн мцщцм ящямиййят дашыйан бир сыра ганун гябул етди. 1833 илдя мцстямлякялярдя гул алвери гадаьан олунду; фабрик мцфяттишликляри тяшкил едилди, фабриклярдя ушаг ямяйиндян истифадя мящдудлашдырылды, шящяр юзцнцидаряси вя никащларын мцлки гейдиййаты тятбиг олунду; йохсуллара йардым мягсядиля иш евляри йарадылды. 1837 илдя кралича Викторийанын щакимиййятя эялмясиндян сонра да сийаси исла- щатлар давам етдирилди. 1830-ъу иллярин 2- ъи йарысындан юлкядя “Халг хартийасы” уьрунда мцбаризя шцары алтында чартизм щярякаты эенишлянди. Щярякатда фящляляр вя орта тябягялярин нцмайяндяляри иштирак едирдиляр. Онлар 21 йашындан йухары бцтцн кишиляря цмуми сечки щцгугунун верилмясини, депутатлыьа намизядляр цчцн ямлак сензинин вя парламент сечкиляриндя эизли сясвермянин ляьвини тяляб едирдиляр. Инэилтярянин шм. вя г. сянайе р-нлары, щямчинин Шотландийа вя Уелсин бир сыра вилайяти чартизм щярякатынын ясас мяркязляри олду. Чартистляр арасында бирлик йох иди. Саь ганадын нцмайяндяляри (У. Ловетт, Ф. Плейс вя б.) юз идейаларыны динъ йолла тяблиь етмяйя чалышырдылар. Ф.Е. О’Коннор, Ъ.О’Брайен йалныз мцдафия мягсядиля эцъ тятбиг олунмасыны мцмкцн щесаб едирдиляр. Сол чартистляр Ъ. Гарни вя Е. Ъонс ися дцшцнцрдцляр ки, мящз ингилаби мцбаризя методларындан истифадя етмякля галиб эялмяк мцмкцндцр. 1837 илдян сонра чартистлярин шцарлары Британийа ъямиййятиндя бюйцк якс-сяда доьурду, лакин онларын арасында бирлийин олмамасы вя парламентин “Халг хартийасы” дястяклямякдян имтина етмяси 1848 илдян сонра щярякаты тяняззцля уьратды. 1850-ъи иллярин сону – 1860-ъы иллярин 1-ъи йарысында Б.Б.-нын сийаси щяйатында вигляр, радикаллар вя пилчилярин (Р.Пилин да- вамчылары) бирляшмяси нятиъясиндя йаранан вя тиъарят-сянайе буржуазийасынын мянафейини якс етдирян Либераллар партийасы апарыъы рол ойнайырды. 19 ясрин орталарында йаранан вя ири торпаг сащибкарларынын, банкирлярин мянафейини тямсил едян Мцщафизякарлар партийасы бющран кечирир, нцфузуну итирирди. 1867 илдя демократик щярякатын тязйиги иля Е.Ъ.С. Дерби щюкумяти икинъи сечки ислащаты кечирди. Нятиъядя орта тябягялярин нцмайяндяляри вя йцксякмаашлы фящляляр сечкилярдя иштирак етмяк щцгугуну ялдя етдиляр. 1872 илдя У.Й. Глад- стон щюкумяти парламент сечкиляриндя эизли сясвермя щаггында ганун гябул етди. 1884 илдя цчцнъц сечки ислащаты кечирилди, киши ящалисинин 58%-и сясвермя щцгугу алды. 1885 илдя гябул едилмиш гануна эюря, Б.Б. бярабяр сайлы сечиъиляри олан даиряляря бюлцндц. Гладстонун Ирландийанын юзцнцидаряси (Щомрул) щаггында гануну парламентдя тясдиг етмяк ъящдляри уьурсуз олду вя 1886 илдя Либераллар партийасынын парчаланмасына, Ирландийа иля унийанын сахланылмасы тяряфдарларынын партийадан чыхмасына (сонрадан онларын яксяриййяти мцщафизякарларла бирляшди) эятириб чыхартды. 1815 илдян сонра Б.Б.-нын йцрцтдцйц хариъи сийасят Мцгяддяс иттифагын дястяклянмясиня йюнялмиш вя Вйана конгреси гярарларынын ардыъыл йериня йетирилмясини тямин етмяк мягсядини эцдцрдц. Мцгяддяс иттифагын Испанийанын Америка мцстямлякяляриндя азадлыг щярякатыны боьмаг планларына гаршы чыхан Б.Б. Османлы империйасы ялейщиня милли-азадлыг мцбаризяси (1821–29) апаран Йунаныстаны дястякляйирди. Б.Б.-нын 1830–65 иллярдяки хариъи сийасяти Британийа империйасынын эенишляндирилмясиня йюнялмишди. 1839 илдя Ядян, 1840 илдя Йени Зеландийа Б.Б.-нын мцстямлякясиня чеврилди. 1838–42 иллярдя Б.Б. Яфганыстаны (бах Инэилтяря-Яфганыстан мцщарибяляри) табе етмяк мягсяди иля мцщарибя апарырды. 1840–42 иллярдя Чинля мцщарибяси нятиъясиндя Б.Б. Сйанганы (Щонконгу) яля кечирилди вя бир сыра Чин портларынын Британийа тиъаряти цчцн ачыг елан едилмясиня наил олду. 1850–60-ъы иллярдя Б.Б. Чиня гаршы йени мцщарибяйя башлады [бах Инэилтяря-Франса-Чин мцщарибяси (1856–60)] вя Тайпин цсйанынын (1851–64) йатырылмасында йахындан иштирак етди. 1852 илдя Бирманын бир щиссяси Б.Б.-нын табелийиня кечди. 1850-ъи иллярин ортасында Щиндистанын ишьалы баша чатдырылды. 1858 илдя Британийа Ост-Щинд ширкяти ляьв олунду, ширкятя табе олан яразиляр Б.Б. щюкумятинин идарячилийиня кечди, 1876 илдя кралича Викторийа Щиндистанын императричяси елан олунду. 1860–90-ъы ил- лярдя У.Й. Гладстон, Б. Дизраели вя Р.А.Т. Солсбери щюкумятляри мцстямлякя ишьалларыны фяал давам етдирирди. 1879 илдя Яфганыстан фактики олараг Б.Б.-нын протектораты олду, 1882 илдя Мисир табе едилди, 1886 илдя Бирманын истиласы баша чатдырылды (бах Инэилтяря-Бирма мцщарибяляри), Тропик вя Ъянуби Африкада бир сыра мцстямлякяляр ишьал олунду. Инэилис-бур мцщарибясиндян (1899–1902) сонра Б.Б. Африканын ъ.-ундакы дювлятляри (Трансваал вя Азад Оранж дювляти) дя нязаряти алтына алды.
    Б.Б.-нын мцстямлякя ишьаллары онун Авропа дювлятляри иля мцнасибятлярини мцряккябляшдирди. Орта Асийа, Узаг вя Йа- хын Шяргдя Русийа Б.Б. иля кяскин рягабят апарырды. Османлы империйасы, Франса вя Сардинийа краллыьы иля Русийайа гаршы иттифаг баьлайан Б.Б. Крым мцщарибясиндя (1853–56) йахындан иштирак етди, сонракы иллярдя Русийанын Балканларда нцфузунун эцълянмясиня гаршы фяал мцгавимят эюстярди. 1880-ъи иллярдя Алманийанын Африкада вя Йахын Шяргдя мцстямлякяляринин йарадылмасы иля Алманийа-Британийа зиддиййятляри кяскинляшди. 19 ясрин 2-ъи йарысында Британийанын хариъи сийасятинин ясас хцсусиййяти диэяр Авропа дювлятляри иля узунмцддятли мцттяфиглик мцнасибятляриндян имтина етмяси иди. Авропа дювлятляри арасындакы зиддиййятлярдян истифадя едян Б.Б. онларла йалныз мцяййян мягсядляр наминя мцвяггяти сазишляр баьлайырды (бах “Мящарятли тяърид”сийасяти). Бюйцк Британийа Биринъи дцнйа мцщарибяси яряфясиндя вя мцщарибя илляриндя. 1901 илдя кралича Викторийанын юлцмцндян сонра щакимиййятя оьлу ВЫЫ Едуард, 1910 илдя ися В Эеорг эялди.
    19 ясрин сонларындан Британийа дцнйа сянайе лидери статусуну тядриъян итирмяйя башлады. 1870–1913 иллярдя Б.Б.-да сянайе истещсалынын щяъми 2,2 дяфя артдыьы щалда, АБШ-да – 9, Алманийада – тягр. 6, Фран- сада – 3 дяфя артды. Дцнйа истещсалында Б.Б.-нын пайы 32%-дян 13,6%-я гядяр азалды. Бу эюстяриъи цзря 1913 илдя АБШ (35,8%) вя Алманийа (15,7%) Б.Б.-ны цстяляди. 1880-ъи иллярин орталарындан Б.Б.-да ири инщисар бирликляри формалашмаьа баш- лады; онлар хцсусиля банк сащясиндя сцрятля инкишаф едирди. 1890-ъы иллярин сонларында юлкядя фящля щярякаты йцксялишинин башланмасында 1868 илдя йарадылан
    Британийа тред-йунионлары конгреси (БТК) мцщцм рол ойнады. 1900 илдя БТК вя бир сыра сосиалист тяшкилатларынын тяшяббцсц иля Фящля нцмайяндялийи комитяси йарадылды. Бу комитя 1906 илдян Лейбористляр партийасы адландырылды. Фящля вя сосиалист щярякатынын фяаллашмасы Британийа щюкумятини кяскин сосиал вя сийаси мясялялярин щялли цчцн бир сыра аддымлар атмаьа вадар етди. Б.Б.-да сосиал тяминат системинин ясасыны гойан бир сыра ганунлар парламентдя тясдиглянди. Пенсийалар щаггында ганунлар (70 йаша чатмыш шяхсляр цчцн) гябул олунду, мядянчиляр цчцн 8 саатлыг иш эцнц, щямчинин хястялийя, ялиллийя вя ишсизлийя эюря сосиал сыьорта тятбиг едилди, ямяк биржалары йарадылды. 1911 илдя парламент ислащаты кечирилди (парламентин сялащиййят мцддяти 7 илдян 5 иля гядяр азалдылды, депутатлар мяваъиб алмаьа башладылар). Щямин ил бцдъянин формалашдырылмасы вя бцдъя вясаитляринин хярълянмяси иля баьлы мясялялярин щяллиндя Лордлар палатасынын иштиракы мящдудлашдырылды. Британийа империйасынын мющкямляндирилмяси вя метрополийа иля ян чох инкишаф етмиш мцстямлякяляр арасында зиддиййятляри зяифлятмяк мягсядиля сонунъулара дахили юзцнцидаря щцгугу верилди. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя диэяр дювлятлярин сцрятли игтисади инкишафы вя щярби гцдрятинин артмасы, щямчинин мцстямлякя, тиъарят-сянайе вя щярби-дяниз сащяляриндя Алманийа-Инэилтяря рягабятинин кяскинляшмяси Б.Б. щюкумятини “мящарятли тяърид” сийасятиндян имтина етмяйя вя мцщарибяйя щазырлыг мягсядиля щярби- сийаси иттифаглар баьламаьа вадар етди. Франса [бах Инэилтяря-Франса сазиши (1904)] вя Русийа [Русийа-Инэилтяря сазиши (1907)] иля баьланан сазишляр Алманийа-Австрийа-Италийанын Цчляр иттифагына (1882) гаршы Антанта щярби блокунун йарадылмасынын ясасыны гойду. Б.Б. Узаг Шяргдя Йапонийа иля иттифаг баьлады [бах Инэилтяря-Йапонийа иттифагы (1902–21)]. 
     Антанта иля Цчляр иттифагы юлкяляри арасындакы кяскин зиддиййятляр Биринъи дцнйа мцщарибясинин башланмасында (1914, 1 август) мцщцм рол ойнады. Б.Б. 1914 ил августун 4-дя мцщарибяйя гошулду. Онун мягсяди Алманийаны дармадаьын етмяк, Алманийа мцстямлякялярини, щямчинин Османлы империйасынын бир сыра яразилярини яля кечирмяк иди. Юлкянин апарыъы сийаси партийалары да щюкумятин Алманийайа мцщарибя елан етмяк гярарыны дястякляди. 1915 илин майында Б.Б. ъямиййятинин бирляшмяси вя юлкянин бцтцн ещтийатларынын ъябщя цчцн сяфярбяр олунмасы мягсядиля Щ.Щ. Асквит юзцнцн бирпартийалы либерал щюкумятини бурахараг, либераллар, мцщафизякарлар вя лейбористлярдян ибарят коалисийа щюкумяти тяшкил етди. 1916 илин декабрында Д. Ллойд Ъоръ йени коалисийа щюкумятинин башчысы олду. Мцщарибя шяраитиндя Б.Б. ъямиййятиндя мцщцм дяйишикликляр баш верди. Иъраедиъи щакимиййятин сялащиййятляри эенишляндирилди, сензура тятбиг едилди, парламентин ролу вя ящямиййяти азалды; дювлят органлары фяал сурятдя игтисадиййата гарышмаьа, бюлэцнц вя хариъи тиъаряти, истещсал мцнасибятлярини низама салмаьа башлады. Щярби ямялиййатлар апармаг цчцн Британийа щюкумяти юз мцстямлякяляринин ещтийатларындан эениш истифадя едирди. Мцщарибяни галиб дювлятлярдян бири кими баша вуран Б.Б. Парис сцлщ конфрансынын (1919–20) гярарларына уйьун олараг Алманийанын Африкадакы мцстямлякяляринин хейли щиссясини вя яввялляр Османлы империйасындан асылы олан Йахын Шяргдяки бязи яразиляри идаря етмяк цчцн мандат алды. Б.Б. 1918 илдян сонра да дцнйанын апарыъы тиъарят вя сянайе дювлятляриндян бири олараг галырды, лакин онун малиййяигтисади мювгеляри мцщарибя илляриндя нязярячарпаъаг дяряъядя зяифлямишди. Мцщарибядя галибиййят бюйцк гурбанлар бащасына баша эялмишди: 720 мин няфярдян чох щялак олмуш вя тягр. 2 млн. няфяр йараланмыш, хариъи боръ 12 дяфя артараг 7,8 млрд. фунт стерлингя чатмыш, сянайе мящсулларынын истещсалы 20% азалмыш, Британийа милли сярвятинин 1/3 щиссясини итирмишди. Бюйцк Британийа 1918–45 иллярдя. 1919 илдя Британийа игтисадиййатында гысамцддятли ъанланма баш верся дя, 1920 илин сонларындан 1921 илин сонларынадяк давам едян бющран ишсизлийин артмасына сябяб олду. Бющран баша чатса да, 1920- ъи иллярин сонларынадяк Британийа игтисадиййаты узунсцрян дурьунлуг вязиййятиндя иди, ишсизлик сявиййяси 10%-дян ашаьы енмирди. Цмумдцнйа сянайе истещсалында Б.Б.-нын пайы 1928 илдя 9,9%-дяк азалды. Йалныз 1929 илдя (Франса вя Алманийадан хейли сонра) Б.Б.-нын сянайе инкишафынын эюстяриъиляри 1913 ил сявиййясиня чатды. 1929–33 иллярдя баш верян дцнйа игтисади бющраны юлкя игтисадиййатынын бцтцн сащяляриня аьыр тясир эюстярди. 1932 илдя сянайе истещсалы 1929 ил иля мцгайисядя 23% азалды; 1930-ъу иллярин яввялляриндя юлкядя ишсизлярин сайы 3 млн. (ишляйянлярин цмуми сайынын 22%-и) няфяря чатды. Б.Б. игтисадиййаты бющран вязиййятиндян 1933 илин орталарындан етибарян чыхмаьа башлады. 1937 илядяк Б.Б.-нын сянайе истещсалы щяъми 1929 ил сявиййясини тягр.
    25% цстяляди. Лакин 1937 илдя Британийа игтисадиййатыны йенидян бющран бцрцдц вя йалныз Икинъи дцнйа мцщарибясинин яряфясиндя вя илк илляриндя щярби мящсулларын истещсалынын артмасы иля онун сцрятли инкишафы башлады. Мцщарибядян сонракы илк иллярдя Авропадакы ингилаби щадисяляр вя Британийа фящляляринин игтисади вя сийаси щцгуглар уьрунда мцбаризясинин фяаллашмасы Б.Б.- нын дахили сийасятиня ящямиййятли тясир эюстярди. 1918 илдя Б.Б.-да 900 миндян чох, 1919 илдя 2,4 млн., 1920 илдя 1,7 млн. фящля тятил етди. 1920 илдя Б.Б. Коммунист партийасы йарадылды. 1926 илин майында Британийа тарихиндя ян ири цмуммилли тятил (иштиракчыларын сайы 5 млн. няфяр) баш верди. 1919–21 иллярдя вцсят алан Ирландийа халгынын милли азадлыг мцбаризяси дя Британийадакы дахили сийаси просесляря тясир эюстярян мцщцм амил олду. Ирландийа (шм. графлыгларындан башга) юзцнцидаряетмя щцгугу алды (1922 илдян Б.Б. сянядлярдя Бюйцк Британийа вя Шимали Ирландийа Бирляшмиш Краллыьы адландырылды; рясмян 1953 илдян). Мцряккяб дахили сийаси вязиййят 1922 иля гядяр щакимиййятдя галан Д.Ллойд Ъоръун коалисийа щюкумятини ъидди ислащатлар кечирмяйя сювг етди. 1918 илдя йени сечки гануну гябул олунду. Гануна эюря 21 йашдан йухары бцтцн кишиляря вя 30 йашдан йухары бцтцн гадынлара (1928 илдя гадынлар цчцн йаш сензи 21 йашадяк ендирилди) сясвермя щцгугу верилди. Б.Б.-да сечиъилярин сайы тягр. 3 дяфя артараг 21 млн. няфяря чатды. 1919–20 иллярдя парламентин ганун гябул етдийи бир сыра ганунлара эюря, дювлят сосиал сыьорта системи ящалинин эениш тябягяляриня шамил олунду; мянзил тикинтиси эенишляндирилди; сящиййя назирлийи йарадылды. Бунунла йанашы, фящля щярякаты иля мцбаризя апармаг вя мцмкцн ингилаби чыхышларын гаршысыны алмаг цчцн 1920 илдя щюкумятя фювгяладя сялащиййятлярин верилмяси щаггында ганун гябул олунду. Бу ганун щюкумятя фювгяладя вязиййят тятбиг етмяк вя иътимаи гайда-гануну бярпа етмяк мягсядиля полис вя гошунлардан истифадя етмяк щцгугу верди. 1926 ил цмуми тятили йатырылдыгдан сонра С. Болдуинин башчылыг етдийи мцщафизякарлар щюкумяти щямкарлар иттифагларынын щцгугларынын мящдудлашдырылмасы, щямряйлик тятилляринин вя кцтляви пикетлярин гадаьан олунмасы щаггында ганун гябул етди. 1920–30-cу иллярдя Б.Б.-нын партийасийаси системиндя мцщцм дяйишикликляр баш верди. Либераллар партийасы юзцнцн апарыъы сийаси гцввя мювгейини итирди. Онун йерини 1918 илдя “истещсал васитяляринин, бюлэцнцн вя мцбадилянин иътимаиляшдирилмясини” юз мягсядляриндян бири елан едян Лейбористляр партийасы тутду. 1924 илдя Ъ.Р. Макдоналдын башчылыьы иля лейбористляр Б.Б. тарихиндя илк дяфя бир нечя ай юлкяни идаря едян щюкумяти формалашдырдылар. 1929– 31 иллярдя онлар йенидян щакимиййятдя олдулар. Лейбористляр щюкумяти мянзил тикинтиси вя сосиал сыьорта сащяляриндя вязиййяти йахшылашдыран бир сыра гярар гябул етди. Мцстямлякя сийасятиндя лейбористлярин мювгейи мцщафизякарлардан фярглянмирди. Щакимиййятдя оларкян, онлар Британийа империйасынын мющкямляндирилмяси курсуну щяйата кечирирдиляр. 1920–40-ъы иллярин орталарында фяалиййят эюстярмиш щюкумят кабинетляринин яксяриййятиня башчылыг едян мцщафизякарлар (А. Бонар Лоу, 1922–23; С. Болдуин, 1923–24, 1924–29, 1935–37; Н. Чемберлен, 1937–40; У.Л.С. Чюрчилл, 1940–45) сийаси сящнядя ясас гцввя олараг галырдылар. Онлар 1931–35 иллярдя бир груп тяряфдарла- ры иля бирликдя Лейбористляр партийасындан чыхан Ъ.Р. Макдоналдын рящбярлик етдийи коалисийа щюкумятиндя дя апарыъы рол ойнайырдылар. Щаким сцлалянин (1917 илдян Виндзор сцлаляси адланырды) Б.Б.-нын сийаси щяйатында вя дювлят ишляринин щяллиндя ролу ящямиййятсиз иди, тямсилчилик вя мярасим функсийалары иля мящдудлашырды. 1936 илин яввялляриндя В Эеоргун юлцмцндян сонра тахта ВЫЫЫ Едуард чыхды. Лакин 1936 илин сонларында шяхси сябябляря эюря щаки- миййятдян имтина етмяйя мяъбур олду. Щакимиййятя ВЫ Эеорг эялди. Биринъи дцнйа мцщарибясиндян сонра да Б.Б. дцнйа сийасятиндя мцщцм рол ойнайырды. 1919 илдя йарадылмыш Миллятляр ЪямиййятиндяИнэилтяряФрансаилябирликдя лидер мювгелярини тутурду. Б.Б. совет Русийасына гаршы уьурсуз щярби мцдахилянин (1918–22) вя 1920-ъи иллярдя баш верян мцхтялиф антисовет чыхышларын башлыъа тяшкилатчыларындан иди. Лакин цмумиликдя Б.Б.- нын дцнйа аренасында апарыъы дювлят кими мювгейи бу дюврдя сарсылды. Вашингтон конфрансында (1921–22) Б.Б. АБШ-ла хятт эямиляринин сайыны бярабярляшдирмяйя разылыг вермяйя мяъбур олду. Бу, Инэилтярянин щярби-дяниз сащясиндяки лидерлийинин итирилмяси йолунда илк аддым иди. 1918–45 иллярдя Британийа империйасын- да дяринляшян бющран яламятляри айдын нязяря чарпырды. Щиндистанда вя бир сыра диэяр мцстямлякялярдя Британийа аьалыьына гаршы мцбаризя эцълянирди. Б.Б. 1919 илдя Яфганыстанын, 1922 илдя Мисирин мцстягиллийини танымаьа мяъбур олду. 1937 илдя Ирландийа парламенти юлкяни суверен вя мцстягил дювлят елан едян йени конститусийа гябул етди. “Дянизашыры яразилярини” нязаряти алтында сахламаьа чалышан Б.Б. щюкумяти 1926 ил империйа конфрансында (бах Империйа конфранслары) юз доминионларынын дахили вя хариъи сийасятдя мцстягилликлярини таныды (яслиндя доминионларын хариъи сийасяти цзяриндя Лондонун тясири сахланылырды). Инэилтяря парламенти тяряфиндян гябул едилмиш Вестминстер статуту (1931) империйа конфрансынын гярарларыны тясдиг етди вя Британийа Миллятляр Бирлийинин (1947 илдян сонра Миллятляр Бирлийи, йахуд Бирлик) – Б.Б.-нын вя онун доминионларынын кюнцллц бирлийинин йарадылмасыны елан етди. Икинъи дцнйа мцщарибяси илляриндя Британийанын Ъянуби, Ъянуб-Шярги Асийа вя Йахын Шяргдяки мцстямлякяляриндя милли азадлыг мцбаризяси йенидян вцсят алды. Алманийанын щярби-сянайе потенсиалынын бярпасы вя 1933 илдя Щитлер диктатурасынын йарадылмасындан сонра онун Версал сцлщ мцгавилясинин (1919) шяртлярини йериня йетирмякдян имтина етмяси Б.Б. цчцн билаваситя тящлцкя йарадырды. Алманийа иля щярби мцнагишянин гаршысыны “сакитляшдирмя” сийасяти васитясиля алмаьа чалышан С. Болдуин вя Н. Чемберлен щюкумятляри А. Щитлеря сийаси, щярби вя ярази мясяляляриндя эцзяштя эедяряк разылыьа эялмяк вя бунунла алман експансийасыны шяргя, нятиъядя ССРИ-йя гаршы йюнятлмяк истяйирди. Бу сийасятин ян йцксяк нюгтяси Мцнхен сазиши (1938) олду. 1939 илин йайында Б.Б., Франса вя ССРИ-нин тяъавцзя гаршы бирэя мцбаризяйя даир данышыглары, ясасян, Британийа тяряфинин сяйляри нятиъясиндя уьурсуз олду. 1939 ил сентйабрын 1-дя Алманийа гошунларынын Полшайа щцъуму иля Икинъи дцнйа мцщарибяси башланды. Сентйабрын 3-дя Б.Б. Алманийайа мцщарибя елан етди. Лакин Б.Б вя мцттяфиги Франса Алманийа иля ССРИ арасында щярби тоггушмайа цмид бясляйяряк 1940 илин йазына гядяр Алманийайа гаршы фяал щярби ямялиййатлар апармырдылар (бах “Гярибя мцщарибя”). 1939 илин пайызы – 1940 илин йазында Британийа вя Франса щярбчиляри Финландийа вя Йахын Шярг яразиляриндян Совет Иттифагына зярбя ендирмяк щаггында планлар ишляйиб щазырлайырдылар. 1940 ил майын 5-дя Франса вя диэяр юлкялярин ишьалы иля нятиъялянян алман ордусунун Гярби Авропайа щцъумунун башланмасы Британийа щаким даиряляринин Алманийа иля иримигйаслы мцщарибядян йайынмаг цмидлярини тамамиля алт-цст етди. “Сцлщмярамлы” Н. Чемберлен щюкумяти истефайа эюндярилди вя У. Чюрчиллин башчылыьы иля коалисийа щюкумяти йарадылды. Йени щюкумят юлкянин игтисадиййатыны щярби гайдада гурмаг, ордунун вя алман гошунларынын щцъумларынын гаршысыны алмаг мягсядиля Британийа а.-рынын мцдафиясинин мющкямляндирилмяси цчцн фювгяладя тядбирляр эюрдц. 1940 илин август – 1941 илин май айларында Б.Б. яразиси алман авиасийасынын интенсив бом- бардманына мяруз галды [бах Инэилтяря уьрунда вурушма (1940–41)].
     

    Уинстон Чюрчилл.


    Алманийанын ССРИ-йя щцъумундан сонра Британийа щюкумяти алман тяъавцзцня гаршы Совет Иттифагы иля бирэя мцбаризя апармаьа щазыр олдуьуну бяйан етди. 1941 ил ийулун 12-дя Алманийайа гаршы мцщарибядя бирэя фяалиййят щаггында Инэилтяря-ССРИ сазиши имзаланды. 1941 ил декабрын 8-дя, Йапонийанын Инэилтяря вя АБШ-ын Сакит океандакы мцлкляриня щцъумундан сонра, Б.Б. АБШ-ла бирэя Йапонийайа мцщарибя елан етди. 1942 илин яввялляриндя АБШ вя Британийа силащлы гцввяляринин гярарэащ ряисляринин бирляшмиш комитяси йарадылды. 1942 ил майын 26-да Б.Б. иля ССРИ арасында Алманийайа вя онун Авропадакы тяряфдарларына гаршы мцщарибядя мцттяфиглик, щямчинин мцщарибядян сонра ямякдашлыг вя гаршылыглы йардым щаггында мцгавиля имзаланды. Б.Б.-нын вя АБШ-ын дювлят рящбярляри 1942 илдя Авропада икинъи ъябщянин ачылмасыны ющдяляриня эютцрсяляр дя, 1944 илин орталарынадяк буну етмядиляр. Икинъи дцнйа мцщарибяси илляриндя Б.Б. гошунлары бир сыра ири щярби ямялиййатлар, о ъцмлядян Шимали Африкада (1942) вя АБШ-ла бирэя Ъянуби Италийада (1943) щяйата кечирди. 1944 ил ийунун 6-да Б.Б. вя АБШ гошунларынын Британийа яразисиндян Франсайа десант чыхармагла Авропада икинъи ъябщя ачмасы антищитлер коалисийасынын насист Алманийасы вя онун тяряфдарлары цзяриндя гялябясини йахынлашдырды. Мцщарибя дюврцндя щярби истещсал эенишляндикъя ма- шынгайырма, авиасийа, эямигайырма вя кимйа сянайеси дя инкишаф едирди. 1939–45 иллярдя 131 мин тяййаря, 25 мин танк, 300 миндян чох пулемйот, 160 млн. топ мярмиси, тягр. 1 млн. авиасийа бомбасы истещсал олунмушду. Мцщарибя илляриндя юлкядя ямяк базары дювлят тяряфиндян тянзимлянир, сянайе мяъбури гайдада тямяркцзляшдирилир, мцстямлякялярин инсан вя мадди ресурсларындан истифадя едилирди. Бюйцк Британийа Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра. Б.Б. мцщарибядян галиб кими чыхды. Антищитлер коалисийасынын “бюйцк цчлцйцня” дахил олан Б.Б. БМТ- нин тясисчиляриндян вя бу тяшкилатын Тящлцкясизлик Шурасынын даими цзвляриндян бири кими дцнйа сийасятиндя ящямиййятли рол ойнайырды. Британийанын инсан вя мадди иткиляри диэяр юлкялярин иткиляри иля мцгайисядя о гядяр дя чох дейилди. Мцщарибядя 245 мин няфяр юлмцш, 278 мин няфяр йараланмышды. Мцщарибяйя чякилян хяръ 25 млрд. фунт стерлингдян чох иди; дювлят боръу 1946 илдя 23,7 млрд. фунт стерлингя чатмышды; сянайе мящсулу вя хариъи тиъарят азалмышды; Б.Б.-нын АБШ-дан игтисади вя сийаси асылылыьы артмышды. Сонракы иллярдя баш верян елми-техники ингилаб шяраитиндя Б.Б.-нын сянайе истещсалы артым темпиня эюря апарыъы дцнйа дювлятляриндян эеридя галырды. 1950–68 иллярдя Б.Б.-да сянайе истещсалынын щяъми 68% артдыьы щалда, бу эюстяриъи Йапонийада 1068%, Италийада 319%, АФР-дя 256%, Франсада 156% тяшкил едирди. Капиталист юлкяляриндя истещсал олунан цмуми мящсулун щяъминдя Б.Б.-нын пайы эетдикъя азалырды: 1947 илдя 9,8%, 1960 илдя 8,3%, 1965 илдя 7,2%, 1972 илдя 5,8%. Мцщарибядян сонракы иллярдя мцстямлякя ялейщиня щярякатын эенишлянмяси нятиъясиндя Британийа
    империйасы парчаланмаьа башлады. Б.Б. 1947 илдя Щиндистанын, 1948 илдя Бирма вя Сейлонун, 1957 илдя Малаййанын мцстягиллийини танымаьа мяъбур олду. 1960-ъы иллярин орталарында Британийа империйасы артыг мювъуд олмаса да, Б.Б.-нын кечмиш мцлкляринин яксяриййяти Миллятляр Бирлийинин тяркибиндя галырды. Вахтында едилян конститусийа эцзяштляри, техники вя малиййя йардымы сайясиндя Б.Б. Миллятляр Бирлийиндя юзцнцн апарыъы сийаси вя игтисади мювгейини гору- йуб сахлады. 1945 илин ийулунда парламент сечкиляри кечирилди. Сечкилярдя К.Р. Еттлинин башчылыг етдийи Лейборист партийасы гялябя газанды (1950 илин апрелиндя сечкилярдя йенидян галиб эялян лейбористляр 1951 илин октйабрынадяк юлкяни идаря етдиляр). 1948 илдя Еттли щюкумяти Маршалл планына гошулду. Бу плана эюря, Б.Б. АБШ-дан 2 млрд. 351 млн. доллар щяъминдя ямтяя вя 337 млн. доллар щяъминдя боръ алды. 1948 илдя Б.Б.-нын сянайе истещсалы мцщарибядян яввялки сявиййяйя чатды. Лейбористляр щюкумяти Б.Б.-нын мяркязи емиссийа банкыны (Банк оф Енэланд), щямчинин азрентабелли олан кюмцр вя
    газ сянайесини, дямир йолларыны, дахили су няглиййатыны, поладяритмя, автомобил няглиййаты вя авиасийа ширкятляринин бир щиссясини миллиляшдирди. Щямин ширкятлярин сащибляри щюкумятдян пул компенсасийасы алдылар. 1951 илдя юлкянин сянайе потенсиалынын 20–25%-и дювлят секторунда ъямляшмишди. Сосиал сащядя ящямиййятли дяйишикликляр баш верди. 1946 илдя йарадылан Милли Сящиййя Хидмяти чярчивясиндя Б.Б. тарихиндя илк дяфя олараг ящалийя дювлят тяряфиндян пулсуз тибби йардым эюстярилмясиня башланды. 1948 илдя бцтцн нюв сосиал тяминатлар бирляшдирилди вя эенишляндирилди. Ишсизлийя, хястялийя, ямяк габилиййятинин итирилмясиня, ушаг доьулмасына эюря, щямчинин гоъалара, дул гадынлара вя ушаглыгдан ялил оланлара мцавинятляр верилирди. Сыьорта фонлдарынын 1/3 щиссясиндян чоху муздла ишляйянлярин юдямяляриндян, галан щиссяси ися сащибкарларын вя дювлятин вясаити щесабына формалашырды. 1951 илдя сосиал сыьорта системи тягр. 23 млн. британийалыны ящатя етди (Б.Б.-да йашайан 50 млн. няфярдян). Лейбористляр бялядиййя мянзил тикинтисини хейли эенишляндирдиляр, тред- йунионларын щцгугларыны мящдудлашдыран 1927 ил ганунуну ляьв етдиляр. Бцтцн бу ислащатлар ящалинин эениш тябягяляринин йашайыш сявиййясини йцксялтди. 

    Кралича ЫЫ Йелизавета. 

    Миллиляшдирмя програмы вя сосиал ислащатлар цчцн кцлли мигдарда вясаит тяляб олунурду. Бу да лейбористляри верэиляри артырмаьа, хариъдян боръ алмаьа, 1947 илдя ися фунт стерлингин девалвасийасына вадар етди. Лейбористляр щюкумятинин хариъи сийасятиндя приоритет истигамят АБШ-ла мцнасибятлярин мющкямлянди- рилмяси иди. Б.Б. Совет Иттифагына гаршы “сойуг мцщарибяйя” фяал гошулду. 1942 ил майын 26-да имзаланмыш мцгавилянин вахтынын узадылмасына даир совет-инэилис данышыглары (1947) нятиъясиз галды. 1948 илдя лейбористляр Брцссел пактыны имзадылар, 1949 илдя ися Шимали Атлантика Мцгавиляси Тяшкилатынын (НАТО) йарадылмасында йахындан иштирак етдиляр. Британийа щюкумяти Трумен доктринасыны дястякляди, щярби ямялиййатларда иштирак етмяк цчцн гошунларыны Корейайа эюндярди [бах Корейа мцщарибяси (1950–53)]. 1951 илин октйабрында кечирилян нювбядянкянар парламент сечкиляри нятиъясиндя щакимиййятя мцщафизякарлар эялдиляр. 1952 илдя ВЫ Эеоргун юлцмцндян сонра ЫЫ Йелизавета Б.Б. краличасы олду. У. Чюрчиллин (1951–55), А. Иденин (1955–57), Щ. Макмилланын (1957–63), А. Дуглас-Щйумун (1963–64) башчылыг етдийи мцщафизякарлар щюкумятляри лейбористлярин щяйата кечирдикляри ислащатлары гцввядя сахлады. Йалныз йцк автомобилляри няглиййаты вя поладтюкмя з-длары йенидян юз сащибляриня гайтарылды. Сосиал програмларын щяйата кечирилмяси давам етди. 1950-ъи илляр Британийа игтисадиййатынын нисбятян лянэ, лакин сабит артым дюврц иди. Сянайе истещсалынын щяъми 10 ил ярзиндя 18% артды. Ейни заманда истещлак гиймятляри дя артды. Бу дюврдя Б.Б.-да ортаиллик гиймят артымы Авропанын инкишаф етмиш диэяр юлкяляриня нисбятян даща йцксяк иди. Мцщафизякарлар бяйнялхалг аренада АБШ-ын тясири алтында сийасят йцрцдцрдцляр. Б.Б.-нын фяал иштиракы иля имзаланан Парис сазишляри (1954) АФР-ин йенидян силащланмасыны вя онун НАТО-йа гябулуну гануниляшдирди. Б.Б. гызьын силащланма хятти эютцрдц. 1950-ъи иллярдя бирбаша щярби тяхсисатлар дювлят хяръляринин тягр. цчдя бир щиссясини тяшкил едирди. Б.Б. 1952 илдя нцвя силащыны, 1957 илдя ися щидроэен силащыны ишляйиб щазырлады. 1957 илдя Б.Б. иля АБШ арасында “гаршылыглы асылылыг” доктринасы елан олунду: щяр ики дювлятин нцвя гцввяляри щярби-стратежи мясялялярин щялли цчцн бирляшдирилди. Британийа а.-рында АБШ щярби базалары йарадылды. Б.Б. щярби-сийаси блокларын – СЕАТО (1954) вя Мяркязи Мцгавиля Тяшкилатынын (СЕНТО,1955) йарадылмасында иштирак етди. 1956 илдя Б.Б.-нын Франса вя Исраилля бирликдя Мисиря силащлы щцъуму, еляъя дя 1958 илдя Британийанын Иорданийайа силащлы мцдахиляси мцвяффягиййятсизлийя уьрады. Б.Б. 1963 илдя Нцвя силащы сынагларынын гадаьан едилмяси щаггында мцгавиляни имзалады. Гярби Авропада лидерлик уьрунда мцбаризя апаран Б.Б. 1957 илдя йарадылан вя 6 дювлятин, о ъцмлядян Франса вя АФР-ин дахил олдуьу Авропа Игтисади Бирлийиня (АИБ) гаршы 1960 илдя 7 дювлятин дахил олдуьу Авропа Сярбяст Тиъарят Ас- сосиасийасыны (АСТА) йаратды. АСТА АИБ иля рягабятя давам эятирмяди вя Б.Б. АИБ-я дахил олмаьа ъящд етди (1961, 1967), лакин Франсанын мцгавимятиня эюря буна наил ола билмяди. 1964 илдя кечирилян парламент сечкиляриндя аз сяс чохлуьу иля Щ.Вилсонун башчылыг етдийи лейбористляр галиб эялди. 1966 илдя кечирилян нювбядянкянар сечкилярдя онлар парламентдя нцмайяндяляринин сайыны артырды. Вилсон щюкумяти гара металлурэийаны йенидян миллиляшдирди, гоъалыьа эюря верилян пенсийалары 20% артырды, игтисади инкишафы планлашдырмаьа ъящд эюстярди. Лейбористляр сянайе вя банк капиталынын тямяркцзляшмясини стимуллашдырыр (ири ширкятляря верэи эцзяштляри, уъуз кредитляр, субсидийалар верилирди), йцксяк технолоэийалы сащялярин (авиасийа сянайеси, електрон вя кимйа сянайеси, атом енерэетикасы) сцрятли инкишафына кюмяк эюстярирдиляр. Лакин Британийа игтисадиййатынын артым темпи ашаьы олараг галырды. 1961–70 иллярдя Б.Б.-да милли мящсулун ортаиллик артым темпи 2,9% олдуьу щалда, Йапонийада 11,1%, Франсада 5,8%, АФР-дя 4,8% иди. Америка капиталы юлкя игтисадиййатында дярин кюк салырды, юлкянин хариъи боръу артырды. 1967 илдя щюкумят фунт стерлинги 14,3% девалвасийа етди. 1968 илдя Щ. Вилсон щюкумяти сечки ислащаты кечиряряк йаш сензини 21 йашдан 18 йаша ендирди (ислащат 1969 илдя щяйата кечирилди). 1960-ъы иллярин сонларында Шимали Ирландийада дини-етник мцнагишя кяскинляшди. Католикляр Шимали Ирландийаны Ирландийа Респ.-на бирляшдирмяйя чалышырдылар, протестантлар ися онун Б.Б.-нын тяркибиндя сахланылмасына тяряфдар идиляр. 1969 илдя Британийа щюкумятинин Шимали Ирландийайа гошун йеритмяси вязиййяти даща да мцряккябляшдирди. Бу дюврдя Б.Б. иля АБШ мцнасибятляриндя мцяййян сойуглуг мцшащидя олунурду. Вилсон щюкумяти АБШ-ын Вйетнамда апардыьы мцщарибяни дястякляся дя, юз гошунларыны Вйетнама эюндярмякдян имтина етди, щямчинин Йахын Шярг вя Ъянуб-Шярги Асийа юлкяляриндя дя щярбчиляринин сайыны азалтды. Б.Б. Космос щаггында мцгавиля (1967), 1968 илдя ися Нцвя силащынын йайылмамасы щаггында мцгавиля имзалады. Нювбядянкянар парламент сечкиляри нятиъясиндя 1970 илин ийунунда щакимиййятя Мцщафизякарлар партийасы эялди. Щюкумятя Е. Щит башчылыг етди. Мцщафизякарлар дювлятин игтисадиййата мцдахилясини мящдудлашдырмаьа ъящд эюстярдиляр, миллиляшдирилмиш сащяйя капитал гойулушуну ихтисар етдиляр, сосиал хяръляри азалтдылар, маашлары “дондурдулар”. 1971 илдя щямкарлар иттифагларынын щцгугларыны мящдудлашдыран вя онларын наразылыьына сябяб олан “Сянайедя мцнасибятляря даир” ганун гябул олунду. Щит щюкумяти юлкяйя Б.Б.-нын кечмиш мцстямлякяляриндян мцщаъирлярин эялмясини мящдудлашдыран бир сыра ганунлар гябул етди. 1972 илдя Шимали Ирландийада кяскинляшян бющран шяраитиндя Шимали Ирландийа парламентинин (стормонт) фяалиййяти дайандырылды, бу яйалятин Лондондан бирбаша идаряси тятбиг олунду. Милли мцдафия мясяляляри иля баьлы мцщафизякарларын сийасяти НАТО-нун мющкямляндирилмясиня вя юлкянин щярби потенсиалынын артырылмасына йюнялмишди. Е.Щит щюкумятинин щакимиййяти дюврцндя Б.Б. щярби хяръляриня эюря Гярби Авропа юлкяляри арасында 1-ъи йери тутурду. 1971 илдя Б.Б. океан вя дянизлярин дибиндя вя онларын алтында нцвя вя диэяр кцтляви гырьын силащларынын йерляшдирилмясинин гадаьан олунмасы щаггында мцгавиля имзалады. 1973 илдя АИБ-я дахил олду (Б.Б.-нын бу тяшкилата цзвлцйц 1975 илдя кечирилян цмуммилли референдумда бяйянилди).

    Маргарет Тетчер.

    Мцщафизякарларын сосиал-игтисади сийасяти ящалинин щяйат сявиййясинин ашаьы дцшмясиня вя инфлйасийанын артмасына сябяб олду. Тятиллярин сайы чохалды. Онларын ян бюйцйц 1974 илин яввялляриндя баш верян шахтачыларын тятили олду. 1974 илин февралында кечирилян парламент сечкиляринин нятиъяляриня эюря, Щ. Вилсонун (1976 илин мартында Вилсону баш назир вязифясиндя Ъ. Каллаэен явяз етди) башчылыьы иля лейбористляр щюкумяти тяшкил едилди. Лейбористляр “Сянайедя мцнасибятляря даир” гануну ляьв етдиляр, шахтачыларла мцнагишяни низама салдылар, сосиал мцавинятляри вя пенсийалары артырдылар. 1974 илин октйабрында кечирилян нювбядянкянар сечкилярин нятиъясиндя лейбористляр парламентдяки мювгелярини мющкямляндирдиляр, лакин 1977 илдя кечирилян ялавя сечкилярдян сонра парламентдяки чохлугдан мящрум олдулар. Щакимиййяти ялляриндя сахламаьа чалышан лейбористляр Иъмалар палатасында либералларла блок йаратдылар, блокун даьылмасындан сонра ися Шотланд милли партийасынын нцмайяндяляри иля (1978 илин октйабрындан 1979 илин йазынадяк) ямякдашлыг етдиляр. Лейбористляр щюкумятинин гаршысында дуран ясас вязифя 1974–75 иллярин игтисади бющраныны арадан галдырмаг иди. Бющран илляриндя Б.Б.-да сянайе истещсалы 10%- дян чох азалды, ишсизлярин сайы ики дяфя артараг 700 мин няфярдян 1 млн. 400 мин няфяря чатды. Инфлйасийа сцрятиня эюря Б.Б. апарыъы Гярб дювлятляринин чохуну ютцб кечди. Лейбористляр ямякщаггыларынын артырылмасыны дондурмаг вя щямкарлар иттифаглары иля сазишя эялмяк йолу иля инфлйасийанын гаршысыны алмаьа чалышырдылар. Онлар 1977 илин майында истещсалын бющранданяввялки сявиййясини бярпа етмяйя вя инфлйасийаны 16%-я гядяр азалтмаьа наил олдулар (1978 илдя 8%-ядяк). 1975 илин яввялляриндя Б.Б. нцмайяндяляри Авропада тящлцкясизлик вя ямякдашлыьа даир мцшавирядя йахындан иштирак етдиляр. 1975 илин августунда Щ. Вилсон диэяр Авропа дювлятляри, щямчинин АБШ вя Канада дювлят башчылары иля бирликдя щямин мцшавирянин Йекун актыны имзалады.1979 илдя Британийа игтисадиййатынын дурьунлуьу шяраитиндя щакимиййятя М. Тетчерин башчылыьы иля мцщафизякарлар эялди (1983 вя 1987 иллярдя дя М. Тетчер партийайа гялябя газандырды). Тетчер щюкумятинин игтисади стратеэийасы неоконсерватизм адыны алды. Бу сийасятин ясас цнсцрляриндян бири игтисадиййатын миллиляшдирилмиш сащясинин юзялляшдирилмяси иди. 1983–90 иллярдя поладяритмя, авиасийа, нефт вя газ корпорасийалары, електроенерэетика, эямигайырма, автомобил истещсалы, телефон вя телеграф рабитяси, телекоммуникасийалар, йцк дашымалары вя с. сащяляр юзялляшдирилди. Британийа трансмилли корпорасийаларынын дястяклянмяси вя юлкяйя хариъи инвестисийаларын ъялб едилмяси цчцн тядбирляр эюрцлдц. Бялядиййя евляринин сатышы щяйата кечирилди. Кичик бизнеся верэи эцзяштляри едилди. 1980-ъи иллярин сонларында юлкя ящалисинин 1/4 щиссяси кичик вя орта бизнес сащясиндя чалышырды. Гянаят режими чярчивясиндя сосиал хяръляр вя дювлят апаратынын сахланылмасы цчцн хяръляр азалдылды. 1980, 1982, 1984 ил ганунлары щямкарлар иттифагларынын щцгугларыны хейли мящдудлашдырараг щюкумятин тятил щярякаты иля мцбаризядян галиб чыхмасына имкан верди. Мцщафизякарларын сийасяти Британийа игтисадиййатынын сащя-структур ъящятдян йенидянгурулмасына вя мцяййян дяряъядя ъанланмасына сябяб олду. Сянайенин йени елмтутумлу сащяляринин (атом, електрон, нефт-газ чыхарма, нефт емалы, нефт-кимйа вя с.) инкишафы иля йанашы истещсал модернляшдирилди вя яняняви сащялярдя (машынгайырма, металлурэийа вя с.) йени мцасир мцяссисяляр йарадылды. Йанаъаг-енерэетика комплекси ясаслы шякилдя йенидян гурулду, хидмят сащяси сцрятля инкишаф етди. 1980-ъи иллярин яввялляриндян Б.Б. игтисади артым темпиня эюря (2,3%) АИ-нин диэяр юлкялярини габаглады (орта щесабла 2,2%). Бу тенденсийа 1990-ъы иллярдя 

    Бекинэем сарайы гаршысында гаровул дястясинин дяйишмяси.

     дя сахланылды (Б.Б. – 2,1%, АИ – орта щесабла 2%). 2000–03 иллярдя Британийада ЦДМ-ин ортаиллик артымы 2,9–3,0% сявиййясиня чатды. Мцщафизякарларын кечирдийи ислащатлар вя игтисадиййатын йенидян гурулмасы, щямчинин истещсалын автоматлашдырылмасы вя компйутерляшдирилмяси нятиъясиндя Британийа ъямиййятинин сосиал структурунда дяйишикликляр баш верди: физики ямякля мяшьул олан фящлялярин сайы азалды, гейри-истещсал сащяляриндяки ишчилярин вя юзлярини орта тябягяйя аид едян шяхслярин сайы артды. Ейни заманда варлылар вя касыблар арасындакы фярг артды. Бейнялхалг аренада М.Тетчер щюкумяти Б.Б.-нын марагларыны сярт шякилдя горумаг, щярби гцввяляри, илк нювбядя онун нцвя потенсиалыны мющкямляндирмяк хяттини йеридирди. 1980–86 иллярдя Б.Б.-нын щярби хяръляри 10,7 млрд.-дан 18,5 млрд. фунт стерлингя гядяр артды. Бу вясаитин бюйцк щиссяси Б.Б. суалты гайыгларынын “Трайдент-2” американ ракетляри иля тяъщиз олунмасына сярф олунду. 1982 илдя Фолкленд (Малвин) а-рына эюря Б.Б. иля Арэентина арасында щярби мцнагишя йаранды. 1982 илдя Шимали Ирландийада Мящялли ассамблейа йаратмаг ъящдляри боша чыхдыгдан сонра мцщафизякарлар бирбаша идаряетмя режимини мющкямляндирдиляр вя Британийа гошунларынын сайыны икигат артырдылар. 1990 илдя Авропайа интеграсийа чярчивясиндя Б.Б. Авропа валйута системиня гошулду. М. Тетчер щюкумятинин щакимиййяти дюврцндя Б.Б.-нын сийаси сящнясиндя йени гцввя мейдана эялди. 1983 ил сечкиляринин нятиъяляриня эюря Иъмалар палатасына Сосиал-демократ партийасы (1981 илдя лейбористлярдян айрылмышды) иля Либерал партийасынын блокундан 23 депутат сечилди. 1988 илдя бу партийалар сонралар юлкянин партийа-сийаси системиндя йцксяк мювгейя малик олан Сосиал-либерал демократ партийасында (1989 илдян Либерал демократлар партийасы) бирляшдиляр. 1990 илин яввялиндя мцщафизякарлар верэи ислащаты кечирдиляр. Мигдары дашынмаз ямлакын дяйяри ясасында мцяййян олунан верэинин явязиня ващид “ъан верэиси” тятбиг едилди. Бу да бир чох британийалынын наразылыьына сябяб олду. Ейни вахтда Мцщафизякарлар партийасында Б.Б.-нын Авропа интеграсийа просесляриндя иштиракы иля баьлы фикир айрылыьы кяскинляшди. 1990 ил нойабрын сонунда мцщафизякарларын йени лидери вя баш назир Ъ. Мейъор олду. Онун башчылыг етдийи Мцщафизякарлар партийасы 1992 ил сечкиляриндя галиб эялди. Мейъор “ъан верэисини” ляьв ется дя, сосиал-игтисади сащядя М. Тетчерин курсуну давам етдирирди. Електроенерэетика сащясинин юзялляшдирилмяси баша чатдырылды, кюмцрчыхарма сянайесинин вя д.й. няглиййатынын юзялляшдирилмяси давам едир, кичик бизнес дястяклянирди. Шимали Ирландийа мясяляси иля баьлы Мейъор щюкумяти мцяййян ирялиляйишя наил олду – 1995 илдя мцнагишя тяряфляри атяшкяс барядя разылашманы имзаладылар. Британийа щюкумятинин хариъи сийасятдя приоритети яввялляр олдуьу кими АБШ-ла мцттяфиглик мцнасибятляринин инкишафы вя Б.Б.-нын Авропанын игтисади, сийаси вя щярби структурларына интеграсийасы иди. 1991 илдя Б.Б. “Сящрада туфан” ямялиййатында иштирак етди; 1992 илдя Маастрихт мцгавилясиня гошулду. Ъ. Мейъорун Русийа рящбярляри иля эюрцшляри, щямчинин 1994 илдя ЫЫ Йелизаветанын Русийайа сяфяри ики юлкя арасында конструктив мцнасибятлярин гурулмасына эятириб чыхарды. Б.Б. вя Шимали Ирландийа краллыьынын хариъи сийасятинин истигамятляриндян бири ССРИ даьылдыгдан сонра йени йаранмыш мцстягил дювлятлярля мцнасибятлярин гурулмасы иди. Мейъор щюкумяти 1991 ил декабрын 31-дя Азярб. Респ.-нын дювлят мцстягиллийини таныды; 1992 ил мартын 11-дя ики юлкя арасында дипломатик мцнасибятляр гурулду. Азярб. Респ.-нын президенти Щ. Ялийевин 1994 илин феврал айында Б.Б.-йа рясми сяфяри бу мцнасибятлярин инкишафында мцщцм рол ойнады. Сяфяр заманы февралын 23-дя Азярб.-ла Б.Б. арасында достлуг вя ямякдашлыг щаггында мцгавиля вя игтисади, сийаси, мядяни, щуманитар сащяляр цзря даща алты мцщцм сяняд имзаланды. 1990-ъы иллярдя Лейбористляр партийасында ъидди дяйишикликляр баш верди. 1994 илдя Е.Ч.Л. Блер партийа лидери сечилди. Партийа стратеэийасынын щазырланмасына тред-йунионларын тясири хейли азалды. 1995 илдя Блер лейбористлярин бир сыра програм мягсядляриндян, о ъцмлядян истещсал васитяляринин иътимаиляшдирилмяси тялябиндян имтина етмясиня наил олду. Лейбористляр партийасы Британийа ъямиййятинин бцтцн тябягяляринин марагларыны тямсил етмяк хяттини эютцрдц. Е.Ч.Л. Блерин рящбярлик етдийи лейбо- ристляр 1997, 2001 вя 2005 ил парламент сечкиляриндя галиб эялдиляр. Лейборист щюкумятляри М. Тетчерин башладыьы, базар мцнасибятляринин эенишляндирилмясиня йюнялмиш ислащатлары давам етдирир, азад рягабяти вя юзял сащибкарлыг тяшяббцслярини стимуллашдырырды. Ейни заманда, лейбористляр ящалинин касыб тябягяляринин мадди вязиййятинин йахшылашдырылмасына ъящд етдиляр. Ишсизликля мцбаризя мягсядиля пешя щазырлыьы системинин инкишафы цчцн тягр. 100 мяшьуллуг мяркязи йарадылды. Онларын кюмяйи иля тягр. 1,3 млн. няфяр иш йери ялдя етди. Азтяминатлы аилялярдян олан ушаглара йардым эюстярмяк, йенийетмяляр вя йашлы ящали арасында савадсызлыьы арадан галдырмаг, мяктябляри техники ъящятдян мцасирляшдирмяк мягсядиля бир сыра аддымлар атылды. Конститусийа ислащатларынын кечирилмясиня хцсуси диггят йетирилирди. 1997 илдя Шотландийа вя Уелсдя кечирилян референдумларын нятиъясиндя бу яйалятлярин юзцнцидаря органлары – Шотландийа парламенти вя Уелс Ассамблейасы йарадылды. Лордлар палатасы щаггында гануна (1999) уйьун олараг палатанын ирсиййят принсипи ясасында формалашдырылмасы ляьв едилди (бязи истисналарла).


    Е.Ч.Л. Блерин щюкумятляри мцщафизякар сяляфляри кими НАТО-нун мющкямляндирилмяси вя АБШ-ла щярби-сийаси ямякдашлыьын инкишафы сийасятини давам етдирди. Бейнялхалг мцнасибятлярин ясас мясяляляри цзря Америка щюкумяти иля щямряйлийини эюстярди. Б.Б. 1999 илдя АБШ вя НАТО-нун Йугославийайа гаршы башладыьы мцщарибядя иштирак етди. 2001 илдя Б.Б. гошунлары Яфганыстанда талибан режиминя гаршы, 2003 илдя ися Ирагдакы щярби ямялиййатларда иштирак етди. Б.Б. “НАТО-нун Шяргя доьру эенишлянмяси” просесини дястякляди. Лейбористляр АИ-нин Сосиал хартийасына гошулсалар да, фунт стерлингин милли валйута гисминдя сахланылмасы щцгугуну мцдафия етдиляр. 2010 ил майын 6-да кечирилян парламент сечкиляриндя Мцщафизякарлар партийасы галиб эялди. Онун лидери Д. Кемерон баш назир олду. Мцщафизякарларын сечкигабаьы програмы фунт стерлингин курсуну сахламаг, бизнеся фяал дястяк вермяк, банк, тящсил вя сящиййя системляриндя ислащатлар кечирмяк, ишсизлийин сявиййясини ашаьы салмаг, щямчинин Б.Б.-нын Авропада йцксяк технолоэийа мящсулларынын апарыъы ихраъатчысына чеврилмяси цчцн бу сащяляри инкишаф етдирмякдян ибарят иди.

    Тясяррцфат
    Б.Б. игтисади ъящятдян инкишаф етмиш апарыъы дцнйа юлкяляри групуна дахилдир. ЦДМ-ин щяъминя эюря (алыъылыг габилиййяти паритети цзря 2375 млрд. доллар, 2012) дцнйада 9-ъу (АБШ, Чин, Йапонийа, Щиндистан вя Алманийадан сонра), адамбашына щесабланмайа эюря (37 мин доллардан чох) 34-ъц йери (Авропада 11-ъи) тутур. Инсан инкишафы индекси 0,874-дцр (2012; дцнйанын 186 юлкяси арасында 28-ъи йер). Б.Б. игтисадиййатынын структуру ян габагъыл постсянайе дювлятляри цчцн сяъиййявидир: ЦДМ-ин 78,0% -и хидмят сферасында, 21,0%-и сянайе вя тикинтидя, тягр. 1%-и к.т., мешя тясяррцфаты вя балыгчылыгда йарадылыр (2012). Б.Б. топланмыш бирбаша хариъи инвестисийаларын щяъминя эюря дцнйада АБШ-дан сонра 2-ъи, дцнйанын ян ири 500 ТМК-нын сийащысында ширкятляринин сайына эюря АБШ вя Йапонийадан сонра 3-ъц йери тутур (ъядвял 2). 21 ясрин яввялляриндя Б.Б. игтисадиййатында кичик вя орта бизнес мцяссисяляри мцщцм йер тутурду. Британийанын юзял ширкятляринин (2003 илдя тягр. 4 млн.) цмуми сайынын тягр. 90%-и муздлу ишчилярдян истифадя етмяйян, йа да персоналы 1–4 няфярдян ибарят фирмалардыр, игтисадиййатын гейри-дювлят секторунда ишляйянлярин тягр. 1/4-и вя сатыш дяйяринин 17%-и онларын пайына дцшцр; бцтцн ишляйянлярин тягр. 1/2-и персоналы 50 няфярдян аз олан ширкятлярдя ъямляшмишдир. Дювлят секторунун ролу аздыр; дювлятин сярянъамында Банк оф Енэланд (юлкянин мяркязи банкы), Би-Би-Си телерадиойайымы корпорасийасы, Милли сящиййя хидмяти, Почт хидмяти (2005 илдя онун гисмян юзялляшдирилмяси планы ишляниб щазырланмышдыр) вя с. галыр. Сянайе Британийа игтисадиййатынын ян мцщцм сащяляриндян биридир. Юлкя ЦДМ- инин 20%-и онун пайына дцшцр (2012). Б.Б. сянайеси сатыш дяйяриня эюря дцнйада 5-ъи йери (АБШ, Йапонийа, Алманийа вя Франсадан сонра) тутур. 21 ясрин яввялляриндя игтисадиййатын диэяр сащяляри иля мцгайисядя ашаьы темпля инкишаф едир (2004 илдя сянайе истещсалынын артымы 0,9% тяшкил етмишдир). Британийа сянайесинин ян мцщцм са- щяляри: нефт-газ вя нефт-кимйа, машынгайырма (хцсусиля цмуми машынгайырма, авиаракетгайырма, електротехника вя електроника сянайеси); кющня сащяляр арасында йейинти (ички, ядвиййат вя с. истещсалы) вя тцтцн, селлцлоз-каьыз вя полиграфийа ирялидядир. Сянайе сащяляриндя техники тяъщизат бахымындан бюйцк фяргляр мювъуддур. 1990-ъы иллярин яввялляриндян юлкядя енержи сярфи (илдя тягр. 220–230 млн. т нефт еквивалентиндя) артмыр, лакин онун структуру дяйишмишдир: даш кюмцр вя нефтдян истифадянин азалмасы щесабына тябии газын вя атом енержисинин пайы артмышдыр. Йанаъаг-енерэетика балансынын структу- рунда (2003) 40,6% (1984 илдя 23%) тябии газын, 31,8% (36%) нефт вя нефт мящсулларынынын, 17,4% (35%) даш кюмцрцн, 8,6% (6%) атом енержисинин, 1,6% бярпаолунан енержи нювляринин (о ъцмлядян кцляк енержиси вя щидроенержи) пайына дцшцр. 21 ясрин яввялляриндя Б.Б. (Норвеч вя Нидерландла йанашы) енержи тялябатыны, демяк олар ки, бцтцнлцкля юз ещтийатлары щесабына юдяйян бир нечя Гярби Авропа юлкясиндян биридир. 2004 илдя Британийанын енержи дашыйы- ъылары цзря хариъи тиъарят балансы бир чох илляр ярзиндя илк дяфя мянфи олмушдур (нефт вя нефт мящсуллары тиъаряти мцвафиг олараг 2 млн. вя 14 млн. т нефт еквивалентиндя мцсбят олараг галыр; тябии газ вя кюмцр тиъаряти балансы мянфидир – 2 млн. вя 24 млн. т). Нефт щасилаты (2004 илдя 95,4 млн. т; Гярби Авропада Норвечдян сонра 2-ъи йер) 1998 илдян етибарян дурмадан ашаьы дцшцр (2005 илин яввялиндя Шимал дянизинин Британийа секторунда кяшф едилмиш нефт ещтийатлары 600,8 млн. т). Тягр. 25 йатаг (131-дян) ишлянилир, ян бюйцкляри: Фортис (щасилатын тягр. 1/3-и), Брент вя с. Нефт суалты бору кямярляри иля Инэилтяря (Тиссайдда Порт-Кларенс, бура щямчинин Норвеч йатаьы Екофискдян нефт эятирилир), Шотландийа (Круден-Бей), Шетланд (Саллом-Бо) вя Оркней (Флотта) а-ры сащилляриня дахил олур. Газ конденсаты Шотландийа (Сент-Фергус) вя Шимал-Шярги Инэилтярянин сащилляриня (Коутем-Сендс, Тиссайд) нягл олунур. Щасил едилян нефтин 80%-индян чоху ихраъ олунур (2003 илдя 79 млн. т). 7 сащилйаны говшаьында: Инэилтярянин ъ.-ш.-индя Лондон вя Саутэемп- тонун йахынлыьында (илдя тягр. 25 млн. т щяъминдя), Щамберсайдда (21 млн. т), Уелсин ъ.-унда, Инэилтярянин шм.-г.-индя вя шм.-ш.-индя, Шотландийада груплашдырылмыш Британийанын 12 нефт емалы з-ду (илдя тягр. 90 млн. т хам нефт емалы) цчцн ясас хаммал олан даща уъуз нефт Йахын Шярг юлкяляриндян (2003 илдя 54 млн. т) эятирилир. 21 ясрин яввялляриндян тябии газ щасилаты да (2011 илдя 45,2 млрд. м3) азалмагдадыр (кяшф едилмиш ещтийатлар 630,7 млрд. м3, 2005 илин яввяли). Шимал дянизинин шелфиндя онларла йатаг ишлянилир, ян бюйцкляри: Моркам, Британийа, Лимен, Брцс, Брей, Брент вя с. Щасил олунан тябии газын
    ясас щиссяси суалты газ бору кямярляри иля 3 сащилйаны мянтягяйя верилир: Бектон (Шярги Инэилтяря), Теддлторп (Шярги Мидленд) вя Изингтон (Щамберсайд). 1982 илдян Ирландийа дянизиндя дя (Шимали Ирландийанын ещтийаъы цчцн) газ щасилаты апарылыр. Нефт вя газ йатагларынын ишлянилмясиндя Британийа ширкятляриндян башга “ЕххонМобил Ъорпоратион”, “ЪоноъоПщиллипс” (АБШ), “Тотал” (Франса), “ЕНЫ” (Италийа) вя с. хариъи ТМК да иштирак едир. Кюмцр щасилаты 25 млн. т-дур. Щасилатын ясас р-нлары – Йоркшир (щасилатын тягр. 2/3-си), Ъянуби Уелс (тягр.1/5-и) вя Нортамберленд-Дарем щювзяляридир; диэяр щювзялярдя щасилат дайандырылмышдыр. Кюмцр идхалы (АБШ, Полша вя ЪАР-дан) 36 млн. т-дур (2004). Електрик ст.-ларынын мцяййян едилмиш эцъц 88,0 МВт-дыр (2009). Електрик енержиси истещсалы 352,7 млрд. кВт·саат, истещлакы 325,8 млн. кВт·саатдыр; истещсалын 75,4%-и ИЕС-лярин, 12,3%-и АЕС-лярин, 1,9%-и СЕС-лярин, 7,3%-и диэяр мянбялярин (ясасян, кцляк енержи гурьулары) пайына дцшцр. Б.Б.-нын бцтцн електрик ст.-лары ващид енержи системиндя бирляшяряк Ла-Манш боьазы васитясиля суалты кабеллярля континентал Авропанын енержи системи иля ялагяляндирилмишдир. Ясасян, Шимал дянизинин

     


    сащилляриндя, Щамберсайд вя Шярги Инэилтярянин газ терминалларынын йахынлыьында йерляшян 25-дян чох ИЕС (юлкя цзря енержи истещсалынын тягр. 40%-и) тябии газа, 18 ИЕС ися даш кюмцря (тягр. 33%) ясасланыр. Тябии газла ишляйян ИЕС-лярин (о ъцмлядян газ-турбин) сайы вя онларын електрик енержиси истещсалында хцсуси чякиси даим артыр. 1956 илдя Б.Б.-да (Камберленд графлыьы, Колдер-Щолл) дцнйада сянайе тяйинатлы илк АЕС-лярдян бири (щазырда мцвяггяти дайандырылмышдыр) тикилмишдир. 12 АЕС фяалиййят эюстярир (Инэилтярянин ъ.-унда вя шм.-ында, Шотландийа вя Уелсдя). Уран консентратлары Канада вя ЪАР-дан (Престон порту васитясиля) эятирилир. Олдермастон ш.-ндя (Инэилтярянин ъ.-ш.-и) Милли нцвя тядгигатлары мяркязи йерляшир. Б.Б.-нын гара металлурэийасы, ясасян, идхал олунан хаммала (2003 илдя 0,6 млн т кокс, 6 млн. т кокслашан кюмцр, 16,5 млн. т дямир филизи) ясасланыр; щяр ил тягр. 3 млн. т йерли метал гырынтылары истифадя олунур. 10,3 млн. т чугун, 13,3 млн. т полад (2003; Гярби Авропада Алманийа, Италийа, Франса вя Испанийадан сонра 5-ъи йер) истещсал олунур. Поладын тягр. 3/4-ц оксиэен-конвертор цсулу иля истещсал едилир. Автомобил прокаты, пасланмайан полад, тядарцкляр, мяфтил вя диэяр щазыр полад мящсуллары бурахылыр. Апарыъы чугун вя полад истещсалчысы олан “Ъорус” ширкяти (юлкядя истещсалын цмуми щяъминин тягр. 90%-и), полад истещсалына эюря Гярби Ав- ропада 2-ъи йери тутур. Конвертор полады истещсал едян там дювря металлурэийа з-длары Ъянуби Уелсдя (Порт-Толбот), Инэилтярянин шм.-ш.-индя (Тиссайд) вя Щамберсайдда (Сканторп) дяниз сащили йахынлыьында; електрик поладяритмя мцяссисяляри Ъянуби Йоркшир конурбасийасында (Шеффилд вя Ротеремдя) йерляшир.
    Б.Б.-нын ялван металлурэийа мцяссисяляри идхал едилян мящсулларла кяскин рягабят шяраитиндя фяалиййят эюстярир; юлкяйя ялван металларын бцтцн нювляри (гурьушундан башга) эятирилир. 1998 илдя галай, 1999 илдя мис истещсалы ляьв олунмушдур, демяк олар ки, синк истещсалы да (2003 илдя 17 мин т) ихтисар едилмишдир. Алцминиум истисна олмагла, йалныз икинъи дяряъяли металлар (идхал едилян вя йерли гырынты вя туллантылардан) истещсал едилир. Алцминиум истещсалы (идхал едилян алцминиум-оксиддян) 360 мин т-дур (2008); ясас з-длар Шимали Уелсдя Щоли-Айленд а.-нда Щолищеддя (гоншу Англси а.-ндакы АЕС йахынлыьын-
    да), Лайнмутда (Инэилтярянин шм.-ш.-индя); бир нечя кичик з-д Шотландийада (йерли СЕС-лярин базасында) фяалиййят эюстярир. Гурьушун истещсалы 356 мин т (2003; Гярби Авропада Алманийадан сонра 2-ъи йер); никел истещсалы 27 мин т-дур (Норвеч вя Финландийадан сонра 3-ъц йер); ясас мяркязляри: Бюйцк Лондон, Ливерпул, Бристол, Суонси (Уелсин ъ.-унда). Машынгайырма Британийа сянайесинин апарыъы сащясидир (сянайе истещсалында ишляйянлярин цмуми сайынын тягр. 1/3-и); сатыш щяъминя эюря дцнйада 5-ъи йери (АБШ, Йапонийа, Алманийа вя Франсадан сонра) тутур. Истещсалы йцксяк ихтисаслы ишчиляр тяляб едян, техники ъящятдян мцряккяб, гейри-стандарт мящсуллар бурахылыр. Мямулатларынын номенклатура мцхтялифлийиня эюря Б.Б.-нын машынгайырмасы йалныз АБШ вя Алманийадан эери галыр. Цмуми машынгайырма тясяррцфатын мцхтялиф сащяляри цчцн дязэащ вя аваданлыгларын истещсалы иля тямсил олунур. Б.Б. металкясян дязэащлар, кимйа, тохуъулуг вя йейинти сянайеси цчцн аваданлыглар истещсалы цзря дцнйа лидерляриндян биридир. К.т. (о ъцмлядян тякярли тракторлар) вя йол машынлары, метал конструксийалар вя с. истещсалы инкишаф етмишдир. Ясас мцяссисяляр ъ.-ш.-дя, Гярби Мидленддя вя Инэилтярянин шм.-г.-индядир. Електротехника вя електрон сянайеси (ЕЕС) Б.Б. машынгайырмасынын ян мцщцм сащясидир (машынгайырмада ишляйянлярин 1/3-индян чоху вя машынгайырма мящсулларынын сатыш щяъминин 1/3-и, 2003), истещсалын мигйасына эюря АБШ, Йапонийа, Чин вя Алманийадан сонра дцнйада 5-ъи йери тутур. ЕЕС-ин структурунда електрон сянайеси мящсулларынын пайына сатыш дяйяринин 74%-и дцшцр, онун 29%-ини сянайе електроникасы (радарлар, радиоютцрцъц гурьулар, телекоммуникасийа аваданлыьы вя с.), 23%-ини ъищазгайырма мящсуллары (тибби аваданлыг, йцксяк дягигликли ъищазлар, оптик ъищазлар), 22%- ини офис вя мяишят електроникасы тяшкил едир. Истещсал щяъминя эюря Б.Б.-нын електрон сянайеси дцнйада 6-ъы йери тутур. Електротехника сянайеси ЕЕС-ин сатыш дя- йяринин 26%-ини верир; ясас мящсуллары турбинляр, эенераторлар, електрик мцщяррикляри, мяишят електрик ъищазлары вя с.-дир. ЕЕС-дя арасында хариъи фирмаларын цстцнлцк тяшкил етдийи тягр. 10 мин ширкят вар. Америка ТМК-лары (“ЫБМ”, “Щеwлетт Паъкард” вя с.) електрон-щесаблама техникасы; Йапонийа (“Сонй”, “Сщарп”, “Тосщиба” вя с.), Ъянуби Корейа (“Самсунэ”) вя Гярби Авропа ТМК-лары (“Пщиллипс”, “Сиеменс” вя с.) мяишят техникасы истещсалы цзря ихтисаслашмышлар. Британийа фирмалары, ясасян, ЕТТКИ сферасында (Б.Б. – електроникада елми тядгигатлар сащясиндя, о ъцмлядян интеграл схемлярин вя йарымкечириъи ъищазларын ишляниб щазырланмасында Авропада лидердир) фяалиййят эюстярир. ЕЕС мцяссисяляри, адятян, кичик олур, бюйцк групларла ири шя- щярлярин, али мяктяб вя дювлят елми тядгигат мяркязляринин йахынлыьында йерляшир. Мцяссисялярин ясас щиссяси Инэилтярянин ъ.- унда – Бюйцк Лондон р-нунда, щямчинин Лондон–Бристол автомобил маэистралы бойунъа ареалларда вя Кембриъин ятрафында (“Силикон фенляр”) ъямляшмишдир; 21 ясрин яввялляриндя сащянин мцяссисяляри Инэилтярянин периферийа р-нларында да йарадылмышдыр. ЕЕС мящсулларынын дяйяринин 1/4-и Шотландийанын пайына дцшцр; Шотландийанын мяркязи щиссясиндяки р-нда електрон сянайеси мцяссисяляринин ири ареалы (“Силикон глен”) йарадылмышдыр – цмумавропа фярди компйутер вя ноутбук ис- тещсалынын тягр. 30%-и, компйутер ишчи ст.- ларынын 80%-и, автоматик ъаваблайыъыларын 65%-и, йарымкечириъилярин 15%-и. Уелсдя (ЕЕС мящсулларынын дяйяринин тягр. 6– 8%-и), башлыъа олараг, яйалятин ъ.-унда йерляшян мцяссисялярдя, ясасян, мяишят електротехникасы вя електроникасы (телевизорлар, сойудуъулар, палтарйуйан машынлар вя с.) истещсал едилир. Авиаракетгайырма (машынгайырмада ишляйянлярин тягр. 15%-и, 2003) Б.Б.-нын бейнялхалг ихтисаслашма сащяляриндян биридир. 21 ясрин яввялляриндя сащя мящсулларынын тягр. 60%-и ихраъ олунурду (авиасийа вя космик ракет техникасынын ихраъына эюря АБШ-дан сонра дцнйада 2-ъи йер). Сащя сатыш щяъминя эюря (2003 илдя 20 млрд. ф. ст.-дян чох) Гярби Авропада 1-ъи вя НАТО юлкяляри арасында АБШ-дан сонра 2-ъи йери тутур. Б.Б. дюйцш тяййаряляри (бурахылышын тягр. 25%-и), тяййаря мцщяррикляри (18%), авионика (13%) цзря НАТО юлкяляри арасында 2-ъи, мцлки тяй- йаряляр цзря 4-ъц (АБШ, Франса вя Канададан сонра) вя космик апаратлар цзря 5-ъи (АБШ, Франса, Алманийа вя Италийадан сонра) истещсалчыдыр. Мямулатларын номенклатурасында “Ербас” сярнишин тяййаря-аеробусу, “БАЕ-146” сярнишин тяййаряси (“Боинг-737”нин аналогу), “Торнадо” чохмягсядли дюйцш тяййаряси, “Щок” вя “Аврофайтер” (“Туйфан”) гырыъы тяййаряляри, “Щарриер” шагули учушлу гырыъы тяййаряляри, щярби-нягл. тяййаряляри, щеликоптерляр, ракетляр, космик апаратлар, тяййаря мцщяррикляри вя с. вардыр. Мящсулларын бюйцк щиссяси бейнялхалг кооперасийа чярчивясиндя истещсал олунур: “Ербас” аеробуслары Франса, Алманийа вя Испанийа иля, “Торнадо” тяййаряляри Алманийа вя Италийа иля, “Аврофайтер” Алманийа, Италийа вя Испанийа иля бирликдя. Бу сащядя комплектляшдириъи детал, щисся вя агрегат истещсалы цзря ихтисаслашмыш хейли сайда фирмалар (башлыъа олараг, йерли фирмалар) фяалиййят эюстярир. Апарыъы фирмалар: “БАЕ Сйстемс”, “Роллс-Ройъе” вя “Wестланд”. “БАЕ Сйстемс” авиасийа вя космик ракет техникасынын сатыш щяъминя эюря (2002 ил- дя тягр. 20 млрд. доллар) дцнйада 4-ъц йери тутур; мцхтялиф нюв тяййаря, щеликоптер вя ракетляр бурахыр. “Роллс-Ройъе” (2003 илдя сатыш щяъми тягр. 10 млрд. доллар) тяййаря мцщяррикляри, “Wестланд” щеликоптер истещсалы цзря дцнйа лидерляриндян биридир. Бу сащядя ишляйянлярин тягр. 37%-и Инэилтярянин ъ.-унда, 20%-и Мидленддя, 22%-и Инэилтярянин шм.-ында (2003) ъямляшмишдир. Учуш апаратларынын истещсалы вя сынаьы, ясасян, Инэилтярянин ъ.-унда (Бюйцк Лондон, Бристол, Ла-Манш боьазынын сащилйаны р-нлары), “Торнадо” тяййаряляринин гурашдырылмасы Инэилтярянин шм.-г.-индя Ланкашир графлыьында (Манчестер, Престон, Уортон) щяйата кечирилир. Тяййаря мцщяррикляри Шярги Мидленддяки (Дерби) вя Гярби Мидленддяки (Ковентри, Солищалл), щямчинин Шотландийадакы (Глазго) “Роллс-Ройъе” з-дларында истещсал олунур.

    Ретклифф-он-Соар ИЕС. Ноттинэемшир графлыьы.

    Автомобил истещсалына эюря (2011 илдя 1,5 млн. ядяд) Б.Б. Алманийа, Франса вя Испанийадан сонра Гярби Авропада 4-ъц вя дцнйада 10-ъу йери (миник автомобилляри бурахылышына эюря 7-ъи) тутур. Автомобил идхалы яняняви олараг ихраъы цстяляйир. Ясасян, автомобил мцщяррикляри (2003 илдя тягр. 3 млн. ядяд), щямчинин нцфузлу маркалы миник автомобилляри (“Роллс-Ройс”, “Бентли”, “Йагуар”, “Астон Мартин”, “Ровер” вя с.) ихраъ олунур. 1970-ъи иллярдяки тяняззцлдян сонра Британийа автомобилгайырма мцяссисяляри, ясасян, АБШ, Йапонийа вя Гярби Авропа юлкяляри фирмаларынын инвестисийалары щесабына инкишаф едир. Йапонийа автомобил фирмалары йени з-длар йаратмагла, Америка вя Авропа фирмалары ися фяалиййятдя олан Британийа фирмаларыны алмагла Б.Б. базарында мющкямлянмишдир. 21 ясрин яввялляриндя автомобилгайырманын сатыш щяъминин тягр. 95%-и хариъи фирмаларын, о ъцмлядян 44%-и АБШ-ын, 30%-и Йапонийанын, 20%-и Гярби Авропа юлкяляринин пайына дцшцрдц. Сащянин истещсал щяъминин тягр. 2/3-си кющня сянайе мяркязляринин пайына дцшцр: Бирминщем, Ковентри (Гярби Мидленд), Лондон, Лутон, Оксфорд, Саутэемптон (Инэилтярянин ъ.-ш.-и), Елсмир-Порт, Кру, Щейлвуд, Лейланд (Инэилтярянин шм.-г.-и). Йени автомобилгайырма мяркязляринин ящямиййяти артыр: Инэилтярянин шм.-ш.-индя Сандерленд (истещсал эцъц илдя 350 мин автомобил олан “Ниссан” фирмасынын з-ду), Шярги Мидленддя Дерби ш. р-ну (истещсал эцъц илдя 180 мин автомобил олан “Тойота” фирмасынын з-ду), Инэилтярянин ъ.-г.-индя Суиндон (истещсал эцъц илдя 75 мин автомобил олан “Щонда” фирмасынын з-ду). Уелсдя “Тойота” (Шоттон) вя “Форд” (Бриъенд) ширкятляринин йени ири мотор з-длары фяалиййят эюстярир. Б.Б.-да машынгайырманын яняняви сащяси олан эямигайырма (2003 илдя тягр. 

    “Bentley Mulsanne” автомобилляринин истещсалат хятти. Кру шящяри.


    25 мин ишчи) структур бющраны кечирир, тярсанялярин чоху баьланмышдыр. Б.Б. щярби эямигайырма цзря (тяййаря эямиси, есминес, суалты гайыг вя с. истещсалы) дцнйа лидерляриндян, щярби эямилярин ири ихраъатчыларындан биридир. 2002 илдя 28 мин реэ. бр.-т (Гярби Авропа юлкяляринин цмуми истещсалынын 1%-индян аз) тиъарят эямиси истещсал олунмушдур. Б.Б.-нын тиъарят эямигайырмасында техники ъящятдян мцряккяб эямилярин (контейнердашыйанлар, бяряляр, о ъцмлядян “ро-ро” синфи эямиляри, чохмягсядли танкерляр вя с.) истещсалына цстцнлцк верилир. Ихраъ цчцн кичикюлчцлц эямилярин – эязинти йахталарынын, катерлярин, гайыгларын вя с. истещсалы сцрятля артыр. Юлкядя мцлки эямилярин иншасы цзря тягр. 10 фирма фяалиййят эюстярир, ян бюйцйц “БАЕ Сйстемс”, щямчинин “Щарланд анд Wолфф” (1911 илдя онун Белфастдакы тярсанясиндян “Титаник” суйа салынмышдыр), “Сwан Щунтер”, “Аппледоре”, “Ъаммелл Лаирд”-дир. “Воспер Тщорнйърофт”, “Йар роwс”, “Кваернер-Эован” ширкятляри дя щярби эямиляр истещсал едир; эями мцщяррикляринин ян ири истещсалчысы “Роллс-Ройъе”-дир. Эямигайырманын ясас мяркязляри: Саутэемптон вя Портсмут (Инэилтярянин ъ.-ш.-индя), Барроу-ин-Фернесс вя Беркенщед (шм.-г.), Тайнсайд вя Тиссайд (шм.- ш.), Клайдсайд (Шотландийа), Белфаст (Шимали Ирландийа). Девонпортда (Инэилтярянин ъ.-г.-и, Плимутун шящярятрафы) Гярби Авропанын ян ири вя мцасир эямигайырма тярсаняси йерляшир. Кимйа сянайеси Б.Б.-нын бейнялхалг ихтисаслашмасынын (сатыш щяъминя эюря йалныз машынгайырма вя йейинти сянайесиндян эери галыр) мцщцм сащясидир. Нефт вя газ емалына ясасланан мцхтялиф цзви синтезляр истещсалы инкишаф етмишдир. Истещсал щяъминя эюря Гярби Авропада 4-ъц вя дцнйада 7-ъи йери тутур; кимйа мящсулларынын бейнялхалг тиъарятиндя олдугъа йцксяк мцсбят салдойа маликдир (2003 илдя 8 млрд. доллар). Истещсал структурунда зяриф кимйа йарымсащяляри – яъзачылыг, ятриййат-косметика сянайеси, йуйуъу васитяляр, лак вя бойа материаллары, биткиляри мцщафизя едян кимйяви васитяляр истещсалы цстцнлцк тяшкил едир. Биотехнолоэийаларын инкишаф сявиййясиня, о ъцмлядян йени дярман препаратларынын ишляниб щазырланмасына эюря Б.Б. йалныз АБШ-дан эери галыр (21 ясрин яввялляриндя дцнйада ян чох сатылан 50 дярман препаратындан 10-у Британийа истещсалыдыр). Полимерлярин вя минерал эцб- рялярин истещсалы икинъи дяряъяли рол ойнайыр. Бу сащядя щям эениш профилли (“ЫЪЫ”, “Доw” вя с.), щям дя дар ихтисаслашдырылмыш, хцсусян яъзачылыг вя нефт-кимйа цзря ири фирмалар фяалиййят эюстярир. Юлкядяки кимйа мцяссисяляринин 50%-индян чоху фирмалара мяхсусдур. Британийа кимйа сянайеси истещсалы щяъминин тягр. 1/3-и Инэилтярянин ъ.-ш.-индя ъямляшмишдир; Бюйцк Лондон р-нунда яъзачылыг вя ятриййат-косметика сянайеси мцяссисяляри цстцнлцк тяшкил едир; Ла-Манш боьазы сащилиндя Саутэемптонун шящярятрафы гяс.-си Фолидя ири нефт-кимйа комплекси вар. Инэилтярянин шм.- г.-и 19 ясрин орталарындан кимйа сянайеси р-нудур; бурада Бюйцк Манчестер вя Мерсисайд конурбасийаларында, щямчинин Манчестер каналы зонасында гейри-цзви кимйа мящсуллары (хлор, сусузлашдырылмыш сода вя с.), щямчинин онларын ясасында йуйуъу васитяляр истещсал едян мцяссисяляр йерляшмишдир. Инэилтярянин шм.-ш.-индя нефт-кимйа сянайеси инкишаф етмишдир (пластик кцтля, синтетик лиф вя каучук); Тиссайд р-ну юлкядя ян бюйцк кимйяви истещсал мяркязидир. Киллингщолм-Имминэем-Гримсби (Щамберсайдда), щямчинин Грейнъмут вя Моссморан (Шотландийада) ири нефт- кимйа сянайеси мяркязляридир. Шотландийанын пайтахты Единбург ири яъзачылыг сянайеси мяркязидир. Гярби вя Шярги Мидленддя полимер материаллар вя онлардан йерли автомобил вя тяййарягайырма, щямчинин йцнэцл сянайе мцяссисяляри цчцн (о ъцмлядян тохуъулуг) мямулатларын (кимйяви лифляр, техники-резин мямулатлар, автомобил тякярляри, пластик кцтлядян мямулатлар) эениш номенклатурасы бурахылыр. Селлцлоз-каьыз, полиграфийа сянайеси вя няшриййат иши Британийа статистикасында ващид сащя кими фяргляндирилир. Онун сатышынын цмуми щяъми тягр. 45 млрд. ф. ст.-дир (2003), о ъцмлядян селлцлоз-каьыз сянайеси 11 млрд. (тягр. 25%), полиграфийа сянайеси 14 млрд. (30%), няшриййат иши 20 млрд. (45%). Каьыз вя картон истещсалы 6,2 млн. т-дур (2003; ихраъат 1,3 млн. т, идхалат 7 млн. т-дан чох). Селлцлоз-каьыз сянайесиндя ишчиляринин цмуми сайы 15,8 мин няфяр олан тягр. 80 мцяссися вар. Бунлар, бир гайда олараг, хариъи хаммалла ишляйян вя дяниз портларынын йахынлыьында йерляшян (Кент графлыьынын шм. щиссясиндя Бюйцк Лондон р-нунда; Ланкашир графлыьында, Бристол йахынлыьында; Шотландийа сащилля-

    “Щарриер ЭР-9А” гырыъы тяййаряси.

    риндя вя с.) ири ф-клярдир. Хаммалын хейли щиссяси макулатурадыр (о ъцмлядян идхал олунан), гязет каьызынын тягр. 65%-и ондан истещсал едилир. Селлцлоз, каьыз вя картонун апарыъы истещсалчылары: “Унилевер”, “Бунзл”, “Кимберлй-Ъларк”, “Ыээесунд Папербоард”, “Унигуе Ымаэес”, “Ынвереск”, “Проътер & Эамбле” вя с. Щяр ил Б.Б.-да тягр. 150 мин адда мцхтялиф нюв чап мящсуллары няшр едилир. Чап мящсулларынын ихраъы 2,8 млрд. ф. ст. (2003), о ъцмлядян АБШ (цмуми щяъмин тягр. 1/6), Ирландийа, Канада вя с.; китаб, гязет вя журнал ихраъы 2,0 млрд. ф. ст., диэяр чап мящсуллары вя хидмятлярин ихраъы 0,8 млрд. ф. ст.-дир. Б.Б.-нын полиграфийа сянайесиндя вя няшриййат ишиндя, ишляйянлярин цмуми сайы 190 мин няфяр олан тягр. 32 мин мцяссися (о ъцмлядян 17 мини полиграфийа профилли) вар. Няшриййат вя мятбяялярин 1/2-индян чоху Инэилтярянин ъ.-ш.-индя, ясасян, Бюйцк Лондонда ъямляшмишдир. “Пеарсон” няшриййат групу Б.Б., Австралийа, Йени Зеландийа вя Щиндистанын кцтляви чап мящсуллары базарында 1-ъи, АБШ вя Канада базарында (2003 илдя сатыш щяъми 4,0 млрд. ф. ст.) ися 2-ъи йери тутур; групун тяркибиня дахил олан няшриййатлар: “Пенэуин” (каьыз цзлцклц кцтляви китаблар бурахылышы цзря дцнйа лидери), “Файнаншел таймс” (ейниадлы гязет вя бир сыра диэяр дюври няшрляр), “Дорлинэ Киндерслей” (шякилли вя сораг няшрляри, о ъцмлядян енсиклопедийалар, ъоьрафи атласлар вя с.), “Лонэман”, “Аллен Лане” вя с. Инэилтяря-Щолландийа няшриййат групу “Реед Елсевиер” тящсил, тибб, щцгуг вя бизнеся даир ядябиййат няшри сащясиндя дцнйада лидердир (2003 илдя сатыш щяъми 4,9 млрд. ф. ст.). “Ъамбридэе Университй Пресс” вя “Охфорд Университй Пресс” ун-т елми няшриййатлары мяшщурдур. “Щаймаркет Публисщинэ” няшриййаты юлкянин журнал базарында ян бюйцк сегмент олан Б.Б. ишэцзар журналистикасы лидеридир. Тохуъулуг сянайеси Б.Б. йцнэцл сяна- йесинин яняняви сащясидир; Британийа йун (о ъцмлядян твид), кятан вя памбыг парчалары, мохер вя кружевалары 18 ясрдян дцнйада мяшщур иди; 20 ясрдя ихраъ сащяси кими ящямиййятини итирмишдир. Памбыг парча истещсалы хейли азалмышдыр. Кимйяви лифлярдян истифадя олунмагла гарышыг парчаларын истещсалы цстцнлцк тяшкил едир. Ясасян йерли базара йюнялмиш йун вя кятан сянайеси аз тяняззцля мяруз галмышдыр; трикотаж сянайеси инкишаф етмишдир. 21 ясрин яввялляриндя истещсал щяъминя эюря Б.Б. тохуъулуг сянайеси Гярби Авропада Италийа вя Алманийадан сонра 3-ъц йери тутур, бунунла беля тохунма малларын идхалы ихраъы цстяляйир. Б.Б. йун вя кятан парчалар, техники парчаларын бязи нювляри, трикотаж, щямчинин кружева иля хариъи тиъарятдя мцсбят салдойа маликдир. “Ъоатс Вийелла” вя “Сара Лее Ъоуртаулдс” апарыъы фирмалардыр. Памбыг парча сянайесинин ясас р- ну Бюйцк Манчестер конурбасийасы, йун сянайесинин – Гярби Йоркшир конурбасийасыдыр (Лидс вя Брадфорд); кятан сянайеси даща чох Шимали Ирландийада инкишаф етмишдир; тохуъулуг сянайесинин мцхтялиф сащяляринин мцяссисяляри Шотландийада галмышдыр. Трикотаж истещсалынын башлыъа мяркязи Ноттинэемдир (Шярги Мидленд). Тикиш сянайеси дя 20 ясрдя тяняззцл етмишдир; тикиш мямулатларынын идхалы хейли дяряъядя ихраъы цстяляйир. Б.Б. эейим истещсалынын цмуми щяъминя эюря Гярби Авропада йалныз Италийадан эери галыр; мямулатларын чешидиндя “Бурберрй”, “Паул Смитщ”, “Агуасъутум” вя башга ширкятлярин истещсалы олан дябли вя бащалы эейимляр цстцнлцк тяшкил едир. Сащянин башлыъа мяркязляри Бюйцк Лондон вя Гярби Йоркшир (Лидс) конурбасийаларыдыр. Тикиш сянайеси Шимали Ирландийада (Белфаст, Лондондерри), Инэилтярянин шм.-ш.-индя (Тиссайд) вя ишчи гцввяси нисбятян уъуз олан бир сыра диэяр р-нларда инкишаф етмишдир. 

    “Щарланд анд Wолфф” фирмасынын эямигайырма тярсаняси. Шимали Ирландийа.

    Б.Б.-нын айаггабы сянайеси 21 ясрин яввялляриндя цмуми истещсал щяъминя эюря Гярби Авропа юлкяляри арасында илк онлуьун сонунда йерляшир. Дябли вя кейфиййятли айаггабыларын ихраъы дяйяриня эюря идхалдан тяхминян 6 дяфя аздыр. Сащядя йалныз 2 бюйцк фирма – “Ъларк” вя “Р. Эриээс” галмышдыр. Айаггабы истещсалынын ясас мяркязляри Шярги Мидленддя вя Нортэемптон Лестер (бцтцн истещсалын тягр. 1/2-и), Лондон (сечмя айаггабы истещсалынын башлыъа мяркязи), щямчинин Инэилтярянин ъ.-г.-индя Бристол р-нудур. Йейинти вя тцтцн сянайеси истещсал щяъминя эюря Б.Б.-нын сянайе сащяляри арасында машынгайырмадан сонра 2-ъи (2003 илдя сатыш щяъми 76,7 млрд. ф. ст., 527 мин ишчи, 7560 мцяссися); Гярби Авропа юлкяляри арасында 3-ъц (Алманийа вя Франсадан сонра) йери тутур. Британийа ихраъатында ярзаг маллары яняняви олараг идхалдан аздыр, спиртли ичкиляр (сащя мящсулларынын ихраъ дяйяринин тягр. 1/3-и) мцщцм истисна тяшкил едир. Виски истещсалы 3,9 млн. щл (4,5 л) (2003), ъин (инэилис араьы) вя араг – тягр. 0,6 млн. щл, пивя – 58 млн. щл.-дир. Виски истещсалынын цмуми щяъминин 90%-индян чоху, ъинин 80%-и, араьын 20%-и, 10%-я гядяр пивя, щямчинин арпа майасы ихраъ олунур. Виски истещсалынын башлыъа р- ну Шотландийадыр (тягр. 90%; Спейсайдда вя даь р-нларында; 90 мцяссися, тягр. 40 мин ишчи), Шимали Ирландийа вя Уелсдя дя виски щазырланыр. Ъин вя араг истещсалынын тягр. 70%-и (16 з-д) Шотландийанын пайына дцшцр. Спиртли ичкиляр истещсалында Британийа ширкятляри “Диаэео” (ясас брендляри “Смирнофф”, “Ъонни Уокер”, “Гордон”, “Гиннес”, “Бейлис” вя с.) вя “Аллиед Домеъг” (ясас брендляри “Баллантайн”, “Бифитер” вя с.) апарыъы йер тутур. Б.Б. дцнйада ян ири гара чай идхалчысыдыр, чякилиб габлашдырылмыш чай истещсалы вя ихраъы цзря дцнйада апарыъы йер тутур (илдя тягр. 30 мин т); ясас истещсалчылар эениш бренд дясти иля “Липтон” (“Унилевер” корпорасийасынын тюрямя ширкяти) вя “Тwининэс”дир (“Ассоъиатед Бритисщ Фоодс” корпорасийасынын тюрямя фирмасы). Б.Б. 

    Гарабаш гойун ъинси. Шотландийа.


    дцнйада щазыр тцтцн мямулатларынын ири истещсалчыларындан вя ихраъатчыларындан биридир; тцтцн ширкятляри: “Бритисщ Америъан Тобаъъо”, “Империал Тобаъъо”, “Эаллащер”. Б.Б. пендир (400 сортдан йухары, о ъцмлядян “чеддер”, “керфилли”, “чешир”, “глостер”, “стилтон”, “уенслидейл”) вя шоколад мямулатлары (Британийа ширкяти “Ъадбурй-Същwеппес” вя с.) ихраъатчысыдыр. Шякяр, унцйцтмя, йаь сянайеси мцяссисяляри, ясасян, к.т. р-нлары щцдудларында – Ъянуб-Шяргдя, Шярги Инэилтярядя, Шярги Мидленддя; балыг консерви сянайеси мцяссисяляри Щамберсайд (Гримсби) вя Шотландийа (Абердин) портларында; чай, шоколад, тцтцн вя хариъи хаммалдан истифадя едян диэяр сащяляр порт шящярляри (Лондон, Бристол, Ливерпул, Кингстонапон-Щалл вя с.) йахынлыьында; гяннады, чюрякбиширмя, сцд сянайеси мцяссисяляри, ясасян, ири шящярлярдя йерляшир. Кянд тясяррцфаты йцксяк интенсивлийи иля фярглянир; 20 ясрин икинъи йарысында дювля- тин кюмяйи сайясиндя тясяррцфатын мцщцм сащясиня чеврилмишдир. ЦДМ-ин структурунда к.т. истещсалы АИ юлкяляри арасында ян аз пайа маликдир (2006 илдя 1%). Бунунла беля юлкянин к.т. Б.Б.-нын ярзаг тялябатынын тягр. 2/3-сини (2003 илдя 63%) тямин едир (1939 илядяк 1/3-индян аз), о ъцмлядян тахыл – 120%, сцд – 102%, гуш яти – 91%, гойун яти – 87%, мал вя донуз яти – 70%-дян чох, тойуг йумуртасы – 87%, картоф – 80%-дян чох, тярявяз – 63%. Чатышмайан к.т. мящсуллары (ясасян, мейвя вя тярявяз) идхал олунур. Б.Б. к.т. истещсалынын щяъминя эюря АИ-дя 5-ъи (Франса, Алманийа, Италийа вя Испанийадан сонра), к.т. мящсулларынын ихраъына эюря 4-ъц (Франса, Алманийа вя Нидерланддан сонра) йери тутур. К.т. йерляри яразинин тягр. 70%-ини тутур, онун 61%-и якилян чямянляр вя тябии отлаглар, 39%-и якин сащяляридир. Фермер тясяррцфатлары цстцнлцк тяшкил едир (2003 илдя 304 мин), фермерлярин тягр. 2/3-си сащибкар, галаны ися иъарядарлардыр. Б.Б. фермаларын орта юлчцсцня эюря (56,4 ща) АИ-дя 1-ъи йери тутур. Мцасир к.т. техникасындан (орта щесабла 12 ща-йа – 1 трактор), минерал эцбрялярдян (1 ща-йа – 480 кг) эениш истифадя олунур. Апарыъы сащя щейвандарлыгдыр (2003 илдя к.т. мящсуллары дяйяринин тягр. 60%-и), о ъцмлядян ятлик-сцдлцк щейвандарлыг (35%), гушчулуг (10%) вя бекон кюкялтмя цзря ихтисаслашмыш донузчулуг (7%); гойунчулуг инкишаф етмишдир. Мал-гаранын цмуми сайы (млн. баш, 2003): гарамал – 10,5, донуз – 5, ев гушлары – 167, гойун – 36. Истещсал (мин т, 2003): цзлц иняк сцдц – 14370, мал яти – 687, гойун яти – 316, донуз яти – 577, гуш яти – 1566. Б.Б. бир чох гарамал (ятлик ъинсляр: Щерефорд, Абердин-Ангус вя с.; сцдлцк ъинсляр: Ъерсей, Айршир вя с.), гойун (тягр. 60 ъинс, о ъцмлядян Суффол, Ромни-Марш вя с.) вя донуз (о ъцмлядян аь ъинс) ъинсляринин вятянидир. Щейвандарлыьын мящсулдарлыьы йцксякдир (мяс., 1 инякдян орта сцд саьымы илдя 6620 л, щяр тойугдан 300 ядяддян чох йумурта, 2003). Сцдлцк щейвандарлыг Инэилтярянин тябии отлаглары олан даща рцтубятли г. зонасы вя Шотландийанын ъ.-г.-и цчцн сяъиййявидир. Сцдцн ири шящярляря тез чатдырылмасынын тяшкили сайясиндя бу районлар шящярятрафы сцд тясяррцфатлары иля уьурла рягабят апарыр. Британийанын ятлик щейандарлыьынын хцсусиййяти кюрпя щейванларын юндаьлыгларда вя йцксякликлярдя (Пеннин д-ры, Инэилтярянин ъ.-г.-и, Уелс, Шотландийа, Шимали Ирландийа) йетишдирилмяси, Инэилтяря (Шярги Мидленд, Шимал-Шярг, Ъянуб-Шярг) вя Шотландийанын ш. зонасындакы якилян чямянлярдя ихтисаслашдырылмыш кюкялдилмясидир. Кечмишдя эениш йайылмыш гойунчулуг инди овалыглардан Уелс, Пеннин, Камберленд, Шотландийа вя Шимали Ирландийанын даьлыг отлагларына сыхышдырылмышдыр. Гушчулуг вя донузчулуг, ясасян, ири ихтисаслашдырылмыш тясяррцфатларда ъямляшмишдир, сянайе ясасында инкишаф едир; башлыъа районлары Инэилтярянин ъ.-ш-и, ъ.-г.-и вя шм.-г.-идир (о ъцмлядян Ланкашир вя Чешир графлыглары). Аграр мящсулларын дяйяринин тягр. 40%-и биткичилийин (тарлачылыг – 28%, тярявязчилик вя баьчылыг – 12%) пайына дцшцр. Беъярилян тясяррцфат йерляринин структуру (2003): дянли-пахлалы биткиляр якин йерляринин 74%-ини (о ъцмлядян буьда – 41%, арпа – 24%, йулаф – 3%, нохуд вя лобйа – 5%), техники биткиляр 15%-ини (о ъцмлядян рапс – 10%, шякяр чуьундуру – 4%, майаоту, кятан вя с. – 1%), картоф – 3%- ини, тярявяз – 3%-ини, мейвя-эилямейвя – 1%-ини, диэярляри – 4%-ини тутур. Буьда, шякяр чуьундуру, рапс, нохуд вя лобйа юлкянин ш. щиссясиндя, хцсусиля гуру вя исти иглими олан Ъянуб-Шярги Инэилтярядя якилир. Арпа вя картоф щяр йердя, йулаф (гида биткиси кими) вя кятан, ясасян, юлкянин г.- индяки даща рцтубятли даьлыг районларда беъярилир. Йыьым (млн. т, 2007): дянли биткиляр – тягр. 19,1, картоф – 5,5, шякяр чуьундуру – 7,5, рапс – 2,1; кятан йыьымы – 23 мин т, майаоту – 4 мин т. Орта мящсулдарлыг (с/ща, 2007): буьда – 78, арпа – 54, йулаф – 52, шякяр чуьундуру – 602, картоф – 402. Мейвя вя тярявяз, щямчинин майаоту, ясасян, Инэилтярянин ъ.-ш.-индя, о ъцмлядян Кент графлыьында (“Инэилтярянин баьы”), еляъя дя Гярби Мидленддя (Ившем чайы дяряси) йетишдирилир. Шящярятрафында баьчылыг вя тярявязчилик инкишаф етмишдир. Йыьым (мин т, 2004): кюк – 650, кялям – 233, помидор – 80, хийар – 63, алма – 125, армуд – 30, чийяляк – 42, эавалы – 15 вя с. Эцл вя декоратив биткиляр (хцсусян Инэилтярянин ъ.-ш.-индя) беъярилир. Хидмят сферасы игтисадиййатын ян ири секторудур; хидмятлярин цмуми щяъминя эюря (2003 илдя 1,1 трлн. доллар) Б.Б. дцн- йада 4-ъц (АБШ, Йапонийа вя Алманийадан сонра), онларын ихраъына эюря (130 млрд. доллар) 2-ъи йери (АБШ-дан сонра) тутур. Хидмят сферасына малиййя, ишэцзар вя пешякар хидмятляр (2003 илдя юлкя ЦДМ-инин 30,2%-и), топдан вя пяракяндя тиъарят (12,7%), мещманхана бизнеси вя иътимаи иашя (3,4%), тящсил вя сящиййя (13,0%), нягл. вя рабитя (7,7%), мцдафия дя дахил олмагла инзибати хидмятляр (5,2%) вя диэяр хидмятляр (тягр. 0,5%) дахилдир. Малиййя хидмятляри (ЦДМ-ин 5,3%-и) хейли дяряъядя юлкянин бейнялхалг ихтисаслашмасыны мцяййянляшдирир; банк-кредит секторуну, сыьорта бизнесини вя биржа фяалиййятини ящатя едир. Б.Б. игтисадиййатынын банк-кредит сектору мигйасына эюря йалныз Америка вя Йапонийа иля мцгайися олуна биляр. Бу сектора ак- тивляринин цмуми щяъми тягр. 7 трлн. доллар (2003) олан тягр. 600 Британийа банкы, щямчинин 550-дян артыг бейнялхалг вя хариъи банк, о ъцмлядян Авропа Йенидянгурма вя Инкишаф Банкы (АЙИБ) да аиддир. Б.Б. боръ капиталынын, малиййя фондларынын, фйучерслярин вя с. идаряедилмяси хидмятляри цзря ян бюйцк дцнйа базарларындан биридир. Секторун бир щиссясини Британийа банк капиталынын (Ъябялцттаригдя, Бермуда вя Кайман а-рында, Мен а., Эернси а. вя с.) нязарятиндя сахланылан офшор кредит тяшкилатлары системи тяшкил едир. Б.Б.-нын сыьорта системи дцнйанын апарыъы системляриндян биридир, чох бюйцк щяъмдя сыьорта ямялиййатларыны вя тякрар сыьорта цзря бейнялхалг ямялиййатлары щяйата кечирир. Британийанын габагъыл сыьорта ширкятляри: “Ллойдс ТСБ Банк” (“Ллойдс” дяниз вя авиасийа сыьортасы сащясиндя ян бюйцк дцнйа базарыдыр), “АВЫВА” (Авропанын шяхси сыьорта базарында лидер), “Прудентиал”, “Ройал Ехъщанэе” вя
    с., еляъя дя тягр. 170 хариъи фирма. Б.Б. биржалары арасында дцнйанын бир сыра апарыъы идаряляри вар. Лондон фонд биржасы ямялиййатларынын щяъминя эюря Токио вя Нйу-Йорк биржаларындан сонра дцнйада 3-ъц йери тутур (2005 илдя дювриййяси тягр. 7 трлн. доллар). Диэяр Авропа юлкяляринин ясасян, милли йюнлц сящмляр базарындан фяргли олараг, бурада 500-дян чох ТМК-нын гиймятли каьызларына (хариъи сящмлярля дцнйа тиъарятинин 1/2-индян чоху) гиймят тяйин едилир. Лондон валйутадяйишмя биржасы дцнйанын ян ири валйута базарыдыр (эцн ярзиндя апарылан ямялиййатларын щяъми тягр. 750 млрд. доллар вя йа дцнйа цзря ямялиййатларын тягр. 1/3-и). Бейнялхалг нефт биржасы нефт цзря дцнйа гиймятлярини тяйин едир; Лондон метал биржасы ялван металлара дцнйа гиймятлярини тяйин едир, дцнйада щасил олунан алмазын 60%-индян чохунун сатышы онун васитясиля щяйата кечирилир; Лондон гиймятли металлар базары дцнйа гиймятлярини (о ъцмлядян гызыла) мцяййян едир; хяз, к.т. хаммалынын мцхтялиф нювляри вя с. цзря сатыш биржалары вар. Дцнйада танынан Британийа фирмаларынын ихтисаслашмасы да биржа фяалиййятиня аиддир: “Балтиъ Ехъщанэе” – дяниз фрахтлары, “Сотщебй’с” вя “Ъристие’с” – инъясянят нцмуняляри иля тиъарят. Малиййя хидмятляринин бюйцк щиссяси дцнйанын ян ири малиййя мяркязи (Нйу-Йорк вя Токио иля йанашы) олан Лондонда ъямляшмишдир. Юлкя мигйасында бюйцк малиййя мяркязляри Единбург вя Глазго (ясас ихтисаслашма малиййя фондларынын идаряедилмясидир), щямчинин Бирминщем, Бристол, Лидс вя Манчестердир. Ишэцзар вя йа бизнес-хидмятляр (ЦДМ-ин 24,9%-и) Британийа хидмят сферасынын тяркибъя сон дяряъя чохшахяли сегментидир: ишэцзар, о ъцмлядян цмумигтисади вя фонд базарларына даир (апарыъы фирма – Рейтер), нефт вя диэяр йанаъаг нювляриня (“Платтс”), кимйяви препаратлара (“ЫЪЫС” вя с.) гиймятлярин тяйин едилмяси цзря информасийанын топланмасы вя йайылмасы; бизнес-консалтинг хидмятляри, о ъцмлядян сащяви (“Chem Systems”), щцгуги (“Аллен анд Оверй”), еколожи (“Дамес анд Мооре” вя с.); менеъмент-консалтинг хидмятляри (сатыш щяъми тягр. 10 млрд. ф.ст. олан тягр. 70 мин фирма; цмуми сатыш щяъминин 50%-индян чоху 40 ян бюйцк ширкятин, о ъцмлядян “Приъе Wатерщоусе Ъооперс”ин пайына дцшцр); базар арашдырмалары (сатыш щяъми 1,2 млрд. ф.ст. олан тягр. 300 фирма, о ъцмлядян сатышын 40%-ини тямин едян 10 ян бюйцк фирма); дашынмаз ямлакын тиъаряти вя иъаряси цзря хидмятляр; инжиниринг, лизинг, мцщасибат-аудитор вя диэяр ишэцзар вя пешякар хидмятляри. 

    Патерностер мейданында Лондон фонд биржасынын (саьда) бинасы.


    Тиъарят, мещманхана бизнеси вя иътимаи иашя (цмумиликдя ЦДМ-ин 16,1%-и) Б.Б.-нын бейнялхалг ихтисаслашмасы сащяляринин мяъмусудур. 106 миндян чох топдантиъарят мцяссисяси (2003 илдя сатыш щяъми тягр. 383 млрд. ф.ст.), 189 мин пяракяндя тиъарят мцяссисяси (236 млрд. ф.ст.), щямчинин чох сайда мещманхана, ресторан, кафе вя барлар (62 млрд. ф.ст.) фяалиййят эюстярир. Британийанын апарыъы тиъарят ширкятляри супермаркетляр шябякяси иля дцнйанын ян ири ширкятляри сырасына дахилдир: “Тесъо” (тягр. 200 мин няфярлик персоналы иля юлкядя ян бюйцк юзял сащибкар), “Саинсбурй”, “Моррисон’с”. Мещманхана бизнесиндя чалышан фирмалар арасында “Интеръонтинентал Щотелс” (мещманхана нюмряляринин сайына эюря дцнйада 1-ъи вя сатыш щяъминя эюря сащядя 4-ъц йер) фярглянир. Б.Б.-нын Мядяниййят, Информасийа вя Идман Назирлийи хидмят сферасы чярчивясиндя “креатив сащяляри”, щямчинин рекреасийа хидмятлярини фяргляндирир. “Креатив сащяляр” Б.Б. игтисадиййатынын йени, динамик секторудур (2003 илдя ЦДМ-ин тягр. 5%-и; 21 ясрин яввялляриндя ортаиллик артым темпи тягр.
    8%), бурайа (2003/04 малиййя илиндя сатыш щяъми, млрд. ф. ст.): китаб няшриййаты иши (34), реклам бизнеси (17), кино вя телевизийа бизнеси (12), театр вя шоу-бизнес (10-дан йухары), мусиги бизнеси (тягр. 6), мемарлыг сащясиндя фяалиййят (тягр. 10), дизайн (тягр. 10), йцксяк мода (тягр. 1), яйлянъяли вя маарифляндириъи компйутер програмлары вя с., щямчинин тящсил сащясиндя юдянишли хидмятляр аиддир. Тякъя тящсил хидмятляриня эюря иллик хариъи дахилолмалар 6 млрд. доллардан чохдур, о ъцмлядян 1 млрд. доллар яънябиляря инэилис дилинин юйрядилмясиня эюря вя 5 млрд. доллардан чох онларын Британийа ун-тляриндя тящсил алмаларына эюря. “Креатив сащяляр” секторунун цмуми сатыш щяъми 100 млрд. ф.ст.-дян (2003; о ъцмлядян ихраъ тягр. 10 млрд. ф.ст.) артыгдыр. Рекреасийа хидмятляри (2003 илдя ЦДМ-ин тягр. 3%-и). Туризмдян ялдя олунан эялирин цмуми щяъми 70 млрд. ф.ст., о ъцмлядян хариъи туризмдян 12 млрд. ф.ст.- дир (2003). Юлкяйя эялян хариъи туристлярин сайына эюря (2003 илдя 25 млн. няфяр) Б.Б. 

    “Станстед” аеропорту. Лондон


    Авропада 4-ъц (Франса, Испанийа вя Италийадан сонра) йери тутур. Б.Б.-йа едилян сяфярлярин тягр. 30%-и ишэцзар, 29%-и истиращят, 26%-и дост вя гощумлара баш чякмяк, 15%-и тящсил вя с. мягсядли туризмя аиддир. Ишэцзар туризм, о ъцмлядян бейнялхалг конфрансларла баьлы сяфярляр (Лондон, конфрансларын кечирилмясиня эюря Парис, Вйана вя Брцсселдян сонра дцнйада 4-ъц мяркяздир) даща йцксяк темпля инкишаф едир. Няглиййат. Б.Б. дцнйада ян сых дахили нягл.-рабитя шябякяляриндян бириня маликдир. Дахили йцкдашымаларын цмуми щяъминин (2003 илдя 250 млрд. т·км) 64 %-и автомобил нягл.-нын, 24%-и дяниз каботажынын, 8%-и д.й. нягл.-нын, 4%-и бору кямяри нягл.-нын пайына дцшцр. Дахили сярнишиндашымаларын цмуми щяъминин (793 млрд. сярнишинкм) 92%-и автомобил нягл.- нын (о ъцмлядян сярнишинлярин 85%-и миник автомобилляри, 6%-и автобус, тягр. 1%-и мотосикл вя мопед васитясиля дашынмышдыр), 6%-и д.й. нягл.-нын, тягр. 1%-и авиасийа нягл.-нын, тягр. 1%-и диэяр нювлярин пайына дцшцр. Автомобил йолларынын уз. 394,5 мин км (2009; бцтцн йоллар бярк юртцклцдцр), о ъцмлядян сцрятли автомобил маэистраллары – 3519 км-дир (онун 3476 км-и йцксяк дяряъяли йоллардыр). Автомобил йоллары шябякясинин сыхлыьына эюря (1000 км2-я 1708 км) Б.Б. АИ-дя йалныз Бенилцкс юлкяляриндян эери галыр. Ящалинин автомобилля тяминаты 1000 няфяря 464 ядяддир (2003). Шящяр конурбасийаларында автомобил йолларынын нягл. васитяляри иля йцклянмяси проблеми кяскин сурятдя галыр, бу ися юдянишли маэистралларын иншасыны стимуллашдырыр. Д.й.-ларынын уз. 16454 км-дир (2008), онун 16151 км-и стандарт ендядир (1435 мм), 303 км-и Шимали Ирландийадакы енли (1600 мм) йоллардыр; електрикляшдирилмиш д.й.-лары 5248 мин км-дир. Д.й. шябякясинин сыхлыьына эюря Б.Б. АИ-дя Белчика, Лцксембург вя Алманийадан сонра 4-ъц йери тутур. Суалты (Ла-Манш) д.й. тунели иля сярнишин сцрят гатарлары (1993 илдян фяалиййят эюстярир) Лондондан Парися (сяйащят мцддяти 2 саат 35 дяг) вя Брцсселя (2 саат 15 дяг) ишляйир; йцк вя автомобил нягл. васитяляри дя (2003 илдя 3,6 млн. миник вя йцк автомобили, 72 мин автобус) дашыныр. Лондонда (1863 илдян, дцнйада ян гядим; 2005 илдя хятлярин уз. 408 км, 275 ст.) вя Глазгода (1896 илдян, 10 км, 15 ст.) метрополитен; Тайнсайд, Манчестер, Гярби Мидленд конурбасийасы, Шеффилд, Ноттинэем вя Лондонун шящярятрафында (Кройдон вя Докленддя) йцнэцл йерцстц метро хятляри (сцрят трамвайлары) вар. Авиасийа нягл. тягр. 200 млн. сярнишин (транзит сярнишинляр дя дахил олмагла) вя 2 млн. т-дан чох йцк (почт вя багажсыз, 2003) дашыйыр, бейнялхалг сярнишиндашымаларын тягр. 3/4-ц онун пайына дцшцр. Юлкядя 140 аеропорт, о ъцмлядян щяр биринин иллик дювриййяси илдя 100 мин няфярдян чох олан 35 аеропорт вар. 2003 илдя Лондонун аеропортлары 120 млн.-дан чох (бцтцн тяййаря сярнишинляринин тягр. 60%- и), о ъцмлядян “Щитроу” (дцнйанын ян ири бейнялхалг аеропорту) – 63 млн., “Гатуик” – 30 млн., “Станстед” – 19 млн., “Сити-оф-Лондон” – тягр. 10 млн. няфяря хидмят эюстярмишдир. Диэяр бюйцк аеропортлар ( млн. няфяр, 2003): Манчестер (19), Бирминщем (9), Глазго (8), Единбург (7). Апарыъы Британийа авиаширкяти “Бритисщ аирwайс” (2002 илдя 40 млн.-дан чох адам дашымышдыр) бейнялхалг тяййаря дашымалары цзря дцнйада ян бюйцк ширкятдир. Дяниз нягл. йцкдашымаларын хариъи тиъарятдя ясас щиссясини (йцклярин чякисиня эюря тягр. 95%-и вя дяйяриня эюря 75%-и), дахили тиъарятдя ися тягр. 1/4-ини щяйата кечирир. Юлкядя 573,1 млн. т йцкц емал едян 100-дян чох дяниз порту вардыр. Йцклярин цмуми щяъминин тягр. 97%-и щяр биринин йцк дювриййяси 1 млн. т-дан чох олан 52 портда, о ъцмлядян 2/3-си 10 ян бюйцк портда: Щамберсайдда Гримсби-Имминэем (йцк дювриййяси 57,6 млн. т), Инэилтярянин шм.-ш.-индя Тис-Щартлпул (53,8 млн. т), Лондон (53,3 млн. т), Ъянуби Уелсдя Милфорд-Щейвен (38,5 млн. т), Саутэемптон (38,4 млн. т), Шотландийада Форт чайынын естуарисиндяки портлар (34,9 млн. т), Ливерпул (32,2 млн. т), Шетланд а-рында Саллом-Во (23,9 млн. т), Шярги Инэилтярядя Филикстоу (23,4 млн. т, о ъцмлядян 19,6 млн. т контейнер йцкляри; юлкянин ян бюйцк контейнер порту, дяниз контейнерляри иля милли йцк дювриййясинин тягр. 40%-и) вя Дуврда (20,8 млн. т; “ро-ро” цсулу иля бошалдылыб йцклянмя цзря ян бюйцк порт, щямчинин юлкянин ясас дяниз сярнишин порту) бошалдылыб йцклянир. Британийа фирмаларынын мцлкиййятиндя 671 дяниз тиъаряти эямиси (щяр бири 100 реэ. бр.-т-дан чох; ъямиси 16305 мин т дедвейт, 2004), о ъцмлядян 628 йцк (16240 мин т), 43 сярнишин (65 мин т) эямиси вар. Тиъарят эямиляринин тягр. 72%-и Б.Б.-нын вя онун яразиляринин байраьы алтында щярякят едир. Икинъи дяряъяли сащиблик гейдиййатына (хариъи филиаллар васитясиля) эюря Британийа ширкятляринин нязаряти алтында 913 (24,9 млн. т дедвейт), онларын оператив идарячилийиндя олан эямиляр щесаба алынмагла ися 1417 (52,9 млн. т дедвейт) дяниз тиъаряти эямиси вар. Дахили су йолларынын уз. 3,2 мин км-дир (2009; башлыъа олараг рекреасийа мягсяди иля истифадя олунур). Йцклярин дашынмасы цчцн 620 км су йолу истифадя олунур (1839 илдя 7540 км); дашынмаларын 45%-и Темза, 12%-и Щамбер чайы васитясиля щяйата кечирилир. Маэистрал бору кямярляринин уз. 20 мин км-дян чохдур, о ъцмлядян суалты 10,9 мин км (онлардан 18%-и нефт, 62%- и газ кямярляридир), гурудакы 9,5 мин км-дян (онлардан 4,2 мин км-и нефт мящсуллары, тягр. 4 мин км-и газ, 825 км-и етилен, 500 км-и нефт кямярляридир) артыгдыр (2005). Бору кямяри системиня уз. 232 км олан Бектондан Зебрцгэейя (Белчика) гядяр суалты маэистрал газ кямяри дя дахилдир (1998 илдян). 

    Саутгемптон дяниз порту.

    Хариъи игтисади ялагяляр. Б.Б. дцнйада ямтяя ихраъына эюря 6-ъы, капитал вя хидмят ихраъына эюря 2-ъи йери тутур. Дцнйа ямтяя дювриййясинин 4%-индян чоху Б.Б.-нын пайына дцшцр. 1980-ъи иллярин орталарындан хариъи тиъарят балансы мянфидир (мцсбят салдо йалныз кимйа вя нефт-кимйа сянайеси мящсуллары, нефт вя нефт мящсуллары тиъаряти цчцн сяъиййявидир). Ямтяя ихраъынын дяйяри 479,0 млрд. доллар, идхалын ися 639,0 млрд. доллардыр (2011). Ихраъ дяйяринин тягр. йарысы (2003 илдя 46,2%) машынгайырма сащяляри мящсулларынын пайына дцшцр. Ихраъын башлыъа ямтяя груплары: електрон вя електротехника сянайеси – 19,5%, нягл. васитяляри – 17,2% (о ъцмлядян миник автомобилляри – 10,6%, авиасийа техникасы – 6,6%), цмуми машынгайырма мящсуллары – 8,9%, кимйа вя нефт-кимйа сянайеси мящсуллары – 19,1% (о ъцмлядян яъзачылыг препаратлары – 6,6%), нефт вя нефт мящсуллары – 9,0 %, ярзаг вя ичкиляр – 4,8%, парча, эейим вя айаггабы – 3,2%. Идхал структурунда да машынгайырма сащяляри мящсулларынын пайына дяйярин тягр. йарысы дцшцр (2003 илдя 46,9%). Ян мцщцм идхал маллары: електрон вя електротехника сянайеси мямулатлары – 20,8%, нягл. васитяляри – 18,8%, цмуми машынгайырма мящсуллары – 7,3%, кимйа вя нефт-кимйа сянайеси мящсуллары – 13,5% (о ъцмлядян яъзачылыг препаратлары – 3,9%), эейим, парча вя айаггабы – 7,3%, ярзаг вя ичкиляр – 6,8%, метал вя метал мямулатлар – 5,5%, нефт вя диэяр минерал хаммаллар – 4,5%, к.т. хаммалы – 2,4%. Б.Б.-нын хариъи тиъарят дювриййясинин тягр. 56%-и Гярби Авро- панын 15 юлкясинин – АИ цзвляринин, башлыъа олараг, Алманийа (11,5% ихраъ вя 12,5% идхал), Франса (7,4% вя 5,3%), Нидерланд (8,9% вя 7,3%), Белчика (5,1% вя 4,4%), Ирландийа (6,5% вя 4,2%), Италийа (4,7% вя 4,8%) вя Испанийанын (4,5% вя 3,9%) пайына дцшцр (2012). Б.Б.-нын хариъи тиъарятиндя АБШ (10,6% ихраъ вя 6,8% идхал) вя Бирлик юлкяляри (7,3% вя 6,8%), хцсусиля Канада, Щиндистан, ЪАР, Австралийа, Сингапур ящямиййятли йер тутур. Б.Б. цчцн яняняви олараг мцсбят салдойа малик олдуьу хидмятлярин хариъи тиъаряти мцщцм ящямиййят кясб едир. Хидмят ихраъынын цмуми дяйяри 89,7 млрд. ф. ст., идхалын ися 75,1 млрд. ф. ст. тяшкил едир (2003). Хидмят ихраъынын структурунда башлыъа йери ишэцзар (31%), малиййя (15%), сыьорта (7%), информасийа (5%) хидмятляри тутур. Идхалда рекреасийа хидмятляри цстцндцр. Цмумиликдя, Б.Б. таразлы тядийя балансына маликдир, буну да хидмятлярин хариъи тиъарятиндя (14,6 млрд. ф. ст.), хариъи инвестисийа ахынында (22,1 млрд. ф. ст.), капиталларын (17,5 млрд. ф. ст.) вя гейри-малиййя активляринин (мцяллиф щцгугларындан истифадяйя эюря юдянишляр вя с. – 1,2 млрд. ф. ст.) щярякятиндя мцсбят салдонун олмасы тямин едир. Б.Б. капиталларын бейнялхалг щярякятиндя бюйцк рол ойнайыр. Британийанын хариъдя топланмыш бирбаша инвестисийаларынын щяъми 337 млрд. ф. ст. (547 млрд. доллар, 2003), юлкянин игтисадиййатына бирбаша хариъи капитал гойулушу 354 млрд. ф. ст. (574 млрд. доллар) тяшкил едир. Б.Б. игтисадиййатына ян чох АБШ (2003/04 малиййя илиндя бцтцн инвестисийа лайищяляри мябляьинин 39%-и), Авропа юлкяляри (24%), Канада вя Йапонийа (щяр бири 6%) фирмалары вясаит гойур.

    Силащлы гцввяляр
    Б.Б.-нын силащлы гцввяляри (СГ) стратежи гцввялярдян, гуру гошунларындан (ГГ), ЩЩГ, ЩДГ вя ещтийат щиссялярдян ибарятдир; низами СГ-нин цмуми сайы 212,7 мин няфяр, ещтийат щиссяляри ися 312,9 мин няфярдир (2004). Иллик щярби бцдъя 43 млрд. доллар тяшкил едир (2004). СГ-нин Али баш команданы номинал олараг Б.Б. монархыдыр, юлкянин мцдафия габилиййятинин тямин едилмясиня баш назир (сядр), бир сыра назир вя парламентин щяр ики палатасынын сядрляриндян ибарят Мцдафия комитяси ъавабдещдир. Мцдафия комитяси СГ-йя рящбярликля баьлы бцтцн тядбирляри Мцдафия Назирлийи васитясиля щяйата кечирир. Мцдафия назири
    (мцлки шяхс) мцдафия гярарэащы ряиси васитясиля СГ-йя билаваситя рящбярлик едир. Динъ шяраитдя СГ-йя рящбярлийин али коллеэиал органы олан Мцдафия шурасы СГ гуруъулуьу иля баьлы бцтцн мясяляляри щялл едир, СГ-нин инкишаф истигамятлярини мцяййянляшдирир вя онларын фяалиййятиня нязарят едир. Шуранын тяркибиня даими ясасда мцдафия назири (сядр), онун мцавинляри, мцдафия гярарэащы ряиси, ГГ, ЩЩГ вя ЩДГ гярарэащларынын ряисляри дахилдир. Мцдафия гярарэащы ряиси Мцдафия Назирлийинин баш щярби мцшавиридир. Бу вязифяйя 3 ил мцддятиня нювбя иля СГ- нин мцхтялиф нювляринин нцмайяндяляри тяйин едилир. Мцдафия гярарэащы ряиси СГ-йя мцдафия гярарэащы, СГ нювляринин гярарэащ ряисляри, бирляшмиш ямялиййат гярарэащы вя бирляшмиш арха ъябщя команданлыьы васитясиля рящбярлик едир. Бирляшмиш ямялиййат гярарэащы щярби ямялиййатлары планлашдырыр вя щярби ямялиййатлар мейданындан узагда йерляшян гошунлары идаря едир, щямчинин Кипр а., Фолкленд а-ры, Бруней, Белиз вя Эибралтар й-а-ндакы Британийа гошунлары континэентиня эцндялик рящбярлийи щяйата кечирир. Бирляшмиш арха ъябщя команданлыьы ГГ, ЩЩГ вя ЩДГ-нин арха ъябщя тяминатыны щяйата кечирян ващид органдыр. СГ-нин гуруъулуьу 2015 иля гядяр 

    “ЩМС Иллустриоус” авиасийадашыйаны.


    щесабланмыш “Бюйцк Британийа щярби сийасятинин ясаслары” узунмцддятли щюкумят програмына мцвафиг олараг щяйата кечирилир. СГ-нин инкишаф програмы Б.Б.-нын щярби доктринасына ясасян ишляниб щазырланмышдыр. СГ щяр щансы тящдидин гаршысыны алмаг, эенишспектрли мясяляляри, о ъцмлядян юлкя щцдудларындан кянарда щялл етмяк габилиййятиня малик олмалыдыр. Б.Б. яразиси щярби-инзибати ъящятдян 3 зонайа бюлцнцр. Онларын мцдафияси цчцн мотопийада дивизийалары мясулиййят дашыйыр: 2-ъи дивизийа – Шимал зонасында, 5-ъи дивизийа – Гярб зонасында, 4-ъц дивизийа – Ъянуб зонасында. Стратежи гцввяляр 4 ядяд “Венгард” типли баллистик ракетдашыйан атом суалты гайыьындан (БРДСГ) ибарятдир. Онларын щяр бири Америка истещсалы олан “Трайдент-2” типли 16 суалты гайыг цчцн баллистик ракет (СГБР) дашымаг габилиййятиня маликдир. ГГ (116,7 мин няфяр) низами вя мящялли гошунлардан ибарятдир. Низами гошунларын тяркибиндя 5 дивизийа (3 мотопийада дивизийасы, механикляшдирилмиш вя зирещли танк дивизийалары) вя 5 ялащиддя бригада вар. Бир дивизийа даими олараг Алманийа яразисиндя йерляшдирилир. ГГ 543 танк (“Челенъер-2” вя “Челенъер-1”); 1 миндян чох сящра топу, минаатан вя йайлым атяш реактив системи (ЙАРС), тягр. 3 мин зирещли дюйцш машыны вя зирещли транспортйор; 1,1 мин танк ялейщиня ракет комплекси (ТЯРК); 150 идаряолунан зенит ракетляри атяш гурьусу (ИЗР АГ); 400 дашынан зенит-ракет комплекси (ДЗРК); 274 дюйцш щеликоптери; 8 ядяд “Феникс” пилотсуз учуш апараты иля силащланмышдыр. ЩЩГ-нин (43,6 мин няфярдян чох) тяркиби дюйцш тяййаряляринин 26 ескадрилйасындан, о ъцмлядян нцвя силащы дашыйан 7 ескадрилйадан, 16 кюмякчи авиасийа ескадрилйасындан, 14 щеликоптер ескадрилйасындан вя 4 “Рапира” идаряолунан зенит ракет (ИЗР) батарейасындан ибарятдир. ЩЩГ-нин тяркибиня низами гошунлардакы тягр. 350, ещтийатдакы 150 дюйцш тяййаряси, 500-дян чох кюмякчи авиасийа тяййаряси вя 175 щеликоптер, 30 йахынмянзилли идаряолунан зенит ракетляри атяш гурьусу (ИЗР АГ) дахилдир. Ясас щярби-щава базалары Щай-Уиком (Лондон району), Марем, Лимпинг, Лоссимут вя Коттсморда йерляшир. ЩДГ (42,4 мин няфяр) донанма, ЩДГ авиасийасы вя дяниз пийадаларындан ибарятдир. ЩДГ-нин тяркибиндя 78 дюйцш эямиси, о ъцмлядян 16 атом суалты гайыьы, 8 дизел суалты гайыьы, 3 йцнэцл тяййаря эямиси, 11 идаряолунан ракет силащы есминеси, 40 фрегат, 70 дюйцш катери, тягр. 200 йардымчы эями, 32 нцвя силащы дашыйан тяййаря вя 130 дюйцш щеликоптери вар. Ясас щярби-дяниз базалары Плимут, Портсмут, Девонпорт, Нортвуд, Фаслейн вя Росайтда йерляшир. СГ мцгавиля ясасында 17–30 йаш арасында олан кюнцллцлярдян комплектляшдирилир. ГГ вя ЩЩГ-индя щярби хидмят цчцн ясас мцгавиля 22 иля, гысамцддятли мцгавиля 12 иля гядяр, ЩДГ-индя ися 16 иля гядяр мцддятя баьланыр. Забит щейяти щярби мяктяб вя коллеълярдя, кичик команда щейяти ися мяктяблярдя вя сержант курсларында щазырланыр. 
    Сящиййя
    Б.Б.-да ящалинин щяр 100 мин няфяриня 166,4 щяким, 539,8 орта тибб ишчиси, 40,3 стоматолог, 58,9 фармаколог; 390 хястяхана чарпайысы дцшцр (2004). Сящиййяйя гойулан хяръ ЦДМ-ин 7,7%-ни тяшкил едир (бцдъядян малиййяляшдирмя 83,4%, юзял сектордан малиййяляшдирмя 16,6%; 2003). Сящиййя системи дювлят нязарятиндядир, малиййяляшдирилмяси верэидян эялян эялир вя гисмян саьламлыьын сыьортасы щесабына щяйата кечирилир. Илкин тибби йардым йерли идаряетмя органы тяряфиндян юдянилир. Бцтцн ящали пулсуз база тибби йардымы алыр, юзял тибби сыьорта зяиф инкишаф етмишдир. Мцгавиля цзря фярди вя йахуд щякимляр групу чярчивясиндя илкин тибби йардым эюстярян цмуми практика щякимляри цстцнлцк тяшкил едир; хястяханаларда тибб ишчиляри тясбит едилмиш тарифля ишляйир. Милли сящиййя системинин инкишаф планы хястяляря тибб мцяссисяляринин эениш, лакин мцалиъя нювцнцн мящдуд сечимини тяклиф едир. Юзял секторда тибби йардым мцгавиля ясасында щяйата кечирилир. Траст тибби хидмяти тядриъян фонд категорийаларына кечирилир вя сящиййя цзря мцстягил комиссийа тяряфиндян нязарят олунур. Ящалинин щяр 100 мин няфяриндя вярямля 10,8, вирус щепатити иля 15,2 (2003), сифилисля 2,6 (2004), хярчянэля 458,2 (о ъцмлядян дюш хярчянэи 134,7) хястялянмя щадисяси олмушдур (2001). Йашлы ящалинин ясас юлцм сябябляри цряк-дамар хястяликляри, хярчянэ вя травмалардыр. Курортлары: Бат, Блекпул, Борнмут, Брайтон, Дувр, Щарроэит, Щастингс, Мен, Скарборо, Уайт вя с. 
    Идман
    Б.Б.-ны чох вахт мцасир идманын вятяни адландырырлар. Б.Б.-да йаранан идман нювляри арасында голф (Шотландийа, 18 ясрин орталары), академик аварчякмя (Инэилтяря, 18 яср), регби (Инэилтяря, Регби ш., 1823), йцнэцл атлетика (Инэилтяря, 1830– 40-ъы илляр), футбол (19 ясрин орталары), бокс (Инэилтяря, 1865), бадминтон (Бадминтон ш., 1873), роликсцрмя идманы (Инэилтяря, 19 ясрин сонлары – 20 ясрин яввялляри) вя с.-дир. Бир чох илк идман тяшкилаты Б.Б.-да йарадылмышдыр: ипподром (Нйумаркет, 17 ясрин яввяли), жокей клубу (Нйумаркет, 1750), ян гядим голф клубу (Шотландийа, Сент-Ендрцс, 1754), топла щоккей цзря клуб “Бери-Фен Бенди Клаб” клубу (Бери-Фен ш., 18 яср), цзэцчцлцк цзря идман ассосиасийасы (Лондон, 1837), конкисцрмя идманы (Единбург, 1742) вя фигурлу конкисцрмя цзря (Лондон, 1842) клублар, футбол клубу (Инэилтяря, 1863); бир чох идман нювц цзря илк йарышлар: Йорк графы вя II Карлын иштиракы иля регата (1660), крикет цзря Кент вя Суррей графлыглары арасында йарыш (1709), бейнялхалг шащмат турнири (Лондон, 1851), футбол турнири (Инэилтяря ассосиасийасы кубоку, 1871–72); теннис ойунунун гайдалары ишляниб щазырланмыш вя тясдиг едилмиш (Инэилтяря, 1875), Уимблдон турнири кечирилмишдир (1877).
    Б.Б.-да щявяскар идман вя бядян тярбийясинин инкишафы иля Идман шурасы мяшэул олур (1965 илдян). Инэилтярядя 10, Шотландийада вя Уелсдя – щярясиндя 1 реэионал идман шурасы, Шм. Ирландийада – Эянъляр вя идман ишляри цзря шура мювъуддур. Ян популйар идман нювляри: футбол, регби, теннис, цзэцчцлцк, балыгчылыг, голф, крикет, кегли, йелкянли гайыг идманы, атчылыг идманы, шащмат. Бир гайда олараг, яксяр рясми йарышларда Инэилтяря, Уелс, Шимали Ирландийа вя Шотландийа мцстягил командаларла чыхыш едир, лакин Олимпийа Ойунларында Б.Б. байраьы алтында бирляширляр. 1905 илдя Британийа Олимпийа Ассосиасийасы йарадылмышдыр. Б.Б. идманчылары бцтцн йай (1896 илдян) вя гыш (1924 илдян) Олимпийа Ойунларында иштирак етмишляр. Б.Б.-да цч дяфя Олимпийа Ойунлары кечирилмишдир (1908, 1948 вя 2012, Лондон). Йай Олимпийа Ойунларында Б.Б. идманчыларынын цмцми щесабында 218 гызыл, 259 эцмцш, 256 бцрцнъ медал, Гыш Олимпийа Ойунларында мцвафиг олараг 7 гызыл, 2 эцмцш, 10 бцрцнъ медал вардыр (2013). 1896 илдя 1-ъи Олимпийа Ойунларында Б.Б. идманчылары 3 гызыл медал (теннисин ики нювц цзря Ъ. Боленд вя аьыр атлет Л. Еллиот) газанмышлар. Олимпийа Ойунларында бюйцк мцвяффягиййят газанан идманчылар: аварчякян Ъ. Бересфорд – 3 гызыл вя 2 эцмцш медал (1920, 1924, 1928, 1932, 1936), цзэцчц Щ. Тейлор – 3 гызыл вя 2 бцрцнъ медал (1908, 1912, 1920), ватерполчу вя цзэцчц П. Радмилович – 4 гызыл медал (1908, 1912, 1920), атчапан Р. Мид – 3 гызыл медал (1968, 1972), йцнэцл атлет С. Кое – 2 гызыл медал (1980, 1984, 1500 м мясафяйя гачышда), аварчякян С. Редгрейв – 5 гызыл медал Олимпийа Ойунларында (1984–2000) вя 9 гызыл медал дцнйа чемпионатларында (1986– 99). 1984 илдя Сарайевода кечирилян Гыш Олимпийа Ойунларында Ъ. Торвилл вя К. Дин рягс дуети фигурлу конкисцрмя цзря йарышларын галиби вя 4 гат (1981–84) дцнйа чемпиону олмушлар. Футбол цзря Инэилтяря йыьма командасы дцнйа чемпиону (1966), “Арсенал” (Лондон), “Ман-


    Скарборо курорт шящяри. Шимали Йоркшир графлыьы, Инэилтяря.


    честер Йунайтед”, “Ливерпул”, “Челси” (Лондон) кими эцълц клублар дяфялярля мцхтялиф Авропа турнирляринин галиби олмушлар. “Селтик” вя “Глазго Рейнъерс” Шотландийанын ян йахшы футбол клубларыдыр. Танынмыш футболчулар вя мяшгчиляр: С. Метйуз, Р. вя Ъ. Чарлтон гардашлары, Ъ. Бест, М. Щйуз, И. Раш, П. Ъеннигс, Д. Риви, П. Шилтон, Щ. Линекер, Д. Симен, М. Оуен, Д. Бекщем, А. Ширер, А. Рамсей, Щ. Чепмен, Б. Шенкли, М. Басби, А. Ферэцсон. Юлкянин зянэин шащмат яняняляри вардыр. 19 ясрин орталарында Щ. Стаунтон дцнйанын ян эцълц шащматчысы щесаб едилирди. 19 ясрин сонларында маестро Ъ. Блекберн, 20 ясрин 2-ъи йарсында гросмейстерляр А. Майлс, Ъ. Спилмен, М. Адамс, Н. Шорт уьурла чыхыш етмишляр. Щастингс (1895), Лондон (1883, 1899, 1922), Ноттинэем (1936) вя с.-дя кечирилян турнирляр дцнйа шащмат тарихиня дцшмцшдцр. Щяр ил кечирилян Уимблдон теннис турнирини гейри-рясми дцнйа чемпионаты адландырырлар. Инэилтярянин кишилярдян ибарят теннис цзря йыьмасы Девис кубоку уьрунда йарышларын 9 дяфя галиби олмушдур (1903–1936). Боксчу Л. Лйус пешякарлар арасында супераьыр чякидя дяфялярля дцнйа чемпиону олмушдур (1992–2003). Щяр ил Сил-

    Ескотда крал ъыдыр йарышлары.

    Кембриъ Университети.

    верстон автодромунда “Формула-1” дцнйа чемпионатынын мярщяля йарышы кечирилир; Б.Б.-нын “Макларен” командасы (рящбярляри М. Ъаээер вя Р. Денис) щямин йарышларын лидерляриндян биридир. Голф цзря Б.Б.-нын ачыг чемпионаты (“Бритиш опен”) дцнйанын ян гядим пешякар турниридир; илк дяфя 1860 илин ок- тйабрында Шотландийанын Прествик голф клубунда кечирилмишдир. Ян танынмыш голф мейданлары: Сент-Ендрцс, Ройал-Трун, Ройал-Бюркдейл вя б. Б.Б.-нын тарихиндя ян йахшы голфчулар: Щ. Вардон, Н. Фалдо, К. Монтгомери. Б.Б.-да 400 атчылыг идманы мяктяби фяалиййят эюстярир; 17,3 млн. атчылыг идманы щявяскарынын 2,4 млн.-у бу идман нювц иля актив мяшьул олур. Инэилтярядя вя Шм. Ирландийада 17 манеясиз, 24 манеяли вя 18 гарышыг ипподром, пешякар идманда 65 миндян артыг ат вардыр. Ян мяшщур яняняви йарышлар: Епсомдакы дерби, Ескотдакы крал ъыдырлары, Ливерпул стипл-чейзи. Танынмыш жокейлярдян К. Фелон, М. Кинейн (манеясиз ъыдыр), Т. Маккой, Р. Ъонсон (манеяли ъыдыр) бир чох мцкафатлы ъыдыр йарышларынын галибляридир. 
    Тящсил. Елм вя мядяниййят мцяссисяляри Б.Б.-нын тящсил системи инзибати бюлэцйя вя мювъуд яняняляря мицвафиг олараг цч алтсистемдян: Инэилтяря вя Уелс; Шимали Ирландийа; Шотландийадан ибарятдир. Тящсил мцяссисяляриня 4 щюкумят департаменти рящбярлик едир: Инэилтярядя тящсил вя мяшьуллуг департаменти; Шимали Ирландийада вя Уелсдя тящсил департаментляри; Шотландийада тящсил вя сянайе департаменти. Инэилтяря вя Уелсин “Мяктяб- дянсонракы вя али тящсил щаггында” (1992), “Мяктяб стандартлары вя мящдудиййятляри” (1998), “Тядрис вя вярдишляр щаггында” (2000), “Тящсил щаггында” (2002) ганунлары; Шм.Ирландийанын “Тящсил ислащаты щаггында” (1989), “Мяктябдянсонракы тящсил щаггында” (1997) гярарлары; Шотландийанын “Тящсил щаггында” (1980), “Мяктябдянсонракы вя али тящсил щаггында” (1992) ганунлары ясас низамлайыъы сянядлярдир. Б.Б.-нын тящсил системиня мяктябягядяр тярбийя, ибтидаи, цмуми орта, сонракы вя али тящсил дахилдир; мяктябягядяр тядрис вя тярбийя мцяссисялярини (3– 5 йашлы ушаглар цчцн), 5–11 йашлы ушаглар цчцн (Шм.Ирландийада 4–11 йашлы ушаглар цчцн; Шотландийада 5–12 йашлы ушаглар цчцн ) 2 вя 4 иллик ибтидаи мяктябляри (1–6 синифляр); натамам орта мяктябляри (7–11 синифляр) – бирляшмиш, грамматик, техники, мцасир, ихтисас вя юзял мяктябляри, онларын арасында хцсусиля сечилян елитар паблик скулз мяктяблярини (Итон, Щарроу, Винчестер вя с.) ящатя едир. Ян чох йайылмыш мяктяб типи бирляшмиш мяктяблярдир. Инэилтяря вя Уелс шаэирдляринин 90%-и бу мяк- тяблярдя тящсил алыр. 11 иллик тящсил 16 йашында баша чатыр. Грамматик мяктяблярин 11-ъи синфини битирянляр 12–13-ъц синифлярдя тящсиллярини давам етдирир, битирдикдян сонра ун-тя вя йа али тящсил коллеъиня дахил олурлар. Инэилтяря вя Уелсдя 30 миня йахын дювлят мяктяби (8,5 млн. шаэирд), Шотландийада 2,7 миндян чох мяктяб (тягр. 780 мин шаэирд), Шм. Ирландийада 1300 мяктяб (300 миндян чох шаэирд) вар; Б.Б.-нын юзял мяктябляриндя 500 миндян чох ушаг охуйур (2003). Б.Б.-нын мяктябдянсонракы тящсили мцхтялиф коллеъляр, тящсил мяркязляри, интлар (тягр. 700), щямчинин йашлылар цчцн техники пешя щазырлыьындан али тящсилядяк мцхтялиф сявиййялярдя ахшам тящсили мяркязляри (7 миндян чох) иля тямсил олунур. Али тящсил системиня ун-тляр, политехник коллеъляри вя с. дахилдир. “Мяктябдянсонракы вя али тящсил щаггында” (1992) гануна мцвафиг олараг бцтцн политехник коллеъляри вя бязи диэяр али тящсил мцяссисяляри ун-т статусу алараг “йени” ун-тляр адланыр. Инэилтярядя 144 али мяктяб (1,7 млн.-дан артыг тялябя), Шотландийада 22 али мяктяб (89 мин), Уелсдя 14 али мяктяб (89 мин), Шм. Ирландийада 2 ун-т (38 мин тялябя) фяалиййят эюстярир (2005). Ян гядим ун-тляр: Оксфорд Университети (ясасы 1167 илдя гойулмушдур), Кембриъ Университети (1209), Абердин Университети (1495), Единбург Университети (1583), Лондон Университети (1836), Кардиффдя Уелс ун-ти (1893), Белфаст ун-ти (1908) вя с. Б.Б.-нын ян ири елми мцяссисяляри: Лондон Крал Ъямиййяти (ясасы 1660 илдя гойулмушдур), Лондонда Крал Инъясянят Академийасы (1768), Единбургда Крал Ъямиййяти (1783), Единбургда Шотландийа Крал Академийасы (1826), Британийа Академийасы(1901), Британийа Шурасы (1934), Крал Мцщяндислик Академийасы (1976). Б.Б.-да 600-дян чох елми ъямиййят, ассосиасийа, мяркяз, елми тядгигат ин-ту, о ъцмлядян гядим елми ъямиййятляр: рийазиййат (1707), ботаника (1721), Линней (1788), Бирминэем “Ай ъямиййяти” (1775), Лондон тябиййат тарихи ъямиййяти (1858) фяалиййят эюстярир. Ясас музейляри: Британийа музейи (1753), Милли галерейа (1824), Викторийа вя Алберт музейи (1852), Милли портрет галерейасы (1856), Елми музей (1857; надир машын коллексийасы сахланылыр), Тейт галерейасы ((1897) – щамысы Лондондадыр; Шотланд асари-ятигя милли музейи (1780), Шотландийа Крал музейи, Шотландийа милли галерейасы – щамысы Единбургдадыр; Кардиффдя Уелс милли музейи (1907), Стратфорд-апон-Ейвон ш.-ндя У. Шекспирин ев-музейи вя с. Ири китабханалары: Лондонда Британийа музейи китабханасы (1753; 1972 илдян Британийа китабханасынын тяркибиндядир), Оксфорд Ун-тинин китабханасы (Бодли китабханасы, 1602), Единбургда Шотландийа милли китабханасы (1680), Аберистуитдя Уелс милли китабханасы (1907), Британийа китабханасы (1972) вя с.

    Уелс Милли китабханасы.

    Кцтляви информасийа васитяляри Информасийа аэентликляри. Пресс Ассоъиатион (1868) мцстясна олараг Б.Б. яразисиндя фяалиййят эюстярян ян ири информасийа аэентлийидир. 120 яйалят гязетинин кооператив бирлийи кими Лондонда вя диэяр 12 шящярдя нцмайяндяликляри вар; эцндялик вя щяфтясону чыхан пайтахт вя яйалят гязетлярини, щямчинин диэяр дюври няшрляри информасийа иля тямин едир. Ехъщанэе Телеэрапщ сящмдар информасийа аэентлийи (1872) игтисади, малиййя, идман, щямчинин парламент вя мящкямя хябярлярини топлайыб йайыр. Бейнялхалг мясяляляри ясасы П.Ъ. Рюйтер тяряфиндян гойулмуш (1851) вя дцнйанын беш апарыъы информасийа аэентлийиндян бири олан Рюйтер аэентлийи (мянзил-гярарэащы Лондондадыр) ишыгландырыр. Мятбуат. Б.Б.-да илк дюври няшр “Енэлисщ Меръурй” 1588 илдя, илк эцндялик гязет “Даилй Ъоурант” ися 1702 илдя бурахылмышдыр. Сонракы цч ясрдя Британийа гязет базары сцрятля инкишаф етмишдир. 1785 илдя “Таймс”, 1821 илдя “Манъщестер Эуардиан” вя 1822 илдя “Санди Таймс” гязетляри няшр олунмушдур. Б.Б.-да 1829 илдя 308, 1891 илдя ися 2263 гязет бурахылырды. Б.Б.-да 1,4 миндян чох гязет чап олунур (2005), онлардан 29-у (14 эцндялик вя 15 щяфтясону) цмуммилли гязетлярдир. Ян эениш йайылмыш цмуммилли эцндялик гязетляр “Сун” (3,5 млн. нцсхя, 2001), “Даилй Миррор” (1,7 млн. нцсхя, 2005), “Дейли Телеграф” (1,01 млн. нцсхя, 2000), “Таймс” (712 мин нцсхя, 2000), “Гардиан” (398 мин нцсхя, 2000), “Файнаншел Таймс” (483 мин нцсхя, 2000), “Индепендент” (240 мин нцсхя, 2000) вя б. “Неwс оф тще Wорлд” (4 млн. нцсхя, 2001) ян популйар щяфтясону гязетидир. Эцндялик цмуммилли гязетлярин тиражы 14 млн., щяфтясону чыханларын ися 15 млн. нцсхядир (2001). Б.Б.-да, башлыъа олараг, реэионал хябярляри ишыгландыран 1,3 миндян чох йерли гязет (ясасян, щяфтялик) чыхыр. Британийа йерли мятбуатынын щяфтялик тиражы 32,5 млн.-дан чох нцсхя тяшкил едир. Реэионал гязет бизнесинин 90 %-и 20 ширкятя мяхсусдур вя онларын арасында апарыъы йери “Тринитй Миррор” тутур. Б.Б. гязетляри “кейфиййятли” (ириформатлы) вя кцтляви (чох вахт кичикформатлы таблоидляр) олмагла ики гисмя айрылыр. “Кейфиййятли” няшрляр цчцн сийаси, малиййя вя бейнялхалг мясялялярин дяриндян тящлили сяъиййявидир. “Таймс”, “Файнаншел таймс”, “Гардиан”, “Дейли Телеграф” вя с. беля гязетлярдяндир. Эениш охуъу кцтлясиня йюнялмиш кцтляви (вя йа популйар) мятбуатда, ясасян, яйлянъяли материаллар, мяшщур инсанларын вя шоу-бизнес улдузларынын щяйатына щяср олунмуш мягаляляр цстцнлцк тяшкил едир. Беля гязетляря “Сун”, “Маил оф Сундай” (2,3 млн. нцсхя, 2005), “Даилй Маил” (2,4 млн. нцсхя, 2005), “Неwс оф тще Wорлд”, “Даилй Миррор” вя с. аиддир. Б.Б.-да 8 миндян чох журнал няшр олунур (2001). Онлардан 6 мини “ишэцзар вя пешякар” журналлар категорийасына дахилдир. Ян бюйцк тиража “Скй Ъустомер Маэазине” (4,75 млн.-дан чох абунячи), “What’s on TV” (1,7 млн. нцсхя) журналлары, “Радио Тимес” (1,2 млн. нцсхя) маликдир. Британийа гязетляри формал олараг сийаси партийаларла баьлы дейилдир, лакин няшрлярин чоху сащибляринин бахышларыны якс етдирян мцяййян сийаси мювгедян чыхыш едир. Мютябяр гязет сайылан “Дейли Телеграф” вя кцтляви гязет олан “Даилй Маил” мцщафизякарларын, ириформатлы “Гардиан” вя “Миррор” таблоиди ися лейбористлярин мювгейини якс етдирир. Чох вахт гязетляр сийаси эюрцшлярини дяйишир. Британийа щюкцмяти щеч бир гязет няшриня сащиб олмаса да, мятбуата еффектив тясиретмя васитяляриня (брифингляр, мятбуат конфранслары, материалларын тягдим едилмяси вя с.) маликдир. Бундан ялавя, Инщисарлар цзря комитя васитясиля гязетляря даир алгы-сатгы сювдяляшмяляриня нязарят едир. Б.Б.-да чыхан гязетлярин яксяриййяти йедди ширкятин мцлкиййятиндядир. Онлардан дюрдц дюври няшрлярин сатышынын 90 %-иня нязарят едир: “Неwс Интернатионал”, сащиби Руперт Мюрдок; “Таймс”, “Санди Таймс”, “Сун”, “Неwс оф тще Wорлд” вя с.; “Даилй Маил анд Эенерал Труст”, сащиби виконт Ротермир; “Даилй Маил”, “Маил оф Сундай” вя с.; “Тринитй Миррор”; тягр. 250 гязет, онлардан 240-ы йерли; цмуммилли няшрляр арасында “Даилй Миррор”, “Сундай Миррор”, “Пеопле”, “Даилй Реъорд”, “Сундай Маил” вя с.; “Нортщерн анд Сщелл”, сащиби Ричард К. Дезмонд; “Даилй Ехпресс”, “Сундай Ех- пресс”, “Даилй Стар”. Гязетлярин яксяриййяти, о ъцмлядян йерли гязетлярин 85%-и Интернет сайтына маликдир. Радио вя телевизийа. 1922 илдя Би-Би-Си (ББЪ) – Британийа йайым корпорасийасынын илк радиоверилиши ефиря чыхмышдыр. 1936 илдян телевизийа програмларынын мцнтя- зям транслйасийасына башланылмышдыр. 1954 илядяк радио вя телевизийа верилишляри Би-Би-Си-нин инщисарында иди. Б.Б.-да 5 ефир телевизийа каналы, бир нечя йцз радиостансийа, пейк вя кабел телевизийасы каналлары фяалиййят эюстярир (2005). Радиотяшкилат (Радио Аутщоритй) коммерсийа радиосуна, дахили ишляр назири тяряфиндян тяйин олунан 10 цзвдян ибарят Мцстягил Телевизийа Комиссийасы (Ындепендент Телевисион Ъоммиссион – ЫТЪ) ися пейк вя кабел телевизийасы да дахил олмагла коммерсийа телевизийасына нязарят едир. Би-Би-Си Британийада ян ири телерадио-верилишляри ширкятидир (радиодинляйиъиляринин 52%-и, телевизийа тамашачыларынын 40%-и; 2001). Юлкядя цч милли коммерсийа радиостансийасы фяалиййят эюстярир. 15 ширкят фактики олараг юлкянин коммерсийа радио- стансийаларына нязарят едир. Би-Би-Си-нин ясас рягибляриндян бири 1955 илдя фяалиййятя башлайан вя Британийа милли телевизийасынын 3-ъц каналында йа- йымланан “Индепендент Телевисион – IТВ” ширкятидир. IТВ-дя “Ъарлтон” вя “Эранада” ширкятляри цстцн мювгейя маликдир. Британийа телевизийа тамашачылары- нын тягр. 29 %-и IТВ програмларыны изляйир (2001). 1982 илдян 4-ъц каналын (Ъщаннел 4), 1997 илдян ися 5-ъи каналын (Ъщаннел 5) програмлары ефирдя йайымланыр. 3-ъц канал кими, онлар да реклам сатышы щесабына малиййяляшян цмуммилли коммерсийа каналларыдыр. 1982 илдян пейк телевизийа йайымына башланылмышдыр. Бу сащядя лидерлик истещлакчыларын 200 канала чыхышыны тямин едян вя Р. Мюрдокун “Неws International” ширкятинин нязарятиндя олан “Бритисщ Скй Броадъастинэ” – БСкйБ ширкятиня мяхсусдур. 1980-ъи иллярин орталарындан инкишаф етмяйя башлайан кабел телевизийасы базарында “Натионал Транс- ъоммуниъатионс Лимитед – НТЛ” вя “Телеweст” ширкятляри лидерлик едирди; 2006 илдя онлар бирляшяряк Б.Б.-да апарыъы кабел оператору олан “НТЛ Ынъорпоратед” ширкятини гурмушлар. 1998 илдя рягямсал телевизийа йаранмыш (верилишлярини Б.Б. тамашачыларынын 20–25 %-и излямяк имканына малик иди, 2000), 1999 илдя ися рягямсал радио инкишаф етмяйя башламышдыр. Би-Би-Си, ЫТВ вя БСкйБ ширкятляри, кабел телевизийасы операторлары рягямсал хидмятляр эюстярир.

    Фялсяфя
    Инэилис фялсяфяси цчцн бцтцн инкишафы ярзиндя емпирик вя сенсуалист мейиллярин цстцнлцйц елми, сосиал, психоложи тяърцбяйя йюнялмя (етика проблемляриня бюйцк диггят бунунла баьлыдыр), експериментал тябиятшцнаслыг вя рийазиййатла сых ялагя сяъиййяви олмушдур. Гитя фялсяфясиндян (илк нювбядя алман фялсяфясиндян) фяргли олараг, инэилис мцтяфяккирляри щяр шейи ещтива едян дедуктив конструксийалара вя универсал фялсяфи системлярин гурулмасына мейилли олмамыш, индуктив методолоэийайа вя айры-айры проблемлярин дяриндян аналитик тядгигиня цстцнлцк вермишляр. Лакин цмумиликдя емпиризмин цстцнлцйц мцгабилиндя мцхтялиф тарихи дюврлярдя фялсяфи дискуссийалар цчцн кифайят гядяр ящямиййятли фон йарадан, лакин нисбятян аз нцфуза малик расионалист истигамятляр дя мювъуд олмушдур. Инэилис, шотланд вя ирланд философлары вя илащиййатчылары цмумавропа схоластик (бах схоластика) яняняляринин формалаш- масында вя инкишафында иштирак етмишляр. Еркян орта ясрляр дюврцндя Авропа мяктябляриндя чалышанларын чоху Британийа мяншяли (Алкуин, Иоанн Скот Ериуэена, Аделард Батлы, Иоанн Солсберили вя б.) иди. Орта ясрляр реализминин ян парлаг нцмайяндяляриндян бири, илк дяфя Аллащын варлыьынын онтоложи сцбутуну формуля етмиш вя чох вахт “схоластиканын атасы адландырылмыш” Анселм Кентерберили олмушдур. Мцзакиря олунан мясялянин схоластик шярщи формасыны илк дяфя Александр Щейлсоуенли вермишдир. Оксфорд мяктяби нцмайяндяляринин ишляриндя Августин платонизми рийазиййата вя тябият щаггында елмляря йцксяк марагла бирляшир. Роберт Гроссетест юзцнцн ишыг щаггында тялиминдя ону илкин материйа кими нязярдян кечирмишдир. Онун шаэирди Р. Бекон щям хариъи (елми експеримент), щям дя дахили (мистик “айдынлатма”) тяърцбяни щяр щансы идракын ясасы, рийазиййаты ися йердя галан бцтцн елмлярин “гапысы вя ачары” щесаб едирди. Физики просеслярин рийази тясвирини Ф. Брадвардин вя онун Оксфорддакы Мертон коллеъиндян шаэирдляри ишляйиб щазырлайырдылар. Р. Беконун, Дунс Скотун вя У. Оккамын ясярляри юзцнямяхсус инэилис фялсяфясинин ясасыны гоймушдур. Ирадянин интеллект цзяриндя вя тяк-конкретин абстракт-цмуми цзяриндя биринъилийини тясбит едян Дунс Скот доминикачи орденин схоластикасына – томизмя гаршы дуран франсискчи схоластиканын (скотизм) бцтюв бир истигамятинин ясасыны гоймушдур. 14 яср номинализминин ян бюйцк нцмайяндяси Оккам щесаб едирди ки, йалныз тяк-тяк шейляр вя онларын хассяляри реал мювъуддур; идрак просесиндя апарыъы рол интуисийайа мяхсусдур. Онун формуля етдийи “Оккам цлэцъц” принсипиня эюря, интуитив вя тяърцби идрака мцнъяр едилмяйян анлайышлар елмдян кянарлашдырылмалыдыр. Схоластик фялсяфянин ясас илкин шяртлярини радикал шякилдя йенидян нязярдян кечирян Оккамын доктрина вя методлары щяля онун саьлыьында Парисдя вя Оксфордда илащиййатчылар вя философлар арасында сцрятля йайылмышды. Тябии теолоэийанын вя яняняви метафизиканын тянгиди Оккамын бир чох ардыъылларынын, о ъцмлядян оксфордлу схоластларын – франсискчи А. Уодщемин вя до- миникчи теолог Р. Щолкотун ясярляриндя вардыр. Интибащ дюврцндян башлайараг тядрисин щяля дя схоластик аристотелизм рущунда апарылдыьы Инэилтяря универ- ситетляри (хцсусиля Оксфорд) фялсяфи фикрин инкишафында апарыъы ролу итирирди. 16 ясрин 1-ъи йарысында Ъ. Колетин (1466–1519) башчылыг етдийи инэилис щуманистляринин
    дярняйи иля сых ялагядя олан Т. Мор юзцнцн сосиал утопийасыны йаратды. Йени дювр Авропа фялсяфясинин ъарчыларындан бири Ф. Бекон експериментя вя индуксийа методуна ясасланан “елмлярин бюйцк бярпасы” лайищясини иряли сцрмцш вя тяърцби идрака мане олан инсан зякасынын “бцтлярини” (йанлыш образлар вя йюнялмяляри) тянгид етмишдир. Онун “Йени Атлантида” технократик утопийасы бир нюв Т. Морун сосиал утопийасына гаршы чыхырды. Ф. Беконун индуктивизмини вя експериментал йанашмасыны Р. Бойл яхз етмишди. 17 яср механики-рийази тябиятшцнаслыьынын принсипляриня ясасланан илк фялсяфи системин йарадыъысы Т. Щоббс олмушдур. Г. Галилейин ардынъа о, щяндясяни тябии вя “сцни” (дювлят) ъисимлярин мяъмусу кими анлашылан тябиятин дярк олунмасында йеэаня мцмкцн ясас щесаб етмишдир. Щоббсун натуралист вя утилитарист консепсийасына гаршы Кембриъ платончуларынын (Р. Кедворт, Щ. Мор вя б.) динифялсяфи тялими чыхырды. Р. Декартын анаданэялмя идейалар нязяриййяси иля полемикада Ъ. Локк емпирик идрак нязяриййясини ишляйиб щазырлайараг бцтцн идейаларын хариъи (щиссляр) вя дахили (рефлексийа) тяърцбядян йарандыьыны ясасландырмышдыр. Локкун сосиал-сийаси консепсийалары, илк нювбядя онун щакимиййят бюлэцсц вя халгын суверенлийиня даир тялими Британийа демократийасынын идейа ясасыны тяшкил етмиш вя 18 яср франсыз маарифчиляриня бюйцк тясир эюстярмишдир. 18 ясрдя нцфуз газанмыш “яхлаги щисс” фялсяфяси А. Шефтсбери вя Ф. Щатчесон, сонрадан Д. Йум вя А. Смит тяряфиндян инкишаф етдирилмишдир. Ъ. Беркли расионализми тянгид едяркян Ъ. Локкун сенсуалист йюнялтмяляриня радикал характер ашыламагла щесаб едирди ки, “олмаг” “гябул олунмаьы” билдирир. Локкун вя Берклинин идейалары мяърасында чыхыш едян Йум бцтцн инсан тясяввцрлярини (“идейаларыны”), о ъцмлядян субстансийа вя сябябиййят анлайышларыны проблематик щесаб едяряк, онлара щисси “тяяссцратларын” адят едилмиш ассосиатив ялагяляри кими бахырды. 19 ясрдя Т. Браун (1778–1820), Ъеймс Милл тяряфиндян ишляниб щазырланан ассосиатив психолоэийанын баниляри Йум вя Д. Щартли (1705–57) олмушлар. 18 ясрин орталарындан тяшяккцл тапан шотланд мяктяби [Т. Рид, Д. Стцарт (1753– 1828), У. Щамилтон (1788–1856)] Ъ. Берклинин вя Д. Йумун тялимляринин яксиня олараг Аллащын инсан аьлында йерляшдирдийи интуитив гавранылан принсиплярин мяъмусу кими баша дцшцлян реалист “саьлам дцшцнъя” фялсяфясини инкишаф етдирирди. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя “саьлам дцшцнъя” фялсяфяси о дюврцн апарыъы Британийа университетляри олан Глазго, Единбург, Абердин ун-тляриндя мющкям йер тутурду. 19 ясрдя Британийа емпиризми яняняси утилитаризмин етик вя сосиал-реформист доктриналарында (И. Бентам, Ъеймс Милл), Ъон Стцарт Миллин позитивизминдя, Ч. Дарвинин вя Щ. Спенсерин тякамцлчцлцйцндя, Е. Махын фялсяфясиня йахын олан К. Пирсонун феноменализминдя даща да инкишаф етмишдир. Мянтигин ъябрини ишляйиб щазырлайан Ъ. Бул рийази мянтигин ясасыны гойанлардан бири иди. 19 ясрдя шотланд мяктябинин (У. Щамилтон), инэилис романтизминин (С.Т. Колриъ, Т. Карлейл) вя йени щеэелчилийин нцмайяндяляриня (Ъ.Щ. Стирлинг, Е. Керд, Т.Щ. Грин) классик алман фялсяфяси тясир эюстярмишдир. Мцтляг идеализм 19 ясрин сонунда Бри- танийа ун-тляриндя апарыъы ъяряйан олмушдур. Схоластик чярчивялярдян азад “ачыг теолоэийа” принсиплярини Ъ.Щ. Нйумен мцдафия етмишдир. Йени щеэелчилийин мядяниййят фялсяфясинин юзцнямяхсус вариантыны 20 ясрдя тарихчи Р.Ъ. Коллингвуд тяклиф етмишдир. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя щям мцтляг идеализмя, щям дя прагматизмя гаршы чыхан неореализм ъяряйаны мейдана эялди. Ъ.Е. Мур, Б. Рассел, А.Н. Уайщед, Ч.Д. Броуд (1877–1971), К.Л. Морганла (1852–1936) йанашы “емеръент тякамцл” консепсийасыны ишлямиш С. Александер (1859–1938) вя б. онун нцмайяндяляри олмушлар. Расселин вя Уайтщедин “Принъипиа Маthематиcа” фундаментал ясяри рийази мянтигин сонракы инкишафыны мцяййянляшдирди. Рассел вя Мур аналитик фялсяфянин башланьыъ мярщяляси олан мянтиги атомизмин ясасыны гоймушлар. Л. Витэенштейнин ясярляринин тясири алтында 1930–60-ъы иллярдя тябии дилин тящлилиня ясасланан лингвистик тящлил фялсяфяси тяшяккцл тапмышдыр. К. Попперин тянгиди расионализм консепсийасы онун шаэирдляри вя ардыъыллары олан И. Лакатос вя Ъ. Уоткинс тяряфиндян инкишаф етдирилмишдир. А.Ъ. Тойнби локал сивилизасийаларын дювраны фялсяфи-тарихи консепсийасыны йаратмышдыр. “Идейалар тарихи” истигамяти И. Берлинин иътимаи фикир тарихиня даир чохсайлы ясярляриндя яксини тапмышдыр. Б.Б.-да башлыъа фялсяфя тящсили мяркязляри: Крал Фялсяфя Ин-ту, Оксфорд, Кембриъ вя Лондон ун-тляри. Ясас фялсяфя ъямиййятляри: Инэилтяря Фялсяфя Ъямиййяти, Аристотел Ъямиййяти, Кембриъ ун-ти няздиндя фялсяфя ъямиййяти, Оксфорд Фялсяфя Ъямиййяти, Британийа Елм Фялсяфяси Ъямиййяти. Апарыъы фялсяфя журналлары: “Минд” (1876 илдян) вя “Пщилосопщй” (1926 илдян).

    Ядябиййат
    Б.Б. ядябиййаты, ясасян, инэилис дилиндя инкишаф етмишдир. Инэилислярин гитядян эялян вя келтляри юлкянин гярбиня вя шималына сыхышдыран яъдадлары – англ-сакслар юзляри иля эерман ясатир вя яфсанялярини эятирмишляр. Англ-сакс (гядим инэилис) дилиндя еркян поезийанын ясасыны аллитерасийалы шеир системи тяшкил етмишдир (7–11 ясрляр): гящряманлыг епосу (“Беовулф”), христиан епосу ( Кцневулфун “Йелена”ясяри вя с.), кичик поемалар (“Видсид”, “Деорун шикайяти”, “Дяниз сяййащы”, “Сяййащ”), тарихи мювзуда няьмяляр (“Малдон йахынлыьында дюйцш”, 991 илдян сонра), щимнляр ( ян гядими Кедмон тяряфиндян йарадыл- мышдыр, 7 ясрин сону). Яввялъя латын дилиндя, сонралар англ-сакс дилиндя тарихи ясярляр мейдана эялмишдир. 12–13 ясрлярдя ядябиййат цч дилдя мювъуд олмушдур. Латын дилиндя елми поезийа, щямчинин тарихи ясярляр йаранмышдыр. Бунларын арасында Авропа ядябиййатында Артур яфсаняляринин йайылмасына сябяб олан Монмутлу Щалфридин “Бриттлярин тарихи” (1135) ясяри фярглянир. Франсыз дили мянзум хроникаларын вя романларын дили иди. Франсыз дилинин тясири иля (гафийяли шеирдян истифадя, сцжетлярин игтибасы) дцнйяви инэилис поезийасы (“Байгуш вя бцлбцл” поемасы, 13 ясрин яввялляри) йаранмышдыр. Лайамон, тарихи сцжетли “Брут” (тягр.1205) епик поемасында англ-сакс вя франсыз куртуаз ядябиййаты янянялярини бирляшдирмишдир. Инэилис дилиндя йазылмыш вя дюврцмцзядяк сахланылмыш рытсар романларындан ян гядими “Крал Щорн”дур (тягр.1225) “Икидилли” англ-норман менестрелляри, мящяббят лирикасы мейдана эялмишдир. 14 яср аллитерасийалы шеир системинин дирчялиши дюврцдцр: аноним “Сер Щавейн вя Йашыл ъянэавяр” рытсар романы (14 ясрин 2-ъи йарысы), У. Ленглендин “Якинчи Пйотр щаггында эюрцнтцляр” (тягр. 1367–70) аллегорик поемасы. Ъ. Щауер “Ашигин етирафы” (1390-ъы илляр) ашиганя-аллегорик поемасында инэилис ядябиййатына антик мифолоэийа мотивлярини дахил етмишдир. Ъ. Чосерин “Кентербери щекайяляри” (14 ясрин сону) дюврцн поетик енсиклопедийасы олмагла ейни заманда ре- нессанс щуманизми ящвал-рущиййясини габагламышдыр. Юз ясяри цчцн Лондон диалектини сечмякля, Чосер мцасир инэилис ядяби дилинин ясасыны гоймушдур. 14 ясрдя шотланд ядябиййатынын (инэилис вя гел дилляриндя инкишаф едирди; бах щямчинин Гел ядябиййаты) илк ящямиййятли ясяри: Ъ. Барборун шотландларын истиглалиййят мцбаризясиня щяср олунмуш “Брцс” поема-хроникасы (тягр.1375) йаранмышдыр. Йцзиллик мцщарибя (1337–1453), Ал вя Аь гызылэцл мцщарибяляри (1455–85) ядябиййатын инкишафыны лянэитди. 14–15 ясрлярин ядяби абидяляри арасында Нориъли Йулиана вя Маръери Кемпин дини-мистик ясярляри, Т. Мелоринин “Артурун юлцмц” (1469; 1485 илдя чап олунмушдур) ясяри вар. Тцдорлар мцтлягиййятинин бяргярар олмасы иля инэилис Интибащы дюврц башлайыр. Инэилис мядяниййятиня Т. Морун “Утопийа” (1516) ясяриндя яксини тапмыш щуманизм идейалары нцфуз едир. Ф. Петрарканын ардыъыллары – шаирляр Т. Уайет вя Г.Щ. Сарри инэилис поезийасына сонет формасыны эятирирляр. 16 ясрин 2-ъи йарысындан щуманист дцнйаэюрцшц мющкямлянир. Петраркачы шаирлярдян сонра мящяббят лирикасы, Ъ. Гаскойн вя Т. Кемпионун йарадыъылыьы иля тямсил олунур. Е. Спенсер “шаирляр шаири” адландырылыр (“Пярилярин краличасы” поемасы, 1590–96 вя с.). Ф. Сидни инэилис щуманист ядябиййатынын манифестини – “Поезийаны мцдафия” трактатыны (1583), “Аркадийа” пасторал мянзум романыны (1590), С. Дениел, Г. Констебл, М. Дрейтон вя У. Шекспирин сонет лирикасынын инкишафына тясир эюстярмиш сонетлярини йарадыр. Елми-щуманист вя орта ясрляр халг янянялярини бирляшдирян драматурэийанын (Р. Грин, Т. Кид, Ъ. Лили, инэилис драмы ислащатчысы К. Марло) ъошгун инкишаф дюврц башлайыр. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляри инэилис драмынын инкишафында зирвя дюврцдцр. Бу мярщяля илк нювбядя, ренессанс ядябиййаты тенденсийасыны ифадя едян У. Шекспирин ясярляри иля тямсил олунур. Шекспир драматурэийасында антик, орта ясрляр халг вя ренессанс театры яняняляри синтезляшдирилмиш, комик цнсцр вя траэедийа пафосу, аристократизм вя кобуд халг йумору, сосиал-сийаси, фялсяфи проблематика вя дярин лиризм ъясарятля бирляшдириляряк драмын образлы диапазону эенишляндирилмишдир. Бу дюврцн эюркямли драматурглары: Ъ. Уебстер, Т. Деккер, Т. Щейвуд, Ф. Бомонт, Ъ. Флетчер, щямчинин сосиал сатира устасы Б. Ъонсон. Пуританларын тякиди иля
    (1642) театрларын баьланмасы инэилис драматурэийасынын гызыл ясрини сона чатдырды. 17 ясрдя барокко цслубу метафизика мяктяби шаирляринин йарадыъылыьында даща дольун ифадя олунмушдур (Ъ. Донн, Ъ. Щерберт, Р.Крешо, Г.Воен, Е. Марвелл, А. Каули вя б.). Поетик епосун йени йцксялиши Ъ. Милтонун йарадыъылыьы иля баьлыдыр (Библийа сцжети ясасында йазылмыш “Итирилмиш ъяннят” епик поемасы, 1667). 17 ясрин сону – 18 ясрин яввялляри Инэилтярядя Маарифчилик дюврцнцн башланьыъыдыр. Поема вя сатираларын, сийасят, яхлаг вя естетикайа даир мянзум трактатларын мцяллифи А. Попун “Тянгид щаггында ессе” (1711) ясяри инэилис маарифчи классисизминин манифести иди. Маарифчи романын йарадыъысы Д. Дефо (“Робинзон Крузо”, 1719) олмушдур. Сатирик драматурэийа инкишаф едирди: Ъ. Эейин “Диллянчиляр операсы” (1728), Щ. Филдингин комедийалары; Р. Б. Шериданын “Гейбят мяктяби” (1777) комедийасы. Нясрдя сатирик тенденсийалар инэилис антиутопийасынын баниси Ъ. Свифтин йарадыъылыьында (“Гулливерин сяйащяти” романы, 1726), Т. Смоллеттин романларында яксини тапмышдыр. Сентиментализмин яламятляри С. Ричардсонун аиля-мяишят вя психоложи епистолйар романларында, О. Голдсмитин “Векфилд кешиши” (1766) повестиндя ифадя олунмушдур. Зяриф психолоэизм, йени тящкийя цсуллары Л. Стернин ясярляриня хас ъящятлярдир (“Тристрам Шендинин щяйаты вя мцлащизяляри”, 1759–67; “Сентиментал сяйащят”, 1768). Сентиментализм поезийасында (Т. Грей, У. Каупер, О. Голдсмит, Ъ. Крабб, Ъ. Томсон, Е. Йунг) тябият вя кянд щяйатынын тясвири цстцнлцк тяшкил едир. Романтизм яряфяси тенденсийалары У. Коллинзин лирик одаларында, Т. Чаттертонун йаланчы орта ясрляр поетик мистификасийаларында мейдана чыхырды. Шотланд шаирляринин ясярляри, о ъцмлядян Ъ. Макферсонун поемалары (“Оссианын ясярляри”, 1765), Р. Бюрнсцн поезийасы хцсуси йер тутурду. Бу йюндя щямчинин сонралар романтикляр тяряфиндян (М. Шеллинин “Франкенштейн”и, 1818; Ч. Метуринин “Сярэярдан Мелмот”у, 1820 вя с.) юзцнямяхсус шякилдя щяйата кечирилмиш “дящшятляр вя сирляр” готик роман жанры ( Щ. Уолпол, А. Радклиф, У. Бекфорд, М.Г. Лйуис) мейдана эялди. Сосиал-сийаси романын (“Калеб Вилйамс”, 1794) йарадыъысы маарифчи-утопист У. Годвин олмушдур. 1790-ъы иллярдя Б.Б. ядябиййатында романтизм мейдана эялди. Инэилис романтикляринин илк нясли “эюл мяктяби” шаирляри У. Вордсворт вя С.Т. Колриъдир; “эюл мяктяби” шаирляриня хас олан али йарадыъылыг гцввяси кими романтик тяхяййцлцн култу У. Блейк цчцн дя сяъиййявидир. Инэилис романтикляринин икинъи няслиня П.Б. Шелли вя Ъ.Г. Байрон, Ъ. Китс, ирланд Т.Мур мянсубдурлар. 18 ясрин сону – 19 ясрин 1-ъи рцбцндя нясрдя гадын романчыларын йарадыъылыьында аиля-мяишят вя психоложи роман яняняляри инкишаф етмишдир (Ф. Бюрни, Ъ. Остин, ирланд М. Еъуорт). Сярбяст сурятдя щягигяти романтик хяйаллар иля бирляшдирян тарихи роман жанрыны шотланд В. Скотт йаратмышдыр. О, шотланд силсиляси ясярляриндя (“Пуританлар”, 1816; “Единбург мящбяси”, 1818 вя с.) Инэилтяря вя Шотландийанын бирляшдирилмясинин язаблы просесини якс етдирмишдир. 

    У. Шекспирин сонетляринин титул сящифяси (1609).

    Викторийа дюврцндя (кралича Викторийанын щакимиййяти илляри, 1837–1901) роман ядябиййатын апарыъы жанры иди. Б.Б. ъямиййяти щяйатынын эениш панорамы Ч. Диккенсин романларында юз яксини тапмышдыр ( “Пиквик клубунун гейдляри”, 1837 вя с.). Инэилис ъямиййятинин йцксяк даиряляринин сатирик тясвирини “Шющрятпярястлик йармаркасы” (1847–48) романынын мцяллифи У. Теккерей йаратмышдыр. Бронте баъылары вя Е. Гаскеллин реалистик тярздя йазылмыш романлары дюврцн кяскин сосиал проблемляриня тохунурду. Илк инэилис детектив романынын мцяллифи У. Коллинз иди (“Ай дашы”, 1868). Викторийа дюврц романчыларынын “икинъи дальасы” сосиал проблематиканы психоложи тящлилля бирляшдирян Ъ. Мередит, Ъ. Елиот, яйалят щяйатындан бящс едян сосиал-тянгиди романларын йарадыъысы А. Троллоп олмушлар. 19 ясрин орталарындан Б.Б. ядябиййатында “тямиз сянят” идейасына мараг эцълянди. 1848 илдя Ъ. Рюскинин ясярляринин тясириля йазычы вя ряссамлары бирляшдирян прерафаелитляр (Д.Г. Россетти вя б.) бирлийи йаранды. 19 ясрин орталары поезийасында ядяби екссентриада рущунда йаздыьы вя юзцнцн онлара иллцстрасийалар чякдийи ясярляри иля шющрят газанмыш Е. Лирин йарадыъылыьы поезийада хцсуси йер тутур. Бу яняня сонралар Л. Керроллун наьыл повестляриндя давам етдирилмишдир. 19 ясрин 2-ъи йарысында поезийада поетик форма сащясиндя ъясарятли експериментаторчу Ъ.М. Щопкинсин фялсяфи лирикасы бюйцк ядяби щадисяйя чеврилди. 19 ясрин сонларында символизм Ирландийа интибащынын эюркямли шаири У.Б. Йейтсин йарадыъылыьы иля тямсил олунду. Пре- рафаелитляр Б.Б. инъясяняти вя ядябиййатында естетизм ъяряйанына мцщцм тясир эюстярдиляр (йазычы, нязяриййячи вя инъясянят тарихчиси У. Патер, А. Саймонс, О. Бюрдсли, О. Уайлд вя б.-дан ибарят шаир вя ряссамлар групу). Натурализм тямайцлляри Ъ. Мур вя Ъ. Гиссингин няср ясярляриндя мейдана чыхды. Натуралист романа гаршы Т.М. Рид вя Р.Л. Стивенсонун маъяра романлары йаранды. Техники тяряггини тяряннцм едян елми-фантастик роман жанрынын баниси Щ. Уеллс олду (“Заман машыны”, 1895 вя с.). Детектив щекайя кичик жанрыны А.К. Дойл ишляйиб щазырлады. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя инэилис щяйат тярзинин епик тясвири Ъ. Голсуорсинин (“Форсайтлар щаггында сага”, 1906–21), щямчинин Т. Щардинин сосиал-психоложи романларында верилмишдир. Б.Б.-нын мцстямлякячилик сийасятинин мядяниляшдирмя миссийасы кими пафослу тярифи Р. Киплингин поезийасы вя нясри цчцн сяъиййявидир. Аь адамын миссийасы щаггында мифи инэилис модернизминин сяляфи Ъ. Конрад пуча чыхарды. 19 ясрин сону – 20 ясрин 1-ъи йарысында драматурэийада Б. Шоунун интеллектуал драм-дискуссийалары парлаг щадися иди. Онун даими оппоненти юз фялсяфи идейаларыны детектив сцжетли китабларында якс етдирян католик йазычы Щ.К. Честертон иди. Ясрлярин дяйишмяси иля инэилис ядябиййатында модернизм мейдана эялди. Онун ясас идеологларындан бири философ вя шаир, имажизм нязяриййячиси Т.Е. Щйум иди. 1910–20-ъи иллярдя мейдана эялмиш мцхтялиф бядии ъяряйанлар вя ядяби групларын – ”эеоргчулар”ын (Р. Брук, Е. Марш, Щ. Монро, Ъ. Мейсфилд вя б.), “Блумсбери”- нин (В.Вулф, Л. Вулф, Е.М. Форстер вя б.), имажизмин, вортисизмин (баниляри: йазычы вя ряссам У. Лйуис, шаир Е.Паунд) мягсяди Викторийа дюврцнцн естетик канонларыны йенидян нязярдян кечирмяк, поезийа вя нясрдя бядии ифадя формаларыны тязялямяк иди. Биринъи дцнйа мцщарибяси “мцщарибя поезийасы”нын йаранмасына сябяб олду (З. Сассун, У. Оуен, Р. Брук вя б.). Ирланд Ъ. Ъойсун “Улисс” (1922) романы, Р. Грейвс вя Т.С. Елиотун йарадыъылыьы, В. Вулф вя Д.Г. Лоуренсин новаторчу психоложи нясри инэилис модернизминин ян йцксяк наилиййятляридир. Мцщарибя эюрмцш “итирилмиш няслин” ящвал-рущиййяси Р. Олдингтонун щярб ялейщиня йазылмыш нясриндя яксини тапды (“Гящряманын юлцмц” романы, 1929 вя с.). 1920-ъи илляр шотланд дилин- дя поезийанын (Щ. Макдиармид, Е. Мйур, Е. Йанг, Р. Гариок вя б.) чичяклянмяси дюврцдцр. 1920–40-ъы иллярдя К. Менсфилд вя А.Е. Коппардын новеллалары, Н. Коуард, Ъ. Барри вя Ъ.Б. Пристлинин драматурэийасы популйарлыг газанды. Детектив (Е. Беркли, Д. Сейерс, А. Кристи), щямчинин О. Щакслинин (“Йени эюзял дцнйа”, 1932), Ъ. Оруеллин (“1984”, 1949) романлары иля тямсил олунан антиутопийа жанрлары чичяклянмя дюврцнц йашайырды. Поезийада “Оксфорд шаирляринин” ( У.Щ. Оден, С. Дей-Лйуис, С. Спендер) йарадыъылыьы, Д. Томасын неоромантизм рущунда лирикасы щадися иди. 1950-ъи иллярдя ядябиййатда “йени дальаны” “гязябли эянъляр” драматурглар вя насирляр К. Емис, Ъ. Осборн, А. Силли- тоу, Ъ. Уейн вя б. тямсил едирдиляр. Осборнун “Гязябли олсан да, эери бах” (1956) пйеси драм жанрынын ъанланмасына сябяб олду (Ш. Дилени, А. Уескер, Р. Болт). 1950–60-ъы иллярдя абсурд театры (ирланд С. Беккет, Щ. Пинтер вя Н.Ф. Симпсон, сонралар Т. Стоппард) инкишаф етди. Фентези жанрынын гызыл ясри Ъ.Р. Толкин, К.С. Лйуис вя Ч. Уилйамсын адлары иля баьлыдыр. 1960- ъы иллярдя Ф.Д. Ъеймс вя Р. Ренделл детектив жанрынын классик типини бярпа етдиляр. Екзистенсиализм фялсяфяси У. Голдинг вя А. Мюрдокун няср ясярляриня бюйцк тясир эюстярди. Екссентриада, истещза, сатира вя бунунла йанашы инам, эцнащларын тямизлянмяси щаггында дярин дцшцнъяляр, хейир иля шяр арасында сечим йазычы католикляр И. Во, М. Спарк вя Грем Гринин няср ясярляри цчцн ортаг ъящятлярдир. 1950–60-ъы илляр ядяби бирликляр, попмядяниййятин чичяклянмяси, лирика иля инъясянятин диэяр нювляри арасында сярщядлярин силинмяси, поетик юзцнцифадянин сярбястлийи дюврц олмушдур. Ф. Щобсбаум башда олмагла “Груп” естетик плцрализм уьрунда чыхыш едирди; “Биттлз” групунун мусигиси вя поезийасы эюрцнмямиш шющрят газанмышды. 20 ясрин 2-ъи йарысынын няср ясярляриндя технократийа сивилизасийасынын тянгиди мцщцм йер тутурду: А. Бюръессин “Гурулан портаьал” (1962) антиутопийасы вя “1985” (1978) роман-ессеси, щямчинин Ъ. Баллардын “Бетон ада” (1974) вя с. романлары. П. Акройдун (“Елизабет Кринин мцщакимяси”, 1994), Ъ. Уинтерсонун (“Щакимиййят китабы, йахуд Ноутбук”, 2000), Ъ. Фаулзун, М. Емисин (“Эеъя гатары”, 1997) романларында, щямчинин интеллектуал елитанын щяйатындан бящс едян М. Бредберинин, Д. Лоъун университет нясри адланан ясярляриндя постмодернизм рущунда иронийа вя интеллектуал ойун эцълцдцр. Т. Щйуз 20 ясрин 2-ъи йарысынын эюркямли шаир- ляриндяндир. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя Б.Б.-нын кечмиш мцстямлякя юлкяляри йазычыларынын йарадыъылыьы ящямиййят кясб едир: Т. Мо, Б. Окри (“Изтираб чякян йол”, 1991) вя б. Б.Б. йазычы вя шаирляриндян Ъ. Чосер, У. Шекспир, Ъ. Милтон, Д. Дефо, Ъ. Свифт, Ъ. Байрон, В. Скотт, Б. Шоу, К. Марло, Л. Стерн, Р. Бюрнс, М. Шелли, В. Блейк, П.Б. Шелли, Ч. Диккенс, Р.Л. Стивенсон, А.К. Дойл, Т. Щарди, Р. Киплинг, В. Вулф, Е.Л.Войнич, Ъ. Ъойс, Р. Олдингтон, А.
    Кристи, У.Щ. Оден, Г. Грин вя б.- нын ясярляри Азярб. дилиня тяръцмя едилмишдир. 

    Дан-Карлоуейдя брох галыглары. Лйуис вя Щаррис адасы (Шотландийа).

    Мемарлыг вя тясвири сянят Б.Б. яразисиндя Енеолит вя Тунъ дюврляриня аид ян бюйцк мегалит комплексляри (Стонщенъ, Ейвбери), 1–5 ясрляр Рома ти- килиляринин галыглары ( о ъцмлядян Адриан сядди, Бат вя Лондонда термляр), келтлярин, англ-саксларын, пиктлярин инъясянят абидяляри сахланылмышдыр. Мяншяъя халг каркас тикилиляри иля баьлы олан англ-сакс цслубундакы килсяляр 7–10 ясрляря аиддир (Брадуелл, Бриксуорт, Брадфорд-он Ейвон, Гринстед,  Бартон-он-Щам- бер вя Ерлс-Бар- тонда). 7–8 ясрлярдя монастырларда стилизя олунмуш щейван фигурларындан ибарят гярибя щюрмя нахышлы китаб миниатцрц, щямчинин де- коратив-тятбиги сянят (металдан, аьаъдан. гиймятли дашлардан щазырланмыш мямулатлар) инкишаф етмишди.10 ясрин орталары – 12 ясря аид яйрихятли нахышлары олан йцнэцл штрихли миниатцрляр (о ъцм-Дан-Карлоуейдя блядян Уинчестер мяктябиня аид) Рома дюврцня гядярки инъясянят нцмуняляридир. 11–12 ясрлярдя роман цслубу инкишаф едирди: Нориъ вя Уинчестердя узунуна гурашдырылмыш нефи, хору вя трансепти, мющкям квадратшякилли гцлляляри олан мябядляр; Уелсдя (Сент-Дейвидс, Кардифф) роман-готик баш килсяляри; гала мемарлыьы – Лондонда (Тауер), Уелсдя (Кардифф, Карнарвон), Шотландийада (Дерлтон, Бо- туелл, Танталлон вя с.) гцллявары гясрляр. Бу дюврцн миниатцрляриндя вя монументал бойакарлыьында Бизансын тясири нязяря чарпыр. 12 ясрдян готика инкишаф етмяйя башлады; роман ясасын цзяри чох вахт готик декорла юртцлцрдц (Глостердяки килсянин хору, Уинчестердя кился). Кентербери, Линколн, Солсбери, Ексетер, Глостер, Йорк вя Уелс ш.-ндяки килсяляр, Лондондакы Вестминстер аббатлыьы вя с. готик цслубда инша едилмишдир. Шотландийанын кился мемарлыьында мяркязи нефин цзяриндя тахта чатылара цстцнлцк верилирди (1164 илдян Абердиндя вя 1181 илдян Глазгода инша едилмиш мябядляр). Кембриъдя Кингс-коллеъ (1446–1515), Виндзорда Сент-Ъоръ (1474–1528), Лондонда Вестминстер аббатлыьындакы ВЫЫ Щенрих (1503–19) капеллалары; банкет заллары, коллеъляр сон готика дюврцндя инша едилмиш тикилилярдир (бах щямчинин Тцдор цслубу). 14 ясрин сонларында дязэащ бойакарлыьы (о ъцмлядян портрет) йаранды. Дивар рясмляри, миниатцрляр, щейкялтярашлыг нцмуняляри, гябирцстц абидяляр, щямчинин орта ясрляря аид тохума нцмуняляри, нахышлы тикмяляр, халчачылыг, аьаъ вя сцмцк цзяриндя ойма, зярэярлик ишляри декоратив зярифлийи иля сечилирди. Рома килсясиндян айрылдыгдан (1534) 

    Вестминстер аббатлыьы. Лондон.


    сонра бир чох монастырлар даьыдылмыш, онларын бядии емалатханалары фяалиййятини дайандырмышды. 17 ясря гядяр дини биналар инша олунмурду. Интибащ дюврцнцн дцнйяви мемарлыьы Италийа, Алманийа, Нидерланд вя Франса мемарлыьынын тясири алтында инкишаф едирди: Шотландийада Стерлинг гясринин капелласы (15 ясрин сону; Б.Б.-да илк Интибащ тикилиси щесаб олунур), Мидлсекс графлыьындакы Щемптонкорт сарайы (щазырда Лондондадыр;1515–36) вя с. Тикинтидя вя мяишятдя сямярялилийя вя комфорта мейил эцълц иди. Бу дюврдя сярбяст композисийалы, иншасында вя бязяк ишляриндя аьаъ вя дашдан усталыгла истифадя олунмуш ев-маликаня типляри (шящярятрафы са- райлар) йаранмаьа башлады: Йелизавета цслубунда сарайлар – Уилтширдя Лонглитщаус (1568–80). Ноттинэемширдя Уоллатон-щолл (тягр. 1580–88; щяр икисинин мемары Р. Смитсон), Дербиширдя Щардуик-щолл (1590–97) вя с. 16–17 ясрлярдя Шотландийада барон цслубунда гцлляли гясрляр (Келберн,1581; Фрейзер, 1576– 1617; Стцарт, 1625 вя с.) инша олунурду. 16 ясрин бир чох тикилиляриндя, хцсусиля Б.Б.- нын гярбиндя вя ъянубунда фахверк тятбиг едилирди. 16–17 ясрляр рянэкарлыьында портрет жанры башлыъа рол ойнайырды. Британийа а-рына Шимал Интибащынын портрет сяняти яняняляри Инэилтяря крал сарайында (1520–40- ъы иллярдя) ишлямиш алман ряссамы Кичик Щ. Щолбейн тяряфиндян эятирилмишди; Н. Щиллиард, А. Оливер, С. Купер кими инэилис миниатцр портрет усталары мейдана чыхды. 17 ясрдя тямтяраглы аристократ портрети типи (У. Добсон, Р. Уокер, Ъ. Райли) инкишаф етди. Щейкялтярашлыг сащясиндя Е. Евешемин мемориал пластикасы (17 ясрин яввялляри) мараг кясб едирди. 17 ясрин яввялляриндян Б.Б. мемарлыьында классисизм эениш йайылды. Онун илк сяняткарларындан бири олан И. Ъонсун палладиочилик цслубундакы тикилиляри диэяр Авропа юлкяляри мемарлыьыны габаглайырды (Лондондакы иншасы щяйата кечмяйян Уайтщолл сарайынын банкет залы, 1619–22; Гринвичдяки Куинс-щаус, 1616–35 вя с.). Реставрасийа цслубунда вя Ы Йаков цслу- бунда йарадылмыш шящяр ансамбллары (Гринвич щоспиталы, 1696–1728, мемарлар К. Рен, Ъ. Ванбру; 18 ясрдя Батын тикинтиси; мемарлар Бюйцк Ъ. Вуд вя оьлу), Ванбру (Йоркширдяки Щоуард, 1701–24; Оксфордширдяки Бленейм, 1705–25), Н. Щоксмор вя б.-нын инша етдийи маликаня сарайлар ъидди язямяти вя композисийа мянтиги иля сечилирди. Кился мемарлыьы (Мцг. Павел килсяси, 1675–1710 вя К. Ренин Лондонда 1666 илдяки йаньындан сонра инша етдийи диэяр 52 кился; Ъ. Эиббсин тикилиляри), иътимаи биналар (Оксфорддакы Редклифф китабханасы, 1737–49, мемар Эиббс; Лондондакы Сомерсет-щаус, 1776–86, мемар У. Чеймберс), бир сыра маликаня вя шящяр евляри (Кенвудщаус, 1767–69, мемар Р. Адам; Лондондакы Фисрой баьы, тягр. 1790–1800, мемарлар Р. вя Ъ. Адам гардашлары; Единбургдакы Шарлотта мейданы, 1792–1807, мемар Р. Адамын лайищяси ясасында) мющтяшямлийи, мякан щяллинин мцхтялифлийи вя классик мемарлыг мотивляринин зянэинлийи иля фярглянирди. Адам гардашлары, Ванбру вя Эиббсдян башга, диэяр шотланд мемарлары У. Брцс, Р. Рид, У. Плейфер вя Ч. Камерон да классисизмин нцмайяндяляри идиляр. Инэилис мемарлыьында псевдоготиканын (Ъ. Уайет, Г. Грем, Т. Щамилтон вя б.) йаранмасы вя “инэилис” пейзаж паркларынын (У. Кент, Чеймберс) формалашмасы романтизмяряфяси дювр иля ялагядардыр. 18 яср тясвири сянятиндя Маарифчилик идейаларынын тясири юзцнц эюстярир (У. Щогартын йарадыъылыьы). 18 яср – 19 ясрин яввялляриндя портрет жанры (Ъ. Рейнолдс, Т. Эейнсборо, Ъ. Опи, Ъ. Ромни, А. Ремзи, Щ. Ребюрн, Т. Лоуренс) чичяклянмя дюврцнц йашайырды. 18 ясрин 2-ъи йарысында милли пейзаж мяктяби (Эейнсборонун поетик ясярляри, Р. Уилсонун, Ъ. Кромун, акварелчи ряссамлар Ъ.Р. Козенс вя Т. Эюртинин пейзажлары) вя мяишят рянэкарлыьы (Ъ. Морленд, Ъ. Райт) йаранды. Бу дювр инъясянятиндя сийаси вя мяишят карикатура

     

    Тауер гясри. Лондон.

    лары (Ъ. Эилрей, Т. Роулендсон) вя репродуксийа гравцрляри (Т. Бйуик) мцщцм рол ойнайырды. 17–18 ясрлярдя Британийа тятбиги сяняти Авропада мяшщур иди: Т. Чиппендейл вя Т. Шератонун зярифлийи вя ращатлыьы иля сечилян мебелляри, Ъ. Флаксменин антик цслубда релйефляри иля Ъ. Уеъвуд мануфактурасынын няфис сахсы мямулатлары, Мортлейкдяки мануфактуранын шпалерляри, чини заводларынын (Боу, Челси, Вустер вя Дербидя) мящсуллары вя с. 19 ясрин 1-ъи йарысында мемарлыгда сон романтизм дюврцнцн екзотикайа мейиллянмяси (Ъ. Неш, Брайтонда Крал павилйонунун йарадыъысы, 1815–23 вя б.; Е. Блор, Бекинэем сарайынын мемарларындан бири, 1825–37) стилизасийа ъяряйанлары – сон классисизм (Лондондакы Инэилтяря банкынын бинасы, 1788–1833, мемар Ъ. Соун; Британийа музейи, 1823–52, мемар Р. Смюрк вя с.) вя неоготика (Парламент, 1840–68, мемарлар Ч. вя Е. Берри, О. Пйуъин; Лондонда Алберт-щолл йахынлыьындакы Алберт мемориалы, 1872, мемарлар Бюйцк Ъ.Г. Скотт) иля йанашы мювъуд олмушдур. У. Баттерфилд, Ъ. Брукс, А. Уотерщаус, Р. Шоу, Ъ. Бентли (Лондонда Вестминстер баш килсяси, 1895– 1903) вя б. да тарихи цслуб усталары идиляр. Кюрпцляр цчцн мцряккяб метал конструксийаларын (мцщяндисляр Т.Телфорд, Р.Стивенсон) ишляниб щазырланмасы, Лондондакы Цмумдцнйа сярэисиндя Бцллур сарайда (1851, мемар Ъ. Пакстон) шцшя иля долдурулмуш йыьма метал каркасын тятбиги йени мемарлыьын расионал тикинти методларыны йарадырды. Лакин ясас диггят шящяр мяркязинин вя буржуа мящялляляринин (бах щямчинин Викторийа цслубу) тямтяраглы тикинтисиня верилирди. Ейни заманда, йашайыш биналарынын, ясасян, шящяркянары евлярин мемарлыьында расионал садялик вя ращатлыг (Р. Шоу, Ч. Войзи, Б. Скотт) бюйцк ящямиййят дашыйырды. 19 ясрин 1-ъи йарысы тясвири сянятиндя романтиклярля (график У. Блейк вя мянзяря рясмляриндя ъясарятли новаторчу колористик ахтарышлары иля сечилян рянэкар У. Тюрнер) йанашы, пленер пейзажын баниляри Ъ. Констебл вя Р. Бонингтон, мяишят таблолары устасы Д. Уилки, портретчиляр Е. Эеддес, Ъ. Доу, щейкялтяраш вя иллцстрасийалар мцяллифи Ъ. Флаксмен фярглянирдиляр. 19 ясрин орталарында, академик салон инъясянятинин щаким олдуьу дюврдя, Ф.М. Браун вя прерафаелитляр (Д.Г. Россетти, Ъ. Миллес, У.Щ. Щант) орта ясрляр вя еркян Интибащ инъясянятинин яняняляриня гайытмаьа чалышырдылар. 19 ясрин 2-ъи йарысында мяишят бойакарлыьы (Л. Алма-Тадема, У. Фрит, Щ. Щеркомер, Ф. Лейтон) сентименталлыьы вя мараглы сцжет иля сечилирди. Офортчу С. Щейден, щямчинин шотланд ряссамлары (“Глазго мяктяби” сяняткарлары) У. Макгрегор вя У. Мак-Таггартын йа- радыъылыьы цчцн даща ъанлы мцасирлик дуйуму сяъиййяви иди. Ъ. Клаузен, У. Сиккерт вя У. Стир юз мяишят композисийаларында импрессионист техникайа мцраъият едирдиляр. 

    Лонглит-щаус. Уилтшир графлыьы.

    20 ясрдя шящярлярин низамсыз инкишафы шящярсалмада йени тямайцллярин йаранмасына сябяб олду: Е. Щоуард вя Р. Ануин илк дяфя шящяр-баьлар (Лечуорт, 1902 илдян инша едилирди) вя шящяр-пейкляр идейасы иля чыхыш етдиляр. П. Эеддес вя Л.П. Аберкромби сянайе районларынын комплекс тикинтиси лайищялярни щазырладылар. 20 ясрин яввялляриндя неоклассисизм (Е. Лаченс, Р. Бломфилд) вя неоготика (Кичик Ъ.Г. Скотт) нцмайяндяляри иля йанашы модерн вя расионализм (Ч.Р. Макинтош), 1920–30-ъу иллярдя функсионализм (М.Фрай, О. Уилйамс) цслубларынын тяряфдарлары чыхыш едирдиляр. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра даьыдылмыш шящяр районлары йенидян 

    “Миниллийин эцнбязи”. Лондон.

    Ъ. Морленд. “Туфанын йахынлашмасы”. 1791 ил. Ермитаж (Санкт-Петербург).


    гурулду (Ковентринин мяркязи, 1946 илдян, мемарлар Д. Эибсон, А. Линг). 1960-ъы иллярин орталарынадяк сярбяст вя мцхтялиф планлы йашайыш комплексляринин (Лондонда Щоллфилд, 1949–56) вя шящяр-пейклярин (1946 илдян Лондон йахынлыьында Щарлоу, мемар Ф. Эибберд вя б.) йарадылмасында микрорайонлашдырма принсипиндян истифадя олунурду. Тикилиляр арасында Лондондакы Крал консерт залы (1949–51, мемарлар Р. Метйу, Л. Мартин), Ковентридяки баш кился (1954–62, мемар Б. Спенс) фярглянир. 1950-ъи иллярин яввялляриндя Б.Б. мемарлыьында брутализм ъяряйаны (А. вя П. Смитсонлар) йаранды. 1960–70-ъи иллярдян мемарлыгда нязяриййячи Ч. Ъенкс тяряфиндян йарадылан вя Ъ. Стерлинг, К. Терри вя б. бу кими сяняткарларын йарадыъылыьында юзцнц эюстярян пос- модернизм тенденсийалары инкишаф етди. Еля щямин дюврдя Б. Б. сонралар бцтцн дцнйада йайылан щай-тек мемарлыьынын формалашдыьы мяркяз олду. 20 ясрин сонлары – 21 ясрин яввялляриндя щай-тек стилистикасыны (Лондондакы “Файнаншел таймс” мятбяяси, 1987–88) тямсил едян лайищялярля йанашы, драматикляшдирилмиш мемарлыг формаларына малик монументал тикилиляр (“Миниллик эцнбязи”, 1999–2000, мемар Р. Роъерс; “Сwисс Ре” ширкятинин чохмяр- тябяли бинасы, 1997–2004, Н. Фостерин мемарлыг фирмасы; щяр икиси Лондондадыр вя с.) мейдана эялди. Б.Б.-да мцасир тикинти ишляриня хариъи мемарлар, о ъцмлядян постмодернизмин тяряфдары Р. Вентури вя деконструктивизмин нцмайяндяси Д. Либскинд (щяр икиси АБШ-дандыр) ъялб едилирляр. Б.Б.-нын 20 яср тясвири сянятиндя графика, портрет вя мяишят рянэкарлыьынын йцксялиши (О. Ъон, У. Орпен, Ф. Бренгвин) Авропа авангардизминин мцхтялиф ъяряйанларынын фантастикайа (С. Спенсер, Э. Сазерленд, П. Неш) вя йа абстраксионизмя (Б. Николсон) мейил едян фовизм (М. Смит, А. Щитченс), футуризм вя кубизмин (У. Лйуис) тясири иля йанашы баш верирди. Пластик ъящятдян бир сыра бцтюв рямзи образлар йарадан щейкялтяраш Щ. Мур сцрреализм вя мцъяррядлийя тякамцл рущу вермишдир. 1950-ъи иллярдя “сосиал реалистляр” групу (графикляр А.П. Щогарт, Е. Ардизон; бойакарлар Л. Лаури, Д. Гривс, Е. Мидлдич; щейкялтярашлар Л. Бредшо, Б. Ри вя б.) формалашмышдыр. Мцасир Б.Б. инъясянятиндя поп-арт (П. Блейк), перформанс (Эилберт вя Ъоръ) вя експрессионизм елементляри олан фигуратив рянэкарлыг (Ф. Бекон) да мювъуддур.

     Мусиги
    Б.Б.-нын мусиги мядяниййяти мяншяъя келтлярин вя эерманларын мцсиги мядяниййяти иля баьлыдыр. Ъянуби Инэилтярядяки Саттон-Щу комплексиндян тапылан ян гядим абидялярдян (еляъя дя Шимали Авропада симли алятлярин ян гядим археоложи тапынтыларындан) олан крота 7 ясрин орталарына аиддир. Тяхминян 8 ясрдя Британийа а-рынын келт ящалиси арасында арфа мейдана эялмишдир; щяр ики алят келт пешякар шаир-мцьяннилярин – бардларын сяняти иля баьлы олмушдур. Келт арфасында ифа етмяк яняняси 18 ясрин сонунадяк давам етмишдир. Характерик шотланд аляти олан тулуг зурнасы 15 ясрдян мялумдур. Инэилис милад няьмяляринин (щимнлярин) илк нцмуняляри – керол 12 ясря аид едилир. 

    Чини ваза. “Ушагларын ойуну”. 1765 ил.
    Челси чини мямулатлар заводу.


    Орта ясрлярдя Уинчестер (Винчестер), Сарум (Солсбери) вя Вустердяки католик мябяд вя монастырлары инэилис пешякар мусиги мядяниййяти мяркязляри иди. Еркян инэилис полифонийасынын парлаг нцмуняси Йай канонудур (“Сумер ис иъумен ин”, 13 ясрин 2-ъи йарысы). 15 ясрин 1-ъи йарысында Ъ. Данстейбл башда олмагла полифонийачылар мяктяби йаранды. 14 ясрин сону – 15 ясрин яввялляриня аид ян ящямиййятли инэилис мусиги ялйазмасында (Олд-Щолл мяъялляси) Л. Пауер вя Пикардын адлары чякилир. Орта ясрляр вя еркян Интибащ дюврцнцн бядии ящямиййятя малик бир чох ясяри (мяс., Э. Дцфаийя аид едилян “Ъапут” мессасы) аноним иди. Илк пешякар хорларын йарандыьы Абердин вя Стерлинг орта ясрляр шотланд мусиги мядяниййятинин мяркязи олмушдур. 16 ясрин 2-ъи йарысындан Инэилтярядя дцнйяви инструментал (виръинал, лцтнйа, консорт цчцн) вя вокал мусиги эениш йайылмышды. Ъ. Тавернер, К. Тай, Т. Таллис; сонралар У. Бюрд, Ъ. Булл, Ъ. Дауленд, Ъ. Фарнеби, О.Эиббонс бу дюврцн ян эюркямли бястякарлары олмушлар. Кралича Йелизаветанын сарайында йайылмыш “италйан” зювгц (буна сябяб орада чалышан А. Феррабоско олмушдур) юз спесифик милли ифадясини 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляриндя инэилис мадригалында тапмышдыр (Т. Морли вя онун ардыъыллары Ъ. Уилби вя Т. Уилкс; мусиги щаггында ян мяшщур инэилис трактаты – “Мусиги практикасына садя вя асан эириш”ин мцяллифи Морлидир, 1597). 1501 илдя Единбургда Сарай капелласы йарадылмышды. Р. Карвер, Ъ. Фети, Р. Ъонсон 16 яср шотланд бястякарларындандырлар. 17 ясрдя Шотландийада инструментал мусигинин инкишафы щаггында чохсайлы ялйазмалар, о ъцмлядян лцтнйа табулатурасы шяклиндя йазыйа алынмыш 114 пйесдян ибарят “Скин ялйазмасы” (1615–35) мялумат верир. 17 ясрин яввялляри спесифик маска жанрлы инэилис мусигили театрынын формалашмасы дюврцдцр. Б.Б. тарихиндя ян эюркямли бястякар, илк инэилис операсы “Дидона вя Еней”ин (1689 илдя тамашайа гойулмушдур) йарадыъысы, драм тамашаларына [(ян мяшщуру “Пяриляр краличасы” вя “Крал Артур” семиопераларыдыр (йарымопера)] мусигинин, хор вя инструментал ясярлярин мцяллифи Щ. Пюрселлин йарадыъылыьы 17 ясрин 2-ъи йарысына аиддир. Т. Арнын “Щюкмранлыг ет, Британийа” антеми (1740) Б.Б.-нын милли вятянпярвярлик мащнысына чеврилмишди. 1728 илдя драматург Ъ. Эей вя бястякар И.К. Пепушун тамашайа гойулмуш “Дилянчиляр операсы” пародийа ясяри иътимаи резонанс доьурмушду. 1725 илдя А. Рамзейин илк шотланд баллада операсы “Няъиб чобан” тамашайа гойулмушду. Т. Ерскин, Ъ. Фергус, У. Макэиббон, Д. Доу, Н. Щоу 18 ясрин 2-ъи йарысы – 19 ясрин эюркямли шотланд бястякарлары идиляр. 50 иля йахын Лондонда йашамыш, инэилис мятнляриня антемляр вя ораторийалар (“Мессийа” вя с.) йазмыш Э.Ф. Щенделин Б.Б. мусигисинин инкишафында бюйцк ямяйи олмушдур. И.К. Бах да (“лондонлу” Бах) бурада чалышмышдыр. 18 ясрдя Б.Б. мусигишцнаслыьынын ясасы гойулмушдур; Ч. Бюрнинин “Мусигили сяйащятляр” вя Ъ. Щокинсин “Мусиги елми вя практикасынын цмуми тарихи” о дювр мусиги мядяниййяти вя елминин гиймятли абидяляридир. 18 ясрин яввялляриндя шотланд яняняви мядяниййятиня мараг йаранды. Ъ.Ъонсонун 600 мелодийадан ибарят “Шотланд мусигили музейи” (1787–1803) чохсайлы халг мащны вя рягс мяъмуяляриндяндир. 19–20 ясрлярдя Шотландийанын юзцнямяхсус мусиги емблеми кими ящямиййятини горуйуб сахламыш тулугзурнасы ифачыларындан (адятян 3 тябилчинин мцшайияти иля) ибарят щярби вя дцнйяви оркестрляр йайылмышды. 19 ясрдя Лондон Авропанын мусиги мяркязляриндян бири иди, бурада щяля 18 ясрдя йаранмыш “Ковент Гарден” театры (1732), Крал Мусиги Ъямиййяти (1762), Филармоник Ъямиййят (1813) вя Йени Филармоник Ъямиййят (1852) фяалиййят эюстярирди, Ф. Шопен, Ф.Лист, Н. Паганини, Р. Вагнер, Ъ. Верди, А. Дворжак, П.И. Чайковски, А.К. Глазунов вя б. бурайа гастрола эялирдиляр. 19 ясрин сону – 20 ясрдя инэилис мусиги яняняляринин бярпасы, хцсуси иля 17 яср милли фолклору вя мусигисиня гайыдыш уьрунда щярякат йаранды, ян эюркямли нцмайяндяляри Е. Елгар, Ф. Дилиус, Г. Щолст вя Р. Воан-Уилйамс идиляр. Б.Б.-нын ян бюйцк бястякары вя 20 ясрин ян эюркямли мусигичиляриндян бири Б. Бриттен олмушдур. Онун опералары, “Щярби реквийем”и (1961) вя диэяр ясярляри дцнйа шющряти газанмышдыр. А. Блисс, П.М. Дейвис, М. Типпетт, У. Уолтон 20 ясрин эюркямли инэилис бястякарларыдыр. Мцасир шотланд бястякарлыг мяктябинин баниси А.Маккензидир (19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляри); шотланд мусигисинин милли хцсусиййятляри Щ. Макканн вя Л. Драйсдейлин хор ясярляри вя операларында тяъяссцм олунмушдур. Е.Чисщолм, С. Дейви, Р.Кроуфорд, Й. Уайт 20 ясрдя чалышмышлар. Ъ.Абращам, Г.Ъ. Фармер вя Ъ. Гров Б.Б.-нын ян мяшщур мусигишцнасларыдыр. Б.Б. аутентик ифачылыг яняняси олан юлкядир, ясасыны инэилис мусигичиси А.Долмеч гоймушдур. Дирижорлар Ъ. Барбиролли, Т. Бичем, А. Боулт, Ъ. Е. Гардинер, К. Дейвис, Н. Мерринер, С. Петтл, М. Саръент, Г. Шолти; пианочулар Ф. Ламонд, Ъ. Огдон, К. Керзон, М. Щесс; скрипка ифачысы И. Менущин, алтчаланлар У. Примроз, Л. Тертис; виолончелчалан Ж. Дцпре; клавесинчиляр К. Щогвуд, Т. Пиннок; мцьянниляр Ъ. Бейкер, А. Деллер, Ъ. Маккормак, П. Пирс, М. Тейт, Е. Тюрнер, К. Феррийер дцнйа шющрятли ифачилардыр. “Ковент-Гарден”, Белфаст Опера Театры (1895), Единбургда Шотланд Операсы (1962), Инэилис Милли Операсы (1974) Б.Б.-да ян бюйцк мусигили театрлардыр. Лондон филармоник (1932 илдян), Крал филармоник (1946), Би-Би-Си оркестри (Лондон, 1930), Бирминщем симфоник (1920), Крал шотланд милли оркестри (1891, мцасир ады 1990 илдян), Би-Би-Си-нин шотланд симфоник оркести (1935), Олстер оркестри (1981, Би-Би-Си-нин 1924 илдя йарадылмыш Шимали Ирлан- дийа оркестри иля бирляшмишдир) ян бюйцк оркестрлярдир. “Щилйард ансамбл” (1973), “Готик сясляр” (1980) – вокал; Лондон “гядим мусиги консорту” (Еарлйу Мусиъ Ъонсорт оф Лондон, 1967–76), “Гядим мусиги академийасы”, “Инэилис консерти” (щяр икиси 1973) инструментал аутентик коллективлярдир. Б.Б. дцнйа поп вя рок мусигисинин мяркязидир. Мцзикл жанрында Е. Ллойд Уеббер бюйцк популйарлыг газанмышдыр. Чохсайлы ансамбл вя рок груплары арасында “Битлз” вя “Роллинг Стоунз” даща чох уьур ялдя етмишди, сонралар “Пинк Флойд” (1965 илдян, чичяклянмя дюврц 1973–83), “Ъенесис” (1967 илдян, ян йахшы албомлары 1970–86 иллярдя чыхмышдыр), “Куин” (1970–91) вя с. ян популйар груплар олмушдур; П. Маккартни, Ъ. Леннон, М. Ъаээер, Ф. Меркури, Елтон Ъон, К. Емерсон, П. Гейбриел, Ф. Коллинз, Р. Уейкмен мящшур естрада мусигичиляридир. “Би-Би-Си промс” (Б.Б.-да ян бюйцк мусиги фестивалы, ясасы 1895 илдя “Променад консертляр” кими гойулмушдур), Единбург (1947 илдян, щяр ил), Бах (Оксфорд вя Лондонда) вя бир чох диэярляри бейнялхалг мусиги фестивалларыдыр. Лланголен (1947 илдян) вя Мидлсборода (1966 илдян) хор, Лондонда К. Флеш ад. (1945 илдян) вя Ливерпулда (1958 илдян) мусиги ифачыларынын, Лидсдя (1963 илдян) пианочуларын бейнялхалг мцсабигяляри кечирилир. Алберт-щолл Лондонун ян бюйцк консерт залыдыр. Мусиги тящсили оъаглары: Лондонда Тринити-коллеъ (1872), Крал мусиги коллеъи (1883), Глазгода Крал шотланд мусиги вя драм академийасы (ясасы 1890 илдя консерваторийа кими гойулмуш, 1929 илдян Мусиги академийасы, 1950 илдян индики адыны дашыйыр). 

    Тулуг зурнасы.

    Балет
    Б.Б.-да бал рягсляри 16 ясрдян мялумдур. О вахт бу рягсляр сарай тамашаларынын тяркибиндя ойнанылырды. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляриндя франсыз комедийа-балетиня йахын олан маска жанры мейдана эялди. 17 ясрин яввялляриндя инэилис балет-маскасы чичяклянмя дюврцня чатды, лакин сонралар инкишаф етмяди. 18 ясрин 1-ъи йарысында хореограф вя рягс нязяриййячиси, рягс-драм тамашалары щазырламыш (Г. Саймондс вя Фербенксин мусигиси ясасында “Марс вя Венеранын севэи маъяралары”, 1717 вя с.), рягс нязяриййясиня даир бир сыра ясярлярин франсыз дилиндян тяръцмясини щяйата кечирмиш вя юз (“Рягс тарихиня даир мясяляляр щаггында трактат”, 1712 вя с.) китабларыны няшр етдирмиш Ъ. Уиверин фяалиййяти бюйцк ящямиййят кясб етмишдир. Еля щямин вахтда импресарио вя актйор Ъ. Рич юз тамашаларына комедийаи дел арте рущунда гротеск епизодлары дахил етмяйя башламыш, бу да сонракы йцзилликляр ярзиндя горунуб сахланылан инэилис пантомима янянялярини йаратмышдыр. Ъ. Рич франсыз артистляринин дя, о ъцмлядян Ж.Ж. Муренин (1734) “Пигмалион” балет-пантомимасыны тамашайа гоймуш М. Салленин чыхыш етдийи “Линколнс Инн Филдс” вя “Ковент-Гарден” театрларында тамашалар щазырлайырды. Илк дяфя 1755 илдя Б.Б.-йа эялян вя сонралар крал театрында 15-дян артыг балет вя чох сайда дивертисмент щазырламыш Ж.Ж. Новерин йарадыъылыьына Инэилис пантомимасынын тясири олмушдур. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя Ж. Добервал, Ш. Л. Дидло тамашалар щазырламышлар [“Флора вя Зефир” (1796 вя “Щензи вя Тао” 1801, Ч. Босси) балетляринин биринъи вариантлары]. 1840-ъы иллярдя Ж. Перро Лондонда Ч. Пунйинын мусигисиня юзцнцн “Ундина” (1843), “Есмералда” (1844) вя “Па-де-
    катр” (1845) кими мяшщур балетлярини йаратмышды. Бу тамашаларда М. Талйони, Ф. Елслер вя б. мяшщур балериналар чыхыш етмишляр. Антик вя ейни заманда милли мювзуда балетляр йарадан Ъ.Г. Д’Егвил дюврцн ян эюркямли Британийа хореографы олмушдур. О, 1801 илдя юзял мяктяб ачмышдыр. 19 ясрин яввялляриндя Британийа балет артистляринин яксяриййяти бу мяктябдя тящсил алмышдыр. Лакин балетляри, ясасян, яънябиляр тамашайа гойурдулар вя баш роллар популйар франсыз ряггасларына верилирди. Британийа артистляри арасында апарыъы мювэейя наил олмуш К. Уебстер даща чох шющрят газанмышды. 19 ясрин 2-ъи йарысында балет тамашаларынын чоху мцзик-щолларда эюстярилирди. Бунлардан ян мяшщурлары “Алгамбра” (1864–1936) вя “Емпайр” (1887–1915) иди. Балет тамашаларыны, адятян, хариъи балетмейстерляр сящняйя гойурдулар. 1887– 97 иллярдя Австрийа хореографы К. Ланнер “Емпайр”да 30-дан чох тамаша щазыр- ламышды (“Жизел”, А. Адан; “Силвийа”, Л. Делиб вя с.). 1897–1907 иллярдя бу театрда яслян данимаркалы балерина А. Жене ишлямиш вя онун Б.Б. классик рягсинин инкишафында бюйцк ролу олмушдур. Й. Щансен 1880–90-ъы иллярдя “Алгамба”да хореограф кими фяалиййят эюстярмишдир. Онун тамашалары арасында П.И. Чайковскинин “Соналар эюлц”нцн Москва премйерасынын (1877) тясири иля Ъ. Йакобинин мусигиси ясасында щазырланмыш “Гу гушлары” (1884) балети дя варды. Бу мцзик–щолда италйан хореографлар Е. Казати вя К. Копи дя ишлямишдир. 1910-ъу иллярдя Б. Б.-йа рус ряггасларынын эялмяси инэилис балетинин инкишафына мцщцм тясир эюстярмишдир. 1911 илдян башлайараг С.П. Дйаэилевин труппасы мцнтязям олараг Лондонда чыхыш етмишдир. Щямин иллярдя щям рус балетмейстерляри (Н.Г. Легат, 1923), щям дя Дйаэилевля ишлямиш инэилис артистляри М. Рамбер (1920) вя Н. де Валуа (1926) мяктяб ачмаьа башламышдылар.
    Рамберин мяктяби “Балет клубу”на (1930), сонралар “Балле Рамбер” (1934) труппасына чеврилмишди. Лондонун апарыъы театрларынын сящнясиндя милли хореографларын ишлярини эюстярмяк мягсядиля 1930 илдя “Камарго ъямиййяти” тяшкил олунмушду. 1931 илдя де Валуанын (“Иов”, Р. Воан-Уилйамс) вя Ф. Аштонун (“Фасад”, У. Уолтон) балетляри йарадылмышдыр. 1931 илдя де Валуанын труппасы “Вик-Уеллс балле”, 1942 илдян “Седлерс-Уеллс балле” ады алтында “Олд Вик” вя “Седлерс-Уеллс” театрларында чыхыш етмишдир. 1946 илдян коллектив “Ковент-Гарден” театрынын бинасында фяалиййят эюстярмишдир. 1957 илдя бу труппа Бюйцк Британийа Крал Балети адыны алмышдыр. Труппанын репертуарына классик балетляр (о ъцмлядян А. Аданын “Жизел”и), де Валуанын (У. Щогартын рясмляри ясасында Г. Гордонун “Исрафчынын карйерасы”, 1935), Р. Щелпменин (П.И. Чайковскинин мусигисиня “Щамлет”, 1942), Аштонун (Ъ. Мейерберин мусигисиня “Конкисцрянляр”, 1937; С. Франкын мусигисиня “Симфоник вариасийалар”, 1946; Щ. В. Щенсенин “Ундина”сы, 1958) тамашалары дахил иди. 1940-ъы иллярин яввялляриндя классик рягс яняняляриня истинад едян Британийа балети цслубу формалашды. 20 ясрин орталарында йени балет труппалары тяшкил олунду: Бирминщем Крал балети (1945 илдя Лондонда йарадылмыш, 1990 илдян Бирминщемдядир), Инэилис милли балети (1949 илдян “Фестивал балле”, 1968–1989 иллярдя “Лондон фестивал балле”), Шотланд балети (1957– 69 иллярдя “Уестерн тиетр балле”) вя б. истедадлы хореографлар А. Родриэес, Ъ. Картер, Ъ. Кранко вя К. Макмиллан йалныз Б.Б.-да дейил, хариъдя дя ишлямишляр. Макмиллан бир сыра чохпярдяли драматик балетляр тамашайа гоймушдур (П.И. Чайковски вя Б. Мартинунун мусигиси ясасында “Анастасийа”, 1971; Ж. Массненин мусигиси ясасында “Манон”, 1974); Ф. Листин мусигиси ясасында Ъ. Ланчберинин ишлядийи “Майерлинг”, 1978; Б. Елиасын “Иуда аьаъы”, 1992). Бу тамашаларда мяшщур артистляр (Л. Сеймур, Д. Бассел, В. Дцранте, И.Д. Мцщяммядов) чыхыш етмишляр. 1980–90-ъы иллярдя П.И. Чайковскинин (“Соналар эюлц”, 1986; “Йат-

    П.И. Чайковскинин “Йатмыш эюзял” балетиндян сящня. Бюйцк Британийа Крал Балети.

    мыш эюзял” 1994; щяр икиси Е. Доуеллин гурулушунда), Л.Ф. Минкусун (“Байадерка”, 1989, балетмейстер Н.Р. Макарова; “Дон Кихот”, 1993, балетмейстер М. Н. Барышников) балетляри йени редаксийада тамашайа гойулмушдур. 20 ясрин икинъи йарысынын мяшщур артистляри: М. Фонтейн, М. Ширер, П. Аргайл, Н. Нерина, С. Берйозова, Б. Грей, В. Елвин (Прохорова), А. Линден, А. Сибли, Д. Уеллс, Р. Щелпмен, М. Сомс, Щ. Тюрнер, Ъ. Филд, А. Грант, Д. Блер, Д. Мак-Лири, С. Щиллем, С. Уилдор, Т. Рохо, А. Ко- жокару, М. Йошида, Ъ. Кауп, К. Акоста, Т. Кумакава, Й. Кобборг, В.В. Самодуров вя б. 20 ясрин 2-ъи йарысындан мцасир рягсин мцхтялиф ъяряйанлары инкишаф едир. Б.Б.-да модерн рягс 1950-ъи иллярдя бурада гастролда олмуш М. Грещемин яняняляриня ясасланыр. Онун шаэирди Н. Моррис рягсин бу нювцндя ишлямиш илк инэилис хореографы олмушдур. Модерн рягс цслубунда тамашалар “Рамбер данс ком- пани” (1934–1966 иллярдя “Балле Рамбер”; бир чох тамашаларын мцяллифи К. Брйцсдцр) труппасынын репертуарына дахилдир. 1969 илдя Р. Коен Лондон мцасир рягс театрыны йарадыр. Бу коллективдя сонралар юз труппаларыны тяшкил етмиш балетмейстерляр Р. Олстон вя Ш. Дейвис ишлямишляр. 1987 илдя М. Борн Лондонда “Адвенчерс ин моушен пикчерс” (“Кинофилмлярдя маъяралар”) труппасыны тяшкил етмиш вя бурада классик балет мусигисиндян (П.И. Чайковски, “Шелкунчик”, 1993). “Соналар гюлц”, 1995; С.С. Прокофйев, “Золушка”, 1997) истифадя олунмагла бюйцк уьур газанмыш бир сыра авангард тамашалар щазырламышдыр. Лондонда Крал Рягс Академийасы (1920 илдян), Крал Балети Мяктяби (1931 илдян), Хореолоэийа ин-ту фяалиййят эюстярир. 1911 илдя С. Шарп Инэилис Халг Рягси Ъямиййятинин ясасыны гоймушдур. Щяр ил “Ейстедфоддлар” халг рягсляри фестивалы кечирилир.

    Театр
    11 ясрдян инэилис килсяляриндя литурэийа драмлары ойнанылырды. Сонралар бу тамашалар кился эиряъяйиндя эюстярилирди. 13 ясрин яввялляриндян тамашаларын тяшкили иля кился щакимиййятинин рящбярлийи алтында сяняткарлыг сехляри мяшьул олурду. Миракл, мистерийа, моралите жанрлары инкишаф етмиш вя 14–15 ясрлярдя чичяклянмя дюврцнц йашамышдыр. Мистерийа театрынын мяишят сящняляри тядриъян сярбяст пйесляря чеврилмиш, дцнйяви театр инкишаф етмяйя  башламышдыр. 16 ясрдя мцфлисляшмиш шящяр ящалисиндян ибарят эязярэи труппалар йаранмышды. 16 ясрин сонларында профессионал театр мейдана эялди. Лондонда илк театр бинасы (“Театр”) 1576 илдя тикилмишди. Сонралар “Куртина” (1577), “Роза” (1587), “Гу гушу” (тягр. 1596), “Глобус” (1599, бурада Шекспирин труппасы чыхыш едирди), “Фортуна” (1600) вя б. театрлар йаранмышдыр. 16 ясрин сонларындан Лондонда оьланлардан ибарят актйор труппалары фяалиййят эюстярирди. Б.Б.-да йалныз кишиляр актйорлуг едирди, Ренессанс дюврц инэилис театрында гадын ролларыны эянъ оьланлар ойнайырдылар. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляриндя Е. Ал- лен вя Р. Бюрбеъ апарыъы актйорлар олмушлар. 16 ясрин сонларында эюркямли драматурглар дястяси формалашмышды (Ъ. Лили, Р. Грин, Т. Кид, К. Марло). Бюйцк инэилис драматургу У. Шекспирин йарадыъылыьы бцтцн дцнйа театрынын инкишафына тясир етди. Пуританларын чохлуг тяшкил етдийи парламент 1642 илдя театрларын баьланмасы щагда фярман верди. Инэилтяря театрынын йени инкишаф мярщяляси Бярпа дюврц иля баьлыдыр. 1660 илдя ЫЫ Карл театр инщисарыны тясис етмиш вя Лондонда театрлар йаратмаг цчцн Т. Киллигр вя У. Давенанта патент вермишди. 17 ясрин сонларында Лондонда гадын актрисалар (Н. Гвин вя М. Дейвис) илк дяфя олараг сящняйя чыхдылар. “Шанлы ингилаб”- дан (1688) сонра инэилис драматурэийасынын вя театрынын характери тядриъян дяйишди: сящнядя Бярпа дюврц комедийаларындакы йелбейин щазыръаваблары сентиментал комедийанын вя буржуа драмынын персонажлары явяз едирди. 18 ясрдя Лондонда ики инщисар театры – “Друри-Лейн” (1663) вя “Ковент-Гарден” (1732) фяалиййят эюстярирди. Шотландийада драм театрлары 18 ясрин орталарында йаранмышдыр. 1769 илдя актйор вя реж. Д. Росс Единбургда “Ройал” театрыны ачмышды вя орада, ясасян, инэилис актйорлары ойнайыр, инэилис мцяллифляринин пйесляри тамашайа гойулурду. Глазгода “Данлоп стрит тиетр” (1782–1863), “Куин Стрит тиетр” (1805–29) вя б. театрлар фяалиййят эюстярирди. Бу дюврцн ян бюйцк актйору щям фаъия, щям дя комедийаларда шющрят газанмыш Д. Гаррик олмушдур (У. Шекспирин пйесляриндя ян йахшы ролларыны ойнамышдыр). Яняняви театрларла йанашы бюйцк панто- мима тамашалары цчцн мцхтялиф декоратив еффектляри (щовузлар вя с.) олан биналар инша олунурду. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя Лондон вя яйалят театрларында мяшщур фаъия актрисасы С. Сиддонс вя онун гардашы Ъ.Ф. Кембл чыхыш едирдиляр. 19 ясрин 1-ъи йарысында сящнядя мелодрам жанры юз тясдигини тапды. Б.Б. театрында романтизм У. Шекспирин ясярляриндя ойнадыьы Щамлет, Макбет, Шейлок роллары иля мяшщурлашмыш Е. Кинин ады иля баьлыдыр. Онун ардыъылы Шекспир репертуарынын эюркямли ифачысы У. Ч. Макреди олмушдур. Даща реалист ойун манерасына кечид онун ады иля баьлыдыр. Кинин оьлу Чарлз илк Авропа реж.-ларындан бири олмушдур. О, 1850 илдя Лондонда юзцнцн театрыны ачмыш, орада тамашалар гоймушдур. Онун тарихи эерчяклийи, мцкяммял ансамблы, кцтляви сящнялярин диггятля сечилмяси иля фярглянян тамашалар йаратмаг тяърцбясини 1878–98 иллярдя Лондонун “Литсеум” театрына (онун партнйору Е.А. Терри олмушдур) рящбярлик етмиш актйор вя реж. Щ. Ирвинг инкишаф етдирмишдир. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя мцасир сящняграфийанын ясасларыны ишляйиб щазырламыш, дцнйа режиссорлуг театрынын бир сира классик тамашаларыны йаратмыш, эюркямли театр нязярийячиси, реж. вя ряссам Е.Щ. Крег фяалиййятя башламышды. 1891 илдя Лондонда “Мцстягил театр”ы ачмыш Ъ. Грейин вя 1904–07 иллярдя “Корт” театрында Б. Шоу, Щ. Ибсен вя Ъ. Голсуорсинин пйеслярини тамашайа гоймуш Щ. Гренвилл-Баркерин диггятини йени драм ъялб етмишди. 20 ясрин яввялляриндя башда улдуз актйорларын (Щ. Ирвинг, Ъ. Александер, Щ.Б. Три) дайандыьы театр антрепризалары дюврц сона чатды. Артыг 19 ясрин сонларында Лондонун Вест-Енд районунда ъямляшмиш вя Бродвей театрлары принсипи цзря тяшкил олунмуш коммерсийа театрлары системи йаранды. 20 ясрин 1-ъи йарысында йени драматурглар нясли мейдана эялди: У.С. Моем, Т.С. Елиот, Ъ.Б. Пристли, Н. Коуард. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра инэилис драматурэийасында “эязяблянмиш эянълярин” сосиал драмы дюврц башлады. Б.Б.-да драмын сонракы инкишафы Е. Бонд, Д. Мерсер, П. Шеффер, Т. Стоп-пард вя Щ. Пинтерин йарадыъылыьы иля баьлыдыр. Б.Б.-нын театр сянятинин инкишафында актйор вя реж.-лардан Т. Гатри, Ъ. Эилгуд, В. Ли, Л. Оливйе, М. Редгрейв, Р. Ричардсон, С. Торндайк, Е. Еванс, П. Ешкрофт бюйцк рол ойнамышлар. 20 ясрин орталарында Б.Б. театрларында реж. приоритети бяргярар олду (П. Брук, Д. Декстер, Д. Доннеллан, Т. Нанн, Т. Риъардсон, П. Щолл вя б). Бунунла бярабяр зянэин актйор яняняляри галмагда давам етмиш вя 20 ясрин икинъи йарысы – 21 ясрин яввялляриндя онлары К. Бранащ, А. Эиннесс, Д. Денч, П. Скофилд, Д. Тйутин, 


    “Ковент-Гарден” театрынын интерйери.


    А. Финни, Е. Шер вя б. инкишаф етдирмишляр. Б.Б.-да репертуар театрларынын сайы аздыр. Бунлардан ян мяшщуру Бирминщем репертуар театрыдыр (1913). Шотландийанын сящня сяняти тарихиндя 1909 илдя йарадылмыш вя Биринъи дцнйа мцщарибясинин башланьыъына кими мювъуд олмуш Глазго репертуар театрынын мцщцм ролу олмушдур. 1879 илдя ясасы гойулмуш (Стратфордапон-Ейвон) Шекспир мемориал театры 1961 илдя Крал Шекспир Театры адыны алмышдыр (Лондонда онун филиалы ачылмышдыр). Б.Б. театры тарихиндя “Олд Вик” Лондон театры хцсуси йер тутур (“Шекспир еви” адланан, инэилис классик яняняляринин горуйуъусу; ясасы 1818 илдя гойулмушдур). 1963 илдян онун сящнясиндя Милли театрын (1975 илдя бир нечя залы олан йени бинайа кючмцшдцр) тамашалары ойнанылырды. Б.Б.-нын бир чох шящяриндя театрлар мювъуддур: “Литсеум” (Единбург, 1883), Данди ш.-ндя Репертуар театры (1939), “Уотермилл” (Нйубери, 1967), “Трон” (“Глазго”, 1979), “Меркури” (Колчестер, 1998) вя с. Крал Драм Сяняти Академийасы (1904) Б.Б.-ын ян бюйцк ири театр тящсили мцяссисясидир. Лондонда, Стратфорд-апон- Ейвонда, Единбургда вя б. шящярлярдя бейнялхалг театр фестиваллары кечирилир.

    Кино
    Б.Б.-да илк киносеанс 26.3.1896 илдя “Алгамбра” (Лондон) залында эюстярилмишдир. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя реж.-лар Е. Коллинз, У. Фризе-Грин, Ъ.А. Смит вя Ъ. Уилйамсонун дахил олдуьу Брайтон групу Б.Б. киносу цчцн ящямиййятли рол ойнамышдыр. 1900 илдя Смит бир-бирини явязляйян мцхтялиф планлары тятбиг етмякля монтажын техники ясасыны гоймушдур. Щямин вахтда да киножанрларын илк нцмуняляри – маъяра, мелодрам, классик ясярлярин екранлашдырылмасы (“Ромео вя Ъцлйетта” – У. Шекспирин екранлашдырылмыш ясяри, 1908) мейдана чыхмышдыр. Щ. Понтингин “Капитан Скотт иля Шимал гцтбцня доьру” (1910) хроника филми сенсасийа доьурмушду. 1929 илдя А. Щичкокун чякдийи “Шантаж” илк сясли филм иди. Кино истещсалы “Лондон филмс” (1932) кино ширкятини йаратмыш А. Корданын 1933 илдя “ВЫЫЫ Щенрихин шяхси щяйаты” филмини чякдикдян сонра ъанланды (“Дон Жуанын шяхси щяйаты”, 1934 вя “Рембрандт”, 1936, реж. А. Корда), (“Чайдан эялян Сандерс”, 1935, реж. З. Корда), “Инэилтяря цзяриндя алов”, 1936, реж. И.К. Щоуард вя с.). 1930-ъу иллярдя “Эаумонт Бритисщ Пиътуре Ъорпоратион” фирмасынын истещсал шюбясиня [бурада Щичкок маъяра-детектив жанрында “Щяддиндян артыг билян адам” (1934), “39 аддым” (1935), “Леди гейб олур” (1938) кими мяшщур филмлярини чякмишдир] рящбярлик етмиш М. Белконун продцсерлик фяалиййяти Б.Б. киносунун инкишафында бюйцк рол ойнамышдыр. Мусигили комедийа жанрында реж. вя продцсер В. Севилл ишлямишдир (“Хейирхащ достлар”, 1933 вя с.). 1930-ъу иллярин сонларына йахын кино истещсалы тяняззцля уьрады. Тарихи шяхсиййятлярин юзял щяйатына даир филмлярин чякилмяси вя хариъдян мяшщур реж.-ларын (В.Д. Шюстрюм, Р. Клер вя б.) чялб едилмяси гысамцддятли уьур эятирди. Ъ. Конвейин “Йанкиляр Оксфордда” (1938), К.У. Видорун “Гала” (1938) вя с. инэилис-американ филмляри йаранды. Мцщарибядяняввялки Б.Б. филмляри арасында К. Ридин “Банк ишчиляринин истиращяти” (1937) вя “Улдузлар йеря бахыр” (1939), А. Асквитин “Пигмалион” (1938, Л. Щоуардла бирэя) вя с. вар. 1930-ъу иллярдя Б.Б. киносу Щолливудун “киноулдузлар системи”нин ардынъа эедяряк, В. Ли, М. Локвуд, Ч. Лоутон, А. Ниэл, Л. Оливйе, Г. Филдс, Р. Щаррисон, Л. Щоуард вя б. актйорлары цзя чыхарды. 1930-ъу иллярдя сянядли кинематограф милли янянялярин ифадячиси вя Б.Б. киносунун ясас бядии наилиййяти олду. Онун лидери Ъ. Грирсон иди (“Балыгчы эямиляри”, 1929 вя с.). Грирсонун мяктяби (П. Рота, Б. Райт, Е. Енстей, А. Елтон, Щ. Уотт, Д. Тейлор, С. Легг, А. Кавалканти) Гярби Авропада ян нцфузлу мяктяб олмушдур. Щярб мювзусу 1940-ъы иллярин 1-ъи йарысында бядии кинода ясас мювзулардан бири иди: “Леди Щамилтон” (1941, А. Корда), “Баш назир” (1941, Т. Дикинсон), “49-ъу паралел” (1941, М.Поуелл), “Эянъ мистер Питт” (1942, К.Рид), “Бизим кими милйонларла инсан вар” (1943, Ф. Лаундер вя С. Эиллиат), “Улдузлара йол” (1945, А. Асквит). Мцщарибядян усанманын симптому мц- яммалы мелодрамларын мейдана эялмяси олду: “Боз эейимли адам” (1943) вя “Яхлагсыз гадын” (1945, Л.Арлисс), “Фанни газ ишиьында” вя “Йедди ай мадоннасы” (щяр икиси 1944, А.Кребтри). Мцщарибядянсонракы илк онилликдя Б.Б. киносу Л.Оливйе (“В Щенрих”, 1944; “Щамлет”, 1948; “ЫЫЫ Ричард”, 1955), Д. Лин (“Бюйцк цмидляр”, 1946, “Оливер Твист”, 1947), А. Асквит (“Ъидди олмаг ваъибдир”, 1952), М. Поуел (“Юлцм-дирим иши”, 1945; “Гырмызы башмаглар”, 1948) вя К. Ридин (“Ойундан чыхмыш”, 1947; “Цчцнъц адам”, 1949) екран ясярляри сайясиндя бейнялхалг нцфуз газанды. Илинг комедийасы (“Илинг” студийасында чякилмиш) спесифик Британийа щадисясиня чеврилди: “Пимликойа паспорт” (1949, Г. Корнелиус), “Виски боллуьу” (1949), “Лединин гатилляри” (1955, А. Маккендрик), “Милйон фунт стерлинг дяйяриндя банк билети” (1954, Р. Ним). 1956 илдя сянядли филм чякянляр групу (Л. Андерсон, К. Рейс, Т. Ричардсон) “Азад кино” манифестиндя мядяни консерватизм ялейщиня чыхыш етди. Сонралар бядии филм чякян бу реж.-лар 1950-ъи иллярин сону – 1960-ъы иллярин яввялляриндя Б.Б. кинематографынын истигамятини мцяййян етдиляр (“Йцксяк ъямиййятя йол”, 1958, Ъ. Клейтон; “Гязябли олсан да эери бах”, 1958, “Бал дады”, 1961, “Том Ъонс”, 1963, “Оскар” мцк., Т. Ричардсон; “Шянбя эцнц ахшам, базар эцнц сящяр”, 1960, К. Рейс; “Идман щяйаты белядир”, 1963, Л. Андерсон, Канн бейнялхалг кинофестивалынын мцк.; “Йаланчы Билли”, 1963; “Язизим”, 1965, Ъ. Шлезинэер). 1960-ъы иллярин 2-ъи йарысында Британийа киносундакы йцксялиш онун Американын 

    “Одлу дюйцш арабалары” филминдян кадр. Реж. Щ.Щадсон.


    ири прокат бирликляри тяряфиндян малиййяляшдирилмяси иля ялагядардыр, чцнки Лондон эянъляр модасы вя поп мусигинин мяркязиня чеврилмишди (“Битлз”ын иштиракы иля “Эярэин эцнцн ахшамы”, 1964; “Кюмяйя эялин!”, 1965; реж. Л. Лестер). Яняняви ъасус филми жанрынын техноложи фантазийа иля бирляшмяси нятиъясиндя супераэент 007 Ъеймс Бонд щаггында силсиля филмляр 21 ясрин яввялляринядяк уьурлу кино лайищяляриндян бири олараг галырды. 1960-ъы иллярдя Лондонда мцхтялиф юлклярин ян эюркямли реж.-лары ишлямишляр: Ъ. Лоузи, Р. Полански, С. Кубрик, Ф. Трцффо, М. Антониони, Ж.Л. Годар. 1970-ъи иллярин яввялляриндя Амери- ка капиталынын азалмасы иля кино истещсалы кяскин сурятдя зяифляди. Бу дюврдя реж.-лардан Н. Роуг “Инди бахма” (1973) вя К. Рассел “Малер” (1974) филмлярини чякмишляр. 1980-ъи иллярин яввялляриндя Щ. Щадсонун “Одлу дюйцш арабалары” (1981, “Оскар” мцкафаты) вя Р. Аттенборонун “Ганди” (1982, “Оскар” мцк.) филмляринин эениш дцнйа шющряти газанмасы иля Б.Б.-да кино истещсалы ъанланды. Реж. Ъ. Айвори вя продцсер И. Мерчантын (“Мянзяряли отаг”, 1986; “Морис”, 1987; “Эцнцн ахырында”, 1993), щямчинин империйа мювзусуна тохунан “Исти щава вя тоз” (1983, Ъ. Айвори) вя “Щиндистана сяйащят” (1984, Д. Лин) филмляри диггятялайиг екран ясярляридир. Йени сосиал мювзулар “Бабил” (1980, Ф. Россо), “Якинчинин сящяр йемяйи” (1983, Р. Ейр), “Мяним еъазкар ъамашырханам” (1984, С. Фрирс), “Ашпаз, Оьру, онун Арвады вя арвадын Мяшугу” (1989, П. Гринауей), “Йохсуллар” (1991), “Зяриф оналтыйашлылар” (2003, реж. К. Лоуч), “Щяр шей вя йа щеч ня” (2002, М. Ли) вя с. филмлярдя юз яксини тапмышдыр. Д. Бойлун кяскин “гара” комедийа жанрында чякдийи филмлярдя мцасир дюврцн проблемляриндян, о ъцмлядян наркоманийадан бящс олунур (“Дайаз гябир”, 1994; “Гумар ойуну”, 1995). Эюзлянилмяз уьурун мцмкцнлцйц “Дяф едилмиш чятинликляр” (1996, М.Щерман) вя “Ясл стриптиз” (1997, П.Каттанео) филмляринин мювзусудур. Реж. Г.Ритчин “Карт ойуну, пуллар, ики тапанча” (1998), “Бюйцк газанъ” (2000), реж. М. Уинтербботтомун “Ъуд” (1996), “Сарайевойа хош эялмисиз” (1997), “Сянинля вя сянсиз”, “Мюъцзяляр юлкяси” (щяр икиси 1999), “Гануни иддиа” (2000), “Хоруз вя ъюнэя ящвалаты” (2005), “Гуантанамойа эедян йол” (М. Уайткросс иля бирэя, 2006) филмляри мараглы екран ясярляридир. 1956 илдян Лондонда щяр ил Бейнялхалг кинофестивал кечирилир. Бейнялхалг Лондон кино мяктяби, Милли кино мяктяби фяалиййят эюстярир. Кинематографын юйрянилмяси цзря мяркязи елми идаря Британийа киноинститутудур (1933 илдян). Лидс ш.-ндя Бейнялхалг кинофестивал кечирилир.

    Сирк
    17 ясрин сонларындан Б. Б.-да ат сцрянлярин вя ат цстцндя акробатларын чыхышлары популйар иди. 1768 илдя истефада олан капрал Ф. Астлей Лондонда “Ат миниъиляри мяктяби” сирк мцяссисясини йаратды. Астлейин инша етдирдийи бинада илк дяфя даиряви манеждян истифадя олунмушду. Сонралар орада йармарка артистляри (эимнастлар, еквилибристляр, тялимчиляр вя с.) чыхыш едирдиляр. Бу тамашалар Б. Б.-да сирк сянятинин формалашмасынын ясасыны гоймушдур. 1770 илдя Ватерлоо ваьзалынын йанында Астлей тамашачылар цчцн юртцлц трибуналары олан манеж, 1779 илдя ися “Астлейин амфитеатры” адлы илк юртцлц сирк бинасыны тикдирмишдир. Репертуарда аттраксионлардан башга, пантомималар (“Капитан Кукун юлцмц”, “Эенерал Малбрукун дюйцшц вя юлцмц”) варды. Астлей труппасынын артисти Ч. Щйцз 1782 илдя Лондонда юзцнцн “Сирк вя атчылыг филармоник академийасы” адлы сиркини тикдирди; бурада манеждян башга сящня дя вар
    иди. Пантомима тамашалары щям манеждя вя сящнядя ейни вахтда эюстярилирди. Ф. Астлейин юлцмцндян сонра онун Лондон мцяссисясиня Д. Астлей вя Е. Дцкроу рящбярлик етмишляр. 19 ясрин орталарындан Б.Б.-да сяййар шапито сиркляри мейдана эялди. Бу сиркляря сонрадан сирк сцлаляляринин ясасыны гоймуш У. Бетти, Т. Кук, Б. Саундерс вя Д. Зенэер башчылыг едирдиляр. Бир сыра сяййар сирклярин йарадыъысы Ъ. Санъер (тяхяллцсц Лорд Санъер) мцхтялиф щейванларын бюйцк групларынын иштирак етдийи зооложи пантомималарын тяшкилатчысы олду. 1920 илдя Лондонун “Олимпийа” залында Б. Миллз Бюйцк бейнялхалг сирк ачмышды вя орада дцнйанын мяшщур артистляри чыхыш едирдиляр. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра Миллз гардашларынын, Фоссет гардашларынын Чыпперфилд вя Смарт сцлаляринин сирк-шапитолары йаранды. Ат миниъиляри Ъ. Филлис, Ч. Кларк, вящши щейванлар тялимчиси Т. Батти, клоунлар Ъ. Грималди, Т. Кемп, Ъ. Футит, Р. Шоколад, акробатлар Р. Рисли, Е. Клишник, жонглйорлар Аугуст, Т.Е. Щирн, Ч. Ребл, ат тялимчиси Ж. Смарт Британийа сиркинин апарыъы усталары олмушлар. Б. Б.-да диэяр сиркляр, о ъцмлядян. Блекпулда “Тауер-сирк”, Манчестердя “Бел-Вц”; Белфаст, Лестер, Кардифф вя Бирминщемдя ися милад сиркляри фяаллиййят эюстярир.

    Яд.: Трахтенберг О.В. Очерки по истории философии и социологии Англии XIX в. М., 1959; Гутнова Е.В. Возниновение англий- ского парламента. М., 1960; Богомолов А.С. Английская буржуазная философия ХХ в. М.,1973; Польская Н.М. Великобритания. Экономические районы и города. М., 1974; Некрасова Е.А. Романтизм в английском искусстве. М., 1975; Аникин Г.В., Михальская Н.П. История английской литературы. 2- е изд. М., 1985; Ков нацкая Л.Г. Английская музыка ХХ в. М., 1986; Ш ервуд Е.А. От англосаксов к англичанам. М., 1988; Алек сеев М.П. Английская литература. Очерки и исследования. Л, 1991; Jordan S. Striding out: aspects of contemporary and new dance in Britain. L., 1992; Астер Е. υон. Эесcщиъщте дер енэлисcщен Пщилосопщие.18. Ауфл. Стуттэ.,1998; Пассмор Д. Сто лет философии. М.,1998; Черчилль У. Рождение Британии. Смоленск, 2002; Бартошевич А.В. “Мирозданью современный”: Шекспир в театре XX в. М., 2002; Штокмар В.В. История Англии в средние века. 2-е изд. СПб., 2003; Ник оненко С.В. Английская философия ХХ в. СПб., 2003;Кошкин В.В. Кон- ный цирк. М., 2004; Аникин география зарубежного мира /Под ред.  В.В. Вольского. М., 2005; Sargeant A. British cinema: a critical history. L., 2005; Якимович Социально-экономическая В.С. Культура в мире спорта. М., 2006;




      



    BÖYÜK BRİTANİYA


    БЮЙЦК БРИТÁНИЙА (Эреат Бритаин), Бюйцк Британийа вя Шимали Ирландийа Бирляшмиш Краллыьы (Тще Унитед Кинэдом оф Эреат Бритаин анд Нортщерн Иреланд; ихтисарла United Kingdom, UK). Гейри-рясми олараг Британийа, Инэилтяря дя адланыр.

    Цмуми мялумат
    Шимал-Гярби Авропада дювлят. Яразисиня Бюйцк Британийа а., Ирландийа а.-нын шм.-ш. щиссяси вя бир сыра хырда адалар групу (Щебрид а-ры, Оркней а-ры, Шетланд а-ры, Силли а-ры) вя адалар (Англси а., Уайт а. вя с.) дахилдир. Ла-Манш вя Па-де-Кале боьазлары Б.Б.-ны Франса вя Белчикадан, Шимал дянизи Нидерланд, АФР вя Скандинавийа юлкяляриндян, Ирландийа дянизи вя Мцг. Эеорг боьазы Ирландийа Респ.-ндан (Ирландийа иля гуру сярщяди дя вар) айырыр. Г.-дя Атлантика океаны иля сярщядлянир. Норманд а-ры (Ла-Манш боьазында) вя Мен а. Б.Б.-нын гяййумлуьундадыр. Бир сыра дянизашыры яразиляр (Щибралтар, Авропада; Анэилйа а., Вирэинийа а-рынын бир щиссяси, Монтсеррат а., Кайман а-ры, Теркс вя Кайкос а-ры, Вест-Щинддя; Бермуд а-ры, Вознесенийе а., Мцг. Йелена а., Тристан-да-Кунйа а-ры, Фолкленд а-ры, Атлантика океанында; Питкерн а., Сакит океанда; Чагос а-ры, Щинд океанында) Б.Б.-нын нязаряти алтындадыр. Сащ. 242,9 мин км2. Ящ. 63,7 млн. (2012; ящалисинин сайына эюря Гярби Авропада Алманийа вя Франсадан сонра 3-ъц юлкядир). Пайтахты Лондон ш.-дир. Рясми дил инэилис дили, пул ващиди фунт стерлингдир. Б.Б. юзцнцн ганунвериъи щакимиййят органына вя эениш дахили мухтариййятя малик 4 инзибати-сийаси щиссядян (тарихи милли яйалятдян) ибарятдир: Инэилтяря, Уелс, Шотландийа вя Шимали Ирландийа. Инзибати ъящятдян Инэилтярянин яразиси 9 бюйцк районда бирляшмиш 7 шящяр-графлыьа, 34 кянд графлыьына вя 46 унитар гурума; Уелсин яразиси 22 унитар гурума; Шотландийанын яразиси 32 коммунайа; Шимали Ирландийанын яразиси ися 26 дистриктя бюлцнцр. Б.Б. БМТ-нин (1945), НАТО-нун (1949), АБ-нин (1973), АШ-нин (1949), АТЯТ-ин (1973), БВФ-нин (1945), БЙИБ-ин (1945), ЦТТ-нин (1995) цзвцдцр.

    Дювлят гурулушу
    Б.Б. мцряккяб унитар дювлятдир. Статутлардан (ганунлардан), мящкямя преседентляриндян, конститусийа адятляриндян вя доктринал ясаснамялярдян (эюркямли инэилис щцгугшцнасларынын цмуми гябул олунмуш гянаятляри) ибарят “йазылмамыш конститусийа” фяалиййят эюстярир. Идаряетмя формасы парламентли монархийадыр. Вялиящдлик Кастилийа системи цзря щяйата кечирилир: кичик оьул бюйцк гызын гаршысында цстцнлцйя маликдир. Дювлят башчысы монархдыр, лакин о, чарлыг едир, идаря етмир, ясасян, тямсилчилик функсийаларыны щяйата кечирир. Монархын актлары щюкумятин (баш назирин) разылыьы олмадан гануни гцввяйя малик дейилдир. Монарх баш назирин мяслящяти иля “Шурада (Эизли шурада) ямрляр” верир; онлары парламент тясдиг етмялидир. Британийа монархы Бирлийя башчылыг едир. Али ганунвериъи орган парламентдир (монарх, Иъмалар палатасы вя Лордлар палатасы). Иъмалар палатасы (679 цзв) вятяндашлар тяряфиндян мажоритар систем ясасында бирмандатлы сечки даиряляри цзря сечилир. Монархдан граф, щерсог, барон вя с. титуллар алан шяхсляр Лордлар палатасынын юмцрлцк цзвц (600-дян чох) олурлар. 1999 илдян онлар яйан титулларыны вярясялик йолу иля ютцря билмязляр. Лордлар палатасы вето щцгугуна (малиййя сащясиндя ганун лайищяляри истисна едилмякля) малик олса да, бу щцгугдан чох надир щалларда истифадя едир (нязяри ъящятдян о, ганун лайищясини йалныз бир ил лянэидя биляр, чцнки, парламентин нювбяти сессийасы заманы Иъмалар палатасында ади сяс чохлуьу иля ганун лайищясини икинъи дяфя гябул етмякля Лордлар палатасынын ветосу арадан галдырылыр). 

     

    Али иъраедиъи щакимиййят органы олан щюкумят (95 цзв) ашаьы палата тяряфиндян парламент сечкиляринин нятиъяляриня уйьун формалашдырылыр; там тяркибдя йыьылмыр. Юлкяни кабинет (баш назирин башчылыьы алтында тягр. 20 назир) идаря едир. Б.Б.-да чохпартийалы систем мювъуддур; ясас сийаси партийалар: Лейбористляр партийасы, Мцщафизякарлар партийасы, Либерал демократлар партийасы, Олстер демократик йунионист партийасы, Шотланд милли партийасы, Уелс милли партийасы Плаид Ъймру.
    Тябият
    Британийа а-рынын сащил хятти интенсив парчаланмышдыр. Бюйцк Британийа а.-нын шм.-ында вя она йахын Щебрид, Оркней вя Шетланд а-рында Ферт-оф-Лорн, Ферт-оф- Клайд, Мори-Ферт вя с. енсиз вя дярин кюрфязлярля парчаланмыш фйорд сащилляри эениш йайылмышдыр. Аданын г.-индя абразион- аккумулйатив сащилляр, ваттларла ящатялянмиш ири естуариляр, ъ.-да дик йамаълы бу- рунлар (Дорсетшир вя Шярги Девоншир сащилляри Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмишдир) вя эениш кюрфязляр (Лайм кюрфязи вя с.) вар; ш. сащилляри нисбятян аз парчаланмышдыр, алчаг аккумулйатив сащилляр йайылмышдыр; эениш ваттлар сащясиндя щцндцр габармалар (Уош кюрфязи р-нунда) формалашдырмышдыр. Ирландийа а.-нын шм.-ш.-индя абразион-аккумулйатив кюрфяз (Лох-Фойл, Странгфорд-Лох) сащилляри цстцнлцк тяшкил едир. Релйеф. Б.Б. яразисинин хейли щиссяси йцксякликляр вя даьлар (шм. вя г.-дя), мяркязи вя ъ.-ш.-и ися дцзянликдир. Юлкянин шм.-ыны Шимали Шотландийа йайласы тутур. Глен-Мор овалыьы йайланы Шимал-Гярб йайласына вя Грампиан д-рына (щцнд. 1343 м-ядяк, Бен-Невис д., юлкянин ян йцксяк нюгтяси) айырыр. Ъ.-дан Шимали Шотландийа йайласы аккумулйатив-денудасион Орта Шотландийа овалыьы иля ящатялянир. Даща ъ.-да сятщи Клайд, Туид, вя с. чай дяряляри иля айры-айры тяпяли платолара парчаланмыш гаймалы Ъянуби Шотландийа йцксяклийи (щцнд. 839 м-ядяк, Брод-Лоу д.) йерляшир. Бюйцк Британийа а.-нын мяркязи щиссясиндя шм.-дан ъ.-а маили зирвяли Пеннин (щцнд. 893 м-ядяк, Кросс-Фелл д.) вя Камберленд (щцнд. 978 м-ядяк, Скофелл-Пайкс д.) д-ры узаныр. Уелс й-а-нда йасты зирвяли Кембри д-ры (щцнд. 1085 м- ядяк, Сноудон д.), Корнуолл й-а-нда эцнбязвары Ексмур вя Дартмур (щцнд. 621 м-ядяк, Щай-Уилщейс д.) йцксякликляри йерляшир. Пеннин д-рындан ъ.-да сятщи интенсив парчаланмыш тяпяли Мидленд дцзянлийидир. Бюйцк Британийа а.-нын ш.-индя Уош кюрфязи сащили бойу алчаг дцзянликдир. Шимали Ирландийанын мяркязиндя аккумулйатив батаглыглашмыш овалыгларла, тяпяли йцксякликляр вя гаймалы алчагдаьлыгларла ящатялянмиш Лох-Ней эюлцнцн чухуру йерляшир. Шм.-ш.-дя Антрим базалт платосу (щцнд. 554 м-ядяк) йцксялир. Бурадакы сцтунвары гярибя ашынма формалары Белфаст ш.-ндян шм.-дакы сащилйаны щиссядя “Нящянэлярин дюшянмиш кцчяси” адлы мюъцзя (Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмишдир) йаратмышдыр. 

    Эеоложи гурулуш вя файдалы газынтылар.
    Б.Б., ясасян, Каледон гырышыглыьы – Британийа каледонидляри (Бюйцк Британийа а.- нын вя Ирландийа а.-нын шм. щиссяляри, Уелс й-а), гисмян Щерсин гырышыглыьы (Бюйцк Британийа а.-нын ъ.-унда Авропа щерсинидляринин бир щиссяси) зонасында йерляшир. Бюйцк Британийа а.-нын шм.-г.-и вя Щебрид а-ры Щебрид массивиня мяхсусдур. Массивин бцнюврясини гырынты континентал сцхурларла (йашы 1,2–1,0 млрд. ил; онларын да цзяриндя Кембри-Ордовикин шелф чюкцнтцляри гейри-уйьун йатыр) юртцлмцш Архей-Еркян Протерозой йашлы метаморфик комплекс тяшкил едир. Щебрид массивинин цзяриня шм.-ш.-дян Британийа каледонидляринин юртцк гырышыглыг комплексляри эялмишдир. Бунларын шм.-ында Еркян Ордовик йашлы Метаморфик каледонидляр зонасы (Шимали Шотландийа йайласы) айрылыр. Зонанын гурулушунда Цст Рифейин метаморфикляшмиш гырынты вя вулканоэен ямяляэялмяляри вя Венд-Кембринин карбонатлы-терриэен дяниз чюкцнтцляри иштирак едир. Шимали Шотландийа йайласынын ъ.-унда офиолитляр вар. Метаморфик каледонидляр зонасы Шимали Ирландийа, Оркней вя Шетланд а-рынадяк давам едир. Еркян Девонда зона дахилиндя тектоник вя магматик просесляр эцълянмиш, ири гяляви гранит массивляри, рифтоэен грабенляр йаранмышдыр; сонунъулар гырмызы рянэли моласслар вя базалтларла долмушдур. Девон моласслары вя Карбонун кюмцрлц чюкцнтцляри иля долмуш Аралыг дяря грабени Метаморфик каледонидляр зонасыны Гейри-Метаморфик каледонидляр зонасындан (Ъянуби Шотландийа йцксяклийи, Камберленд д-ры, Уелс й-а) айырыр. Гейри-Метаморфик каледонидляр зонасы гырышыглыьынын йашы Еркян-Орта Девондур. Ъянуби Шотландийа йцксяклийи Кембри- Силурун интенсив деформасийайа уьрамыш вя Сон Силурун гранит интрузийалары иля йарылмыш дяринлик щювзя чюкцнтцляриндян тяшкил олунмушдур. Камберленд д-рынын Кембри-Силур чюкцнтцляринин кясилишиндя Ордовикин ада гювсляри вулканитляри иштирак едир, Уелс й-а ися терриэен кянар дяниз чюкцнтцляринин галын гатындан ибарятдир. Ъ.-да Британийа каледонидляри Мидленд (Уелс) массивинин цзяриня эялмишдир. Массивин гырышыглыг-метаморфик бцнюврясини Сон Кембрийягядяр (Кадом) йашлы гнейсляр, кристаллик шистляр тяшкил едир. Бцнювря, ясасян, Вендин гырынты чюкцнтцляри вя Палеозой чехолу иля юртцлмцшдцр. Бюйцк Британийа а.-нын ъ.-ш.-индя ъаван платформанын чехолу алтына эюмцлмцш, Шимал дянизи вя Белчика яразисиня гядяр давам едян Каледон массиви йерляшир. Г.-дя бу массив Мидленд массивинин цзяриня эялмишдир. Фрагментар Епикаледон платформа чехолу Цст Девон- Триас чюкцнтцляриндян ибарятдир. Бюйцк Британийа а.-нын ъ. щиссяси Девонун гара шистляриндян тяшкил олунмуш (галынлыьы 10 км-дян чох) Авропа щерсинидляринин Ренощерсин гырышыглыг зонасына аиддир. Б.Б.- нын бцтцн яразисиндя Дюрдцнъц дювр чюкцнтцляри юртцйц интишар тапмышдыр. Ирландийа а.-нын шм.-ш.-ини ися Кайнозой базалтлары юртцр. Б.Б.-нын яразиси нефт, тябии йанар газ, даш кюмцр, галай филизляри, флцорит, каолин вя с. иля зянэиндир. Нефтин вя тябии газын сянайе йатаглары Шимал дянизи шелфиндя, Мяркязи Авропа нефтли-газлы щювзяси щцдудла- рындадыр. Кюмцр щювзяляри дюрд групда (Ъянуб, Мяркязи, Шимал вя Шотландийа) бирляшмишдир. Галай филизляри вя каолин йатаглары Корнуолл й-а-нда, флцорит вя барит йатаглары Пеннин д-рында, дашдуз Ливерпул р-ну яразисиндя, калиум дузу шм.-ш. сащилляриндя (Биллинщем р-нунда), селестин Бристол р-ну яразисиндядир.

    Грампиан даьлары. Бен-Невис зирвяси.

    Шимали Ирландийа. Антрим базалт платосу.


    Иглим. Б.Б.-нын иглими мцлайим, океан типлидир. Иглимя рцтубятли г. кцлякляри вя исти Голфстрим ахыны тясир едир. Ил ярзиндящава гейри-сабит кечир; тез-тез кцлякляр ясир, йаьыш йаьыр. Гышы исти вя рцтубятлидир. Йанварын орта темп-ру Бюйцк Британийа а.-нын ш. вя ъ. сащилляриндя вя Шимали Ирландийанын дцзянликляриндя 4–8°Ъ, Бюйцк Британийа а.-нын мяркязи вя шм. щиссяляри- нин дцзянликляриндя 3–4°Ъ, даьларда 2°Ъ- йядякдир. Гышда тез-тез шахталар (–5°Ъ- йядяк) олур. Гар юртцйц йалныз даьларда галыр. Йайы сярин кечир. Ийулун орта темп- ру Шотландийа вя Шимали Ирландийада 13– 14°Ъ, Бюйцк Британийа а.-нын ъ.-ш.-индя 15–17°Ъ-дир. Иллик йаьынты 750 мм-дян (юлкянин ъ.-ш.-индя) 850 мм-ядякдир (шм.-ш.-дя дцзянликлярдя), Шотландийанын даьларында вя Шимали Ирландийада 1000–1250 мм-дир. Тез-тез мцшащидя едилян тутгун щава вя думан ири сянайе шящярляриндя (Лондон, Манчестер, Нйукасл вя с.) сисли- чянли щаванын йаранмасына сябяб олур. Гышда сащилйаны яразилярдя тез-тез фыртыналы кцлякляр ясир.

    Темза чайы. Лондон шящяри.

    Северн чайы. Шрусбери шящяри.


    Дахили сулар. Б.Б.-нын чай шябякяси сыхдыр. Чайлары чохсулу, лакин гысадыр; ил бойу эямичилийя йарарлыдыр, каналларла бирляшдирилмишдир; гышда донмур. Ясасян, йаьыш сулары иля гидаланыр. Бюйцк чайлары: Северн, Темза, Клайд, Спей, Банн, Трент, Уз, Тис, Тайн, Иден, Туид вя с. Бюйцк Британийа а.-нын шм.-ында, Камберленд а-рында, Уелс й-а-нда вя Шимали Ирландийада эюлляр, ясасян, бузлаг мяншяли, ян ири эюлляри Лох-Ней (Шимали Ирландийада), Лох- Несс, Лох-Ломонд (Шимали Шотландийа йайласында) ися тектоник вя тектоник-бузлаг мяншялидир. Б.Б.-нын иллик дахили су ещтийаты 147 км3-дир. Бунун 8,3%-и тя- сяррцфат мягсядляриня (77%-и сянайенин тялябатына, 20%-и коммунал-мяишят тясяррцфатына, 3%-и к.т.-на) сярф олунур. Адамбашына иллик су тяминаты 2,5 мин м3-дир.
    Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Б.Б.-нын торпаг юртцйц мцхтялифдир вя мящяллин енлик гуршаьындан, релйефдян вя дюшямя сцхурларындан асылы олараг дяйишир. Шм.-да, йцксяк кристаллик Шимали Шотландийа йайласында вя Ъянуби Шотландийа йцксяклийинин г.-индя подзоллашмыш гонур вя алфещумуслу торпаглар инкишаф етмишдир. Орта Шотландийа овалыьында вя Ъянуби Шотландийа йцксяклийинин с.-индя гонур торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Инэилтярянин йасты дцзянликляриндя сцни дренаж тяляб едян чох рцтцбятлянмиш глейли торпаглар йайылмышдыр. Бунлар чай дяряляриндя, даща чох дренажлашмыш сащялярдя, ясасян, йахшылашдырылмыш отлаглар йерляшян аллцвиал чямян торпаглары иля явяз олунур. Инэилтярянин ъ. вя ъ.-ш.-индяки куестли йайла вя тирялярдя гядимдян к.т.-нда якин йерляри вя якилмиш чямянляр кими истифадя олунан ян мцнбит чимли-карбонатлы торпаглар инкишаф етмишдир. Дяниз сащилляри йахынлыьында, о ъцмлядян Уош кюрфязи ятарфында марш торпаглары формалашмышдыр. Шимали Ирландийа дцзянликляриндя юрцш йерляри цчцн айрылмыш рцтубятли чямян торпаглары йайылмышдыр. Пеннин д-рынын, Кембри д- рынын йамаълары вя Корнуол й-а-нын йцксякликляри цчцн, ясасян, отлаг вя якилмиш чямянляр кими истифадя едилян даь-чямян вя подзоллашмыш гонур торпаглар сяъиййявидир. Б.Б.-нын битки юртцйц яразинин узунмцддятли вя интенсив истифадяси нятиъясиндя хейли дяйишмишдир. Гырылмыш мешялярин вя гурудулмуш батаглыгларын йериндя якин йерляри, отлаглар вя якилмиш чямянляр цстцнлцк тяшкил едир; йцзилликлярля гойун отарылан икинъили ерика мяндяъярликляринин чохлуьу сяъиййявидир; торфлуглар эениш йайылмышдыр. Мешяляр юлкя яразисинин тягр. 10%-ни тутур (2002). Бюйцк Британийа а.- нын шм. щиссяси цчцн даьларда ерикалыглар вя чямянлярля явяз олунан тозаьаъы вя шамаьаъы, бязян дя палыд битян гарышыг мешяляр сяъиййявидир. Б.Б.-нын ъ.-унда куестли йайлаларда вя тирялярдя бязи йерлярдя икинъили фыстыг вя палыд-фыстыг мешяляри битир. Енлийарпаглы аьаъ ъинсляри иля гарышыг палыд мешяляри массивляри Бюйцк Британийа а.-нын ш. щиссясиндя вя Шимали Ирландийада галмышдыр. Б.Б.-нын мешя иля юртцлц сащясинин тягр. 70%-ини ерозийайагаршы мцщцм ящямиййятли сцни мешя якинляри тутур; йоллар, каналлар, чайлар вя с. бойунъа мцщитгоруйуъу мцщафизя едян мешя золаглары йарадылмышдыр. Бюйцк Британийа а.-нын хцсусиля ъ.-ш. р-нларында аьаъ биткиляри туршу йаьышларынын тясири алтында деградасийа едир: 2002 илдя мешялярин 1/2-индян чоху бу просеся мцхтялиф дяряъядя мяруз галмышдыр. Ятраф мцщитин вязиййятиня мянфи тясир юлкя яразисинин тягр. 8%-ини тутан шящяр ландшафтларынын фяалиййяти иля хейли дяряъядя ялагядардыр. Б.Б. мешяляриндя щейванлар аляминин йерли нцмайяндяляри, демяк олар ки, гырылмышдыр; ерика ъянэялликляриндя вя чямянлярдя тцлкцйя, довшана, кирпийя, йерешянляря, эямириъиляря раст эялинир. Шотландийада шотланд вя тундра кяклийи йашайыр. Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмиш Сент-Килд а-рында, Щебрид а-рындан г.-дя надир вя нясли кясилмяк тящлцкяси алтында олан гушларын, о ъцмлядян шимал олушлары вя с.-ин ири колонийалары мювъуддур. Б.Б.-нын мцщафизя олунан тябии яразиляр системиня цмуми сащ. 1462 мин ща олан 14 милли парк, цмуми сащ. 880,3 мин ща олан бейнялхалг ящямиййятли 163 су-батаглыг йерляри, цмуми сащ. 41,9 мин ща олан 9 биосфер горуьу вя с. дахилдир. Ян ири милли парклары: Грампиан д-рында Карнгорм, Камберленд д-рында Лейк-Дистрикт, Уелс й-а-нын шм.-ында Сноудонийадыр.

    Лох-Ней эюлц. Шимали Ирландийа.

    Пеннин даьларында Ерика мяндяъярлийи.

    Ящали
    Юлкя ящалисинин 92,1%-ини кюклц сакинляр тяшкил едир (2001), онлардан 83,7%-и инэилисляр, 8,5%-и шотландлар (ясасян, Шотландийада), 4,9%-и уелслиляр (ясасян, Уелсдя), 2,9%-и ирландлардыр (ясасян, Шимали Ирландийада). Мцщаъирляр вя онларын ювладлары (юлкя ящалисинин 7,9%- и, о ъцмлядян Щиндистандан, Пакистандан вя Бангладешдян – 3,6%, Чиндян – 0,4%, Африка юлкяляриндян – 0,8%, Кариб дянизи адаларындан эялмяляр – 1%), ясасян, Бюйцк Лондон, Гярби Мидленд вя Мерсисайдын конурбасийаларында йашайырлар. 1801 ил илк сийащыйаалмадан 1901 иля кими олан дюврдя Б.Б. ящалисинин (Ирландийа истисна олмагла) сайы 8,9 млн. няфярдян 37,1 млн. няфяря гядяр артмышдыр; тябии артым 1870-ъи иллярдя максимум щяддя чатмышды. 1951 илдя юлкя ящалисинин сайы 50,2 млн. няфяр иди. 20 ясрин 2-ъи йарысы вя 21 ясрин яввялляриндя ящали артымында нисбятян ашаьы темпляр мцшащидя олунур (1971–2005 илляр ярзиндя орта щесабла илдя тягр. 0,2%). Дювлят тяряфиндян доьумун “мцлайим” стимуллашдырылмасы сийасяти (ушаьы олан тяк аналара пул мцавинятляринин верилмяси вя с.), щямчинин мцщаъирлярин сайынын артмасы 1990-ъы иллярин сонларындан етибарян демографик эюстяриъилярдя бязи дяйишикликляря сябяб олду. 2004 илдя ящалинин доьум сявиййяси 1000 няфяря 12,1 тяшкил етди (2003 илдя 11,7); фертиллик эюстяриъиси 1 гадына 1,77 ушагдыр. Никащданкянар доьулан ушагларын сайы артмагдадыр (2004 илдя 42%, АИ цзря орта эюстяриъи 23%). Юлцм сявиййяси 1000 няфяря 9,8 (2003 илдя 10,3); ушаг юлцмц 1000 дири доьулан ушаьа 5,1-дир. Ящалинин тябии артымы 0,23%-дир (2003 илдя 0,14%). Ящалинин цмуми артымы, ясасян, иммиграсийа щесабына баш верир (2004 илдя цмуми артымын 63%-и). Миграсийа салдосу 1000 няфяря тягр. 2,5-дир (1996–2003 иллярдя орта щесабла ил ярзиндя). Б.Б.-нын мцряккяб демографик проблеми ящалинин гоъалмасыдыр. Ящалинин тяркибиндя 16 йаша гядяр олан ушаглар 19,7%, пенсийа йашына (ки-

    Ливерпул шящяриндян эюрцнцш.


    шиляр цчцн 65 йаш, гадынлар цчцн 60 йаш) чатмыш шяхсляр 18,5%-дир (2003). Бу эюстяриъиляр Авропадакы орта эюстяриъилярдян хейли йцксякдир; ямяк габилиййятли шяхсляр (кишилярдя 6–65 йаш, гадынларда 16–60 йаш) 61,8% тяшкил едир. Щяр 100 гадына орта щесабла 95 киши дцшцр (2004). Эюзлянилян орта юмцр мцддяти 78,2 илдир (кишиляр цчцн 75,9, гадынлар цчцн 0,5 ил). Б.Б. ящалисинин орта сыхлыьы 1 км2-дя тягр. 250 няфярдир (2005). Бу эюстяриъийя эюря, Б.Б. Авропада Нидерланд вя Белчикадан (ъыртдан дювлятляр истисна олмагла) сонра цчцнъц ери тутур. Юлкянин ъ.-ш.-дя Лондондан шм.-г.-дя Ливерпула гядяр узанан ясас сянайе-шящяр зонасы ян сых мяскунлашмыш яразидир, бурада ящалинин сыхлыьы 1 км2-дя 1000 няфяр вя даща чохдур. Ящалинин 90%-индян чоху шящярлярдя йашайыр (Авропада Белчика вя Лцксембургдан сонра 3-ъц йери тутур). Ири шящярляри – Лондон, Бирминщем, Манчестер, Ливерпул, Лидс, Брадфорд, Шеффилд, Нйукасл-апон-Тайн, Глазго вя диэярляри конурбасийалар (шящяр агломерасийалары) тяшкил едир. Ящ. 1 млн. няфярдян чох олан 8 конурбасийа вар: Бюйцк Лондон (7388 мин няфяр, 2003), Гярби Мидленд (2578 мин няфяр; мяркязи – Бирминщем), Бюйцк Манчестер (2531 мин няфяр), Гярби Йоркшир (2096 мин няфяр; мяркязляри – Лидс вя Брадфорд), Мерсисайд (1364 мин няфяр; мяркязи – Ливерпул), Ъянуби Йоркшир (1273 мин няфяр; мяркязляри – Шеффилд вя Ротерем), Клайдсайд (1600 мин няфярдян чох; мяркязи – Глазго), Тайнсайд (1083 мин няфяр; мяркязи – Нйукасл-апон-Тайн). Бязи конурбасийаларын сярщядляри бир-бири иля бирляшяряк даща йцксяк сявиййяли шящяр агломерасийалары йарадыр: Бюйцк Манчестер – Мерсисайд (3895 мин няфяр) вя Гярби Йоркшир – Ъянуби Йоркшир (3369 мин няфяр) “икили конурбасийалары”. Субурбанизасийа вя рурбанизасийа просеслери сцрятля инкишаф едир. Б.Б. ящалисинин 80%-индян чоху шяхси евляриндя йашайыр (дцнйада ян йцксяк эюстяриъиляриндян биридир; Франсада – 55%, Алманийа, Италийа вя Испанийада – 32–38%). Игтисадиййатда ъями 28,3 млн. няфяр чалышыр (2004), онларын 26%-и натамам иш эцнц ишляйир, 4%-и диэяр ишлярдя явязчиликля чалышыр. Иш йерляринин цмуми сайы 30,3 млн.- дур, о ъцмлядян хидмят сащясиндя 79,5% (няглиййат вя рабитя мцяссисяляриндя чалышанлар дахил олмагла – тягр. 6%), сянайедя вя иншаатда 19,1% (о ъцмлядян иншаатда тягр. 7%), к.т.-нда, мешя тясяррцфатында вя балыгчылыг сащясиндя 1,4%- дян чох. Ишсизлик сявиййяси (игтисади ъящятдян фяал ящалинин 4,8%-и, 2004) АИ-дя ян ашаьы эюстяриъилярдян биридир. 1984 илдян 2004 илядяк юлкядя ишсизлярин сайы 2,3 дяфя азалмышдыр. Диндарларын яксяриййяти христиандыр (93%); мцсялманлар (2,7%), щиндуистляр (1%), сигщляр (0,6%), щямчинин буддистляр, йящудиляр дя вар.

    Тарихи очерк
    Британийа гядим дюврдя. Британийа а-рында илк инсан изляри тягр. е.я. 40–35-ъи минилликляря аиддир. О дюврдя Британийа а-ры Авропа гитясиня битишик иди, овчулар вя йыьыъылар бурайа надир щалларда эялиб чыхырдылар. Е.я. 8–6-ъы минилликлярдя Британийа а-ры гитядян айрылмаьа башласа да, щяля 3-ъц минилликдя онларын арасында гуру кечидин мювъуд олмасы истисна дейилдир. Еркян Неолит дюврцндя (е.я. 3500–2500) Б.Б. яразисиндя Франсанын шималындакы вя Белчика яразисиндяки мядяниййятляря бянзяр Уиндмиллщилл (Ъянуби вя Ъянуб-Шярги Инэилтяря) вя
    Клайд-Карлингорд (Ъянуб- Гярби Шотландийа вя Шимали Ирландийа) якинчилик мядяниййятляри йайылмышды. Сон Неолит дюврцндя (тягр. е.я. 2500–1700) Британийа яразисиндя дини тикилилярля (“щенъляр”) баьлы олан йерли Райнио-Клектон мядяниййяти формалашмышды. Бунлардан Ейвбери (Шимали Уилтшир) вя Стонщенъ тикилиляри даща мяшщурдур. Еркян Тунъ дюврцндя (тягр. е.я. 2000–1200) Ирландийа, Шотландийа вя Шимали Инэилтярядя, ещтимал ки, гитядян кючян иберлярля баьлы олан гядящляр мядяниййяти йайылмышды. Щямин вахтда метал мямулатлары да мейдана эялмишди. Е.я. 16 ясрин яввялляриндя Уессексдя Стонщенъин тикинтисинин сон мярщяляляри иля баьлы олан Уессекс мядяниййяти тяшяккцл тапмышды. Сон Тунъ дюврцндя (е.я. 1400–500) Ъянуби Инэилтярядя Деверел-Римбери мядяниййяти йайылмышды. Бу мядяниййятя аид метал мямулатларында гитянин тясири мцшащидя олунур. Тягр. е.я. 8–7 ясрлярдя Британийайа кимвр келтляри кючцб эялмяйя башладылар; онларын цмуми ады бритляр иди вя бу ад йерли сакинлярин яксяриййятиня шамил едилди. Британийа а-рына илк эялянляр
    Щалштат мядяниййятинин сон мярщялясинин дашыйыъылары (бязи тядгигатчыларын фикринъя, гелляр вя йа гойделляр), е.я. 3 ясрдя ися Латен мядяниййятинин дашыйыъылары олмушлар. Британийа яразисинин келтляр тяряфиндян колонизасийасынын сонунъу мярщяляси е.я. 1 ясря тясадцф едир. Щямин вахт Британийада белгляр мяскунлашмышлар. Бу дюврдя шящярляр мейдана эялди, йунан сиккяляриня бянзяр гызыл сиккяляр зярб олунмаьа башлады, друид кащинляр институту формалашды. Е.я. 55 вя 54 иллярдя Йули Сезар Британийайа ики дяфя йцрцш тяшкил етмишдир. Ла- кин ромалылар тяряфиндян аданын истиласы тяхминян бир яср сонра, ерамызын 43 илиндя Клавдинин щакимиййяти дюврцндя башланды. 122–128 иллярдя инша олунмуш Адриан сядди Рома Британийасынын шм. сярщяди олду, тягр. 140 илдя Шотландийанын Форт– Клайд хяттиня гядяр олан щиссяси дя бу яйалятя бирляшдирилди, йени сярщяд сядд вя галачаларла мющкямляндирилди. Сярщяддян ъ.-да Рома мядяниййяти вя кянд тясяррцфатчылыьы системи йайылды, йоллар салынды, виллалар вя портлар тикилди. 3 ясрдя христианлыг йайылмаьа башлады. 4 ясрин сону – 5 ясрин
    яввялляриндя Рома гошунлары Британийадан чыхарылса да, империйа иля кился вя диэяр ялагяляр сахланылды. Ващид инэилис дювлятинин тяшяккцлц. Йаранмыш вязиййят гитядяки барбар груплашмаларынын (бах Англ-сакслар) Британийада мяскунлашмасына сябяб олду. 5 яср мцддятиндя аданын ъянуб вя мяркязи щиссяляри англлар, сакслар, йутлар вя фризляр тяряфин- дян ишьал едилди. Англ-сакс истиласы эедишиндя бритлярин бир щиссяси гырылды, йахуд Каледонийайа, Уелся вя Корнуолла сыхышдырылды, диэяр щиссяси Арморикайа (бах Бретан) кюч етди; галанлары ишьалчылардан асылы вязиййятя дцшдц вя сонралар Британийанын ясас халгы олан инэилислярин тяшяккцлцндя иштирак етди. 5 ясрин сону – 6 ясрин яввялляриндя Британийа яразисиндя бир сыра англ-сакс краллыглары мейдана эялди: Нортумбрийа, Мерсийа, Кент, Уессекс, Суссекс, Ессекс, Шярги Инэилтяря. Йерли аристократийа формалашды, Шимали Авропа (бах Саттон-Щу) иля ялагяляр йарадылды. Англ-сакс краллыгларынын инкишафынын илк мярщялясиндя азад иъма цзвляри (керлляр) вя яйанлар (ерлляр) онларын сосиал структурунда апарыъы рол ойнайырдылар. Яйанлар шурасы (уитенаэемот) дювлят ишляриндя бюйцк нцфуза малик иди. 8 ясрдя азад кянд иъмасы парчаланмаьа башлады; кющня нясли яйанлар крал дружиначылары сырасындан формалашан йени щярби-гуллугчу яйанлар тяряфиндян сыхышдырылды. Кралларын яйанлара вя килсяйя сяхавятля торпагпайлама сийасяти нятиъясиндя ерлляр тядриъян ири торпаг сащибляриня чеврилирдиляр. 8 ясрин сонларында башланан, о дюврдя Британийада данимаркалылар адландырылан викинглярин басгынлары англ-сакс краллыгларынын инкишафына ъидди тясир эюстярди. Викингляр Британийанын шм.-ш. щиссясини (9–10 ясрлярдя бу ярази “Данимарка щцгугу вилайяти” – Денло адланырды) яля кечирдикдян сонра бурада юз адят вя гайдаларыны тятбиг едирдиляр. Данимаркалыларын гарятчи басгынлары англ-сакс дювлятляринин бирляшмяси просесиня тякан верди. 9 ясрин биринъи йарысында Уессекс кралы Егбертин [802– 839] щакимиййяти илляриндя Британийа яразисиндяки краллыгларын Инэилтяря адланан ващид бир дювлятдя бирляшмяси башланды. Крал Бюйцк Алфред вя онун хяляфляринин дюврцндя бирляшмя просеси баша чатды, еркян англ-сакс гануннамяляринин мцддяаларыны ещтива едян илк Цмумingiltяrя Ганунлар Кцллиййаты тяртиб олунду. Сонралар (11 ясрин орталарынадяк) Инэилтяря тахт-таъы нювбя иля Уессекс вя Данимарка сцлаляляринин нцмайяндяляриня мяхсус иди. Норман ишьалы. Феодал мцнасибятляринин йаранмасы. Инэилтярянин норманлар тяряфиндян ишьалы (1066) нятиъясиндя 1154 иля гядяр щакимиййятдя олан Нормандийа сцлалясинин баниси Нормандийа щерсогу Вилщелм (бах Вилщелм Ишьалчы) крал олду. Щакимиййяти алтында Инэилтяряни вя Франсанын бязи вилайятлярини (Нормандийа, Мен) бирляшдирян йени крал бцтцн яразилярдя Франса щярби-лен системини йайды, бу да Инэилтярядя феодализмин формалашмасы просесинин баша чатмасына вя юзцнямяхсус инэилис вассал-лен мцнасибятляри системинин йаран-

    Стонщенъ мегалитик абидяси.

    Адриан сядди.


    масына сябяб олду. Бу системдя бцтцн феодаллар билаваситя кралдан асылы вязиййятдя идиляр. Инэилтярядя торпаг кралын мцлкиййяти елан олунду; феодаллар кралдан торпаг алараг онун йалныз истифадячиляри идиляр. Англ-сакс яйанларындан мцсадиря олунан торпаглар феод шяклиндя Вилщелмин силащдашларына пайланылырды. Онлар йени щаким синфин ясасыны тяшкил едирди. Йени сащиблярин торпаглары айры-айры графлыгларда йерляширди вя бу краллыгда мяркяздян айрылма мейилляриня вя мцстягил ярази кнйазлыгларын йарадылмасына мане олурду. Бцтцн торпагларын тягр. 1/7 щиссясинин тахт-таъа мяхсус олмасы онун сабит мювгейини вя нцфузунун артмасыны тямин едирди. Крал тяряфиндян эцълц мяркязи идаряетмя апараты йарадылмышды, графлыглара инзибати рящбярлийи щяйата кечирян, щямчинин мящкямя ишляриня, крал хязинясиня верэилярин топланмасына нязарят едян шерифляр тяйин олунмушду. 1086 илдя кралын фяр- маны иля торпагларын сийащыйаалмасы (халг арасында “Мящшяр китабы” адландырылмыш) кечирилди. Сийащыйаалманын нятиъяляриня эюря, щяр бир феодалын торпаг сащясинин юлчцсц вя феодал ийерархийасындакы йери мцяййянляшдирилди, бир чох азад кяндлиляр ися асылы кяндлиляр – вилланлар категорийасына дахил едилди. Инэилтярядя азад кяндлиляр (фрищолдерляр) тябягяси тамамиля ляьв едилмяся дя, онларын сайы азалды, щцгуги вязиййятляри писляшди. Ясасян, асылы кяндлилярин мцкялляфиййяти щесабына мювъуд олан феодал маликаняси (манор) Инэилтяря яразисинин бюйцк щиссясиндя тясяррцфатын тямялиня чеврилди.

    Морж дишиндян дцзялдилмиш мцърц. 9 ясрин 1-ъи йарысы. Мифоложи сящнялярин
    ятрафында руна йазылары. Британийа музейи.


    Феодал монархийасынын мющкямлянмяси. Инэилтяря Плантаэенетляр, Ланкастерляр вя Йорклар дюврцндя. 1130–50-ъи иллярдя Инэилтярядя баш верян феодал чякишмяляри юлкянин бцтювлцйц цчцн тящлцкя йарадырды. Ири феодаллар (баронлар) арасында ялдя олунмуш разылыьа ясасян 1154 илдя Инэилтяря тахтына ЫЫ Щенрих ады иля йени щаким сцлалянин баниси Анжу графы Щенрих Плантаэенет чыхды (бах Плантаэенетляр, Анжу сцлаляси). Онун крал олдуьу мцддятдя Инэилтяря яразиси эенишлянди, бир сыра Франса вилайятляри – Анжу, Пуату, Бретан, Оверн, щямчинин Аквитанийа (ЫЫ Щенрихин Аквитанийалы Алийенора иля никащы нятиъясиндя) она табе олду, Инэилтяря гцдрятли Авропа дювлятиня чеврилди. 12–13 ясрлярдя Инэилтярядя мяркязляшдирилмя вя феодал монархийасынын мющкямляндирилмяси баш верирди. Буна, шящярлярин сяняткарлыг вя тиъарят мяркязляри кими сцрятли инкишафы, ямтяя- пул мцнасибятляринин вя тиъарят ялагяляринин эенишлянмяси имкан йарадырды. Юлкянин игтисади вя сийаси мяркязи олан Лондонла йанашы Уинчестер, Кентербери, Йорк, Дувр вя б. шящярляр дя мцщцм рол ойнайырды. Баронларын юзбашыналыьындан мцдафия олунмаг цчцн эцълц крал щакимиййятиня ещтийаъ дуйан шящяр ящалиси, фрищолдерляр вя хырда феодаллар (ъянэавярляр) крала дястяк вермякля онун мювгейини мющкямляндирирдиляр. Инэилтярядя мяркязи малиййя вя мящкямя тясисатларынын ролу артыр, бцтцн юлкя цчцн ващид “цмуми щцгуг” тятбиг едилирди. Мювгелярини мющкямляндирян краллар щакимиййятдян суи-истифадя етмяйя, феодал яйанларынын, щямчинин цзяриня йени верэи вя мцкялляфиййятлярин аьырлыьы дцшян ящалинин яксяриййятинин марагларына зидд сийасят йеритмяйя башладылар. Торпагсыз Иоаннын щакимиййяти дюврцндя крал щакимиййятинин фяалиййяти ъянэавярляр вя шящяр сакинляри тяряфиндян дястяклянян баронларын цсйанына эятириб чыхартды. 1215 илдя крал баронлара эцзяштя эедяряк Бюйцк азадлыглар хартийасыны имзаламаьа мяъбур олду. 1258 илдя ири феодалларын тяляби иля ЫЫЫ Щенрих юлкядя барон олигархийасы режимини бяргярар едян Оксфорд провизийаларыны тясдиг етди. Бундан наразы галан ъянэавярляр 1259 илдя крала ъянэавярляри вя азад кяндлиляри ири феодалларын вя крал идарясинин юзбашыналыьындан горумаг цчцн Вестминстер провизийайаларыны тягдим етдиляр. Ъянэавярляри шящяр ящалиси вя С. де Монфор башда олмагла баронларын бир гисми дястякляди. ЫЫЫ Щенрихин Оксфорд провизийаларына риайят етмямяси вятяндаш мцщарибясиня (1263–67) эятириб чыхартды. 1265 илдя Инэилтяря парламент йарадылды. Ы Едуардын дюврцндя парламент силки нцмайяндялик институту кими бяргярар олду. 14 ясрдя парламент икипалаталы органа чеврилди. Йухары палатада (Лордлар палатасы) баронлар вя али рущаниляр, ашаьы палатада (Иъмалар палатасы) ися ъянэавярляр вя шящяр сакинляринин йухары тябягяси тямсил олунурду. 14 ясрдя ири феодаллар тяряфиндян мцкялляфиййятлярин артырылмасы дяфялярля азторпаглы кяндлилярин чыхышларына сябяб олурду. Инэилтяринин бюйцк бир щиссясини ящатя едян Уот Тайлер цсйанынын (1381) щазырланмасында лоллардларын кяндли-плебей щярякаты ящямиййятли рол ойнады. Мяьлубиййятиня бахмайараг, цсйан Инэилтяря краллыьында торпаг мцнасибятляринин инкишафына бюйцк тясир эюстярди. 14 ясрин сонларындан мцкялляфиййятдян пул рентасына кечид, торпагларын феодаллар тяряфиндян кяндлиляря иъаряйя верилмяси вя асылы кяндлилярин копищолдерляря чеврилмяси башлады. 11 ясрин 2-ъи йарысы – 14 ясрин яввялляриндя Инэилтяря Ирландийаны табе етмяк цчцн мцщарибяляр апарырды. 1282–83 иллярдя Уелс ишьал едилди. 1286–1314 иллярдя Шотландийаны (бах Инэилтяря-Шотландийа мцщарибяси) табе етмяк ъящдляри уьурсуз олду. Франсанын Инэилтяря кралларынын табелийиндя олан франсыз торпагларында юз щакимиййятини бярпа етмяк ъящдляри, щямчинин зянэин Фландрийа уьрунда рягабят Йцзиллик мцщарибяйя (1337–1453) эятириб чыхартды. Мцщарибянин илк мярщялясиндя мцяййян уьурлар газанан Инэилтяря сонда мяьлуб олараг гитядяки бцтцн мцлклярини (Кале ш. истисна олмагла) итирди. Йцзиллик мцщарибя дюврцндя Инэилтярядя ири феодал груплашмалары арасында мцбаризя кяскинляшди. 1399 илдя крал ЫЫ Ричард Плантаэенет деврилди, тахта Ланкастерляр сцлалясиндян олан ЫВ Щенрих чых-

    Норман ишьалынын тясвир олундуьу “Байо халчасы”.
    Тягр. 1080. Матилда краличасынын музейи (Байо ш., Франса).


    ды. Лакин сцлалянин дяйишмяси юлкядя вязиййяти сабитляшдирмяди. Барон гийамлары давам едирди, Уелс вя Ирландийада инэилис ишьалчыларына гаршы цсйанлар баш верирди. Ири феодалларын юзбашыналыглары вя щярби уьурсузлуглар 15 ясрин орталарында халг щярякатынын йцксялмясиня сябяб олду [бах Ъек Кед цсйаны(1450)]. Инэилтяря тахтына иддиасы олан Йорклар щерсоглары бу цсйандан истифадя етдиляр. 1455 илдя Ланкастерляр вя Йорклар арасында Ал вя Аь гызылэцл мцщарибяляри (1455–85) башлады. Бу мцщарибялярдя щяр ики груплашманын феодал яйанлары, демяк олар ки, щамысы мящв олду. 1461 илдя инэилис тахты Йорклара кечди. 1485 илдя Йорклар гошунунун Босворт йахынлыьында мяьлубиййятиндян сонра, щакимиййятя Ланкастерляр сцлалясиня гощум олан Тцдорлар няслиндян Щенрих Ричмонд эялди. О, ВЫЫ Щенрих ады иля крал елан едилди вя Тцдорлар сцлалясинин баниси олду. Феодал мцнасибятляринин бющраны. Тцдорлар вя Стцартларын щакимиййят дюврц. 15 ясрдя Инэилтярядя ири феодал тясяррцфаты тяняззцл етди, феодалларын эялирляри азалды. Кяндлилярин ямтяя-пул мцнасибятляриня ъялб едилмяси тябягяляшмяйя сябяб олду. Варлы кяндлиляр ири иъарядарлара чеврилдиляр. Онлар юз тясяррцфатларында сайлары дурмадан артан азторпаглы вя торпагсыз кяндлилярин муздлу ямяйиндян истифадя етмяйя башладылар. 15 ясрин сону – 16 ясрин яввялляриндя инэилис задяэанларынын симасы дяйишди: онларын йашайышыны феодал рентасы дейил, муздлу ямяйин истисмары тямин едирди; варланмыш кяндлиляр вя торпаг алмыш варлы шящярлиляр дя задяэанлар сырасына дахил олурду. Йени задяэанлыг (бах Ъентри) базарла сых баьлы олуб, мянафе етибариля йаранмагда олан буржуазийайа йахын иди. 16 ясрдя йун сянайесинин тяшкили капиталист мануфактурасы формасыны алды. Мануфактура истещсалы памбыг парча, метал емалы вя филиз-мядян сянайесиндя дя инкишаф едирди. Милли базар формалашырды. Инэилтяря сянайесинин ясас сащясиня чеврилян мащуд истещсалынын сцрятли инкишафы йуна тялябаты артырырды вя йени задяэанлар гойунлар цчцн отлаг сащялярини эенишляндирмяйя чалышырдылар. Инэилтярядя аграр чеврилиш башлады. Иъма торпагларыны зябт етмякля кифайятлянмяйян ири торпаг сащибляри кяндлиляри юз торпагларындан говмаьа, евляри вя бцтюв кяндляри даьытмаьа башладылар. Чяпярлямя ВЫЫЫ Щенрихин дюврцндя йени тякан алды. Онун щакимиййяти илляриндя гябул едилмиш ганунлара уйьун олараг бцтцн варыны итирмиш, газанъ ялдя етмяк, йахуд сядягя топламаг цчцн юлкядя долашан авара вя дилянчиляр амансыз тягибляря мяруз галырдылар. Кяндлиляр торпагларындан говулмаларына гаршы мцгавимят эюстярирдиляр [бах Роберт Кет цсйаны (1549)]. Авропанын диэяр юлкяляриня нисбятян Инэилтярядя капиталист мцнасибятляри сцрятля йаранырды. Бу, ъянуб-шярг, мяркязи вя ъянуб-гярб графлыгларында даща интенсив баш верирди. Лакин 16 яср –17 ясрин яввялляриндя дя юлкядя кяндли вя кустар типли хырда истещсал тясяррцфаты цстцнлцк тяшкил едирди. Капитал йыьымы хариъи базара йюнялмиш тиъарятдя даща сцрятля эедирди. Онун инкишафына ясас тиъарят йолларынын Атлантика океанына кечмяси (Американын кяшфиндян сонра) сябяб олду. 16 ясрдя Инэилтярянин Москва, Шярг, Ост-Щинд вя с. тиъарят ширкятляри йаранды. 


    Морж дишиндян йонулмуш шащмат фигурлары. 12 яср. Британийа музейи.

     
    Тцдорларын дюврцндя мяркязи щакимиййятин мювгейи мющкямлянмякдя давам едирди. Йени задяэанлар вя щяля мющкямлянмямиш буржуазийайа юз игтисади марагларынын мцдафияси цчцн эцълц крал щакимиййяти тяляб олунурду. Феодал монархийасынын да, юз нювбясиндя, онларын малиййя дястяйиня ещтийаъы вар иди. Феодал чякишмяляринин дайандырылмасы, юлкянин сийаси ъящятдян бирляшмяси, онун айры-айры яразиляри арасында игтисади ялагялярин мющкямлянмяси, цмуммилли базарын формалашмасы инэилис халгынын тяшяккцлц, инэилис мцтлягиййятинин йаранмасы цчцн зямин йаратды. ВЫЫЫ Щенрихин щакимиййяти илляриндя Инэилтяря Рома-католик килсясиндян айрылды. Бунун илк нювбядя игтисади вя малиййя сябябляри вар иди. Крал вя йени задяэанлар монастырларын баьланмасы вя кился ямлакынын мцсадиря олунмасында мараглы идиляр. Реформасийа папанын Инэилтяря килсяси цзяриндяки щюкмранлыьыны ляьв етди; крал килсянин башчысы олду (Супрематийа щаггында акт, 1534). Бу щадися дювлят англикан кился институтунун формалашмасынын башланьыъы олду. Бцтцн 16 яср мцддятиндя Инэилтярядя реформасийа просесляри давам етди. 1558 илдя тахта чыхан Ы Йелизавета Тцдорун щакимиййят илляри инэилис мцтлягиййятинин мющкямлянмяси иля сяъиййялянирди. Бу режимин хцсусиййятляри эцълц вя инкишаф етмиш бцрократик апаратын, щямчинин низами ордунун мювъуд олмамасындан, йерли идаряетмя органларынын вя парламентин сахланылмасындан ибарят иди. Инэилтяря ада дювляти олдуьуна эюря, онун щярби гцдряти, ясасян, дяниздя ъямляшдирилмишди. Дяниз тиъарятинин эенишлянмяси яразилярин ишьалы вя дяниз гулдурлуьу иля мцшайият олунурду. Инэилтяря о дюврцн ян гцдрятли мцстямлякячи дювляти олан Испанийа иля рягабятя эирди [бах Инэилтяря-Испанийа мцщарибяляри (16–18 ясрляр)]. 1588 илдя “Мяьлубедилмяз армаданы” дармадаьын едяряк Инэилтяря башлыъа дяниз дювлятлярин-


    Щ. Голбейн. ВЫЫЫ Щенрих Тцдорун портрети.
    Крал коллексийасы. Виндзор гясри.


    дян бириня чеврилди, бу да юз нювбясиндя фяал мцстямлякячилик сийасяти йеритмяк цчцн имкан йаратды. 1607 илдя Шимали Америкада илк инэилис колонийасы (бах Виръинийа), 1609 илдя ися Щиндистанда илк дайаг мянтягяси йарадылды; 17 ясрдя Бермуда а.-ры, Барбадос а., Антигуа а. вя бир сыра диэяр яразиляр Инэилтярянин нязаряти алтына кечди (бах Британийа империйасы). Бирбаша варисляри олмайан Ы Йелизаветанын юлцмцндян сонра Инэилтяря иля Шотландийа арасында
    шяхси унийа баьланды. Инэилтярянин йени кралы Марийа Стцартын оьлу, Шотландийа кралы ВЫ Йаков олду. О, 1609 илдя Ы Йаков Стцарт ады иля тахта чыхды. 

    Виндзор гясри. Беркшир графлыьы (Инэилтяря).
    Тямяли тягр. 1070 илдя гойулимушдур.


    Крал иля парламент арасында Ы Йелизаветанын щакимиййяти илляриндя башламыш мцбаризя Стцартларын дюврцндя кяскинляшди. Мцнагишянин сябяби кралын парламент тяряфиндян тясдиг олунмамыш верэиляри тятбиг етмяк, юлкянин хариъи сийасят курсуну мцяййянляшдирмяк сяйляри иди. Феодал гайдаларынын сахланылмасына чалышан гцввяляр кралын ятрафында бирляшдиляр. Онлара гаршы феодал мящдудиййятлярини ляьв етмяйя вя юз мянафеляриня уйьун олараг дювлят сийасятини истигамятляндирмяйя чалышан буржуазийа вя йени задяэанлар чыхыш едирди. Мцхалифятин мцтлягиййятя гаршы идеоложи дайаьы пуританизм олду (бах Пуританлар). Пуританларын марагларыны парламентин ашаьы палатасы ифадя едирди. 17 яср Инэилтяря ингилабы. Стцартлар сцлалясинин бярпасы. 1688–89 иллярдя “Шанлы ингилаб”. Ы Карл Стцартын щакимиййяти илляриндя крал вя парламент арасындакы зиддиййятляр ян йцксяк зирвясиня чатды. 1628 илдя парламентдяки мцхалифят кралын щакимиййятдян суи-истифадя етмясиня гаршы “Щцгуга даир петисийа” верди. 1629 илдя крал парламенти бурахды вя 11 ил ярзиндя юлкяни тякбашына идаря етди. 1639–40 иллярдя Шотландийада баш верян цсйаны йатырмаг цчцн малиййя вясаитиня ещтийаъы олан крал парламенти чаьырмаг мяъбуриййятиндя галды: 1640 ил апрелин 13-дян майын 5- нядяк Гысамцддятли парламент, 1640 илин нойабрындан –1653 илин апрелиня кими Узунмцддятли парламент фяалиййят эюстярирди [бах
    Инэилтяря буржуа ингилабы (17 яср)]. 1641–42 илин гышында крал вя парламент арасындакы зиддиййятляр щярби гаршыдурма мярщялясиня кечди. Ики вятяндаш мц- щарибяси (1642–46 вя 1648) заманы О. Кромвелин башчылыг етдийи ингилабчы гошунлар крал ордусуну дармадаьын етди. 1649 ил йанварын 30-да крал едам олунду, Инэилтярянин йени идаряетмя формасы республика елан едилди. Щакимиййят индепендентлярин – радикал буржуазийанын вя йени задяэанларын марагларыны тямсил едян динисийаси груплашманын ялиня кечди. Индепендентляр феодал мцлкиййятини ляьв етсяляр дя, аграр мясялянин радикал щяллиня гаршы чыхдылар. Онлар сийаси бярабярлик тяляб едян левеллерляри (Ъ.Лилберн вя б.) вя торпагдан азад истифадя щцгугуну мцдафия едян диээерляри (Ъ. Уинстенли) дармадаьын етдиляр. Ингилаб нятиъясиндя буржуазийа вя йени задяэанлар кралы мцдафия едян феодалларын торпагларыны яля кечирдиляр. Ири торпаг сащибляри (лендлордлар) фео- дал юдянишляриндян азад олдулар, торпаг ися онларын юзял мцлкиййятиня чеврилди. Бунунла йанашы кяндлилярин чохунун торпаг цзяриндя щеч бир щцгугу танынмады. Ингилаб аграр чеврилишя йени тякан верди вя цмуминэилтяря базарынын формалашмасыны сцрятляндирди. Республика дюврцндя Ирландийа ишьал олунду (1649–52), Шотландийа мцвяггяти олараг Инэилтяряйя бирляшдирилди (1652). 

    В. Сегар. Ы Йелизавета Тцдорун портрети.
    Тягр. 1585. Шяхси коллексийа.


    Республика сийаси режиминин гярарсызлыьы (1653–58 иллярдя о, протекторат – О. Кромвелин щярби диктатурасы формасыны алмышды) вя арамсыз халг чыхышлары О. Кромвелин юлцмцндян сонра монархийанын бярпасыны лабцд етди. Узун данышыглардан вя Бред бяйаннамясинин (1660) елан олунмасындан сонра Инэилтярядя щакимиййятя ЫЫ Карл Стцарт эялди. Стцартларын Инэилтярядя мцтлягиййят гайдаларыны бярпа етмяк сяйляри буржуазийа вя йени задяэанлар арасында крал ялейщдарларынын – виглярин мейдана эялмясиня сябяб олду. Крал тяряфдарлары ториляр адландырылды. Крал щакимиййяти тяряфиндян тягибляри истисна етмяк цчцн вигляр хцсуси ганунун [Щабеас корпус акты (1679)] гябул едилмясиня наил олдулар. Бу ганун шяхсиййятин тохунулмазлыьы щцгугуну таныды вя мящкя- мядя ишлярин бахылмасы гайдасыны мцяййянляшдирди. Реставрасийа дюврцндя Авропада игтисади рягабят, щямчинин Америка вя Щиндистанда мцстямлякяляр
    уьрунда мцбаризя [бах Инэилтяря-Щолландийа мцщарибяляри (17–18 ясрляр)] сябябиндян Инэилтяря иля Нидерланд арасында зиддиййятляр кяскинляшди. 1685 илдя ЫЫ Карлын юлцмцндян сонра щакимиййятя онун гардашы ЫЫ Йаков эялди. Йени кралын мцтлягиййяти вя католисизми бярпа етмяк ъящдляри юлкядя кяскин ети- разлара сябяб олду вя 1688 илдя ЫЫ Йаков деврилди. Стцартлар тяряфдарларынын Шотландийадан сийаси дястяк алмаг ъящдляри 
    уьурсуз олду. 1688 илдя парламент ЫЫ Йаковун гызы Марийанын яри, Нидерланд стат-щаудери Оранлы ЫЫЫ Вилщелми Инэилтяря тахтына дявят етди. Ган тюкцлмядян баш верян дювлят чеврилиши “Шанлы ингилаб” адыны алды. Парламент тяряфиндян “Щцгуглар щаггында билл” (1689) гябул олунду. Бу ганун мцтлягиййятин бярпасына гаршы конститусийа зяманяти верир, кралын щцгугларыны мящдудлашдырыр, парламентин щцгуг вя азадлыгларыны тямин едирди. Бюйцк Британийа 18 яср – 19 ясрин яввялляриндя. Сянайе чеврилиши. Оранлы ЫЫЫ Вилщелмин юлцмцндян сонра щакимиййятя ЫЫ Йаковун диэяр гызы Анна Стцарт эялди. Онун щакимиййяти дюврцндя Инэилтяря вя Шотландийанын сийаси ъящятдян бирляшмяси просеси баша чатды. 1707 илдя Инэилтяря вя Шотландийа парламентляринин унийасы гябул олунду, бирляшмиш краллыг рясмян Бюйцк Британийа адланмаьа башлады. Юлкянин сийаси щяйатында торилярин вя виглярин партийалары апарыъы рол ойнайырды. Анна Стцарт щакимиййяти дюврцндя ториляря архаланырды, онун вариси – Щанновер сцлалясиндян илк олан крал Ы Эеоргун, хяляфи ЫЫ Эеоргун щакимиййяти, щямчинин ЫЫЫ Эеоргун щакимиййятинин илк илляриндя (1770 иля гядяр) ися назирляр кабинетлярини вигляр формалашдырырдылар (1762–63 илляр истисна олмагла). Бу дюврдя парламентин ролу хейли артды, щюкумят эетдикъя парламентин нязарятиня кечди, кралдан асылылыьы азалды. Иъмалар палатасында чохлуг тяшкил едян партийа лидеринин баш назир тяйин едилмяси сийаси тяърцбя характери алды. Рягабятдя олан парламент груплашмаларынын нювбя иля щакимиййятя эялмяси икипартийалы системин ясасыны гойду. Парламент сечкиляри щяля орта ясрлярдя формалашмыш сечки системи ясасында апарылырды. 18 ясрин яввялляриндя ящалинин йалныз кичик бир гисми сясвермя щцгугуна малик иди. Парламентарилярин тягр. йарысы “чцрцк” йерляри тямсил едирди; бурада депутатлар сечилмир, фактики олараг йерли лендлордлар тяряфиндян тяйин олунурду. Беля шяраитдя 1760–70-ъи иллярдя парламентдя тямсилчилик системинин дяйишилмясини тяляб едян радикализм сийаси ъяряйаны формалашды.18 ясрдя бейнялхалг аренада Б.Б. йени мцстямлякяляр яля кечирмяк вя дцнйа тиъарятиндя юз лидерлийини мющкямлятмяк сийасяти йцрцдцрдц. Бу дюврдя Б.Б.-нын ясас рягиби Франса иди. Б.Б. Испанийа ирси, Австрийа ирси уьрунда мцщарибялярдя, щямчинин Йеддииллик мцщарибядя (1756–63) йахындан иштирак етди. Бу мцщарибяляр нятиъясиндя [бах щямчинин Канадада Инэилтяря-Франса мцщарибяляри (17–18 ясрляр)] Б.Б. мцстямлякя яразилярини хейли эениш- ляндирди. Утрехт сцлщцня (1713) эюря, Ъябялцттариг (Эибралтар; щяля 1704 илдя инэилисляр тяряфиндян ишьал едилмишди), щямчинин Шимали Америкада яввялляр Франсанын табелийиндя олан бир сыра яразиляр (Йени Шотландийа, Нйуфаундленд а. вя с.) Б.Б.-нын щакимиййятиня кечди. Парис сцлщ мцгавилясинин (1763) шяртляриня эюря, Франсадан эери алынмыш Канада вя Миссисипи чайындан ш.-дяки торпаглар Британийа империйасынын тяркибиня гатылды; Ис- панийа Флориданы Инэилтяряйя эцзяштя эетди; Щиндистанда Франсанын тясириня сон гойулду. Лакин Б.Б.-нын мцстямлякя сийасяти йалныз уьурлардан ибарят дейилди. 1770-ъи иллярин яввялляриндя Британийанын Шимали Америкадакы мцстямлякяляриндя азадлыг щярякаты эцълянди [бах Шимали Америкада истиглалиййят мцщарибяси (1775– 83)]. Бу щярякаты щярби гцввя васитясиля йатыра билмяйян Британийа щюкумяти 1783 илдя АБШ-ын истиглалиййятини танымаьа мяъбур олду. 1798 илдя Ирландийада баш верян цсйан амансызлыгла йатырылды. 1801 илдя Ирландийанын мцстягиллийиня сон гойан Инэилтяря-Ирландийа унийасы гцввяйя минди. Щямин вахтдан 1922 илядяк Британийа дювляти Бюйцк Британийа вя Ирландийа Бирляшмиш Краллыьы адландырылды. Б.Б.-да сянайе чеврилиши диэяр юлкяляря нисбятян тез баш верди. 17 яср Инэилтяря буржуа ингилабы капиталист ялагяляринин инкишафына мане олан янэяллярин чохуну арадан галдырды, мящсулдар гцввялярин сцрятля артмасына вя мануфактурадан фабрик истещсалына кечид цчцн ялверишли шяраит йаратды. 1733 илдя мащуд емал едян сцрятли мякикин ихтирасы тохуъулугда мящсулдарлыьы 2–2,5 дяфя артырды. 1765 илдя Ъ. Щаргривс “Ъенни” механики ъящрясини, 1785 илдя ися Е. Картрайт тохуъу ямяйинин мящсулдарлыьыны 40 дяфя артырмаьа имкан йарадан механики тохума дязэащыны ихтира етди. 1771 илдя Р. Аркрайт илк яйириъи фабрики ачды. 1780 илдя Б.Б.-да артыг 20, 1790 илдя ися 150 яйириъи фабрик фяалиййят эюстярирди. 1782 илдя Ъ. Уатт универсал  

    Инэилтяря–Шотландийа унийайасы. 1707 ил.


    бухар мцщяррики цчцн патенти гейдиййатдан кечиртди. Бу ихтира сянайедя чеврилиш етди вя фабрик истещсалынын сцрятля артмасына шяраит йаратды. 1800 илдя Б.Б.-да тясяррцфатын мцхтялиф сащяляриндя артыг 320 бухар мцщяррики истифадя олунурду. Юлкядя йени сянайе мяркязляри (Бирминщем, Манчестер вя с.) мейдана эялди, фящлялярин сайы артды. Сянайенин инкишафы сянайе буржуазийасынын иътимаи статусуну вя сийаси щяйатда ролуну артырды. Машын истещсалына кечид фящлялярин кцтляви сурятдя ишдян чыхарылмасына, бу да юз нювбясиндя 18 ясрин 2-ъи йарысы – 19 ясрин яввялляриндя машынлары даьыданлар (лудчулар) щярякатына сябяб олду. 1815–16 вя 1819 иллярдя Б.Б.-ны игтисади бющранлар сарсытды. 1825 илдя илк дяфя баш верян дцнйа игтисади бющраны Б.Б. иг- тисадиййатынын бцтцн сащяляриня аьыр зярбя вурду. 1790-ъы иллярдя Бюйцк Франса ингилабынын тясири иля Б.Б.-да демократик щярякат фяаллашды, парламентдя тямсичилик системинин дяйишдирилмяси уьрунда чыхыш едян тяшкилатлар йаранды. Б.Б. щюкумяти репрессийалара башлады: 1794 илдя Щабеас корпус акты дондурулду (1801 илдя йенидян гцввяйя минди), демократик щярякат иштиракчыларынын щябсляри башланды, 1799 илдя фящля иттифагларынын йарадылмасына гадаьа гойулду. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя Б.Б. щюкумятинин хариъи сийасятиндя ясас мягсяд ингилаби Франсаны дармадаьын етмяк иди. Инэилисляр Франсайа гаршы 20 илдян чох [1793 илин февралындан 1814 илин апрелиня кими (1802–03 илляр истисна олмагла) вя “Йцз эцн” (1815, март–ийун) дюврцндя] мцщарибя апарырдылар. Б.Б. антифрансыз 

    П. Тилеманс. “Иъмалар палатасы”. 1710 ил.

    коалисийаларынын йарадылмасында мцщцм рол ойнайырды, лакин онун щаким даиряляри мцттяфигляриня боръ вя мадди йардым вермякля, щямчинин дяниз ямялиййатлары иля Б.Б.-нын мцщарибядя иштиракыны мящдудлашдырмаг истяйирдиляр. Трафалгар вурушмасында (1805) адмирал Щ. Нелсонун команданлыьы алтында Б.Б. донанмасы Франса вя Испанийа донанмаларыны дармадаьын етди. Гуруда Британийа гошунлары, ясасян, Португалийа вя Испанийадакы щярби ямялиййатларда иштирак едирди. Пиреней й-а вя Ватерлоо дюйцшцндя бу гошунлара А. Веллингтон команданлыг едирди. Наполеон Франсасынын мяьлубиййяти Б.Б.-нын Авропада вя дцнйа сийасятиндя ролуну даща да артырды. Вйана конгресиндя (1814–15) мцщарибя дюврцндя ишьал олунмуш яразилярин, о ъцмлядян Кап колонийасы, Малта, Сейлон, Маврики, Тобаго адаларынын Б.Б.-нын табелийиня кечмяси тясдиг едилди. Британийанын Щиндистандакы мцлкляри хейли эенишлянди. Б.Б. ян ири мцстямлякя империйасына, апарыъы дяниз дювлятиня чеврилди, дцнйа тиъарятиндя цстцн мювгеляри тутду. Бюйцк Британийанын ян гцдрятли дюврц (Викторийа дюврц). Наполеон мцщарибяляринин баша чатмасындан сонра Британийа сянайесинин сцрятли инкишафы давам едирди. Щяля 1814 илдя Ъ. Стефенсон паровоз гурашдырмышды, 1825 илдя Б.Б.-да дцнйада илк д.й. ачылмышды, 1850 илдя ися артыг минлярля километр д.й.-лары чякилмишди. Д.й.-ларынын ти- кинтиси металлурэийа, машынгайырма, филизмядян сянайесинин инкишафына эцълц тякан верди. 19 ясрин орталарында машын истещсалаты игтисадиййатын ясас сащяляриндя йайылды. Б.Б. дцнйа игтисади лидериня, “дцнйа емалатханасына” чеврилди. Сянайенин инкишаф сявиййясиня вя истещсалын артым темпляриня эюря Б.Б. дцнйада биринъи йери тутурду. Юлкядя эюстярирди. 1819 ил августун 16-да щюкумят Манчестердя сечки ислащаты кечирилмясини дястякляйян митинги даьытмаг цчцн гошунлардан истифадя етди. “Питерлоо гырьыны” эедишинля 11 няфяр юлдцрцлдц, бир нечя йцз няфяр йараланды. 1819 илдя щюкумят йыьынъагларынын кечирилмяси гайдаларыны сяртляшдирян ганунлары тясдиг етди, мятбуат цзяриндяки верэиляри артырды, радикалларын чоху мящкямяйя верилди. 1820-ъы иллярин яввялляриндя назирляр кабинетиня Ъ. Каннинг тяряфдарларынын (“либерал торилярин”) эялиши иля мютядил ислащатлар курсу гябул едилди. 1824 илдя фящля иттифагларынын йарадылмасына гойулан гадаьа ляьв олунду. Фящляляр тред-йунионларда бирляшди. 1832 илдя демократик ислащатлар тяряфдарларынын тязйиги иля Ч. Грей щюкумяти илк дяфя сечки ислащаты кечирди. 56 “чцрцк йер” парламентя нцмайяндя эюндярмяк щцгугундан мящрум олунду, кичик даирялярдян олан парламентарилярин сайы азалдылды. 143 бошалмыш йер графлыглар вя ири тиъарят-сянайе мяркязляри арасында бюлцшдцрцлдц. Бу ислащатдан сонра сечиъилярин сайы бир гядяр артса да, киши ящалисинин йалныз тягр. 16%-и сясвермя щцгугуна малик иди. Фящляляр вя шящяр даш кюмцр щасилаты дцнйа щасилатынын йарыдан чохуну, чугун яридилмяси ися дцнйа цзря истещсалын йарысыны тяшкил едирди. Бейнялхалг тиъарятин 35–40%-и Б.Б.-нын пайына дцшцрдц. Лондон дцнйа малиййя
    мяркязиня, фунт стерлинг ися бейнялхалг тиъарят ямялиййатларынын ясас щесаблашма ващидиня чеврилди. Сянайенин инкишафы игтисади сийасят принсипляринин дяйишмясиня сябяб олду. 1846 илдя Р. Пил щюкумяти 1815 илдя чюряк вя тахылын идхалына гойулан рцсумлары ляьв етди. Бир сыра ярзаг вя хаммал мящсулла- рынын идхал рцсумлары хейли азалдылды. 1849 илдя Ъ. Рассел щюкумяти Навигасийа актларыны (1650, 1651, 1660) ляьв етди. Юлкядя игтисади либерализм принсипляри тамамиля галиб эялди. Яввялки дюврдя олдуьу кими, 19 ясрдя дя Б.Б.-нын сийаси щяйатында парламентаризмин, демократийанын инкишафы вя вятяндашларын сечки щцгугларынын эенишляндирилмяси иля баьлы мясяляляр ясас йер тутурду. 1810-ъу иллярдя Британийанын мцхтялиф йерляриндя тямсилчилик системинин дяйишдирилмяси уьрунда мцбаризя апаран клублар вя иттифаглар мейдана эялди. Сечки ислащаты идейаларынын тяблиьиндя радикал У. Коббетин (1763–1835) мцщцм рол ойнайырды. Р. Оуен Британийа ъямиййятини кяскин тянгид едирди. Щаким даиряляр демократик щярякатын гаршысыны алмаьа ъящд ящалисинин орта тябягяси яввялки кими сечкилярдя иштирак едя билмирди, ачыг сясвермя вя юлкянин ящалинин сайына эюря мцхтялиф сечки даиряляриня бюлцнмяси сахланылырды. 1830-ъу иллярдя щюкумят юлкянин сонракы инкишафы цчцн мцщцм ящямиййят дашыйан бир сыра ганун гябул етди. 1833 илдя мцстямлякялярдя гул алвери гадаьан олунду; фабрик мцфяттишликляри тяшкил едилди, фабриклярдя ушаг ямяйиндян истифадя мящдудлашдырылды, шящяр юзцнцидаряси вя никащларын мцлки гейдиййаты тятбиг олунду; йохсуллара йардым мягсядиля иш евляри йарадылды. 1837 илдя кралича Викторийанын щакимиййятя эялмясиндян сонра да сийаси исла- щатлар давам етдирилди. 1830-ъу иллярин 2- ъи йарысындан юлкядя “Халг хартийасы” уьрунда мцбаризя шцары алтында чартизм щярякаты эенишлянди. Щярякатда фящляляр вя орта тябягялярин нцмайяндяляри иштирак едирдиляр. Онлар 21 йашындан йухары бцтцн кишиляря цмуми сечки щцгугунун верилмясини, депутатлыьа намизядляр цчцн ямлак сензинин вя парламент сечкиляриндя эизли сясвермянин ляьвини тяляб едирдиляр. Инэилтярянин шм. вя г. сянайе р-нлары, щямчинин Шотландийа вя Уелсин бир сыра вилайяти чартизм щярякатынын ясас мяркязляри олду. Чартистляр арасында бирлик йох иди. Саь ганадын нцмайяндяляри (У. Ловетт, Ф. Плейс вя б.) юз идейаларыны динъ йолла тяблиь етмяйя чалышырдылар. Ф.Е. О’Коннор, Ъ.О’Брайен йалныз мцдафия мягсядиля эцъ тятбиг олунмасыны мцмкцн щесаб едирдиляр. Сол чартистляр Ъ. Гарни вя Е. Ъонс ися дцшцнцрдцляр ки, мящз ингилаби мцбаризя методларындан истифадя етмякля галиб эялмяк мцмкцндцр. 1837 илдян сонра чартистлярин шцарлары Британийа ъямиййятиндя бюйцк якс-сяда доьурду, лакин онларын арасында бирлийин олмамасы вя парламентин “Халг хартийасы” дястяклямякдян имтина етмяси 1848 илдян сонра щярякаты тяняззцля уьратды. 1850-ъи иллярин сону – 1860-ъы иллярин 1-ъи йарысында Б.Б.-нын сийаси щяйатында вигляр, радикаллар вя пилчилярин (Р.Пилин да- вамчылары) бирляшмяси нятиъясиндя йаранан вя тиъарят-сянайе буржуазийасынын мянафейини якс етдирян Либераллар партийасы апарыъы рол ойнайырды. 19 ясрин орталарында йаранан вя ири торпаг сащибкарларынын, банкирлярин мянафейини тямсил едян Мцщафизякарлар партийасы бющран кечирир, нцфузуну итирирди. 1867 илдя демократик щярякатын тязйиги иля Е.Ъ.С. Дерби щюкумяти икинъи сечки ислащаты кечирди. Нятиъядя орта тябягялярин нцмайяндяляри вя йцксякмаашлы фящляляр сечкилярдя иштирак етмяк щцгугуну ялдя етдиляр. 1872 илдя У.Й. Глад- стон щюкумяти парламент сечкиляриндя эизли сясвермя щаггында ганун гябул етди. 1884 илдя цчцнъц сечки ислащаты кечирилди, киши ящалисинин 58%-и сясвермя щцгугу алды. 1885 илдя гябул едилмиш гануна эюря, Б.Б. бярабяр сайлы сечиъиляри олан даиряляря бюлцндц. Гладстонун Ирландийанын юзцнцидаряси (Щомрул) щаггында гануну парламентдя тясдиг етмяк ъящдляри уьурсуз олду вя 1886 илдя Либераллар партийасынын парчаланмасына, Ирландийа иля унийанын сахланылмасы тяряфдарларынын партийадан чыхмасына (сонрадан онларын яксяриййяти мцщафизякарларла бирляшди) эятириб чыхартды. 1815 илдян сонра Б.Б.-нын йцрцтдцйц хариъи сийасят Мцгяддяс иттифагын дястяклянмясиня йюнялмиш вя Вйана конгреси гярарларынын ардыъыл йериня йетирилмясини тямин етмяк мягсядини эцдцрдц. Мцгяддяс иттифагын Испанийанын Америка мцстямлякяляриндя азадлыг щярякатыны боьмаг планларына гаршы чыхан Б.Б. Османлы империйасы ялейщиня милли-азадлыг мцбаризяси (1821–29) апаран Йунаныстаны дястякляйирди. Б.Б.-нын 1830–65 иллярдяки хариъи сийасяти Британийа империйасынын эенишляндирилмясиня йюнялмишди. 1839 илдя Ядян, 1840 илдя Йени Зеландийа Б.Б.-нын мцстямлякясиня чеврилди. 1838–42 иллярдя Б.Б. Яфганыстаны (бах Инэилтяря-Яфганыстан мцщарибяляри) табе етмяк мягсяди иля мцщарибя апарырды. 1840–42 иллярдя Чинля мцщарибяси нятиъясиндя Б.Б. Сйанганы (Щонконгу) яля кечирилди вя бир сыра Чин портларынын Британийа тиъаряти цчцн ачыг елан едилмясиня наил олду. 1850–60-ъы иллярдя Б.Б. Чиня гаршы йени мцщарибяйя башлады [бах Инэилтяря-Франса-Чин мцщарибяси (1856–60)] вя Тайпин цсйанынын (1851–64) йатырылмасында йахындан иштирак етди. 1852 илдя Бирманын бир щиссяси Б.Б.-нын табелийиня кечди. 1850-ъи иллярин ортасында Щиндистанын ишьалы баша чатдырылды. 1858 илдя Британийа Ост-Щинд ширкяти ляьв олунду, ширкятя табе олан яразиляр Б.Б. щюкумятинин идарячилийиня кечди, 1876 илдя кралича Викторийа Щиндистанын императричяси елан олунду. 1860–90-ъы ил- лярдя У.Й. Гладстон, Б. Дизраели вя Р.А.Т. Солсбери щюкумятляри мцстямлякя ишьалларыны фяал давам етдирирди. 1879 илдя Яфганыстан фактики олараг Б.Б.-нын протектораты олду, 1882 илдя Мисир табе едилди, 1886 илдя Бирманын истиласы баша чатдырылды (бах Инэилтяря-Бирма мцщарибяляри), Тропик вя Ъянуби Африкада бир сыра мцстямлякяляр ишьал олунду. Инэилис-бур мцщарибясиндян (1899–1902) сонра Б.Б. Африканын ъ.-ундакы дювлятляри (Трансваал вя Азад Оранж дювляти) дя нязаряти алтына алды.
    Б.Б.-нын мцстямлякя ишьаллары онун Авропа дювлятляри иля мцнасибятлярини мцряккябляшдирди. Орта Асийа, Узаг вя Йа- хын Шяргдя Русийа Б.Б. иля кяскин рягабят апарырды. Османлы империйасы, Франса вя Сардинийа краллыьы иля Русийайа гаршы иттифаг баьлайан Б.Б. Крым мцщарибясиндя (1853–56) йахындан иштирак етди, сонракы иллярдя Русийанын Балканларда нцфузунун эцълянмясиня гаршы фяал мцгавимят эюстярди. 1880-ъи иллярдя Алманийанын Африкада вя Йахын Шяргдя мцстямлякяляринин йарадылмасы иля Алманийа-Британийа зиддиййятляри кяскинляшди. 19 ясрин 2-ъи йарысында Британийанын хариъи сийасятинин ясас хцсусиййяти диэяр Авропа дювлятляри иля узунмцддятли мцттяфиглик мцнасибятляриндян имтина етмяси иди. Авропа дювлятляри арасындакы зиддиййятлярдян истифадя едян Б.Б. онларла йалныз мцяййян мягсядляр наминя мцвяггяти сазишляр баьлайырды (бах “Мящарятли тяърид”сийасяти). Бюйцк Британийа Биринъи дцнйа мцщарибяси яряфясиндя вя мцщарибя илляриндя. 1901 илдя кралича Викторийанын юлцмцндян сонра щакимиййятя оьлу ВЫЫ Едуард, 1910 илдя ися В Эеорг эялди.
    19 ясрин сонларындан Британийа дцнйа сянайе лидери статусуну тядриъян итирмяйя башлады. 1870–1913 иллярдя Б.Б.-да сянайе истещсалынын щяъми 2,2 дяфя артдыьы щалда, АБШ-да – 9, Алманийада – тягр. 6, Фран- сада – 3 дяфя артды. Дцнйа истещсалында Б.Б.-нын пайы 32%-дян 13,6%-я гядяр азалды. Бу эюстяриъи цзря 1913 илдя АБШ (35,8%) вя Алманийа (15,7%) Б.Б.-ны цстяляди. 1880-ъи иллярин орталарындан Б.Б.-да ири инщисар бирликляри формалашмаьа баш- лады; онлар хцсусиля банк сащясиндя сцрятля инкишаф едирди. 1890-ъы иллярин сонларында юлкядя фящля щярякаты йцксялишинин башланмасында 1868 илдя йарадылан
    Британийа тред-йунионлары конгреси (БТК) мцщцм рол ойнады. 1900 илдя БТК вя бир сыра сосиалист тяшкилатларынын тяшяббцсц иля Фящля нцмайяндялийи комитяси йарадылды. Бу комитя 1906 илдян Лейбористляр партийасы адландырылды. Фящля вя сосиалист щярякатынын фяаллашмасы Британийа щюкумятини кяскин сосиал вя сийаси мясялялярин щялли цчцн бир сыра аддымлар атмаьа вадар етди. Б.Б.-да сосиал тяминат системинин ясасыны гойан бир сыра ганунлар парламентдя тясдиглянди. Пенсийалар щаггында ганунлар (70 йаша чатмыш шяхсляр цчцн) гябул олунду, мядянчиляр цчцн 8 саатлыг иш эцнц, щямчинин хястялийя, ялиллийя вя ишсизлийя эюря сосиал сыьорта тятбиг едилди, ямяк биржалары йарадылды. 1911 илдя парламент ислащаты кечирилди (парламентин сялащиййят мцддяти 7 илдян 5 иля гядяр азалдылды, депутатлар мяваъиб алмаьа башладылар). Щямин ил бцдъянин формалашдырылмасы вя бцдъя вясаитляринин хярълянмяси иля баьлы мясялялярин щяллиндя Лордлар палатасынын иштиракы мящдудлашдырылды. Британийа империйасынын мющкямляндирилмяси вя метрополийа иля ян чох инкишаф етмиш мцстямлякяляр арасында зиддиййятляри зяифлятмяк мягсядиля сонунъулара дахили юзцнцидаря щцгугу верилди. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя диэяр дювлятлярин сцрятли игтисади инкишафы вя щярби гцдрятинин артмасы, щямчинин мцстямлякя, тиъарят-сянайе вя щярби-дяниз сащяляриндя Алманийа-Инэилтяря рягабятинин кяскинляшмяси Б.Б. щюкумятини “мящарятли тяърид” сийасятиндян имтина етмяйя вя мцщарибяйя щазырлыг мягсядиля щярби- сийаси иттифаглар баьламаьа вадар етди. Франса [бах Инэилтяря-Франса сазиши (1904)] вя Русийа [Русийа-Инэилтяря сазиши (1907)] иля баьланан сазишляр Алманийа-Австрийа-Италийанын Цчляр иттифагына (1882) гаршы Антанта щярби блокунун йарадылмасынын ясасыны гойду. Б.Б. Узаг Шяргдя Йапонийа иля иттифаг баьлады [бах Инэилтяря-Йапонийа иттифагы (1902–21)]. 
     Антанта иля Цчляр иттифагы юлкяляри арасындакы кяскин зиддиййятляр Биринъи дцнйа мцщарибясинин башланмасында (1914, 1 август) мцщцм рол ойнады. Б.Б. 1914 ил августун 4-дя мцщарибяйя гошулду. Онун мягсяди Алманийаны дармадаьын етмяк, Алманийа мцстямлякялярини, щямчинин Османлы империйасынын бир сыра яразилярини яля кечирмяк иди. Юлкянин апарыъы сийаси партийалары да щюкумятин Алманийайа мцщарибя елан етмяк гярарыны дястякляди. 1915 илин майында Б.Б. ъямиййятинин бирляшмяси вя юлкянин бцтцн ещтийатларынын ъябщя цчцн сяфярбяр олунмасы мягсядиля Щ.Щ. Асквит юзцнцн бирпартийалы либерал щюкумятини бурахараг, либераллар, мцщафизякарлар вя лейбористлярдян ибарят коалисийа щюкумяти тяшкил етди. 1916 илин декабрында Д. Ллойд Ъоръ йени коалисийа щюкумятинин башчысы олду. Мцщарибя шяраитиндя Б.Б. ъямиййятиндя мцщцм дяйишикликляр баш верди. Иъраедиъи щакимиййятин сялащиййятляри эенишляндирилди, сензура тятбиг едилди, парламентин ролу вя ящямиййяти азалды; дювлят органлары фяал сурятдя игтисадиййата гарышмаьа, бюлэцнц вя хариъи тиъаряти, истещсал мцнасибятлярини низама салмаьа башлады. Щярби ямялиййатлар апармаг цчцн Британийа щюкумяти юз мцстямлякяляринин ещтийатларындан эениш истифадя едирди. Мцщарибяни галиб дювлятлярдян бири кими баша вуран Б.Б. Парис сцлщ конфрансынын (1919–20) гярарларына уйьун олараг Алманийанын Африкадакы мцстямлякяляринин хейли щиссясини вя яввялляр Османлы империйасындан асылы олан Йахын Шяргдяки бязи яразиляри идаря етмяк цчцн мандат алды. Б.Б. 1918 илдян сонра да дцнйанын апарыъы тиъарят вя сянайе дювлятляриндян бири олараг галырды, лакин онун малиййяигтисади мювгеляри мцщарибя илляриндя нязярячарпаъаг дяряъядя зяифлямишди. Мцщарибядя галибиййят бюйцк гурбанлар бащасына баша эялмишди: 720 мин няфярдян чох щялак олмуш вя тягр. 2 млн. няфяр йараланмыш, хариъи боръ 12 дяфя артараг 7,8 млрд. фунт стерлингя чатмыш, сянайе мящсулларынын истещсалы 20% азалмыш, Британийа милли сярвятинин 1/3 щиссясини итирмишди. Бюйцк Британийа 1918–45 иллярдя. 1919 илдя Британийа игтисадиййатында гысамцддятли ъанланма баш верся дя, 1920 илин сонларындан 1921 илин сонларынадяк давам едян бющран ишсизлийин артмасына сябяб олду. Бющран баша чатса да, 1920- ъи иллярин сонларынадяк Британийа игтисадиййаты узунсцрян дурьунлуг вязиййятиндя иди, ишсизлик сявиййяси 10%-дян ашаьы енмирди. Цмумдцнйа сянайе истещсалында Б.Б.-нын пайы 1928 илдя 9,9%-дяк азалды. Йалныз 1929 илдя (Франса вя Алманийадан хейли сонра) Б.Б.-нын сянайе инкишафынын эюстяриъиляри 1913 ил сявиййясиня чатды. 1929–33 иллярдя баш верян дцнйа игтисади бющраны юлкя игтисадиййатынын бцтцн сащяляриня аьыр тясир эюстярди. 1932 илдя сянайе истещсалы 1929 ил иля мцгайисядя 23% азалды; 1930-ъу иллярин яввялляриндя юлкядя ишсизлярин сайы 3 млн. (ишляйянлярин цмуми сайынын 22%-и) няфяря чатды. Б.Б. игтисадиййаты бющран вязиййятиндян 1933 илин орталарындан етибарян чыхмаьа башлады. 1937 илядяк Б.Б.-нын сянайе истещсалы щяъми 1929 ил сявиййясини тягр.
    25% цстяляди. Лакин 1937 илдя Британийа игтисадиййатыны йенидян бющран бцрцдц вя йалныз Икинъи дцнйа мцщарибясинин яряфясиндя вя илк илляриндя щярби мящсулларын истещсалынын артмасы иля онун сцрятли инкишафы башлады. Мцщарибядян сонракы илк иллярдя Авропадакы ингилаби щадисяляр вя Британийа фящляляринин игтисади вя сийаси щцгуглар уьрунда мцбаризясинин фяаллашмасы Б.Б.- нын дахили сийасятиня ящямиййятли тясир эюстярди. 1918 илдя Б.Б.-да 900 миндян чох, 1919 илдя 2,4 млн., 1920 илдя 1,7 млн. фящля тятил етди. 1920 илдя Б.Б. Коммунист партийасы йарадылды. 1926 илин майында Британийа тарихиндя ян ири цмуммилли тятил (иштиракчыларын сайы 5 млн. няфяр) баш верди. 1919–21 иллярдя вцсят алан Ирландийа халгынын милли азадлыг мцбаризяси дя Британийадакы дахили сийаси просесляря тясир эюстярян мцщцм амил олду. Ирландийа (шм. графлыгларындан башга) юзцнцидаряетмя щцгугу алды (1922 илдян Б.Б. сянядлярдя Бюйцк Британийа вя Шимали Ирландийа Бирляшмиш Краллыьы адландырылды; рясмян 1953 илдян). Мцряккяб дахили сийаси вязиййят 1922 иля гядяр щакимиййятдя галан Д.Ллойд Ъоръун коалисийа щюкумятини ъидди ислащатлар кечирмяйя сювг етди. 1918 илдя йени сечки гануну гябул олунду. Гануна эюря 21 йашдан йухары бцтцн кишиляря вя 30 йашдан йухары бцтцн гадынлара (1928 илдя гадынлар цчцн йаш сензи 21 йашадяк ендирилди) сясвермя щцгугу верилди. Б.Б.-да сечиъилярин сайы тягр. 3 дяфя артараг 21 млн. няфяря чатды. 1919–20 иллярдя парламентин ганун гябул етдийи бир сыра ганунлара эюря, дювлят сосиал сыьорта системи ящалинин эениш тябягяляриня шамил олунду; мянзил тикинтиси эенишляндирилди; сящиййя назирлийи йарадылды. Бунунла йанашы, фящля щярякаты иля мцбаризя апармаг вя мцмкцн ингилаби чыхышларын гаршысыны алмаг цчцн 1920 илдя щюкумятя фювгяладя сялащиййятлярин верилмяси щаггында ганун гябул олунду. Бу ганун щюкумятя фювгяладя вязиййят тятбиг етмяк вя иътимаи гайда-гануну бярпа етмяк мягсядиля полис вя гошунлардан истифадя етмяк щцгугу верди. 1926 ил цмуми тятили йатырылдыгдан сонра С. Болдуинин башчылыг етдийи мцщафизякарлар щюкумяти щямкарлар иттифагларынын щцгугларынын мящдудлашдырылмасы, щямряйлик тятилляринин вя кцтляви пикетлярин гадаьан олунмасы щаггында ганун гябул етди. 1920–30-cу иллярдя Б.Б.-нын партийасийаси системиндя мцщцм дяйишикликляр баш верди. Либераллар партийасы юзцнцн апарыъы сийаси гцввя мювгейини итирди. Онун йерини 1918 илдя “истещсал васитяляринин, бюлэцнцн вя мцбадилянин иътимаиляшдирилмясини” юз мягсядляриндян бири елан едян Лейбористляр партийасы тутду. 1924 илдя Ъ.Р. Макдоналдын башчылыьы иля лейбористляр Б.Б. тарихиндя илк дяфя бир нечя ай юлкяни идаря едян щюкумяти формалашдырдылар. 1929– 31 иллярдя онлар йенидян щакимиййятдя олдулар. Лейбористляр щюкумяти мянзил тикинтиси вя сосиал сыьорта сащяляриндя вязиййяти йахшылашдыран бир сыра гярар гябул етди. Мцстямлякя сийасятиндя лейбористлярин мювгейи мцщафизякарлардан фярглянмирди. Щакимиййятдя оларкян, онлар Британийа империйасынын мющкямляндирилмяси курсуну щяйата кечирирдиляр. 1920–40-ъы иллярин орталарында фяалиййят эюстярмиш щюкумят кабинетляринин яксяриййятиня башчылыг едян мцщафизякарлар (А. Бонар Лоу, 1922–23; С. Болдуин, 1923–24, 1924–29, 1935–37; Н. Чемберлен, 1937–40; У.Л.С. Чюрчилл, 1940–45) сийаси сящнядя ясас гцввя олараг галырдылар. Онлар 1931–35 иллярдя бир груп тяряфдарла- ры иля бирликдя Лейбористляр партийасындан чыхан Ъ.Р. Макдоналдын рящбярлик етдийи коалисийа щюкумятиндя дя апарыъы рол ойнайырдылар. Щаким сцлалянин (1917 илдян Виндзор сцлаляси адланырды) Б.Б.-нын сийаси щяйатында вя дювлят ишляринин щяллиндя ролу ящямиййятсиз иди, тямсилчилик вя мярасим функсийалары иля мящдудлашырды. 1936 илин яввялляриндя В Эеоргун юлцмцндян сонра тахта ВЫЫЫ Едуард чыхды. Лакин 1936 илин сонларында шяхси сябябляря эюря щаки- миййятдян имтина етмяйя мяъбур олду. Щакимиййятя ВЫ Эеорг эялди. Биринъи дцнйа мцщарибясиндян сонра да Б.Б. дцнйа сийасятиндя мцщцм рол ойнайырды. 1919 илдя йарадылмыш Миллятляр ЪямиййятиндяИнэилтяряФрансаилябирликдя лидер мювгелярини тутурду. Б.Б. совет Русийасына гаршы уьурсуз щярби мцдахилянин (1918–22) вя 1920-ъи иллярдя баш верян мцхтялиф антисовет чыхышларын башлыъа тяшкилатчыларындан иди. Лакин цмумиликдя Б.Б.- нын дцнйа аренасында апарыъы дювлят кими мювгейи бу дюврдя сарсылды. Вашингтон конфрансында (1921–22) Б.Б. АБШ-ла хятт эямиляринин сайыны бярабярляшдирмяйя разылыг вермяйя мяъбур олду. Бу, Инэилтярянин щярби-дяниз сащясиндяки лидерлийинин итирилмяси йолунда илк аддым иди. 1918–45 иллярдя Британийа империйасын- да дяринляшян бющран яламятляри айдын нязяря чарпырды. Щиндистанда вя бир сыра диэяр мцстямлякялярдя Британийа аьалыьына гаршы мцбаризя эцълянирди. Б.Б. 1919 илдя Яфганыстанын, 1922 илдя Мисирин мцстягиллийини танымаьа мяъбур олду. 1937 илдя Ирландийа парламенти юлкяни суверен вя мцстягил дювлят елан едян йени конститусийа гябул етди. “Дянизашыры яразилярини” нязаряти алтында сахламаьа чалышан Б.Б. щюкумяти 1926 ил империйа конфрансында (бах Империйа конфранслары) юз доминионларынын дахили вя хариъи сийасятдя мцстягилликлярини таныды (яслиндя доминионларын хариъи сийасяти цзяриндя Лондонун тясири сахланылырды). Инэилтяря парламенти тяряфиндян гябул едилмиш Вестминстер статуту (1931) империйа конфрансынын гярарларыны тясдиг етди вя Британийа Миллятляр Бирлийинин (1947 илдян сонра Миллятляр Бирлийи, йахуд Бирлик) – Б.Б.-нын вя онун доминионларынын кюнцллц бирлийинин йарадылмасыны елан етди. Икинъи дцнйа мцщарибяси илляриндя Британийанын Ъянуби, Ъянуб-Шярги Асийа вя Йахын Шяргдяки мцстямлякяляриндя милли азадлыг мцбаризяси йенидян вцсят алды. Алманийанын щярби-сянайе потенсиалынын бярпасы вя 1933 илдя Щитлер диктатурасынын йарадылмасындан сонра онун Версал сцлщ мцгавилясинин (1919) шяртлярини йериня йетирмякдян имтина етмяси Б.Б. цчцн билаваситя тящлцкя йарадырды. Алманийа иля щярби мцнагишянин гаршысыны “сакитляшдирмя” сийасяти васитясиля алмаьа чалышан С. Болдуин вя Н. Чемберлен щюкумятляри А. Щитлеря сийаси, щярби вя ярази мясяляляриндя эцзяштя эедяряк разылыьа эялмяк вя бунунла алман експансийасыны шяргя, нятиъядя ССРИ-йя гаршы йюнятлмяк истяйирди. Бу сийасятин ян йцксяк нюгтяси Мцнхен сазиши (1938) олду. 1939 илин йайында Б.Б., Франса вя ССРИ-нин тяъавцзя гаршы бирэя мцбаризяйя даир данышыглары, ясасян, Британийа тяряфинин сяйляри нятиъясиндя уьурсуз олду. 1939 ил сентйабрын 1-дя Алманийа гошунларынын Полшайа щцъуму иля Икинъи дцнйа мцщарибяси башланды. Сентйабрын 3-дя Б.Б. Алманийайа мцщарибя елан етди. Лакин Б.Б вя мцттяфиги Франса Алманийа иля ССРИ арасында щярби тоггушмайа цмид бясляйяряк 1940 илин йазына гядяр Алманийайа гаршы фяал щярби ямялиййатлар апармырдылар (бах “Гярибя мцщарибя”). 1939 илин пайызы – 1940 илин йазында Британийа вя Франса щярбчиляри Финландийа вя Йахын Шярг яразиляриндян Совет Иттифагына зярбя ендирмяк щаггында планлар ишляйиб щазырлайырдылар. 1940 ил майын 5-дя Франса вя диэяр юлкялярин ишьалы иля нятиъялянян алман ордусунун Гярби Авропайа щцъумунун башланмасы Британийа щаким даиряляринин Алманийа иля иримигйаслы мцщарибядян йайынмаг цмидлярини тамамиля алт-цст етди. “Сцлщмярамлы” Н. Чемберлен щюкумяти истефайа эюндярилди вя У. Чюрчиллин башчылыьы иля коалисийа щюкумяти йарадылды. Йени щюкумят юлкянин игтисадиййатыны щярби гайдада гурмаг, ордунун вя алман гошунларынын щцъумларынын гаршысыны алмаг мягсядиля Британийа а.-рынын мцдафиясинин мющкямляндирилмяси цчцн фювгяладя тядбирляр эюрдц. 1940 илин август – 1941 илин май айларында Б.Б. яразиси алман авиасийасынын интенсив бом- бардманына мяруз галды [бах Инэилтяря уьрунда вурушма (1940–41)].
     

    Уинстон Чюрчилл.


    Алманийанын ССРИ-йя щцъумундан сонра Британийа щюкумяти алман тяъавцзцня гаршы Совет Иттифагы иля бирэя мцбаризя апармаьа щазыр олдуьуну бяйан етди. 1941 ил ийулун 12-дя Алманийайа гаршы мцщарибядя бирэя фяалиййят щаггында Инэилтяря-ССРИ сазиши имзаланды. 1941 ил декабрын 8-дя, Йапонийанын Инэилтяря вя АБШ-ын Сакит океандакы мцлкляриня щцъумундан сонра, Б.Б. АБШ-ла бирэя Йапонийайа мцщарибя елан етди. 1942 илин яввялляриндя АБШ вя Британийа силащлы гцввяляринин гярарэащ ряисляринин бирляшмиш комитяси йарадылды. 1942 ил майын 26-да Б.Б. иля ССРИ арасында Алманийайа вя онун Авропадакы тяряфдарларына гаршы мцщарибядя мцттяфиглик, щямчинин мцщарибядян сонра ямякдашлыг вя гаршылыглы йардым щаггында мцгавиля имзаланды. Б.Б.-нын вя АБШ-ын дювлят рящбярляри 1942 илдя Авропада икинъи ъябщянин ачылмасыны ющдяляриня эютцрсяляр дя, 1944 илин орталарынадяк буну етмядиляр. Икинъи дцнйа мцщарибяси илляриндя Б.Б. гошунлары бир сыра ири щярби ямялиййатлар, о ъцмлядян Шимали Африкада (1942) вя АБШ-ла бирэя Ъянуби Италийада (1943) щяйата кечирди. 1944 ил ийунун 6-да Б.Б. вя АБШ гошунларынын Британийа яразисиндян Франсайа десант чыхармагла Авропада икинъи ъябщя ачмасы антищитлер коалисийасынын насист Алманийасы вя онун тяряфдарлары цзяриндя гялябясини йахынлашдырды. Мцщарибя дюврцндя щярби истещсал эенишляндикъя ма- шынгайырма, авиасийа, эямигайырма вя кимйа сянайеси дя инкишаф едирди. 1939–45 иллярдя 131 мин тяййаря, 25 мин танк, 300 миндян чох пулемйот, 160 млн. топ мярмиси, тягр. 1 млн. авиасийа бомбасы истещсал олунмушду. Мцщарибя илляриндя юлкядя ямяк базары дювлят тяряфиндян тянзимлянир, сянайе мяъбури гайдада тямяркцзляшдирилир, мцстямлякялярин инсан вя мадди ресурсларындан истифадя едилирди. Бюйцк Британийа Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра. Б.Б. мцщарибядян галиб кими чыхды. Антищитлер коалисийасынын “бюйцк цчлцйцня” дахил олан Б.Б. БМТ- нин тясисчиляриндян вя бу тяшкилатын Тящлцкясизлик Шурасынын даими цзвляриндян бири кими дцнйа сийасятиндя ящямиййятли рол ойнайырды. Британийанын инсан вя мадди иткиляри диэяр юлкялярин иткиляри иля мцгайисядя о гядяр дя чох дейилди. Мцщарибядя 245 мин няфяр юлмцш, 278 мин няфяр йараланмышды. Мцщарибяйя чякилян хяръ 25 млрд. фунт стерлингдян чох иди; дювлят боръу 1946 илдя 23,7 млрд. фунт стерлингя чатмышды; сянайе мящсулу вя хариъи тиъарят азалмышды; Б.Б.-нын АБШ-дан игтисади вя сийаси асылылыьы артмышды. Сонракы иллярдя баш верян елми-техники ингилаб шяраитиндя Б.Б.-нын сянайе истещсалы артым темпиня эюря апарыъы дцнйа дювлятляриндян эеридя галырды. 1950–68 иллярдя Б.Б.-да сянайе истещсалынын щяъми 68% артдыьы щалда, бу эюстяриъи Йапонийада 1068%, Италийада 319%, АФР-дя 256%, Франсада 156% тяшкил едирди. Капиталист юлкяляриндя истещсал олунан цмуми мящсулун щяъминдя Б.Б.-нын пайы эетдикъя азалырды: 1947 илдя 9,8%, 1960 илдя 8,3%, 1965 илдя 7,2%, 1972 илдя 5,8%. Мцщарибядян сонракы иллярдя мцстямлякя ялейщиня щярякатын эенишлянмяси нятиъясиндя Британийа
    империйасы парчаланмаьа башлады. Б.Б. 1947 илдя Щиндистанын, 1948 илдя Бирма вя Сейлонун, 1957 илдя Малаййанын мцстягиллийини танымаьа мяъбур олду. 1960-ъы иллярин орталарында Британийа империйасы артыг мювъуд олмаса да, Б.Б.-нын кечмиш мцлкляринин яксяриййяти Миллятляр Бирлийинин тяркибиндя галырды. Вахтында едилян конститусийа эцзяштляри, техники вя малиййя йардымы сайясиндя Б.Б. Миллятляр Бирлийиндя юзцнцн апарыъы сийаси вя игтисади мювгейини гору- йуб сахлады. 1945 илин ийулунда парламент сечкиляри кечирилди. Сечкилярдя К.Р. Еттлинин башчылыг етдийи Лейборист партийасы гялябя газанды (1950 илин апрелиндя сечкилярдя йенидян галиб эялян лейбористляр 1951 илин октйабрынадяк юлкяни идаря етдиляр). 1948 илдя Еттли щюкумяти Маршалл планына гошулду. Бу плана эюря, Б.Б. АБШ-дан 2 млрд. 351 млн. доллар щяъминдя ямтяя вя 337 млн. доллар щяъминдя боръ алды. 1948 илдя Б.Б.-нын сянайе истещсалы мцщарибядян яввялки сявиййяйя чатды. Лейбористляр щюкумяти Б.Б.-нын мяркязи емиссийа банкыны (Банк оф Енэланд), щямчинин азрентабелли олан кюмцр вя
    газ сянайесини, дямир йолларыны, дахили су няглиййатыны, поладяритмя, автомобил няглиййаты вя авиасийа ширкятляринин бир щиссясини миллиляшдирди. Щямин ширкятлярин сащибляри щюкумятдян пул компенсасийасы алдылар. 1951 илдя юлкянин сянайе потенсиалынын 20–25%-и дювлят секторунда ъямляшмишди. Сосиал сащядя ящямиййятли дяйишикликляр баш верди. 1946 илдя йарадылан Милли Сящиййя Хидмяти чярчивясиндя Б.Б. тарихиндя илк дяфя олараг ящалийя дювлят тяряфиндян пулсуз тибби йардым эюстярилмясиня башланды. 1948 илдя бцтцн нюв сосиал тяминатлар бирляшдирилди вя эенишляндирилди. Ишсизлийя, хястялийя, ямяк габилиййятинин итирилмясиня, ушаг доьулмасына эюря, щямчинин гоъалара, дул гадынлара вя ушаглыгдан ялил оланлара мцавинятляр верилирди. Сыьорта фонлдарынын 1/3 щиссясиндян чоху муздла ишляйянлярин юдямяляриндян, галан щиссяси ися сащибкарларын вя дювлятин вясаити щесабына формалашырды. 1951 илдя сосиал сыьорта системи тягр. 23 млн. британийалыны ящатя етди (Б.Б.-да йашайан 50 млн. няфярдян). Лейбористляр бялядиййя мянзил тикинтисини хейли эенишляндирдиляр, тред- йунионларын щцгугларыны мящдудлашдыран 1927 ил ганунуну ляьв етдиляр. Бцтцн бу ислащатлар ящалинин эениш тябягяляринин йашайыш сявиййясини йцксялтди. 

    Кралича ЫЫ Йелизавета. 

    Миллиляшдирмя програмы вя сосиал ислащатлар цчцн кцлли мигдарда вясаит тяляб олунурду. Бу да лейбористляри верэиляри артырмаьа, хариъдян боръ алмаьа, 1947 илдя ися фунт стерлингин девалвасийасына вадар етди. Лейбористляр щюкумятинин хариъи сийасятиндя приоритет истигамят АБШ-ла мцнасибятлярин мющкямлянди- рилмяси иди. Б.Б. Совет Иттифагына гаршы “сойуг мцщарибяйя” фяал гошулду. 1942 ил майын 26-да имзаланмыш мцгавилянин вахтынын узадылмасына даир совет-инэилис данышыглары (1947) нятиъясиз галды. 1948 илдя лейбористляр Брцссел пактыны имзадылар, 1949 илдя ися Шимали Атлантика Мцгавиляси Тяшкилатынын (НАТО) йарадылмасында йахындан иштирак етдиляр. Британийа щюкумяти Трумен доктринасыны дястякляди, щярби ямялиййатларда иштирак етмяк цчцн гошунларыны Корейайа эюндярди [бах Корейа мцщарибяси (1950–53)]. 1951 илин октйабрында кечирилян нювбядянкянар парламент сечкиляри нятиъясиндя щакимиййятя мцщафизякарлар эялдиляр. 1952 илдя ВЫ Эеоргун юлцмцндян сонра ЫЫ Йелизавета Б.Б. краличасы олду. У. Чюрчиллин (1951–55), А. Иденин (1955–57), Щ. Макмилланын (1957–63), А. Дуглас-Щйумун (1963–64) башчылыг етдийи мцщафизякарлар щюкумятляри лейбористлярин щяйата кечирдикляри ислащатлары гцввядя сахлады. Йалныз йцк автомобилляри няглиййаты вя поладтюкмя з-длары йенидян юз сащибляриня гайтарылды. Сосиал програмларын щяйата кечирилмяси давам етди. 1950-ъи илляр Британийа игтисадиййатынын нисбятян лянэ, лакин сабит артым дюврц иди. Сянайе истещсалынын щяъми 10 ил ярзиндя 18% артды. Ейни заманда истещлак гиймятляри дя артды. Бу дюврдя Б.Б.-да ортаиллик гиймят артымы Авропанын инкишаф етмиш диэяр юлкяляриня нисбятян даща йцксяк иди. Мцщафизякарлар бяйнялхалг аренада АБШ-ын тясири алтында сийасят йцрцдцрдцляр. Б.Б.-нын фяал иштиракы иля имзаланан Парис сазишляри (1954) АФР-ин йенидян силащланмасыны вя онун НАТО-йа гябулуну гануниляшдирди. Б.Б. гызьын силащланма хятти эютцрдц. 1950-ъи иллярдя бирбаша щярби тяхсисатлар дювлят хяръляринин тягр. цчдя бир щиссясини тяшкил едирди. Б.Б. 1952 илдя нцвя силащыны, 1957 илдя ися щидроэен силащыны ишляйиб щазырлады. 1957 илдя Б.Б. иля АБШ арасында “гаршылыглы асылылыг” доктринасы елан олунду: щяр ики дювлятин нцвя гцввяляри щярби-стратежи мясялялярин щялли цчцн бирляшдирилди. Британийа а.-рында АБШ щярби базалары йарадылды. Б.Б. щярби-сийаси блокларын – СЕАТО (1954) вя Мяркязи Мцгавиля Тяшкилатынын (СЕНТО,1955) йарадылмасында иштирак етди. 1956 илдя Б.Б.-нын Франса вя Исраилля бирликдя Мисиря силащлы щцъуму, еляъя дя 1958 илдя Британийанын Иорданийайа силащлы мцдахиляси мцвяффягиййятсизлийя уьрады. Б.Б. 1963 илдя Нцвя силащы сынагларынын гадаьан едилмяси щаггында мцгавиляни имзалады. Гярби Авропада лидерлик уьрунда мцбаризя апаран Б.Б. 1957 илдя йарадылан вя 6 дювлятин, о ъцмлядян Франса вя АФР-ин дахил олдуьу Авропа Игтисади Бирлийиня (АИБ) гаршы 1960 илдя 7 дювлятин дахил олдуьу Авропа Сярбяст Тиъарят Ас- сосиасийасыны (АСТА) йаратды. АСТА АИБ иля рягабятя давам эятирмяди вя Б.Б. АИБ-я дахил олмаьа ъящд етди (1961, 1967), лакин Франсанын мцгавимятиня эюря буна наил ола билмяди. 1964 илдя кечирилян парламент сечкиляриндя аз сяс чохлуьу иля Щ.Вилсонун башчылыг етдийи лейбористляр галиб эялди. 1966 илдя кечирилян нювбядянкянар сечкилярдя онлар парламентдя нцмайяндяляринин сайыны артырды. Вилсон щюкумяти гара металлурэийаны йенидян миллиляшдирди, гоъалыьа эюря верилян пенсийалары 20% артырды, игтисади инкишафы планлашдырмаьа ъящд эюстярди. Лейбористляр сянайе вя банк капиталынын тямяркцзляшмясини стимуллашдырыр (ири ширкятляря верэи эцзяштляри, уъуз кредитляр, субсидийалар верилирди), йцксяк технолоэийалы сащялярин (авиасийа сянайеси, електрон вя кимйа сянайеси, атом енерэетикасы) сцрятли инкишафына кюмяк эюстярирдиляр. Лакин Британийа игтисадиййатынын артым темпи ашаьы олараг галырды. 1961–70 иллярдя Б.Б.-да милли мящсулун ортаиллик артым темпи 2,9% олдуьу щалда, Йапонийада 11,1%, Франсада 5,8%, АФР-дя 4,8% иди. Америка капиталы юлкя игтисадиййатында дярин кюк салырды, юлкянин хариъи боръу артырды. 1967 илдя щюкумят фунт стерлинги 14,3% девалвасийа етди. 1968 илдя Щ. Вилсон щюкумяти сечки ислащаты кечиряряк йаш сензини 21 йашдан 18 йаша ендирди (ислащат 1969 илдя щяйата кечирилди). 1960-ъы иллярин сонларында Шимали Ирландийада дини-етник мцнагишя кяскинляшди. Католикляр Шимали Ирландийаны Ирландийа Респ.-на бирляшдирмяйя чалышырдылар, протестантлар ися онун Б.Б.-нын тяркибиндя сахланылмасына тяряфдар идиляр. 1969 илдя Британийа щюкумятинин Шимали Ирландийайа гошун йеритмяси вязиййяти даща да мцряккябляшдирди. Бу дюврдя Б.Б. иля АБШ мцнасибятляриндя мцяййян сойуглуг мцшащидя олунурду. Вилсон щюкумяти АБШ-ын Вйетнамда апардыьы мцщарибяни дястякляся дя, юз гошунларыны Вйетнама эюндярмякдян имтина етди, щямчинин Йахын Шярг вя Ъянуб-Шярги Асийа юлкяляриндя дя щярбчиляринин сайыны азалтды. Б.Б. Космос щаггында мцгавиля (1967), 1968 илдя ися Нцвя силащынын йайылмамасы щаггында мцгавиля имзалады. Нювбядянкянар парламент сечкиляри нятиъясиндя 1970 илин ийунунда щакимиййятя Мцщафизякарлар партийасы эялди. Щюкумятя Е. Щит башчылыг етди. Мцщафизякарлар дювлятин игтисадиййата мцдахилясини мящдудлашдырмаьа ъящд эюстярдиляр, миллиляшдирилмиш сащяйя капитал гойулушуну ихтисар етдиляр, сосиал хяръляри азалтдылар, маашлары “дондурдулар”. 1971 илдя щямкарлар иттифагларынын щцгугларыны мящдудлашдыран вя онларын наразылыьына сябяб олан “Сянайедя мцнасибятляря даир” ганун гябул олунду. Щит щюкумяти юлкяйя Б.Б.-нын кечмиш мцстямлякяляриндян мцщаъирлярин эялмясини мящдудлашдыран бир сыра ганунлар гябул етди. 1972 илдя Шимали Ирландийада кяскинляшян бющран шяраитиндя Шимали Ирландийа парламентинин (стормонт) фяалиййяти дайандырылды, бу яйалятин Лондондан бирбаша идаряси тятбиг олунду. Милли мцдафия мясяляляри иля баьлы мцщафизякарларын сийасяти НАТО-нун мющкямляндирилмясиня вя юлкянин щярби потенсиалынын артырылмасына йюнялмишди. Е.Щит щюкумятинин щакимиййяти дюврцндя Б.Б. щярби хяръляриня эюря Гярби Авропа юлкяляри арасында 1-ъи йери тутурду. 1971 илдя Б.Б. океан вя дянизлярин дибиндя вя онларын алтында нцвя вя диэяр кцтляви гырьын силащларынын йерляшдирилмясинин гадаьан олунмасы щаггында мцгавиля имзалады. 1973 илдя АИБ-я дахил олду (Б.Б.-нын бу тяшкилата цзвлцйц 1975 илдя кечирилян цмуммилли референдумда бяйянилди).

    Маргарет Тетчер.

    Мцщафизякарларын сосиал-игтисади сийасяти ящалинин щяйат сявиййясинин ашаьы дцшмясиня вя инфлйасийанын артмасына сябяб олду. Тятиллярин сайы чохалды. Онларын ян бюйцйц 1974 илин яввялляриндя баш верян шахтачыларын тятили олду. 1974 илин февралында кечирилян парламент сечкиляринин нятиъяляриня эюря, Щ. Вилсонун (1976 илин мартында Вилсону баш назир вязифясиндя Ъ. Каллаэен явяз етди) башчылыьы иля лейбористляр щюкумяти тяшкил едилди. Лейбористляр “Сянайедя мцнасибятляря даир” гануну ляьв етдиляр, шахтачыларла мцнагишяни низама салдылар, сосиал мцавинятляри вя пенсийалары артырдылар. 1974 илин октйабрында кечирилян нювбядянкянар сечкилярин нятиъясиндя лейбористляр парламентдяки мювгелярини мющкямляндирдиляр, лакин 1977 илдя кечирилян ялавя сечкилярдян сонра парламентдяки чохлугдан мящрум олдулар. Щакимиййяти ялляриндя сахламаьа чалышан лейбористляр Иъмалар палатасында либералларла блок йаратдылар, блокун даьылмасындан сонра ися Шотланд милли партийасынын нцмайяндяляри иля (1978 илин октйабрындан 1979 илин йазынадяк) ямякдашлыг етдиляр. Лейбористляр щюкумятинин гаршысында дуран ясас вязифя 1974–75 иллярин игтисади бющраныны арадан галдырмаг иди. Бющран илляриндя Б.Б.-да сянайе истещсалы 10%- дян чох азалды, ишсизлярин сайы ики дяфя артараг 700 мин няфярдян 1 млн. 400 мин няфяря чатды. Инфлйасийа сцрятиня эюря Б.Б. апарыъы Гярб дювлятляринин чохуну ютцб кечди. Лейбористляр ямякщаггыларынын артырылмасыны дондурмаг вя щямкарлар иттифаглары иля сазишя эялмяк йолу иля инфлйасийанын гаршысыны алмаьа чалышырдылар. Онлар 1977 илин майында истещсалын бющранданяввялки сявиййясини бярпа етмяйя вя инфлйасийаны 16%-я гядяр азалтмаьа наил олдулар (1978 илдя 8%-ядяк). 1975 илин яввялляриндя Б.Б. нцмайяндяляри Авропада тящлцкясизлик вя ямякдашлыьа даир мцшавирядя йахындан иштирак етдиляр. 1975 илин августунда Щ. Вилсон диэяр Авропа дювлятляри, щямчинин АБШ вя Канада дювлят башчылары иля бирликдя щямин мцшавирянин Йекун актыны имзалады.1979 илдя Британийа игтисадиййатынын дурьунлуьу шяраитиндя щакимиййятя М. Тетчерин башчылыьы иля мцщафизякарлар эялди (1983 вя 1987 иллярдя дя М. Тетчер партийайа гялябя газандырды). Тетчер щюкумятинин игтисади стратеэийасы неоконсерватизм адыны алды. Бу сийасятин ясас цнсцрляриндян бири игтисадиййатын миллиляшдирилмиш сащясинин юзялляшдирилмяси иди. 1983–90 иллярдя поладяритмя, авиасийа, нефт вя газ корпорасийалары, електроенерэетика, эямигайырма, автомобил истещсалы, телефон вя телеграф рабитяси, телекоммуникасийалар, йцк дашымалары вя с. сащяляр юзялляшдирилди. Британийа трансмилли корпорасийаларынын дястяклянмяси вя юлкяйя хариъи инвестисийаларын ъялб едилмяси цчцн тядбирляр эюрцлдц. Бялядиййя евляринин сатышы щяйата кечирилди. Кичик бизнеся верэи эцзяштляри едилди. 1980-ъи иллярин сонларында юлкя ящалисинин 1/4 щиссяси кичик вя орта бизнес сащясиндя чалышырды. Гянаят режими чярчивясиндя сосиал хяръляр вя дювлят апаратынын сахланылмасы цчцн хяръляр азалдылды. 1980, 1982, 1984 ил ганунлары щямкарлар иттифагларынын щцгугларыны хейли мящдудлашдырараг щюкумятин тятил щярякаты иля мцбаризядян галиб чыхмасына имкан верди. Мцщафизякарларын сийасяти Британийа игтисадиййатынын сащя-структур ъящятдян йенидянгурулмасына вя мцяййян дяряъядя ъанланмасына сябяб олду. Сянайенин йени елмтутумлу сащяляринин (атом, електрон, нефт-газ чыхарма, нефт емалы, нефт-кимйа вя с.) инкишафы иля йанашы истещсал модернляшдирилди вя яняняви сащялярдя (машынгайырма, металлурэийа вя с.) йени мцасир мцяссисяляр йарадылды. Йанаъаг-енерэетика комплекси ясаслы шякилдя йенидян гурулду, хидмят сащяси сцрятля инкишаф етди. 1980-ъи иллярин яввялляриндян Б.Б. игтисади артым темпиня эюря (2,3%) АИ-нин диэяр юлкялярини габаглады (орта щесабла 2,2%). Бу тенденсийа 1990-ъы иллярдя 

    Бекинэем сарайы гаршысында гаровул дястясинин дяйишмяси.

     дя сахланылды (Б.Б. – 2,1%, АИ – орта щесабла 2%). 2000–03 иллярдя Британийада ЦДМ-ин ортаиллик артымы 2,9–3,0% сявиййясиня чатды. Мцщафизякарларын кечирдийи ислащатлар вя игтисадиййатын йенидян гурулмасы, щямчинин истещсалын автоматлашдырылмасы вя компйутерляшдирилмяси нятиъясиндя Британийа ъямиййятинин сосиал структурунда дяйишикликляр баш верди: физики ямякля мяшьул олан фящлялярин сайы азалды, гейри-истещсал сащяляриндяки ишчилярин вя юзлярини орта тябягяйя аид едян шяхслярин сайы артды. Ейни заманда варлылар вя касыблар арасындакы фярг артды. Бейнялхалг аренада М.Тетчер щюкумяти Б.Б.-нын марагларыны сярт шякилдя горумаг, щярби гцввяляри, илк нювбядя онун нцвя потенсиалыны мющкямляндирмяк хяттини йеридирди. 1980–86 иллярдя Б.Б.-нын щярби хяръляри 10,7 млрд.-дан 18,5 млрд. фунт стерлингя гядяр артды. Бу вясаитин бюйцк щиссяси Б.Б. суалты гайыгларынын “Трайдент-2” американ ракетляри иля тяъщиз олунмасына сярф олунду. 1982 илдя Фолкленд (Малвин) а-рына эюря Б.Б. иля Арэентина арасында щярби мцнагишя йаранды. 1982 илдя Шимали Ирландийада Мящялли ассамблейа йаратмаг ъящдляри боша чыхдыгдан сонра мцщафизякарлар бирбаша идаряетмя режимини мющкямляндирдиляр вя Британийа гошунларынын сайыны икигат артырдылар. 1990 илдя Авропайа интеграсийа чярчивясиндя Б.Б. Авропа валйута системиня гошулду. М. Тетчер щюкумятинин щакимиййяти дюврцндя Б.Б.-нын сийаси сящнясиндя йени гцввя мейдана эялди. 1983 ил сечкиляринин нятиъяляриня эюря Иъмалар палатасына Сосиал-демократ партийасы (1981 илдя лейбористлярдян айрылмышды) иля Либерал партийасынын блокундан 23 депутат сечилди. 1988 илдя бу партийалар сонралар юлкянин партийа-сийаси системиндя йцксяк мювгейя малик олан Сосиал-либерал демократ партийасында (1989 илдян Либерал демократлар партийасы) бирляшдиляр. 1990 илин яввялиндя мцщафизякарлар верэи ислащаты кечирдиляр. Мигдары дашынмаз ямлакын дяйяри ясасында мцяййян олунан верэинин явязиня ващид “ъан верэиси” тятбиг едилди. Бу да бир чох британийалынын наразылыьына сябяб олду. Ейни вахтда Мцщафизякарлар партийасында Б.Б.-нын Авропа интеграсийа просесляриндя иштиракы иля баьлы фикир айрылыьы кяскинляшди. 1990 ил нойабрын сонунда мцщафизякарларын йени лидери вя баш назир Ъ. Мейъор олду. Онун башчылыг етдийи Мцщафизякарлар партийасы 1992 ил сечкиляриндя галиб эялди. Мейъор “ъан верэисини” ляьв ется дя, сосиал-игтисади сащядя М. Тетчерин курсуну давам етдирирди. Електроенерэетика сащясинин юзялляшдирилмяси баша чатдырылды, кюмцрчыхарма сянайесинин вя д.й. няглиййатынын юзялляшдирилмяси давам едир, кичик бизнес дястяклянирди. Шимали Ирландийа мясяляси иля баьлы Мейъор щюкумяти мцяййян ирялиляйишя наил олду – 1995 илдя мцнагишя тяряфляри атяшкяс барядя разылашманы имзаладылар. Британийа щюкумятинин хариъи сийасятдя приоритети яввялляр олдуьу кими АБШ-ла мцттяфиглик мцнасибятляринин инкишафы вя Б.Б.-нын Авропанын игтисади, сийаси вя щярби структурларына интеграсийасы иди. 1991 илдя Б.Б. “Сящрада туфан” ямялиййатында иштирак етди; 1992 илдя Маастрихт мцгавилясиня гошулду. Ъ. Мейъорун Русийа рящбярляри иля эюрцшляри, щямчинин 1994 илдя ЫЫ Йелизаветанын Русийайа сяфяри ики юлкя арасында конструктив мцнасибятлярин гурулмасына эятириб чыхарды. Б.Б. вя Шимали Ирландийа краллыьынын хариъи сийасятинин истигамятляриндян бири ССРИ даьылдыгдан сонра йени йаранмыш мцстягил дювлятлярля мцнасибятлярин гурулмасы иди. Мейъор щюкумяти 1991 ил декабрын 31-дя Азярб. Респ.-нын дювлят мцстягиллийини таныды; 1992 ил мартын 11-дя ики юлкя арасында дипломатик мцнасибятляр гурулду. Азярб. Респ.-нын президенти Щ. Ялийевин 1994 илин феврал айында Б.Б.-йа рясми сяфяри бу мцнасибятлярин инкишафында мцщцм рол ойнады. Сяфяр заманы февралын 23-дя Азярб.-ла Б.Б. арасында достлуг вя ямякдашлыг щаггында мцгавиля вя игтисади, сийаси, мядяни, щуманитар сащяляр цзря даща алты мцщцм сяняд имзаланды. 1990-ъы иллярдя Лейбористляр партийасында ъидди дяйишикликляр баш верди. 1994 илдя Е.Ч.Л. Блер партийа лидери сечилди. Партийа стратеэийасынын щазырланмасына тред-йунионларын тясири хейли азалды. 1995 илдя Блер лейбористлярин бир сыра програм мягсядляриндян, о ъцмлядян истещсал васитяляринин иътимаиляшдирилмяси тялябиндян имтина етмясиня наил олду. Лейбористляр партийасы Британийа ъямиййятинин бцтцн тябягяляринин марагларыны тямсил етмяк хяттини эютцрдц. Е.Ч.Л. Блерин рящбярлик етдийи лейбо- ристляр 1997, 2001 вя 2005 ил парламент сечкиляриндя галиб эялдиляр. Лейборист щюкумятляри М. Тетчерин башладыьы, базар мцнасибятляринин эенишляндирилмясиня йюнялмиш ислащатлары давам етдирир, азад рягабяти вя юзял сащибкарлыг тяшяббцслярини стимуллашдырырды. Ейни заманда, лейбористляр ящалинин касыб тябягяляринин мадди вязиййятинин йахшылашдырылмасына ъящд етдиляр. Ишсизликля мцбаризя мягсядиля пешя щазырлыьы системинин инкишафы цчцн тягр. 100 мяшьуллуг мяркязи йарадылды. Онларын кюмяйи иля тягр. 1,3 млн. няфяр иш йери ялдя етди. Азтяминатлы аилялярдян олан ушаглара йардым эюстярмяк, йенийетмяляр вя йашлы ящали арасында савадсызлыьы арадан галдырмаг, мяктябляри техники ъящятдян мцасирляшдирмяк мягсядиля бир сыра аддымлар атылды. Конститусийа ислащатларынын кечирилмясиня хцсуси диггят йетирилирди. 1997 илдя Шотландийа вя Уелсдя кечирилян референдумларын нятиъясиндя бу яйалятлярин юзцнцидаря органлары – Шотландийа парламенти вя Уелс Ассамблейасы йарадылды. Лордлар палатасы щаггында гануна (1999) уйьун олараг палатанын ирсиййят принсипи ясасында формалашдырылмасы ляьв едилди (бязи истисналарла).


    Е.Ч.Л. Блерин щюкумятляри мцщафизякар сяляфляри кими НАТО-нун мющкямляндирилмяси вя АБШ-ла щярби-сийаси ямякдашлыьын инкишафы сийасятини давам етдирди. Бейнялхалг мцнасибятлярин ясас мясяляляри цзря Америка щюкумяти иля щямряйлийини эюстярди. Б.Б. 1999 илдя АБШ вя НАТО-нун Йугославийайа гаршы башладыьы мцщарибядя иштирак етди. 2001 илдя Б.Б. гошунлары Яфганыстанда талибан режиминя гаршы, 2003 илдя ися Ирагдакы щярби ямялиййатларда иштирак етди. Б.Б. “НАТО-нун Шяргя доьру эенишлянмяси” просесини дястякляди. Лейбористляр АИ-нин Сосиал хартийасына гошулсалар да, фунт стерлингин милли валйута гисминдя сахланылмасы щцгугуну мцдафия етдиляр. 2010 ил майын 6-да кечирилян парламент сечкиляриндя Мцщафизякарлар партийасы галиб эялди. Онун лидери Д. Кемерон баш назир олду. Мцщафизякарларын сечкигабаьы програмы фунт стерлингин курсуну сахламаг, бизнеся фяал дястяк вермяк, банк, тящсил вя сящиййя системляриндя ислащатлар кечирмяк, ишсизлийин сявиййясини ашаьы салмаг, щямчинин Б.Б.-нын Авропада йцксяк технолоэийа мящсулларынын апарыъы ихраъатчысына чеврилмяси цчцн бу сащяляри инкишаф етдирмякдян ибарят иди.

    Тясяррцфат
    Б.Б. игтисади ъящятдян инкишаф етмиш апарыъы дцнйа юлкяляри групуна дахилдир. ЦДМ-ин щяъминя эюря (алыъылыг габилиййяти паритети цзря 2375 млрд. доллар, 2012) дцнйада 9-ъу (АБШ, Чин, Йапонийа, Щиндистан вя Алманийадан сонра), адамбашына щесабланмайа эюря (37 мин доллардан чох) 34-ъц йери (Авропада 11-ъи) тутур. Инсан инкишафы индекси 0,874-дцр (2012; дцнйанын 186 юлкяси арасында 28-ъи йер). Б.Б. игтисадиййатынын структуру ян габагъыл постсянайе дювлятляри цчцн сяъиййявидир: ЦДМ-ин 78,0% -и хидмят сферасында, 21,0%-и сянайе вя тикинтидя, тягр. 1%-и к.т., мешя тясяррцфаты вя балыгчылыгда йарадылыр (2012). Б.Б. топланмыш бирбаша хариъи инвестисийаларын щяъминя эюря дцнйада АБШ-дан сонра 2-ъи, дцнйанын ян ири 500 ТМК-нын сийащысында ширкятляринин сайына эюря АБШ вя Йапонийадан сонра 3-ъц йери тутур (ъядвял 2). 21 ясрин яввялляриндя Б.Б. игтисадиййатында кичик вя орта бизнес мцяссисяляри мцщцм йер тутурду. Британийанын юзял ширкятляринин (2003 илдя тягр. 4 млн.) цмуми сайынын тягр. 90%-и муздлу ишчилярдян истифадя етмяйян, йа да персоналы 1–4 няфярдян ибарят фирмалардыр, игтисадиййатын гейри-дювлят секторунда ишляйянлярин тягр. 1/4-и вя сатыш дяйяринин 17%-и онларын пайына дцшцр; бцтцн ишляйянлярин тягр. 1/2-и персоналы 50 няфярдян аз олан ширкятлярдя ъямляшмишдир. Дювлят секторунун ролу аздыр; дювлятин сярянъамында Банк оф Енэланд (юлкянин мяркязи банкы), Би-Би-Си телерадиойайымы корпорасийасы, Милли сящиййя хидмяти, Почт хидмяти (2005 илдя онун гисмян юзялляшдирилмяси планы ишляниб щазырланмышдыр) вя с. галыр. Сянайе Британийа игтисадиййатынын ян мцщцм сащяляриндян биридир. Юлкя ЦДМ- инин 20%-и онун пайына дцшцр (2012). Б.Б. сянайеси сатыш дяйяриня эюря дцнйада 5-ъи йери (АБШ, Йапонийа, Алманийа вя Франсадан сонра) тутур. 21 ясрин яввялляриндя игтисадиййатын диэяр сащяляри иля мцгайисядя ашаьы темпля инкишаф едир (2004 илдя сянайе истещсалынын артымы 0,9% тяшкил етмишдир). Британийа сянайесинин ян мцщцм са- щяляри: нефт-газ вя нефт-кимйа, машынгайырма (хцсусиля цмуми машынгайырма, авиаракетгайырма, електротехника вя електроника сянайеси); кющня сащяляр арасында йейинти (ички, ядвиййат вя с. истещсалы) вя тцтцн, селлцлоз-каьыз вя полиграфийа ирялидядир. Сянайе сащяляриндя техники тяъщизат бахымындан бюйцк фяргляр мювъуддур. 1990-ъы иллярин яввялляриндян юлкядя енержи сярфи (илдя тягр. 220–230 млн. т нефт еквивалентиндя) артмыр, лакин онун структуру дяйишмишдир: даш кюмцр вя нефтдян истифадянин азалмасы щесабына тябии газын вя атом енержисинин пайы артмышдыр. Йанаъаг-енерэетика балансынын структу- рунда (2003) 40,6% (1984 илдя 23%) тябии газын, 31,8% (36%) нефт вя нефт мящсулларынынын, 17,4% (35%) даш кюмцрцн, 8,6% (6%) атом енержисинин, 1,6% бярпаолунан енержи нювляринин (о ъцмлядян кцляк енержиси вя щидроенержи) пайына дцшцр. 21 ясрин яввялляриндя Б.Б. (Норвеч вя Нидерландла йанашы) енержи тялябатыны, демяк олар ки, бцтцнлцкля юз ещтийатлары щесабына юдяйян бир нечя Гярби Авропа юлкясиндян биридир. 2004 илдя Британийанын енержи дашыйы- ъылары цзря хариъи тиъарят балансы бир чох илляр ярзиндя илк дяфя мянфи олмушдур (нефт вя нефт мящсуллары тиъаряти мцвафиг олараг 2 млн. вя 14 млн. т нефт еквивалентиндя мцсбят олараг галыр; тябии газ вя кюмцр тиъаряти балансы мянфидир – 2 млн. вя 24 млн. т). Нефт щасилаты (2004 илдя 95,4 млн. т; Гярби Авропада Норвечдян сонра 2-ъи йер) 1998 илдян етибарян дурмадан ашаьы дцшцр (2005 илин яввялиндя Шимал дянизинин Британийа секторунда кяшф едилмиш нефт ещтийатлары 600,8 млн. т). Тягр. 25 йатаг (131-дян) ишлянилир, ян бюйцкляри: Фортис (щасилатын тягр. 1/3-и), Брент вя с. Нефт суалты бору кямярляри иля Инэилтяря (Тиссайдда Порт-Кларенс, бура щямчинин Норвеч йатаьы Екофискдян нефт эятирилир), Шотландийа (Круден-Бей), Шетланд (Саллом-Бо) вя Оркней (Флотта) а-ры сащилляриня дахил олур. Газ конденсаты Шотландийа (Сент-Фергус) вя Шимал-Шярги Инэилтярянин сащилляриня (Коутем-Сендс, Тиссайд) нягл олунур. Щасил едилян нефтин 80%-индян чоху ихраъ олунур (2003 илдя 79 млн. т). 7 сащилйаны говшаьында: Инэилтярянин ъ.-ш.-индя Лондон вя Саутэемп- тонун йахынлыьында (илдя тягр. 25 млн. т щяъминдя), Щамберсайдда (21 млн. т), Уелсин ъ.-унда, Инэилтярянин шм.-г.-индя вя шм.-ш.-индя, Шотландийада груплашдырылмыш Британийанын 12 нефт емалы з-ду (илдя тягр. 90 млн. т хам нефт емалы) цчцн ясас хаммал олан даща уъуз нефт Йахын Шярг юлкяляриндян (2003 илдя 54 млн. т) эятирилир. 21 ясрин яввялляриндян тябии газ щасилаты да (2011 илдя 45,2 млрд. м3) азалмагдадыр (кяшф едилмиш ещтийатлар 630,7 млрд. м3, 2005 илин яввяли). Шимал дянизинин шелфиндя онларла йатаг ишлянилир, ян бюйцкляри: Моркам, Британийа, Лимен, Брцс, Брей, Брент вя с. Щасил олунан тябии газын
    ясас щиссяси суалты газ бору кямярляри иля 3 сащилйаны мянтягяйя верилир: Бектон (Шярги Инэилтяря), Теддлторп (Шярги Мидленд) вя Изингтон (Щамберсайд). 1982 илдян Ирландийа дянизиндя дя (Шимали Ирландийанын ещтийаъы цчцн) газ щасилаты апарылыр. Нефт вя газ йатагларынын ишлянилмясиндя Британийа ширкятляриндян башга “ЕххонМобил Ъорпоратион”, “ЪоноъоПщиллипс” (АБШ), “Тотал” (Франса), “ЕНЫ” (Италийа) вя с. хариъи ТМК да иштирак едир. Кюмцр щасилаты 25 млн. т-дур. Щасилатын ясас р-нлары – Йоркшир (щасилатын тягр. 2/3-си), Ъянуби Уелс (тягр.1/5-и) вя Нортамберленд-Дарем щювзяляридир; диэяр щювзялярдя щасилат дайандырылмышдыр. Кюмцр идхалы (АБШ, Полша вя ЪАР-дан) 36 млн. т-дур (2004). Електрик ст.-ларынын мцяййян едилмиш эцъц 88,0 МВт-дыр (2009). Електрик енержиси истещсалы 352,7 млрд. кВт·саат, истещлакы 325,8 млн. кВт·саатдыр; истещсалын 75,4%-и ИЕС-лярин, 12,3%-и АЕС-лярин, 1,9%-и СЕС-лярин, 7,3%-и диэяр мянбялярин (ясасян, кцляк енержи гурьулары) пайына дцшцр. Б.Б.-нын бцтцн електрик ст.-лары ващид енержи системиндя бирляшяряк Ла-Манш боьазы васитясиля суалты кабеллярля континентал Авропанын енержи системи иля ялагяляндирилмишдир. Ясасян, Шимал дянизинин

     


    сащилляриндя, Щамберсайд вя Шярги Инэилтярянин газ терминалларынын йахынлыьында йерляшян 25-дян чох ИЕС (юлкя цзря енержи истещсалынын тягр. 40%-и) тябии газа, 18 ИЕС ися даш кюмцря (тягр. 33%) ясасланыр. Тябии газла ишляйян ИЕС-лярин (о ъцмлядян газ-турбин) сайы вя онларын електрик енержиси истещсалында хцсуси чякиси даим артыр. 1956 илдя Б.Б.-да (Камберленд графлыьы, Колдер-Щолл) дцнйада сянайе тяйинатлы илк АЕС-лярдян бири (щазырда мцвяггяти дайандырылмышдыр) тикилмишдир. 12 АЕС фяалиййят эюстярир (Инэилтярянин ъ.-унда вя шм.-ында, Шотландийа вя Уелсдя). Уран консентратлары Канада вя ЪАР-дан (Престон порту васитясиля) эятирилир. Олдермастон ш.-ндя (Инэилтярянин ъ.-ш.-и) Милли нцвя тядгигатлары мяркязи йерляшир. Б.Б.-нын гара металлурэийасы, ясасян, идхал олунан хаммала (2003 илдя 0,6 млн т кокс, 6 млн. т кокслашан кюмцр, 16,5 млн. т дямир филизи) ясасланыр; щяр ил тягр. 3 млн. т йерли метал гырынтылары истифадя олунур. 10,3 млн. т чугун, 13,3 млн. т полад (2003; Гярби Авропада Алманийа, Италийа, Франса вя Испанийадан сонра 5-ъи йер) истещсал олунур. Поладын тягр. 3/4-ц оксиэен-конвертор цсулу иля истещсал едилир. Автомобил прокаты, пасланмайан полад, тядарцкляр, мяфтил вя диэяр щазыр полад мящсуллары бурахылыр. Апарыъы чугун вя полад истещсалчысы олан “Ъорус” ширкяти (юлкядя истещсалын цмуми щяъминин тягр. 90%-и), полад истещсалына эюря Гярби Ав- ропада 2-ъи йери тутур. Конвертор полады истещсал едян там дювря металлурэийа з-длары Ъянуби Уелсдя (Порт-Толбот), Инэилтярянин шм.-ш.-индя (Тиссайд) вя Щамберсайдда (Сканторп) дяниз сащили йахынлыьында; електрик поладяритмя мцяссисяляри Ъянуби Йоркшир конурбасийасында (Шеффилд вя Ротеремдя) йерляшир.
    Б.Б.-нын ялван металлурэийа мцяссисяляри идхал едилян мящсулларла кяскин рягабят шяраитиндя фяалиййят эюстярир; юлкяйя ялван металларын бцтцн нювляри (гурьушундан башга) эятирилир. 1998 илдя галай, 1999 илдя мис истещсалы ляьв олунмушдур, демяк олар ки, синк истещсалы да (2003 илдя 17 мин т) ихтисар едилмишдир. Алцминиум истисна олмагла, йалныз икинъи дяряъяли металлар (идхал едилян вя йерли гырынты вя туллантылардан) истещсал едилир. Алцминиум истещсалы (идхал едилян алцминиум-оксиддян) 360 мин т-дур (2008); ясас з-длар Шимали Уелсдя Щоли-Айленд а.-нда Щолищеддя (гоншу Англси а.-ндакы АЕС йахынлыьын-
    да), Лайнмутда (Инэилтярянин шм.-ш.-индя); бир нечя кичик з-д Шотландийада (йерли СЕС-лярин базасында) фяалиййят эюстярир. Гурьушун истещсалы 356 мин т (2003; Гярби Авропада Алманийадан сонра 2-ъи йер); никел истещсалы 27 мин т-дур (Норвеч вя Финландийадан сонра 3-ъц йер); ясас мяркязляри: Бюйцк Лондон, Ливерпул, Бристол, Суонси (Уелсин ъ.-унда). Машынгайырма Британийа сянайесинин апарыъы сащясидир (сянайе истещсалында ишляйянлярин цмуми сайынын тягр. 1/3-и); сатыш щяъминя эюря дцнйада 5-ъи йери (АБШ, Йапонийа, Алманийа вя Франсадан сонра) тутур. Истещсалы йцксяк ихтисаслы ишчиляр тяляб едян, техники ъящятдян мцряккяб, гейри-стандарт мящсуллар бурахылыр. Мямулатларынын номенклатура мцхтялифлийиня эюря Б.Б.-нын машынгайырмасы йалныз АБШ вя Алманийадан эери галыр. Цмуми машынгайырма тясяррцфатын мцхтялиф сащяляри цчцн дязэащ вя аваданлыгларын истещсалы иля тямсил олунур. Б.Б. металкясян дязэащлар, кимйа, тохуъулуг вя йейинти сянайеси цчцн аваданлыглар истещсалы цзря дцнйа лидерляриндян биридир. К.т. (о ъцмлядян тякярли тракторлар) вя йол машынлары, метал конструксийалар вя с. истещсалы инкишаф етмишдир. Ясас мцяссисяляр ъ.-ш.-дя, Гярби Мидленддя вя Инэилтярянин шм.-г.-индядир. Електротехника вя електрон сянайеси (ЕЕС) Б.Б. машынгайырмасынын ян мцщцм сащясидир (машынгайырмада ишляйянлярин 1/3-индян чоху вя машынгайырма мящсулларынын сатыш щяъминин 1/3-и, 2003), истещсалын мигйасына эюря АБШ, Йапонийа, Чин вя Алманийадан сонра дцнйада 5-ъи йери тутур. ЕЕС-ин структурунда електрон сянайеси мящсулларынын пайына сатыш дяйяринин 74%-и дцшцр, онун 29%-ини сянайе електроникасы (радарлар, радиоютцрцъц гурьулар, телекоммуникасийа аваданлыьы вя с.), 23%-ини ъищазгайырма мящсуллары (тибби аваданлыг, йцксяк дягигликли ъищазлар, оптик ъищазлар), 22%- ини офис вя мяишят електроникасы тяшкил едир. Истещсал щяъминя эюря Б.Б.-нын електрон сянайеси дцнйада 6-ъы йери тутур. Електротехника сянайеси ЕЕС-ин сатыш дя- йяринин 26%-ини верир; ясас мящсуллары турбинляр, эенераторлар, електрик мцщяррикляри, мяишят електрик ъищазлары вя с.-дир. ЕЕС-дя арасында хариъи фирмаларын цстцнлцк тяшкил етдийи тягр. 10 мин ширкят вар. Америка ТМК-лары (“ЫБМ”, “Щеwлетт Паъкард” вя с.) електрон-щесаблама техникасы; Йапонийа (“Сонй”, “Сщарп”, “Тосщиба” вя с.), Ъянуби Корейа (“Самсунэ”) вя Гярби Авропа ТМК-лары (“Пщиллипс”, “Сиеменс” вя с.) мяишят техникасы истещсалы цзря ихтисаслашмышлар. Британийа фирмалары, ясасян, ЕТТКИ сферасында (Б.Б. – електроникада елми тядгигатлар сащясиндя, о ъцмлядян интеграл схемлярин вя йарымкечириъи ъищазларын ишляниб щазырланмасында Авропада лидердир) фяалиййят эюстярир. ЕЕС мцяссисяляри, адятян, кичик олур, бюйцк групларла ири шя- щярлярин, али мяктяб вя дювлят елми тядгигат мяркязляринин йахынлыьында йерляшир. Мцяссисялярин ясас щиссяси Инэилтярянин ъ.- унда – Бюйцк Лондон р-нунда, щямчинин Лондон–Бристол автомобил маэистралы бойунъа ареалларда вя Кембриъин ятрафында (“Силикон фенляр”) ъямляшмишдир; 21 ясрин яввялляриндя сащянин мцяссисяляри Инэилтярянин периферийа р-нларында да йарадылмышдыр. ЕЕС мящсулларынын дяйяринин 1/4-и Шотландийанын пайына дцшцр; Шотландийанын мяркязи щиссясиндяки р-нда електрон сянайеси мцяссисяляринин ири ареалы (“Силикон глен”) йарадылмышдыр – цмумавропа фярди компйутер вя ноутбук ис- тещсалынын тягр. 30%-и, компйутер ишчи ст.- ларынын 80%-и, автоматик ъаваблайыъыларын 65%-и, йарымкечириъилярин 15%-и. Уелсдя (ЕЕС мящсулларынын дяйяринин тягр. 6– 8%-и), башлыъа олараг, яйалятин ъ.-унда йерляшян мцяссисялярдя, ясасян, мяишят електротехникасы вя електроникасы (телевизорлар, сойудуъулар, палтарйуйан машынлар вя с.) истещсал едилир. Авиаракетгайырма (машынгайырмада ишляйянлярин тягр. 15%-и, 2003) Б.Б.-нын бейнялхалг ихтисаслашма сащяляриндян биридир. 21 ясрин яввялляриндя сащя мящсулларынын тягр. 60%-и ихраъ олунурду (авиасийа вя космик ракет техникасынын ихраъына эюря АБШ-дан сонра дцнйада 2-ъи йер). Сащя сатыш щяъминя эюря (2003 илдя 20 млрд. ф. ст.-дян чох) Гярби Авропада 1-ъи вя НАТО юлкяляри арасында АБШ-дан сонра 2-ъи йери тутур. Б.Б. дюйцш тяййаряляри (бурахылышын тягр. 25%-и), тяййаря мцщяррикляри (18%), авионика (13%) цзря НАТО юлкяляри арасында 2-ъи, мцлки тяй- йаряляр цзря 4-ъц (АБШ, Франса вя Канададан сонра) вя космик апаратлар цзря 5-ъи (АБШ, Франса, Алманийа вя Италийадан сонра) истещсалчыдыр. Мямулатларын номенклатурасында “Ербас” сярнишин тяййаря-аеробусу, “БАЕ-146” сярнишин тяййаряси (“Боинг-737”нин аналогу), “Торнадо” чохмягсядли дюйцш тяййаряси, “Щок” вя “Аврофайтер” (“Туйфан”) гырыъы тяййаряляри, “Щарриер” шагули учушлу гырыъы тяййаряляри, щярби-нягл. тяййаряляри, щеликоптерляр, ракетляр, космик апаратлар, тяййаря мцщяррикляри вя с. вардыр. Мящсулларын бюйцк щиссяси бейнялхалг кооперасийа чярчивясиндя истещсал олунур: “Ербас” аеробуслары Франса, Алманийа вя Испанийа иля, “Торнадо” тяййаряляри Алманийа вя Италийа иля, “Аврофайтер” Алманийа, Италийа вя Испанийа иля бирликдя. Бу сащядя комплектляшдириъи детал, щисся вя агрегат истещсалы цзря ихтисаслашмыш хейли сайда фирмалар (башлыъа олараг, йерли фирмалар) фяалиййят эюстярир. Апарыъы фирмалар: “БАЕ Сйстемс”, “Роллс-Ройъе” вя “Wестланд”. “БАЕ Сйстемс” авиасийа вя космик ракет техникасынын сатыш щяъминя эюря (2002 ил- дя тягр. 20 млрд. доллар) дцнйада 4-ъц йери тутур; мцхтялиф нюв тяййаря, щеликоптер вя ракетляр бурахыр. “Роллс-Ройъе” (2003 илдя сатыш щяъми тягр. 10 млрд. доллар) тяййаря мцщяррикляри, “Wестланд” щеликоптер истещсалы цзря дцнйа лидерляриндян биридир. Бу сащядя ишляйянлярин тягр. 37%-и Инэилтярянин ъ.-унда, 20%-и Мидленддя, 22%-и Инэилтярянин шм.-ында (2003) ъямляшмишдир. Учуш апаратларынын истещсалы вя сынаьы, ясасян, Инэилтярянин ъ.-унда (Бюйцк Лондон, Бристол, Ла-Манш боьазынын сащилйаны р-нлары), “Торнадо” тяййаряляринин гурашдырылмасы Инэилтярянин шм.-г.-индя Ланкашир графлыьында (Манчестер, Престон, Уортон) щяйата кечирилир. Тяййаря мцщяррикляри Шярги Мидленддяки (Дерби) вя Гярби Мидленддяки (Ковентри, Солищалл), щямчинин Шотландийадакы (Глазго) “Роллс-Ройъе” з-дларында истещсал олунур.

    Ретклифф-он-Соар ИЕС. Ноттинэемшир графлыьы.

    Автомобил истещсалына эюря (2011 илдя 1,5 млн. ядяд) Б.Б. Алманийа, Франса вя Испанийадан сонра Гярби Авропада 4-ъц вя дцнйада 10-ъу йери (миник автомобилляри бурахылышына эюря 7-ъи) тутур. Автомобил идхалы яняняви олараг ихраъы цстяляйир. Ясасян, автомобил мцщяррикляри (2003 илдя тягр. 3 млн. ядяд), щямчинин нцфузлу маркалы миник автомобилляри (“Роллс-Ройс”, “Бентли”, “Йагуар”, “Астон Мартин”, “Ровер” вя с.) ихраъ олунур. 1970-ъи иллярдяки тяняззцлдян сонра Британийа автомобилгайырма мцяссисяляри, ясасян, АБШ, Йапонийа вя Гярби Авропа юлкяляри фирмаларынын инвестисийалары щесабына инкишаф едир. Йапонийа автомобил фирмалары йени з-длар йаратмагла, Америка вя Авропа фирмалары ися фяалиййятдя олан Британийа фирмаларыны алмагла Б.Б. базарында мющкямлянмишдир. 21 ясрин яввялляриндя автомобилгайырманын сатыш щяъминин тягр. 95%-и хариъи фирмаларын, о ъцмлядян 44%-и АБШ-ын, 30%-и Йапонийанын, 20%-и Гярби Авропа юлкяляринин пайына дцшцрдц. Сащянин истещсал щяъминин тягр. 2/3-си кющня сянайе мяркязляринин пайына дцшцр: Бирминщем, Ковентри (Гярби Мидленд), Лондон, Лутон, Оксфорд, Саутэемптон (Инэилтярянин ъ.-ш.-и), Елсмир-Порт, Кру, Щейлвуд, Лейланд (Инэилтярянин шм.-г.-и). Йени автомобилгайырма мяркязляринин ящямиййяти артыр: Инэилтярянин шм.-ш.-индя Сандерленд (истещсал эцъц илдя 350 мин автомобил олан “Ниссан” фирмасынын з-ду), Шярги Мидленддя Дерби ш. р-ну (истещсал эцъц илдя 180 мин автомобил олан “Тойота” фирмасынын з-ду), Инэилтярянин ъ.-г.-индя Суиндон (истещсал эцъц илдя 75 мин автомобил олан “Щонда” фирмасынын з-ду). Уелсдя “Тойота” (Шоттон) вя “Форд” (Бриъенд) ширкятляринин йени ири мотор з-длары фяалиййят эюстярир. Б.Б.-да машынгайырманын яняняви сащяси олан эямигайырма (2003 илдя тягр. 

    “Bentley Mulsanne” автомобилляринин истещсалат хятти. Кру шящяри.


    25 мин ишчи) структур бющраны кечирир, тярсанялярин чоху баьланмышдыр. Б.Б. щярби эямигайырма цзря (тяййаря эямиси, есминес, суалты гайыг вя с. истещсалы) дцнйа лидерляриндян, щярби эямилярин ири ихраъатчыларындан биридир. 2002 илдя 28 мин реэ. бр.-т (Гярби Авропа юлкяляринин цмуми истещсалынын 1%-индян аз) тиъарят эямиси истещсал олунмушдур. Б.Б.-нын тиъарят эямигайырмасында техники ъящятдян мцряккяб эямилярин (контейнердашыйанлар, бяряляр, о ъцмлядян “ро-ро” синфи эямиляри, чохмягсядли танкерляр вя с.) истещсалына цстцнлцк верилир. Ихраъ цчцн кичикюлчцлц эямилярин – эязинти йахталарынын, катерлярин, гайыгларын вя с. истещсалы сцрятля артыр. Юлкядя мцлки эямилярин иншасы цзря тягр. 10 фирма фяалиййят эюстярир, ян бюйцйц “БАЕ Сйстемс”, щямчинин “Щарланд анд Wолфф” (1911 илдя онун Белфастдакы тярсанясиндян “Титаник” суйа салынмышдыр), “Сwан Щунтер”, “Аппледоре”, “Ъаммелл Лаирд”-дир. “Воспер Тщорнйърофт”, “Йар роwс”, “Кваернер-Эован” ширкятляри дя щярби эямиляр истещсал едир; эями мцщяррикляринин ян ири истещсалчысы “Роллс-Ройъе”-дир. Эямигайырманын ясас мяркязляри: Саутэемптон вя Портсмут (Инэилтярянин ъ.-ш.-индя), Барроу-ин-Фернесс вя Беркенщед (шм.-г.), Тайнсайд вя Тиссайд (шм.- ш.), Клайдсайд (Шотландийа), Белфаст (Шимали Ирландийа). Девонпортда (Инэилтярянин ъ.-г.-и, Плимутун шящярятрафы) Гярби Авропанын ян ири вя мцасир эямигайырма тярсаняси йерляшир. Кимйа сянайеси Б.Б.-нын бейнялхалг ихтисаслашмасынын (сатыш щяъминя эюря йалныз машынгайырма вя йейинти сянайесиндян эери галыр) мцщцм сащясидир. Нефт вя газ емалына ясасланан мцхтялиф цзви синтезляр истещсалы инкишаф етмишдир. Истещсал щяъминя эюря Гярби Авропада 4-ъц вя дцнйада 7-ъи йери тутур; кимйа мящсулларынын бейнялхалг тиъарятиндя олдугъа йцксяк мцсбят салдойа маликдир (2003 илдя 8 млрд. доллар). Истещсал структурунда зяриф кимйа йарымсащяляри – яъзачылыг, ятриййат-косметика сянайеси, йуйуъу васитяляр, лак вя бойа материаллары, биткиляри мцщафизя едян кимйяви васитяляр истещсалы цстцнлцк тяшкил едир. Биотехнолоэийаларын инкишаф сявиййясиня, о ъцмлядян йени дярман препаратларынын ишляниб щазырланмасына эюря Б.Б. йалныз АБШ-дан эери галыр (21 ясрин яввялляриндя дцнйада ян чох сатылан 50 дярман препаратындан 10-у Британийа истещсалыдыр). Полимерлярин вя минерал эцб- рялярин истещсалы икинъи дяряъяли рол ойнайыр. Бу сащядя щям эениш профилли (“ЫЪЫ”, “Доw” вя с.), щям дя дар ихтисаслашдырылмыш, хцсусян яъзачылыг вя нефт-кимйа цзря ири фирмалар фяалиййят эюстярир. Юлкядяки кимйа мцяссисяляринин 50%-индян чоху фирмалара мяхсусдур. Британийа кимйа сянайеси истещсалы щяъминин тягр. 1/3-и Инэилтярянин ъ.-ш.-индя ъямляшмишдир; Бюйцк Лондон р-нунда яъзачылыг вя ятриййат-косметика сянайеси мцяссисяляри цстцнлцк тяшкил едир; Ла-Манш боьазы сащилиндя Саутэемптонун шящярятрафы гяс.-си Фолидя ири нефт-кимйа комплекси вар. Инэилтярянин шм.- г.-и 19 ясрин орталарындан кимйа сянайеси р-нудур; бурада Бюйцк Манчестер вя Мерсисайд конурбасийаларында, щямчинин Манчестер каналы зонасында гейри-цзви кимйа мящсуллары (хлор, сусузлашдырылмыш сода вя с.), щямчинин онларын ясасында йуйуъу васитяляр истещсал едян мцяссисяляр йерляшмишдир. Инэилтярянин шм.-ш.-индя нефт-кимйа сянайеси инкишаф етмишдир (пластик кцтля, синтетик лиф вя каучук); Тиссайд р-ну юлкядя ян бюйцк кимйяви истещсал мяркязидир. Киллингщолм-Имминэем-Гримсби (Щамберсайдда), щямчинин Грейнъмут вя Моссморан (Шотландийада) ири нефт- кимйа сянайеси мяркязляридир. Шотландийанын пайтахты Единбург ири яъзачылыг сянайеси мяркязидир. Гярби вя Шярги Мидленддя полимер материаллар вя онлардан йерли автомобил вя тяййарягайырма, щямчинин йцнэцл сянайе мцяссисяляри цчцн (о ъцмлядян тохуъулуг) мямулатларын (кимйяви лифляр, техники-резин мямулатлар, автомобил тякярляри, пластик кцтлядян мямулатлар) эениш номенклатурасы бурахылыр. Селлцлоз-каьыз, полиграфийа сянайеси вя няшриййат иши Британийа статистикасында ващид сащя кими фяргляндирилир. Онун сатышынын цмуми щяъми тягр. 45 млрд. ф. ст.-дир (2003), о ъцмлядян селлцлоз-каьыз сянайеси 11 млрд. (тягр. 25%), полиграфийа сянайеси 14 млрд. (30%), няшриййат иши 20 млрд. (45%). Каьыз вя картон истещсалы 6,2 млн. т-дур (2003; ихраъат 1,3 млн. т, идхалат 7 млн. т-дан чох). Селлцлоз-каьыз сянайесиндя ишчиляринин цмуми сайы 15,8 мин няфяр олан тягр. 80 мцяссися вар. Бунлар, бир гайда олараг, хариъи хаммалла ишляйян вя дяниз портларынын йахынлыьында йерляшян (Кент графлыьынын шм. щиссясиндя Бюйцк Лондон р-нунда; Ланкашир графлыьында, Бристол йахынлыьында; Шотландийа сащилля-

    “Щарриер ЭР-9А” гырыъы тяййаряси.

    риндя вя с.) ири ф-клярдир. Хаммалын хейли щиссяси макулатурадыр (о ъцмлядян идхал олунан), гязет каьызынын тягр. 65%-и ондан истещсал едилир. Селлцлоз, каьыз вя картонун апарыъы истещсалчылары: “Унилевер”, “Бунзл”, “Кимберлй-Ъларк”, “Ыээесунд Папербоард”, “Унигуе Ымаэес”, “Ынвереск”, “Проътер & Эамбле” вя с. Щяр ил Б.Б.-да тягр. 150 мин адда мцхтялиф нюв чап мящсуллары няшр едилир. Чап мящсулларынын ихраъы 2,8 млрд. ф. ст. (2003), о ъцмлядян АБШ (цмуми щяъмин тягр. 1/6), Ирландийа, Канада вя с.; китаб, гязет вя журнал ихраъы 2,0 млрд. ф. ст., диэяр чап мящсуллары вя хидмятлярин ихраъы 0,8 млрд. ф. ст.-дир. Б.Б.-нын полиграфийа сянайесиндя вя няшриййат ишиндя, ишляйянлярин цмуми сайы 190 мин няфяр олан тягр. 32 мин мцяссися (о ъцмлядян 17 мини полиграфийа профилли) вар. Няшриййат вя мятбяялярин 1/2-индян чоху Инэилтярянин ъ.-ш.-индя, ясасян, Бюйцк Лондонда ъямляшмишдир. “Пеарсон” няшриййат групу Б.Б., Австралийа, Йени Зеландийа вя Щиндистанын кцтляви чап мящсуллары базарында 1-ъи, АБШ вя Канада базарында (2003 илдя сатыш щяъми 4,0 млрд. ф. ст.) ися 2-ъи йери тутур; групун тяркибиня дахил олан няшриййатлар: “Пенэуин” (каьыз цзлцклц кцтляви китаблар бурахылышы цзря дцнйа лидери), “Файнаншел таймс” (ейниадлы гязет вя бир сыра диэяр дюври няшрляр), “Дорлинэ Киндерслей” (шякилли вя сораг няшрляри, о ъцмлядян енсиклопедийалар, ъоьрафи атласлар вя с.), “Лонэман”, “Аллен Лане” вя с. Инэилтяря-Щолландийа няшриййат групу “Реед Елсевиер” тящсил, тибб, щцгуг вя бизнеся даир ядябиййат няшри сащясиндя дцнйада лидердир (2003 илдя сатыш щяъми 4,9 млрд. ф. ст.). “Ъамбридэе Университй Пресс” вя “Охфорд Университй Пресс” ун-т елми няшриййатлары мяшщурдур. “Щаймаркет Публисщинэ” няшриййаты юлкянин журнал базарында ян бюйцк сегмент олан Б.Б. ишэцзар журналистикасы лидеридир. Тохуъулуг сянайеси Б.Б. йцнэцл сяна- йесинин яняняви сащясидир; Британийа йун (о ъцмлядян твид), кятан вя памбыг парчалары, мохер вя кружевалары 18 ясрдян дцнйада мяшщур иди; 20 ясрдя ихраъ сащяси кими ящямиййятини итирмишдир. Памбыг парча истещсалы хейли азалмышдыр. Кимйяви лифлярдян истифадя олунмагла гарышыг парчаларын истещсалы цстцнлцк тяшкил едир. Ясасян йерли базара йюнялмиш йун вя кятан сянайеси аз тяняззцля мяруз галмышдыр; трикотаж сянайеси инкишаф етмишдир. 21 ясрин яввялляриндя истещсал щяъминя эюря Б.Б. тохуъулуг сянайеси Гярби Авропада Италийа вя Алманийадан сонра 3-ъц йери тутур, бунунла беля тохунма малларын идхалы ихраъы цстяляйир. Б.Б. йун вя кятан парчалар, техники парчаларын бязи нювляри, трикотаж, щямчинин кружева иля хариъи тиъарятдя мцсбят салдойа маликдир. “Ъоатс Вийелла” вя “Сара Лее Ъоуртаулдс” апарыъы фирмалардыр. Памбыг парча сянайесинин ясас р- ну Бюйцк Манчестер конурбасийасы, йун сянайесинин – Гярби Йоркшир конурбасийасыдыр (Лидс вя Брадфорд); кятан сянайеси даща чох Шимали Ирландийада инкишаф етмишдир; тохуъулуг сянайесинин мцхтялиф сащяляринин мцяссисяляри Шотландийада галмышдыр. Трикотаж истещсалынын башлыъа мяркязи Ноттинэемдир (Шярги Мидленд). Тикиш сянайеси дя 20 ясрдя тяняззцл етмишдир; тикиш мямулатларынын идхалы хейли дяряъядя ихраъы цстяляйир. Б.Б. эейим истещсалынын цмуми щяъминя эюря Гярби Авропада йалныз Италийадан эери галыр; мямулатларын чешидиндя “Бурберрй”, “Паул Смитщ”, “Агуасъутум” вя башга ширкятлярин истещсалы олан дябли вя бащалы эейимляр цстцнлцк тяшкил едир. Сащянин башлыъа мяркязляри Бюйцк Лондон вя Гярби Йоркшир (Лидс) конурбасийаларыдыр. Тикиш сянайеси Шимали Ирландийада (Белфаст, Лондондерри), Инэилтярянин шм.-ш.-индя (Тиссайд) вя ишчи гцввяси нисбятян уъуз олан бир сыра диэяр р-нларда инкишаф етмишдир. 

    “Щарланд анд Wолфф” фирмасынын эямигайырма тярсаняси. Шимали Ирландийа.

    Б.Б.-нын айаггабы сянайеси 21 ясрин яввялляриндя цмуми истещсал щяъминя эюря Гярби Авропа юлкяляри арасында илк онлуьун сонунда йерляшир. Дябли вя кейфиййятли айаггабыларын ихраъы дяйяриня эюря идхалдан тяхминян 6 дяфя аздыр. Сащядя йалныз 2 бюйцк фирма – “Ъларк” вя “Р. Эриээс” галмышдыр. Айаггабы истещсалынын ясас мяркязляри Шярги Мидленддя вя Нортэемптон Лестер (бцтцн истещсалын тягр. 1/2-и), Лондон (сечмя айаггабы истещсалынын башлыъа мяркязи), щямчинин Инэилтярянин ъ.-г.-индя Бристол р-нудур. Йейинти вя тцтцн сянайеси истещсал щяъминя эюря Б.Б.-нын сянайе сащяляри арасында машынгайырмадан сонра 2-ъи (2003 илдя сатыш щяъми 76,7 млрд. ф. ст., 527 мин ишчи, 7560 мцяссися); Гярби Авропа юлкяляри арасында 3-ъц (Алманийа вя Франсадан сонра) йери тутур. Британийа ихраъатында ярзаг маллары яняняви олараг идхалдан аздыр, спиртли ичкиляр (сащя мящсулларынын ихраъ дяйяринин тягр. 1/3-и) мцщцм истисна тяшкил едир. Виски истещсалы 3,9 млн. щл (4,5 л) (2003), ъин (инэилис араьы) вя араг – тягр. 0,6 млн. щл, пивя – 58 млн. щл.-дир. Виски истещсалынын цмуми щяъминин 90%-индян чоху, ъинин 80%-и, араьын 20%-и, 10%-я гядяр пивя, щямчинин арпа майасы ихраъ олунур. Виски истещсалынын башлыъа р- ну Шотландийадыр (тягр. 90%; Спейсайдда вя даь р-нларында; 90 мцяссися, тягр. 40 мин ишчи), Шимали Ирландийа вя Уелсдя дя виски щазырланыр. Ъин вя араг истещсалынын тягр. 70%-и (16 з-д) Шотландийанын пайына дцшцр. Спиртли ичкиляр истещсалында Британийа ширкятляри “Диаэео” (ясас брендляри “Смирнофф”, “Ъонни Уокер”, “Гордон”, “Гиннес”, “Бейлис” вя с.) вя “Аллиед Домеъг” (ясас брендляри “Баллантайн”, “Бифитер” вя с.) апарыъы йер тутур. Б.Б. дцнйада ян ири гара чай идхалчысыдыр, чякилиб габлашдырылмыш чай истещсалы вя ихраъы цзря дцнйада апарыъы йер тутур (илдя тягр. 30 мин т); ясас истещсалчылар эениш бренд дясти иля “Липтон” (“Унилевер” корпорасийасынын тюрямя ширкяти) вя “Тwининэс”дир (“Ассоъиатед Бритисщ Фоодс” корпорасийасынын тюрямя фирмасы). Б.Б. 

    Гарабаш гойун ъинси. Шотландийа.


    дцнйада щазыр тцтцн мямулатларынын ири истещсалчыларындан вя ихраъатчыларындан биридир; тцтцн ширкятляри: “Бритисщ Америъан Тобаъъо”, “Империал Тобаъъо”, “Эаллащер”. Б.Б. пендир (400 сортдан йухары, о ъцмлядян “чеддер”, “керфилли”, “чешир”, “глостер”, “стилтон”, “уенслидейл”) вя шоколад мямулатлары (Британийа ширкяти “Ъадбурй-Същwеппес” вя с.) ихраъатчысыдыр. Шякяр, унцйцтмя, йаь сянайеси мцяссисяляри, ясасян, к.т. р-нлары щцдудларында – Ъянуб-Шяргдя, Шярги Инэилтярядя, Шярги Мидленддя; балыг консерви сянайеси мцяссисяляри Щамберсайд (Гримсби) вя Шотландийа (Абердин) портларында; чай, шоколад, тцтцн вя хариъи хаммалдан истифадя едян диэяр сащяляр порт шящярляри (Лондон, Бристол, Ливерпул, Кингстонапон-Щалл вя с.) йахынлыьында; гяннады, чюрякбиширмя, сцд сянайеси мцяссисяляри, ясасян, ири шящярлярдя йерляшир. Кянд тясяррцфаты йцксяк интенсивлийи иля фярглянир; 20 ясрин икинъи йарысында дювля- тин кюмяйи сайясиндя тясяррцфатын мцщцм сащясиня чеврилмишдир. ЦДМ-ин структурунда к.т. истещсалы АИ юлкяляри арасында ян аз пайа маликдир (2006 илдя 1%). Бунунла беля юлкянин к.т. Б.Б.-нын ярзаг тялябатынын тягр. 2/3-сини (2003 илдя 63%) тямин едир (1939 илядяк 1/3-индян аз), о ъцмлядян тахыл – 120%, сцд – 102%, гуш яти – 91%, гойун яти – 87%, мал вя донуз яти – 70%-дян чох, тойуг йумуртасы – 87%, картоф – 80%-дян чох, тярявяз – 63%. Чатышмайан к.т. мящсуллары (ясасян, мейвя вя тярявяз) идхал олунур. Б.Б. к.т. истещсалынын щяъминя эюря АИ-дя 5-ъи (Франса, Алманийа, Италийа вя Испанийадан сонра), к.т. мящсулларынын ихраъына эюря 4-ъц (Франса, Алманийа вя Нидерланддан сонра) йери тутур. К.т. йерляри яразинин тягр. 70%-ини тутур, онун 61%-и якилян чямянляр вя тябии отлаглар, 39%-и якин сащяляридир. Фермер тясяррцфатлары цстцнлцк тяшкил едир (2003 илдя 304 мин), фермерлярин тягр. 2/3-си сащибкар, галаны ися иъарядарлардыр. Б.Б. фермаларын орта юлчцсцня эюря (56,4 ща) АИ-дя 1-ъи йери тутур. Мцасир к.т. техникасындан (орта щесабла 12 ща-йа – 1 трактор), минерал эцбрялярдян (1 ща-йа – 480 кг) эениш истифадя олунур. Апарыъы сащя щейвандарлыгдыр (2003 илдя к.т. мящсуллары дяйяринин тягр. 60%-и), о ъцмлядян ятлик-сцдлцк щейвандарлыг (35%), гушчулуг (10%) вя бекон кюкялтмя цзря ихтисаслашмыш донузчулуг (7%); гойунчулуг инкишаф етмишдир. Мал-гаранын цмуми сайы (млн. баш, 2003): гарамал – 10,5, донуз – 5, ев гушлары – 167, гойун – 36. Истещсал (мин т, 2003): цзлц иняк сцдц – 14370, мал яти – 687, гойун яти – 316, донуз яти – 577, гуш яти – 1566. Б.Б. бир чох гарамал (ятлик ъинсляр: Щерефорд, Абердин-Ангус вя с.; сцдлцк ъинсляр: Ъерсей, Айршир вя с.), гойун (тягр. 60 ъинс, о ъцмлядян Суффол, Ромни-Марш вя с.) вя донуз (о ъцмлядян аь ъинс) ъинсляринин вятянидир. Щейвандарлыьын мящсулдарлыьы йцксякдир (мяс., 1 инякдян орта сцд саьымы илдя 6620 л, щяр тойугдан 300 ядяддян чох йумурта, 2003). Сцдлцк щейвандарлыг Инэилтярянин тябии отлаглары олан даща рцтубятли г. зонасы вя Шотландийанын ъ.-г.-и цчцн сяъиййявидир. Сцдцн ири шящярляря тез чатдырылмасынын тяшкили сайясиндя бу районлар шящярятрафы сцд тясяррцфатлары иля уьурла рягабят апарыр. Британийанын ятлик щейандарлыьынын хцсусиййяти кюрпя щейванларын юндаьлыгларда вя йцксякликлярдя (Пеннин д-ры, Инэилтярянин ъ.-г.-и, Уелс, Шотландийа, Шимали Ирландийа) йетишдирилмяси, Инэилтяря (Шярги Мидленд, Шимал-Шярг, Ъянуб-Шярг) вя Шотландийанын ш. зонасындакы якилян чямянлярдя ихтисаслашдырылмыш кюкялдилмясидир. Кечмишдя эениш йайылмыш гойунчулуг инди овалыглардан Уелс, Пеннин, Камберленд, Шотландийа вя Шимали Ирландийанын даьлыг отлагларына сыхышдырылмышдыр. Гушчулуг вя донузчулуг, ясасян, ири ихтисаслашдырылмыш тясяррцфатларда ъямляшмишдир, сянайе ясасында инкишаф едир; башлыъа районлары Инэилтярянин ъ.-ш-и, ъ.-г.-и вя шм.-г.-идир (о ъцмлядян Ланкашир вя Чешир графлыглары). Аграр мящсулларын дяйяринин тягр. 40%-и биткичилийин (тарлачылыг – 28%, тярявязчилик вя баьчылыг – 12%) пайына дцшцр. Беъярилян тясяррцфат йерляринин структуру (2003): дянли-пахлалы биткиляр якин йерляринин 74%-ини (о ъцмлядян буьда – 41%, арпа – 24%, йулаф – 3%, нохуд вя лобйа – 5%), техники биткиляр 15%-ини (о ъцмлядян рапс – 10%, шякяр чуьундуру – 4%, майаоту, кятан вя с. – 1%), картоф – 3%- ини, тярявяз – 3%-ини, мейвя-эилямейвя – 1%-ини, диэярляри – 4%-ини тутур. Буьда, шякяр чуьундуру, рапс, нохуд вя лобйа юлкянин ш. щиссясиндя, хцсусиля гуру вя исти иглими олан Ъянуб-Шярги Инэилтярядя якилир. Арпа вя картоф щяр йердя, йулаф (гида биткиси кими) вя кятан, ясасян, юлкянин г.- индяки даща рцтубятли даьлыг районларда беъярилир. Йыьым (млн. т, 2007): дянли биткиляр – тягр. 19,1, картоф – 5,5, шякяр чуьундуру – 7,5, рапс – 2,1; кятан йыьымы – 23 мин т, майаоту – 4 мин т. Орта мящсулдарлыг (с/ща, 2007): буьда – 78, арпа – 54, йулаф – 52, шякяр чуьундуру – 602, картоф – 402. Мейвя вя тярявяз, щямчинин майаоту, ясасян, Инэилтярянин ъ.-ш.-индя, о ъцмлядян Кент графлыьында (“Инэилтярянин баьы”), еляъя дя Гярби Мидленддя (Ившем чайы дяряси) йетишдирилир. Шящярятрафында баьчылыг вя тярявязчилик инкишаф етмишдир. Йыьым (мин т, 2004): кюк – 650, кялям – 233, помидор – 80, хийар – 63, алма – 125, армуд – 30, чийяляк – 42, эавалы – 15 вя с. Эцл вя декоратив биткиляр (хцсусян Инэилтярянин ъ.-ш.-индя) беъярилир. Хидмят сферасы игтисадиййатын ян ири секторудур; хидмятлярин цмуми щяъминя эюря (2003 илдя 1,1 трлн. доллар) Б.Б. дцн- йада 4-ъц (АБШ, Йапонийа вя Алманийадан сонра), онларын ихраъына эюря (130 млрд. доллар) 2-ъи йери (АБШ-дан сонра) тутур. Хидмят сферасына малиййя, ишэцзар вя пешякар хидмятляр (2003 илдя юлкя ЦДМ-инин 30,2%-и), топдан вя пяракяндя тиъарят (12,7%), мещманхана бизнеси вя иътимаи иашя (3,4%), тящсил вя сящиййя (13,0%), нягл. вя рабитя (7,7%), мцдафия дя дахил олмагла инзибати хидмятляр (5,2%) вя диэяр хидмятляр (тягр. 0,5%) дахилдир. Малиййя хидмятляри (ЦДМ-ин 5,3%-и) хейли дяряъядя юлкянин бейнялхалг ихтисаслашмасыны мцяййянляшдирир; банк-кредит секторуну, сыьорта бизнесини вя биржа фяалиййятини ящатя едир. Б.Б. игтисадиййатынын банк-кредит сектору мигйасына эюря йалныз Америка вя Йапонийа иля мцгайися олуна биляр. Бу сектора ак- тивляринин цмуми щяъми тягр. 7 трлн. доллар (2003) олан тягр. 600 Британийа банкы, щямчинин 550-дян артыг бейнялхалг вя хариъи банк, о ъцмлядян Авропа Йенидянгурма вя Инкишаф Банкы (АЙИБ) да аиддир. Б.Б. боръ капиталынын, малиййя фондларынын, фйучерслярин вя с. идаряедилмяси хидмятляри цзря ян бюйцк дцнйа базарларындан биридир. Секторун бир щиссясини Британийа банк капиталынын (Ъябялцттаригдя, Бермуда вя Кайман а-рында, Мен а., Эернси а. вя с.) нязарятиндя сахланылан офшор кредит тяшкилатлары системи тяшкил едир. Б.Б.-нын сыьорта системи дцнйанын апарыъы системляриндян биридир, чох бюйцк щяъмдя сыьорта ямялиййатларыны вя тякрар сыьорта цзря бейнялхалг ямялиййатлары щяйата кечирир. Британийанын габагъыл сыьорта ширкятляри: “Ллойдс ТСБ Банк” (“Ллойдс” дяниз вя авиасийа сыьортасы сащясиндя ян бюйцк дцнйа базарыдыр), “АВЫВА” (Авропанын шяхси сыьорта базарында лидер), “Прудентиал”, “Ройал Ехъщанэе” вя
    с., еляъя дя тягр. 170 хариъи фирма. Б.Б. биржалары арасында дцнйанын бир сыра апарыъы идаряляри вар. Лондон фонд биржасы ямялиййатларынын щяъминя эюря Токио вя Нйу-Йорк биржаларындан сонра дцнйада 3-ъц йери тутур (2005 илдя дювриййяси тягр. 7 трлн. доллар). Диэяр Авропа юлкяляринин ясасян, милли йюнлц сящмляр базарындан фяргли олараг, бурада 500-дян чох ТМК-нын гиймятли каьызларына (хариъи сящмлярля дцнйа тиъарятинин 1/2-индян чоху) гиймят тяйин едилир. Лондон валйутадяйишмя биржасы дцнйанын ян ири валйута базарыдыр (эцн ярзиндя апарылан ямялиййатларын щяъми тягр. 750 млрд. доллар вя йа дцнйа цзря ямялиййатларын тягр. 1/3-и). Бейнялхалг нефт биржасы нефт цзря дцнйа гиймятлярини тяйин едир; Лондон метал биржасы ялван металлара дцнйа гиймятлярини тяйин едир, дцнйада щасил олунан алмазын 60%-индян чохунун сатышы онун васитясиля щяйата кечирилир; Лондон гиймятли металлар базары дцнйа гиймятлярини (о ъцмлядян гызыла) мцяййян едир; хяз, к.т. хаммалынын мцхтялиф нювляри вя с. цзря сатыш биржалары вар. Дцнйада танынан Британийа фирмаларынын ихтисаслашмасы да биржа фяалиййятиня аиддир: “Балтиъ Ехъщанэе” – дяниз фрахтлары, “Сотщебй’с” вя “Ъристие’с” – инъясянят нцмуняляри иля тиъарят. Малиййя хидмятляринин бюйцк щиссяси дцнйанын ян ири малиййя мяркязи (Нйу-Йорк вя Токио иля йанашы) олан Лондонда ъямляшмишдир. Юлкя мигйасында бюйцк малиййя мяркязляри Единбург вя Глазго (ясас ихтисаслашма малиййя фондларынын идаряедилмясидир), щямчинин Бирминщем, Бристол, Лидс вя Манчестердир. Ишэцзар вя йа бизнес-хидмятляр (ЦДМ-ин 24,9%-и) Британийа хидмят сферасынын тяркибъя сон дяряъя чохшахяли сегментидир: ишэцзар, о ъцмлядян цмумигтисади вя фонд базарларына даир (апарыъы фирма – Рейтер), нефт вя диэяр йанаъаг нювляриня (“Платтс”), кимйяви препаратлара (“ЫЪЫС” вя с.) гиймятлярин тяйин едилмяси цзря информасийанын топланмасы вя йайылмасы; бизнес-консалтинг хидмятляри, о ъцмлядян сащяви (“Chem Systems”), щцгуги (“Аллен анд Оверй”), еколожи (“Дамес анд Мооре” вя с.); менеъмент-консалтинг хидмятляри (сатыш щяъми тягр. 10 млрд. ф.ст. олан тягр. 70 мин фирма; цмуми сатыш щяъминин 50%-индян чоху 40 ян бюйцк ширкятин, о ъцмлядян “Приъе Wатерщоусе Ъооперс”ин пайына дцшцр); базар арашдырмалары (сатыш щяъми 1,2 млрд. ф.ст. олан тягр. 300 фирма, о ъцмлядян сатышын 40%-ини тямин едян 10 ян бюйцк фирма); дашынмаз ямлакын тиъаряти вя иъаряси цзря хидмятляр; инжиниринг, лизинг, мцщасибат-аудитор вя диэяр ишэцзар вя пешякар хидмятляри. 

    Патерностер мейданында Лондон фонд биржасынын (саьда) бинасы.


    Тиъарят, мещманхана бизнеси вя иътимаи иашя (цмумиликдя ЦДМ-ин 16,1%-и) Б.Б.-нын бейнялхалг ихтисаслашмасы сащяляринин мяъмусудур. 106 миндян чох топдантиъарят мцяссисяси (2003 илдя сатыш щяъми тягр. 383 млрд. ф.ст.), 189 мин пяракяндя тиъарят мцяссисяси (236 млрд. ф.ст.), щямчинин чох сайда мещманхана, ресторан, кафе вя барлар (62 млрд. ф.ст.) фяалиййят эюстярир. Британийанын апарыъы тиъарят ширкятляри супермаркетляр шябякяси иля дцнйанын ян ири ширкятляри сырасына дахилдир: “Тесъо” (тягр. 200 мин няфярлик персоналы иля юлкядя ян бюйцк юзял сащибкар), “Саинсбурй”, “Моррисон’с”. Мещманхана бизнесиндя чалышан фирмалар арасында “Интеръонтинентал Щотелс” (мещманхана нюмряляринин сайына эюря дцнйада 1-ъи вя сатыш щяъминя эюря сащядя 4-ъц йер) фярглянир. Б.Б.-нын Мядяниййят, Информасийа вя Идман Назирлийи хидмят сферасы чярчивясиндя “креатив сащяляри”, щямчинин рекреасийа хидмятлярини фяргляндирир. “Креатив сащяляр” Б.Б. игтисадиййатынын йени, динамик секторудур (2003 илдя ЦДМ-ин тягр. 5%-и; 21 ясрин яввялляриндя ортаиллик артым темпи тягр.
    8%), бурайа (2003/04 малиййя илиндя сатыш щяъми, млрд. ф. ст.): китаб няшриййаты иши (34), реклам бизнеси (17), кино вя телевизийа бизнеси (12), театр вя шоу-бизнес (10-дан йухары), мусиги бизнеси (тягр. 6), мемарлыг сащясиндя фяалиййят (тягр. 10), дизайн (тягр. 10), йцксяк мода (тягр. 1), яйлянъяли вя маарифляндириъи компйутер програмлары вя с., щямчинин тящсил сащясиндя юдянишли хидмятляр аиддир. Тякъя тящсил хидмятляриня эюря иллик хариъи дахилолмалар 6 млрд. доллардан чохдур, о ъцмлядян 1 млрд. доллар яънябиляря инэилис дилинин юйрядилмясиня эюря вя 5 млрд. доллардан чох онларын Британийа ун-тляриндя тящсил алмаларына эюря. “Креатив сащяляр” секторунун цмуми сатыш щяъми 100 млрд. ф.ст.-дян (2003; о ъцмлядян ихраъ тягр. 10 млрд. ф.ст.) артыгдыр. Рекреасийа хидмятляри (2003 илдя ЦДМ-ин тягр. 3%-и). Туризмдян ялдя олунан эялирин цмуми щяъми 70 млрд. ф.ст., о ъцмлядян хариъи туризмдян 12 млрд. ф.ст.- дир (2003). Юлкяйя эялян хариъи туристлярин сайына эюря (2003 илдя 25 млн. няфяр) Б.Б. 

    “Станстед” аеропорту. Лондон


    Авропада 4-ъц (Франса, Испанийа вя Италийадан сонра) йери тутур. Б.Б.-йа едилян сяфярлярин тягр. 30%-и ишэцзар, 29%-и истиращят, 26%-и дост вя гощумлара баш чякмяк, 15%-и тящсил вя с. мягсядли туризмя аиддир. Ишэцзар туризм, о ъцмлядян бейнялхалг конфрансларла баьлы сяфярляр (Лондон, конфрансларын кечирилмясиня эюря Парис, Вйана вя Брцсселдян сонра дцнйада 4-ъц мяркяздир) даща йцксяк темпля инкишаф едир. Няглиййат. Б.Б. дцнйада ян сых дахили нягл.-рабитя шябякяляриндян бириня маликдир. Дахили йцкдашымаларын цмуми щяъминин (2003 илдя 250 млрд. т·км) 64 %-и автомобил нягл.-нын, 24%-и дяниз каботажынын, 8%-и д.й. нягл.-нын, 4%-и бору кямяри нягл.-нын пайына дцшцр. Дахили сярнишиндашымаларын цмуми щяъминин (793 млрд. сярнишинкм) 92%-и автомобил нягл.- нын (о ъцмлядян сярнишинлярин 85%-и миник автомобилляри, 6%-и автобус, тягр. 1%-и мотосикл вя мопед васитясиля дашынмышдыр), 6%-и д.й. нягл.-нын, тягр. 1%-и авиасийа нягл.-нын, тягр. 1%-и диэяр нювлярин пайына дцшцр. Автомобил йолларынын уз. 394,5 мин км (2009; бцтцн йоллар бярк юртцклцдцр), о ъцмлядян сцрятли автомобил маэистраллары – 3519 км-дир (онун 3476 км-и йцксяк дяряъяли йоллардыр). Автомобил йоллары шябякясинин сыхлыьына эюря (1000 км2-я 1708 км) Б.Б. АИ-дя йалныз Бенилцкс юлкяляриндян эери галыр. Ящалинин автомобилля тяминаты 1000 няфяря 464 ядяддир (2003). Шящяр конурбасийаларында автомобил йолларынын нягл. васитяляри иля йцклянмяси проблеми кяскин сурятдя галыр, бу ися юдянишли маэистралларын иншасыны стимуллашдырыр. Д.й.-ларынын уз. 16454 км-дир (2008), онун 16151 км-и стандарт ендядир (1435 мм), 303 км-и Шимали Ирландийадакы енли (1600 мм) йоллардыр; електрикляшдирилмиш д.й.-лары 5248 мин км-дир. Д.й. шябякясинин сыхлыьына эюря Б.Б. АИ-дя Белчика, Лцксембург вя Алманийадан сонра 4-ъц йери тутур. Суалты (Ла-Манш) д.й. тунели иля сярнишин сцрят гатарлары (1993 илдян фяалиййят эюстярир) Лондондан Парися (сяйащят мцддяти 2 саат 35 дяг) вя Брцсселя (2 саат 15 дяг) ишляйир; йцк вя автомобил нягл. васитяляри дя (2003 илдя 3,6 млн. миник вя йцк автомобили, 72 мин автобус) дашыныр. Лондонда (1863 илдян, дцнйада ян гядим; 2005 илдя хятлярин уз. 408 км, 275 ст.) вя Глазгода (1896 илдян, 10 км, 15 ст.) метрополитен; Тайнсайд, Манчестер, Гярби Мидленд конурбасийасы, Шеффилд, Ноттинэем вя Лондонун шящярятрафында (Кройдон вя Докленддя) йцнэцл йерцстц метро хятляри (сцрят трамвайлары) вар. Авиасийа нягл. тягр. 200 млн. сярнишин (транзит сярнишинляр дя дахил олмагла) вя 2 млн. т-дан чох йцк (почт вя багажсыз, 2003) дашыйыр, бейнялхалг сярнишиндашымаларын тягр. 3/4-ц онун пайына дцшцр. Юлкядя 140 аеропорт, о ъцмлядян щяр биринин иллик дювриййяси илдя 100 мин няфярдян чох олан 35 аеропорт вар. 2003 илдя Лондонун аеропортлары 120 млн.-дан чох (бцтцн тяййаря сярнишинляринин тягр. 60%- и), о ъцмлядян “Щитроу” (дцнйанын ян ири бейнялхалг аеропорту) – 63 млн., “Гатуик” – 30 млн., “Станстед” – 19 млн., “Сити-оф-Лондон” – тягр. 10 млн. няфяря хидмят эюстярмишдир. Диэяр бюйцк аеропортлар ( млн. няфяр, 2003): Манчестер (19), Бирминщем (9), Глазго (8), Единбург (7). Апарыъы Британийа авиаширкяти “Бритисщ аирwайс” (2002 илдя 40 млн.-дан чох адам дашымышдыр) бейнялхалг тяййаря дашымалары цзря дцнйада ян бюйцк ширкятдир. Дяниз нягл. йцкдашымаларын хариъи тиъарятдя ясас щиссясини (йцклярин чякисиня эюря тягр. 95%-и вя дяйяриня эюря 75%-и), дахили тиъарятдя ися тягр. 1/4-ини щяйата кечирир. Юлкядя 573,1 млн. т йцкц емал едян 100-дян чох дяниз порту вардыр. Йцклярин цмуми щяъминин тягр. 97%-и щяр биринин йцк дювриййяси 1 млн. т-дан чох олан 52 портда, о ъцмлядян 2/3-си 10 ян бюйцк портда: Щамберсайдда Гримсби-Имминэем (йцк дювриййяси 57,6 млн. т), Инэилтярянин шм.-ш.-индя Тис-Щартлпул (53,8 млн. т), Лондон (53,3 млн. т), Ъянуби Уелсдя Милфорд-Щейвен (38,5 млн. т), Саутэемптон (38,4 млн. т), Шотландийада Форт чайынын естуарисиндяки портлар (34,9 млн. т), Ливерпул (32,2 млн. т), Шетланд а-рында Саллом-Во (23,9 млн. т), Шярги Инэилтярядя Филикстоу (23,4 млн. т, о ъцмлядян 19,6 млн. т контейнер йцкляри; юлкянин ян бюйцк контейнер порту, дяниз контейнерляри иля милли йцк дювриййясинин тягр. 40%-и) вя Дуврда (20,8 млн. т; “ро-ро” цсулу иля бошалдылыб йцклянмя цзря ян бюйцк порт, щямчинин юлкянин ясас дяниз сярнишин порту) бошалдылыб йцклянир. Британийа фирмаларынын мцлкиййятиндя 671 дяниз тиъаряти эямиси (щяр бири 100 реэ. бр.-т-дан чох; ъямиси 16305 мин т дедвейт, 2004), о ъцмлядян 628 йцк (16240 мин т), 43 сярнишин (65 мин т) эямиси вар. Тиъарят эямиляринин тягр. 72%-и Б.Б.-нын вя онун яразиляринин байраьы алтында щярякят едир. Икинъи дяряъяли сащиблик гейдиййатына (хариъи филиаллар васитясиля) эюря Британийа ширкятляринин нязаряти алтында 913 (24,9 млн. т дедвейт), онларын оператив идарячилийиндя олан эямиляр щесаба алынмагла ися 1417 (52,9 млн. т дедвейт) дяниз тиъаряти эямиси вар. Дахили су йолларынын уз. 3,2 мин км-дир (2009; башлыъа олараг рекреасийа мягсяди иля истифадя олунур). Йцклярин дашынмасы цчцн 620 км су йолу истифадя олунур (1839 илдя 7540 км); дашынмаларын 45%-и Темза, 12%-и Щамбер чайы васитясиля щяйата кечирилир. Маэистрал бору кямярляринин уз. 20 мин км-дян чохдур, о ъцмлядян суалты 10,9 мин км (онлардан 18%-и нефт, 62%- и газ кямярляридир), гурудакы 9,5 мин км-дян (онлардан 4,2 мин км-и нефт мящсуллары, тягр. 4 мин км-и газ, 825 км-и етилен, 500 км-и нефт кямярляридир) артыгдыр (2005). Бору кямяри системиня уз. 232 км олан Бектондан Зебрцгэейя (Белчика) гядяр суалты маэистрал газ кямяри дя дахилдир (1998 илдян). 

    Саутгемптон дяниз порту.

    Хариъи игтисади ялагяляр. Б.Б. дцнйада ямтяя ихраъына эюря 6-ъы, капитал вя хидмят ихраъына эюря 2-ъи йери тутур. Дцнйа ямтяя дювриййясинин 4%-индян чоху Б.Б.-нын пайына дцшцр. 1980-ъи иллярин орталарындан хариъи тиъарят балансы мянфидир (мцсбят салдо йалныз кимйа вя нефт-кимйа сянайеси мящсуллары, нефт вя нефт мящсуллары тиъаряти цчцн сяъиййявидир). Ямтяя ихраъынын дяйяри 479,0 млрд. доллар, идхалын ися 639,0 млрд. доллардыр (2011). Ихраъ дяйяринин тягр. йарысы (2003 илдя 46,2%) машынгайырма сащяляри мящсулларынын пайына дцшцр. Ихраъын башлыъа ямтяя груплары: електрон вя електротехника сянайеси – 19,5%, нягл. васитяляри – 17,2% (о ъцмлядян миник автомобилляри – 10,6%, авиасийа техникасы – 6,6%), цмуми машынгайырма мящсуллары – 8,9%, кимйа вя нефт-кимйа сянайеси мящсуллары – 19,1% (о ъцмлядян яъзачылыг препаратлары – 6,6%), нефт вя нефт мящсуллары – 9,0 %, ярзаг вя ичкиляр – 4,8%, парча, эейим вя айаггабы – 3,2%. Идхал структурунда да машынгайырма сащяляри мящсулларынын пайына дяйярин тягр. йарысы дцшцр (2003 илдя 46,9%). Ян мцщцм идхал маллары: електрон вя електротехника сянайеси мямулатлары – 20,8%, нягл. васитяляри – 18,8%, цмуми машынгайырма мящсуллары – 7,3%, кимйа вя нефт-кимйа сянайеси мящсуллары – 13,5% (о ъцмлядян яъзачылыг препаратлары – 3,9%), эейим, парча вя айаггабы – 7,3%, ярзаг вя ичкиляр – 6,8%, метал вя метал мямулатлар – 5,5%, нефт вя диэяр минерал хаммаллар – 4,5%, к.т. хаммалы – 2,4%. Б.Б.-нын хариъи тиъарят дювриййясинин тягр. 56%-и Гярби Авро- панын 15 юлкясинин – АИ цзвляринин, башлыъа олараг, Алманийа (11,5% ихраъ вя 12,5% идхал), Франса (7,4% вя 5,3%), Нидерланд (8,9% вя 7,3%), Белчика (5,1% вя 4,4%), Ирландийа (6,5% вя 4,2%), Италийа (4,7% вя 4,8%) вя Испанийанын (4,5% вя 3,9%) пайына дцшцр (2012). Б.Б.-нын хариъи тиъарятиндя АБШ (10,6% ихраъ вя 6,8% идхал) вя Бирлик юлкяляри (7,3% вя 6,8%), хцсусиля Канада, Щиндистан, ЪАР, Австралийа, Сингапур ящямиййятли йер тутур. Б.Б. цчцн яняняви олараг мцсбят салдойа малик олдуьу хидмятлярин хариъи тиъаряти мцщцм ящямиййят кясб едир. Хидмят ихраъынын цмуми дяйяри 89,7 млрд. ф. ст., идхалын ися 75,1 млрд. ф. ст. тяшкил едир (2003). Хидмят ихраъынын структурунда башлыъа йери ишэцзар (31%), малиййя (15%), сыьорта (7%), информасийа (5%) хидмятляри тутур. Идхалда рекреасийа хидмятляри цстцндцр. Цмумиликдя, Б.Б. таразлы тядийя балансына маликдир, буну да хидмятлярин хариъи тиъарятиндя (14,6 млрд. ф. ст.), хариъи инвестисийа ахынында (22,1 млрд. ф. ст.), капиталларын (17,5 млрд. ф. ст.) вя гейри-малиййя активляринин (мцяллиф щцгугларындан истифадяйя эюря юдянишляр вя с. – 1,2 млрд. ф. ст.) щярякятиндя мцсбят салдонун олмасы тямин едир. Б.Б. капиталларын бейнялхалг щярякятиндя бюйцк рол ойнайыр. Британийанын хариъдя топланмыш бирбаша инвестисийаларынын щяъми 337 млрд. ф. ст. (547 млрд. доллар, 2003), юлкянин игтисадиййатына бирбаша хариъи капитал гойулушу 354 млрд. ф. ст. (574 млрд. доллар) тяшкил едир. Б.Б. игтисадиййатына ян чох АБШ (2003/04 малиййя илиндя бцтцн инвестисийа лайищяляри мябляьинин 39%-и), Авропа юлкяляри (24%), Канада вя Йапонийа (щяр бири 6%) фирмалары вясаит гойур.

    Силащлы гцввяляр
    Б.Б.-нын силащлы гцввяляри (СГ) стратежи гцввялярдян, гуру гошунларындан (ГГ), ЩЩГ, ЩДГ вя ещтийат щиссялярдян ибарятдир; низами СГ-нин цмуми сайы 212,7 мин няфяр, ещтийат щиссяляри ися 312,9 мин няфярдир (2004). Иллик щярби бцдъя 43 млрд. доллар тяшкил едир (2004). СГ-нин Али баш команданы номинал олараг Б.Б. монархыдыр, юлкянин мцдафия габилиййятинин тямин едилмясиня баш назир (сядр), бир сыра назир вя парламентин щяр ики палатасынын сядрляриндян ибарят Мцдафия комитяси ъавабдещдир. Мцдафия комитяси СГ-йя рящбярликля баьлы бцтцн тядбирляри Мцдафия Назирлийи васитясиля щяйата кечирир. Мцдафия назири
    (мцлки шяхс) мцдафия гярарэащы ряиси васитясиля СГ-йя билаваситя рящбярлик едир. Динъ шяраитдя СГ-йя рящбярлийин али коллеэиал органы олан Мцдафия шурасы СГ гуруъулуьу иля баьлы бцтцн мясяляляри щялл едир, СГ-нин инкишаф истигамятлярини мцяййянляшдирир вя онларын фяалиййятиня нязарят едир. Шуранын тяркибиня даими ясасда мцдафия назири (сядр), онун мцавинляри, мцдафия гярарэащы ряиси, ГГ, ЩЩГ вя ЩДГ гярарэащларынын ряисляри дахилдир. Мцдафия гярарэащы ряиси Мцдафия Назирлийинин баш щярби мцшавиридир. Бу вязифяйя 3 ил мцддятиня нювбя иля СГ- нин мцхтялиф нювляринин нцмайяндяляри тяйин едилир. Мцдафия гярарэащы ряиси СГ-йя мцдафия гярарэащы, СГ нювляринин гярарэащ ряисляри, бирляшмиш ямялиййат гярарэащы вя бирляшмиш арха ъябщя команданлыьы васитясиля рящбярлик едир. Бирляшмиш ямялиййат гярарэащы щярби ямялиййатлары планлашдырыр вя щярби ямялиййатлар мейданындан узагда йерляшян гошунлары идаря едир, щямчинин Кипр а., Фолкленд а-ры, Бруней, Белиз вя Эибралтар й-а-ндакы Британийа гошунлары континэентиня эцндялик рящбярлийи щяйата кечирир. Бирляшмиш арха ъябщя команданлыьы ГГ, ЩЩГ вя ЩДГ-нин арха ъябщя тяминатыны щяйата кечирян ващид органдыр. СГ-нин гуруъулуьу 2015 иля гядяр 

    “ЩМС Иллустриоус” авиасийадашыйаны.


    щесабланмыш “Бюйцк Британийа щярби сийасятинин ясаслары” узунмцддятли щюкумят програмына мцвафиг олараг щяйата кечирилир. СГ-нин инкишаф програмы Б.Б.-нын щярби доктринасына ясасян ишляниб щазырланмышдыр. СГ щяр щансы тящдидин гаршысыны алмаг, эенишспектрли мясяляляри, о ъцмлядян юлкя щцдудларындан кянарда щялл етмяк габилиййятиня малик олмалыдыр. Б.Б. яразиси щярби-инзибати ъящятдян 3 зонайа бюлцнцр. Онларын мцдафияси цчцн мотопийада дивизийалары мясулиййят дашыйыр: 2-ъи дивизийа – Шимал зонасында, 5-ъи дивизийа – Гярб зонасында, 4-ъц дивизийа – Ъянуб зонасында. Стратежи гцввяляр 4 ядяд “Венгард” типли баллистик ракетдашыйан атом суалты гайыьындан (БРДСГ) ибарятдир. Онларын щяр бири Америка истещсалы олан “Трайдент-2” типли 16 суалты гайыг цчцн баллистик ракет (СГБР) дашымаг габилиййятиня маликдир. ГГ (116,7 мин няфяр) низами вя мящялли гошунлардан ибарятдир. Низами гошунларын тяркибиндя 5 дивизийа (3 мотопийада дивизийасы, механикляшдирилмиш вя зирещли танк дивизийалары) вя 5 ялащиддя бригада вар. Бир дивизийа даими олараг Алманийа яразисиндя йерляшдирилир. ГГ 543 танк (“Челенъер-2” вя “Челенъер-1”); 1 миндян чох сящра топу, минаатан вя йайлым атяш реактив системи (ЙАРС), тягр. 3 мин зирещли дюйцш машыны вя зирещли транспортйор; 1,1 мин танк ялейщиня ракет комплекси (ТЯРК); 150 идаряолунан зенит ракетляри атяш гурьусу (ИЗР АГ); 400 дашынан зенит-ракет комплекси (ДЗРК); 274 дюйцш щеликоптери; 8 ядяд “Феникс” пилотсуз учуш апараты иля силащланмышдыр. ЩЩГ-нин (43,6 мин няфярдян чох) тяркиби дюйцш тяййаряляринин 26 ескадрилйасындан, о ъцмлядян нцвя силащы дашыйан 7 ескадрилйадан, 16 кюмякчи авиасийа ескадрилйасындан, 14 щеликоптер ескадрилйасындан вя 4 “Рапира” идаряолунан зенит ракет (ИЗР) батарейасындан ибарятдир. ЩЩГ-нин тяркибиня низами гошунлардакы тягр. 350, ещтийатдакы 150 дюйцш тяййаряси, 500-дян чох кюмякчи авиасийа тяййаряси вя 175 щеликоптер, 30 йахынмянзилли идаряолунан зенит ракетляри атяш гурьусу (ИЗР АГ) дахилдир. Ясас щярби-щава базалары Щай-Уиком (Лондон району), Марем, Лимпинг, Лоссимут вя Коттсморда йерляшир. ЩДГ (42,4 мин няфяр) донанма, ЩДГ авиасийасы вя дяниз пийадаларындан ибарятдир. ЩДГ-нин тяркибиндя 78 дюйцш эямиси, о ъцмлядян 16 атом суалты гайыьы, 8 дизел суалты гайыьы, 3 йцнэцл тяййаря эямиси, 11 идаряолунан ракет силащы есминеси, 40 фрегат, 70 дюйцш катери, тягр. 200 йардымчы эями, 32 нцвя силащы дашыйан тяййаря вя 130 дюйцш щеликоптери вар. Ясас щярби-дяниз базалары Плимут, Портсмут, Девонпорт, Нортвуд, Фаслейн вя Росайтда йерляшир. СГ мцгавиля ясасында 17–30 йаш арасында олан кюнцллцлярдян комплектляшдирилир. ГГ вя ЩЩГ-индя щярби хидмят цчцн ясас мцгавиля 22 иля, гысамцддятли мцгавиля 12 иля гядяр, ЩДГ-индя ися 16 иля гядяр мцддятя баьланыр. Забит щейяти щярби мяктяб вя коллеълярдя, кичик команда щейяти ися мяктяблярдя вя сержант курсларында щазырланыр. 
    Сящиййя
    Б.Б.-да ящалинин щяр 100 мин няфяриня 166,4 щяким, 539,8 орта тибб ишчиси, 40,3 стоматолог, 58,9 фармаколог; 390 хястяхана чарпайысы дцшцр (2004). Сящиййяйя гойулан хяръ ЦДМ-ин 7,7%-ни тяшкил едир (бцдъядян малиййяляшдирмя 83,4%, юзял сектордан малиййяляшдирмя 16,6%; 2003). Сящиййя системи дювлят нязарятиндядир, малиййяляшдирилмяси верэидян эялян эялир вя гисмян саьламлыьын сыьортасы щесабына щяйата кечирилир. Илкин тибби йардым йерли идаряетмя органы тяряфиндян юдянилир. Бцтцн ящали пулсуз база тибби йардымы алыр, юзял тибби сыьорта зяиф инкишаф етмишдир. Мцгавиля цзря фярди вя йахуд щякимляр групу чярчивясиндя илкин тибби йардым эюстярян цмуми практика щякимляри цстцнлцк тяшкил едир; хястяханаларда тибб ишчиляри тясбит едилмиш тарифля ишляйир. Милли сящиййя системинин инкишаф планы хястяляря тибб мцяссисяляринин эениш, лакин мцалиъя нювцнцн мящдуд сечимини тяклиф едир. Юзял секторда тибби йардым мцгавиля ясасында щяйата кечирилир. Траст тибби хидмяти тядриъян фонд категорийаларына кечирилир вя сящиййя цзря мцстягил комиссийа тяряфиндян нязарят олунур. Ящалинин щяр 100 мин няфяриндя вярямля 10,8, вирус щепатити иля 15,2 (2003), сифилисля 2,6 (2004), хярчянэля 458,2 (о ъцмлядян дюш хярчянэи 134,7) хястялянмя щадисяси олмушдур (2001). Йашлы ящалинин ясас юлцм сябябляри цряк-дамар хястяликляри, хярчянэ вя травмалардыр. Курортлары: Бат, Блекпул, Борнмут, Брайтон, Дувр, Щарроэит, Щастингс, Мен, Скарборо, Уайт вя с. 
    Идман
    Б.Б.-ны чох вахт мцасир идманын вятяни адландырырлар. Б.Б.-да йаранан идман нювляри арасында голф (Шотландийа, 18 ясрин орталары), академик аварчякмя (Инэилтяря, 18 яср), регби (Инэилтяря, Регби ш., 1823), йцнэцл атлетика (Инэилтяря, 1830– 40-ъы илляр), футбол (19 ясрин орталары), бокс (Инэилтяря, 1865), бадминтон (Бадминтон ш., 1873), роликсцрмя идманы (Инэилтяря, 19 ясрин сонлары – 20 ясрин яввялляри) вя с.-дир. Бир чох илк идман тяшкилаты Б.Б.-да йарадылмышдыр: ипподром (Нйумаркет, 17 ясрин яввяли), жокей клубу (Нйумаркет, 1750), ян гядим голф клубу (Шотландийа, Сент-Ендрцс, 1754), топла щоккей цзря клуб “Бери-Фен Бенди Клаб” клубу (Бери-Фен ш., 18 яср), цзэцчцлцк цзря идман ассосиасийасы (Лондон, 1837), конкисцрмя идманы (Единбург, 1742) вя фигурлу конкисцрмя цзря (Лондон, 1842) клублар, футбол клубу (Инэилтяря, 1863); бир чох идман нювц цзря илк йарышлар: Йорк графы вя II Карлын иштиракы иля регата (1660), крикет цзря Кент вя Суррей графлыглары арасында йарыш (1709), бейнялхалг шащмат турнири (Лондон, 1851), футбол турнири (Инэилтяря ассосиасийасы кубоку, 1871–72); теннис ойунунун гайдалары ишляниб щазырланмыш вя тясдиг едилмиш (Инэилтяря, 1875), Уимблдон турнири кечирилмишдир (1877).
    Б.Б.-да щявяскар идман вя бядян тярбийясинин инкишафы иля Идман шурасы мяшэул олур (1965 илдян). Инэилтярядя 10, Шотландийада вя Уелсдя – щярясиндя 1 реэионал идман шурасы, Шм. Ирландийада – Эянъляр вя идман ишляри цзря шура мювъуддур. Ян популйар идман нювляри: футбол, регби, теннис, цзэцчцлцк, балыгчылыг, голф, крикет, кегли, йелкянли гайыг идманы, атчылыг идманы, шащмат. Бир гайда олараг, яксяр рясми йарышларда Инэилтяря, Уелс, Шимали Ирландийа вя Шотландийа мцстягил командаларла чыхыш едир, лакин Олимпийа Ойунларында Б.Б. байраьы алтында бирляширляр. 1905 илдя Британийа Олимпийа Ассосиасийасы йарадылмышдыр. Б.Б. идманчылары бцтцн йай (1896 илдян) вя гыш (1924 илдян) Олимпийа Ойунларында иштирак етмишляр. Б.Б.-да цч дяфя Олимпийа Ойунлары кечирилмишдир (1908, 1948 вя 2012, Лондон). Йай Олимпийа Ойунларында Б.Б. идманчыларынын цмцми щесабында 218 гызыл, 259 эцмцш, 256 бцрцнъ медал, Гыш Олимпийа Ойунларында мцвафиг олараг 7 гызыл, 2 эцмцш, 10 бцрцнъ медал вардыр (2013). 1896 илдя 1-ъи Олимпийа Ойунларында Б.Б. идманчылары 3 гызыл медал (теннисин ики нювц цзря Ъ. Боленд вя аьыр атлет Л. Еллиот) газанмышлар. Олимпийа Ойунларында бюйцк мцвяффягиййят газанан идманчылар: аварчякян Ъ. Бересфорд – 3 гызыл вя 2 эцмцш медал (1920, 1924, 1928, 1932, 1936), цзэцчц Щ. Тейлор – 3 гызыл вя 2 бцрцнъ медал (1908, 1912, 1920), ватерполчу вя цзэцчц П. Радмилович – 4 гызыл медал (1908, 1912, 1920), атчапан Р. Мид – 3 гызыл медал (1968, 1972), йцнэцл атлет С. Кое – 2 гызыл медал (1980, 1984, 1500 м мясафяйя гачышда), аварчякян С. Редгрейв – 5 гызыл медал Олимпийа Ойунларында (1984–2000) вя 9 гызыл медал дцнйа чемпионатларында (1986– 99). 1984 илдя Сарайевода кечирилян Гыш Олимпийа Ойунларында Ъ. Торвилл вя К. Дин рягс дуети фигурлу конкисцрмя цзря йарышларын галиби вя 4 гат (1981–84) дцнйа чемпиону олмушлар. Футбол цзря Инэилтяря йыьма командасы дцнйа чемпиону (1966), “Арсенал” (Лондон), “Ман-


    Скарборо курорт шящяри. Шимали Йоркшир графлыьы, Инэилтяря.


    честер Йунайтед”, “Ливерпул”, “Челси” (Лондон) кими эцълц клублар дяфялярля мцхтялиф Авропа турнирляринин галиби олмушлар. “Селтик” вя “Глазго Рейнъерс” Шотландийанын ян йахшы футбол клубларыдыр. Танынмыш футболчулар вя мяшгчиляр: С. Метйуз, Р. вя Ъ. Чарлтон гардашлары, Ъ. Бест, М. Щйуз, И. Раш, П. Ъеннигс, Д. Риви, П. Шилтон, Щ. Линекер, Д. Симен, М. Оуен, Д. Бекщем, А. Ширер, А. Рамсей, Щ. Чепмен, Б. Шенкли, М. Басби, А. Ферэцсон. Юлкянин зянэин шащмат яняняляри вардыр. 19 ясрин орталарында Щ. Стаунтон дцнйанын ян эцълц шащматчысы щесаб едилирди. 19 ясрин сонларында маестро Ъ. Блекберн, 20 ясрин 2-ъи йарсында гросмейстерляр А. Майлс, Ъ. Спилмен, М. Адамс, Н. Шорт уьурла чыхыш етмишляр. Щастингс (1895), Лондон (1883, 1899, 1922), Ноттинэем (1936) вя с.-дя кечирилян турнирляр дцнйа шащмат тарихиня дцшмцшдцр. Щяр ил кечирилян Уимблдон теннис турнирини гейри-рясми дцнйа чемпионаты адландырырлар. Инэилтярянин кишилярдян ибарят теннис цзря йыьмасы Девис кубоку уьрунда йарышларын 9 дяфя галиби олмушдур (1903–1936). Боксчу Л. Лйус пешякарлар арасында супераьыр чякидя дяфялярля дцнйа чемпиону олмушдур (1992–2003). Щяр ил Сил-

    Ескотда крал ъыдыр йарышлары.

    Кембриъ Университети.

    верстон автодромунда “Формула-1” дцнйа чемпионатынын мярщяля йарышы кечирилир; Б.Б.-нын “Макларен” командасы (рящбярляри М. Ъаээер вя Р. Денис) щямин йарышларын лидерляриндян биридир. Голф цзря Б.Б.-нын ачыг чемпионаты (“Бритиш опен”) дцнйанын ян гядим пешякар турниридир; илк дяфя 1860 илин ок- тйабрында Шотландийанын Прествик голф клубунда кечирилмишдир. Ян танынмыш голф мейданлары: Сент-Ендрцс, Ройал-Трун, Ройал-Бюркдейл вя б. Б.Б.-нын тарихиндя ян йахшы голфчулар: Щ. Вардон, Н. Фалдо, К. Монтгомери. Б.Б.-да 400 атчылыг идманы мяктяби фяалиййят эюстярир; 17,3 млн. атчылыг идманы щявяскарынын 2,4 млн.-у бу идман нювц иля актив мяшьул олур. Инэилтярядя вя Шм. Ирландийада 17 манеясиз, 24 манеяли вя 18 гарышыг ипподром, пешякар идманда 65 миндян артыг ат вардыр. Ян мяшщур яняняви йарышлар: Епсомдакы дерби, Ескотдакы крал ъыдырлары, Ливерпул стипл-чейзи. Танынмыш жокейлярдян К. Фелон, М. Кинейн (манеясиз ъыдыр), Т. Маккой, Р. Ъонсон (манеяли ъыдыр) бир чох мцкафатлы ъыдыр йарышларынын галибляридир. 
    Тящсил. Елм вя мядяниййят мцяссисяляри Б.Б.-нын тящсил системи инзибати бюлэцйя вя мювъуд яняняляря мицвафиг олараг цч алтсистемдян: Инэилтяря вя Уелс; Шимали Ирландийа; Шотландийадан ибарятдир. Тящсил мцяссисяляриня 4 щюкумят департаменти рящбярлик едир: Инэилтярядя тящсил вя мяшьуллуг департаменти; Шимали Ирландийада вя Уелсдя тящсил департаментляри; Шотландийада тящсил вя сянайе департаменти. Инэилтяря вя Уелсин “Мяктяб- дянсонракы вя али тящсил щаггында” (1992), “Мяктяб стандартлары вя мящдудиййятляри” (1998), “Тядрис вя вярдишляр щаггында” (2000), “Тящсил щаггында” (2002) ганунлары; Шм.Ирландийанын “Тящсил ислащаты щаггында” (1989), “Мяктябдянсонракы тящсил щаггында” (1997) гярарлары; Шотландийанын “Тящсил щаггында” (1980), “Мяктябдянсонракы вя али тящсил щаггында” (1992) ганунлары ясас низамлайыъы сянядлярдир. Б.Б.-нын тящсил системиня мяктябягядяр тярбийя, ибтидаи, цмуми орта, сонракы вя али тящсил дахилдир; мяктябягядяр тядрис вя тярбийя мцяссисялярини (3– 5 йашлы ушаглар цчцн), 5–11 йашлы ушаглар цчцн (Шм.Ирландийада 4–11 йашлы ушаглар цчцн; Шотландийада 5–12 йашлы ушаглар цчцн ) 2 вя 4 иллик ибтидаи мяктябляри (1–6 синифляр); натамам орта мяктябляри (7–11 синифляр) – бирляшмиш, грамматик, техники, мцасир, ихтисас вя юзял мяктябляри, онларын арасында хцсусиля сечилян елитар паблик скулз мяктяблярини (Итон, Щарроу, Винчестер вя с.) ящатя едир. Ян чох йайылмыш мяктяб типи бирляшмиш мяктяблярдир. Инэилтяря вя Уелс шаэирдляринин 90%-и бу мяк- тяблярдя тящсил алыр. 11 иллик тящсил 16 йашында баша чатыр. Грамматик мяктяблярин 11-ъи синфини битирянляр 12–13-ъц синифлярдя тящсиллярини давам етдирир, битирдикдян сонра ун-тя вя йа али тящсил коллеъиня дахил олурлар. Инэилтяря вя Уелсдя 30 миня йахын дювлят мяктяби (8,5 млн. шаэирд), Шотландийада 2,7 миндян чох мяктяб (тягр. 780 мин шаэирд), Шм. Ирландийада 1300 мяктяб (300 миндян чох шаэирд) вар; Б.Б.-нын юзял мяктябляриндя 500 миндян чох ушаг охуйур (2003). Б.Б.-нын мяктябдянсонракы тящсили мцхтялиф коллеъляр, тящсил мяркязляри, интлар (тягр. 700), щямчинин йашлылар цчцн техники пешя щазырлыьындан али тящсилядяк мцхтялиф сявиййялярдя ахшам тящсили мяркязляри (7 миндян чох) иля тямсил олунур. Али тящсил системиня ун-тляр, политехник коллеъляри вя с. дахилдир. “Мяктябдянсонракы вя али тящсил щаггында” (1992) гануна мцвафиг олараг бцтцн политехник коллеъляри вя бязи диэяр али тящсил мцяссисяляри ун-т статусу алараг “йени” ун-тляр адланыр. Инэилтярядя 144 али мяктяб (1,7 млн.-дан артыг тялябя), Шотландийада 22 али мяктяб (89 мин), Уелсдя 14 али мяктяб (89 мин), Шм. Ирландийада 2 ун-т (38 мин тялябя) фяалиййят эюстярир (2005). Ян гядим ун-тляр: Оксфорд Университети (ясасы 1167 илдя гойулмушдур), Кембриъ Университети (1209), Абердин Университети (1495), Единбург Университети (1583), Лондон Университети (1836), Кардиффдя Уелс ун-ти (1893), Белфаст ун-ти (1908) вя с. Б.Б.-нын ян ири елми мцяссисяляри: Лондон Крал Ъямиййяти (ясасы 1660 илдя гойулмушдур), Лондонда Крал Инъясянят Академийасы (1768), Единбургда Крал Ъямиййяти (1783), Единбургда Шотландийа Крал Академийасы (1826), Британийа Академийасы(1901), Британийа Шурасы (1934), Крал Мцщяндислик Академийасы (1976). Б.Б.-да 600-дян чох елми ъямиййят, ассосиасийа, мяркяз, елми тядгигат ин-ту, о ъцмлядян гядим елми ъямиййятляр: рийазиййат (1707), ботаника (1721), Линней (1788), Бирминэем “Ай ъямиййяти” (1775), Лондон тябиййат тарихи ъямиййяти (1858) фяалиййят эюстярир. Ясас музейляри: Британийа музейи (1753), Милли галерейа (1824), Викторийа вя Алберт музейи (1852), Милли портрет галерейасы (1856), Елми музей (1857; надир машын коллексийасы сахланылыр), Тейт галерейасы ((1897) – щамысы Лондондадыр; Шотланд асари-ятигя милли музейи (1780), Шотландийа Крал музейи, Шотландийа милли галерейасы – щамысы Единбургдадыр; Кардиффдя Уелс милли музейи (1907), Стратфорд-апон-Ейвон ш.-ндя У. Шекспирин ев-музейи вя с. Ири китабханалары: Лондонда Британийа музейи китабханасы (1753; 1972 илдян Британийа китабханасынын тяркибиндядир), Оксфорд Ун-тинин китабханасы (Бодли китабханасы, 1602), Единбургда Шотландийа милли китабханасы (1680), Аберистуитдя Уелс милли китабханасы (1907), Британийа китабханасы (1972) вя с.

    Уелс Милли китабханасы.

    Кцтляви информасийа васитяляри Информасийа аэентликляри. Пресс Ассоъиатион (1868) мцстясна олараг Б.Б. яразисиндя фяалиййят эюстярян ян ири информасийа аэентлийидир. 120 яйалят гязетинин кооператив бирлийи кими Лондонда вя диэяр 12 шящярдя нцмайяндяликляри вар; эцндялик вя щяфтясону чыхан пайтахт вя яйалят гязетлярини, щямчинин диэяр дюври няшрляри информасийа иля тямин едир. Ехъщанэе Телеэрапщ сящмдар информасийа аэентлийи (1872) игтисади, малиййя, идман, щямчинин парламент вя мящкямя хябярлярини топлайыб йайыр. Бейнялхалг мясяляляри ясасы П.Ъ. Рюйтер тяряфиндян гойулмуш (1851) вя дцнйанын беш апарыъы информасийа аэентлийиндян бири олан Рюйтер аэентлийи (мянзил-гярарэащы Лондондадыр) ишыгландырыр. Мятбуат. Б.Б.-да илк дюври няшр “Енэлисщ Меръурй” 1588 илдя, илк эцндялик гязет “Даилй Ъоурант” ися 1702 илдя бурахылмышдыр. Сонракы цч ясрдя Британийа гязет базары сцрятля инкишаф етмишдир. 1785 илдя “Таймс”, 1821 илдя “Манъщестер Эуардиан” вя 1822 илдя “Санди Таймс” гязетляри няшр олунмушдур. Б.Б.-да 1829 илдя 308, 1891 илдя ися 2263 гязет бурахылырды. Б.Б.-да 1,4 миндян чох гязет чап олунур (2005), онлардан 29-у (14 эцндялик вя 15 щяфтясону) цмуммилли гязетлярдир. Ян эениш йайылмыш цмуммилли эцндялик гязетляр “Сун” (3,5 млн. нцсхя, 2001), “Даилй Миррор” (1,7 млн. нцсхя, 2005), “Дейли Телеграф” (1,01 млн. нцсхя, 2000), “Таймс” (712 мин нцсхя, 2000), “Гардиан” (398 мин нцсхя, 2000), “Файнаншел Таймс” (483 мин нцсхя, 2000), “Индепендент” (240 мин нцсхя, 2000) вя б. “Неwс оф тще Wорлд” (4 млн. нцсхя, 2001) ян популйар щяфтясону гязетидир. Эцндялик цмуммилли гязетлярин тиражы 14 млн., щяфтясону чыханларын ися 15 млн. нцсхядир (2001). Б.Б.-да, башлыъа олараг, реэионал хябярляри ишыгландыран 1,3 миндян чох йерли гязет (ясасян, щяфтялик) чыхыр. Британийа йерли мятбуатынын щяфтялик тиражы 32,5 млн.-дан чох нцсхя тяшкил едир. Реэионал гязет бизнесинин 90 %-и 20 ширкятя мяхсусдур вя онларын арасында апарыъы йери “Тринитй Миррор” тутур. Б.Б. гязетляри “кейфиййятли” (ириформатлы) вя кцтляви (чох вахт кичикформатлы таблоидляр) олмагла ики гисмя айрылыр. “Кейфиййятли” няшрляр цчцн сийаси, малиййя вя бейнялхалг мясялялярин дяриндян тящлили сяъиййявидир. “Таймс”, “Файнаншел таймс”, “Гардиан”, “Дейли Телеграф” вя с. беля гязетлярдяндир. Эениш охуъу кцтлясиня йюнялмиш кцтляви (вя йа популйар) мятбуатда, ясасян, яйлянъяли материаллар, мяшщур инсанларын вя шоу-бизнес улдузларынын щяйатына щяср олунмуш мягаляляр цстцнлцк тяшкил едир. Беля гязетляря “Сун”, “Маил оф Сундай” (2,3 млн. нцсхя, 2005), “Даилй Маил” (2,4 млн. нцсхя, 2005), “Неwс оф тще Wорлд”, “Даилй Миррор” вя с. аиддир. Б.Б.-да 8 миндян чох журнал няшр олунур (2001). Онлардан 6 мини “ишэцзар вя пешякар” журналлар категорийасына дахилдир. Ян бюйцк тиража “Скй Ъустомер Маэазине” (4,75 млн.-дан чох абунячи), “What’s on TV” (1,7 млн. нцсхя) журналлары, “Радио Тимес” (1,2 млн. нцсхя) маликдир. Британийа гязетляри формал олараг сийаси партийаларла баьлы дейилдир, лакин няшрлярин чоху сащибляринин бахышларыны якс етдирян мцяййян сийаси мювгедян чыхыш едир. Мютябяр гязет сайылан “Дейли Телеграф” вя кцтляви гязет олан “Даилй Маил” мцщафизякарларын, ириформатлы “Гардиан” вя “Миррор” таблоиди ися лейбористлярин мювгейини якс етдирир. Чох вахт гязетляр сийаси эюрцшлярини дяйишир. Британийа щюкцмяти щеч бир гязет няшриня сащиб олмаса да, мятбуата еффектив тясиретмя васитяляриня (брифингляр, мятбуат конфранслары, материалларын тягдим едилмяси вя с.) маликдир. Бундан ялавя, Инщисарлар цзря комитя васитясиля гязетляря даир алгы-сатгы сювдяляшмяляриня нязарят едир. Б.Б.-да чыхан гязетлярин яксяриййяти йедди ширкятин мцлкиййятиндядир. Онлардан дюрдц дюври няшрлярин сатышынын 90 %-иня нязарят едир: “Неwс Интернатионал”, сащиби Руперт Мюрдок; “Таймс”, “Санди Таймс”, “Сун”, “Неwс оф тще Wорлд” вя с.; “Даилй Маил анд Эенерал Труст”, сащиби виконт Ротермир; “Даилй Маил”, “Маил оф Сундай” вя с.; “Тринитй Миррор”; тягр. 250 гязет, онлардан 240-ы йерли; цмуммилли няшрляр арасында “Даилй Миррор”, “Сундай Миррор”, “Пеопле”, “Даилй Реъорд”, “Сундай Маил” вя с.; “Нортщерн анд Сщелл”, сащиби Ричард К. Дезмонд; “Даилй Ехпресс”, “Сундай Ех- пресс”, “Даилй Стар”. Гязетлярин яксяриййяти, о ъцмлядян йерли гязетлярин 85%-и Интернет сайтына маликдир. Радио вя телевизийа. 1922 илдя Би-Би-Си (ББЪ) – Британийа йайым корпорасийасынын илк радиоверилиши ефиря чыхмышдыр. 1936 илдян телевизийа програмларынын мцнтя- зям транслйасийасына башланылмышдыр. 1954 илядяк радио вя телевизийа верилишляри Би-Би-Си-нин инщисарында иди. Б.Б.-да 5 ефир телевизийа каналы, бир нечя йцз радиостансийа, пейк вя кабел телевизийасы каналлары фяалиййят эюстярир (2005). Радиотяшкилат (Радио Аутщоритй) коммерсийа радиосуна, дахили ишляр назири тяряфиндян тяйин олунан 10 цзвдян ибарят Мцстягил Телевизийа Комиссийасы (Ындепендент Телевисион Ъоммиссион – ЫТЪ) ися пейк вя кабел телевизийасы да дахил олмагла коммерсийа телевизийасына нязарят едир. Би-Би-Си Британийада ян ири телерадио-верилишляри ширкятидир (радиодинляйиъиляринин 52%-и, телевизийа тамашачыларынын 40%-и; 2001). Юлкядя цч милли коммерсийа радиостансийасы фяалиййят эюстярир. 15 ширкят фактики олараг юлкянин коммерсийа радио- стансийаларына нязарят едир. Би-Би-Си-нин ясас рягибляриндян бири 1955 илдя фяалиййятя башлайан вя Британийа милли телевизийасынын 3-ъц каналында йа- йымланан “Индепендент Телевисион – IТВ” ширкятидир. IТВ-дя “Ъарлтон” вя “Эранада” ширкятляри цстцн мювгейя маликдир. Британийа телевизийа тамашачылары- нын тягр. 29 %-и IТВ програмларыны изляйир (2001). 1982 илдян 4-ъц каналын (Ъщаннел 4), 1997 илдян ися 5-ъи каналын (Ъщаннел 5) програмлары ефирдя йайымланыр. 3-ъц канал кими, онлар да реклам сатышы щесабына малиййяляшян цмуммилли коммерсийа каналларыдыр. 1982 илдян пейк телевизийа йайымына башланылмышдыр. Бу сащядя лидерлик истещлакчыларын 200 канала чыхышыны тямин едян вя Р. Мюрдокун “Неws International” ширкятинин нязарятиндя олан “Бритисщ Скй Броадъастинэ” – БСкйБ ширкятиня мяхсусдур. 1980-ъи иллярин орталарындан инкишаф етмяйя башлайан кабел телевизийасы базарында “Натионал Транс- ъоммуниъатионс Лимитед – НТЛ” вя “Телеweст” ширкятляри лидерлик едирди; 2006 илдя онлар бирляшяряк Б.Б.-да апарыъы кабел оператору олан “НТЛ Ынъорпоратед” ширкятини гурмушлар. 1998 илдя рягямсал телевизийа йаранмыш (верилишлярини Б.Б. тамашачыларынын 20–25 %-и излямяк имканына малик иди, 2000), 1999 илдя ися рягямсал радио инкишаф етмяйя башламышдыр. Би-Би-Си, ЫТВ вя БСкйБ ширкятляри, кабел телевизийасы операторлары рягямсал хидмятляр эюстярир.

    Фялсяфя
    Инэилис фялсяфяси цчцн бцтцн инкишафы ярзиндя емпирик вя сенсуалист мейиллярин цстцнлцйц елми, сосиал, психоложи тяърцбяйя йюнялмя (етика проблемляриня бюйцк диггят бунунла баьлыдыр), експериментал тябиятшцнаслыг вя рийазиййатла сых ялагя сяъиййяви олмушдур. Гитя фялсяфясиндян (илк нювбядя алман фялсяфясиндян) фяргли олараг, инэилис мцтяфяккирляри щяр шейи ещтива едян дедуктив конструксийалара вя универсал фялсяфи системлярин гурулмасына мейилли олмамыш, индуктив методолоэийайа вя айры-айры проблемлярин дяриндян аналитик тядгигиня цстцнлцк вермишляр. Лакин цмумиликдя емпиризмин цстцнлцйц мцгабилиндя мцхтялиф тарихи дюврлярдя фялсяфи дискуссийалар цчцн кифайят гядяр ящямиййятли фон йарадан, лакин нисбятян аз нцфуза малик расионалист истигамятляр дя мювъуд олмушдур. Инэилис, шотланд вя ирланд философлары вя илащиййатчылары цмумавропа схоластик (бах схоластика) яняняляринин формалаш- масында вя инкишафында иштирак етмишляр. Еркян орта ясрляр дюврцндя Авропа мяктябляриндя чалышанларын чоху Британийа мяншяли (Алкуин, Иоанн Скот Ериуэена, Аделард Батлы, Иоанн Солсберили вя б.) иди. Орта ясрляр реализминин ян парлаг нцмайяндяляриндян бири, илк дяфя Аллащын варлыьынын онтоложи сцбутуну формуля етмиш вя чох вахт “схоластиканын атасы адландырылмыш” Анселм Кентерберили олмушдур. Мцзакиря олунан мясялянин схоластик шярщи формасыны илк дяфя Александр Щейлсоуенли вермишдир. Оксфорд мяктяби нцмайяндяляринин ишляриндя Августин платонизми рийазиййата вя тябият щаггында елмляря йцксяк марагла бирляшир. Роберт Гроссетест юзцнцн ишыг щаггында тялиминдя ону илкин материйа кими нязярдян кечирмишдир. Онун шаэирди Р. Бекон щям хариъи (елми експеримент), щям дя дахили (мистик “айдынлатма”) тяърцбяни щяр щансы идракын ясасы, рийазиййаты ися йердя галан бцтцн елмлярин “гапысы вя ачары” щесаб едирди. Физики просеслярин рийази тясвирини Ф. Брадвардин вя онун Оксфорддакы Мертон коллеъиндян шаэирдляри ишляйиб щазырлайырдылар. Р. Беконун, Дунс Скотун вя У. Оккамын ясярляри юзцнямяхсус инэилис фялсяфясинин ясасыны гоймушдур. Ирадянин интеллект цзяриндя вя тяк-конкретин абстракт-цмуми цзяриндя биринъилийини тясбит едян Дунс Скот доминикачи орденин схоластикасына – томизмя гаршы дуран франсискчи схоластиканын (скотизм) бцтюв бир истигамятинин ясасыны гоймушдур. 14 яср номинализминин ян бюйцк нцмайяндяси Оккам щесаб едирди ки, йалныз тяк-тяк шейляр вя онларын хассяляри реал мювъуддур; идрак просесиндя апарыъы рол интуисийайа мяхсусдур. Онун формуля етдийи “Оккам цлэцъц” принсипиня эюря, интуитив вя тяърцби идрака мцнъяр едилмяйян анлайышлар елмдян кянарлашдырылмалыдыр. Схоластик фялсяфянин ясас илкин шяртлярини радикал шякилдя йенидян нязярдян кечирян Оккамын доктрина вя методлары щяля онун саьлыьында Парисдя вя Оксфордда илащиййатчылар вя философлар арасында сцрятля йайылмышды. Тябии теолоэийанын вя яняняви метафизиканын тянгиди Оккамын бир чох ардыъылларынын, о ъцмлядян оксфордлу схоластларын – франсискчи А. Уодщемин вя до- миникчи теолог Р. Щолкотун ясярляриндя вардыр. Интибащ дюврцндян башлайараг тядрисин щяля дя схоластик аристотелизм рущунда апарылдыьы Инэилтяря универ- ситетляри (хцсусиля Оксфорд) фялсяфи фикрин инкишафында апарыъы ролу итирирди. 16 ясрин 1-ъи йарысында Ъ. Колетин (1466–1519) башчылыг етдийи инэилис щуманистляринин
    дярняйи иля сых ялагядя олан Т. Мор юзцнцн сосиал утопийасыны йаратды. Йени дювр Авропа фялсяфясинин ъарчыларындан бири Ф. Бекон експериментя вя индуксийа методуна ясасланан “елмлярин бюйцк бярпасы” лайищясини иряли сцрмцш вя тяърцби идрака мане олан инсан зякасынын “бцтлярини” (йанлыш образлар вя йюнялмяляри) тянгид етмишдир. Онун “Йени Атлантида” технократик утопийасы бир нюв Т. Морун сосиал утопийасына гаршы чыхырды. Ф. Беконун индуктивизмини вя експериментал йанашмасыны Р. Бойл яхз етмишди. 17 яср механики-рийази тябиятшцнаслыьынын принсипляриня ясасланан илк фялсяфи системин йарадыъысы Т. Щоббс олмушдур. Г. Галилейин ардынъа о, щяндясяни тябии вя “сцни” (дювлят) ъисимлярин мяъмусу кими анлашылан тябиятин дярк олунмасында йеэаня мцмкцн ясас щесаб етмишдир. Щоббсун натуралист вя утилитарист консепсийасына гаршы Кембриъ платончуларынын (Р. Кедворт, Щ. Мор вя б.) динифялсяфи тялими чыхырды. Р. Декартын анаданэялмя идейалар нязяриййяси иля полемикада Ъ. Локк емпирик идрак нязяриййясини ишляйиб щазырлайараг бцтцн идейаларын хариъи (щиссляр) вя дахили (рефлексийа) тяърцбядян йарандыьыны ясасландырмышдыр. Локкун сосиал-сийаси консепсийалары, илк нювбядя онун щакимиййят бюлэцсц вя халгын суверенлийиня даир тялими Британийа демократийасынын идейа ясасыны тяшкил етмиш вя 18 яср франсыз маарифчиляриня бюйцк тясир эюстярмишдир. 18 ясрдя нцфуз газанмыш “яхлаги щисс” фялсяфяси А. Шефтсбери вя Ф. Щатчесон, сонрадан Д. Йум вя А. Смит тяряфиндян инкишаф етдирилмишдир. Ъ. Беркли расионализми тянгид едяркян Ъ. Локкун сенсуалист йюнялтмяляриня радикал характер ашыламагла щесаб едирди ки, “олмаг” “гябул олунмаьы” билдирир. Локкун вя Берклинин идейалары мяърасында чыхыш едян Йум бцтцн инсан тясяввцрлярини (“идейаларыны”), о ъцмлядян субстансийа вя сябябиййят анлайышларыны проблематик щесаб едяряк, онлара щисси “тяяссцратларын” адят едилмиш ассосиатив ялагяляри кими бахырды. 19 ясрдя Т. Браун (1778–1820), Ъеймс Милл тяряфиндян ишляниб щазырланан ассосиатив психолоэийанын баниляри Йум вя Д. Щартли (1705–57) олмушлар. 18 ясрин орталарындан тяшяккцл тапан шотланд мяктяби [Т. Рид, Д. Стцарт (1753– 1828), У. Щамилтон (1788–1856)] Ъ. Берклинин вя Д. Йумун тялимляринин яксиня олараг Аллащын инсан аьлында йерляшдирдийи интуитив гавранылан принсиплярин мяъмусу кими баша дцшцлян реалист “саьлам дцшцнъя” фялсяфясини инкишаф етдирирди. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя “саьлам дцшцнъя” фялсяфяси о дюврцн апарыъы Британийа университетляри олан Глазго, Единбург, Абердин ун-тляриндя мющкям йер тутурду. 19 ясрдя Британийа емпиризми яняняси утилитаризмин етик вя сосиал-реформист доктриналарында (И. Бентам, Ъеймс Милл), Ъон Стцарт Миллин позитивизминдя, Ч. Дарвинин вя Щ. Спенсерин тякамцлчцлцйцндя, Е. Махын фялсяфясиня йахын олан К. Пирсонун феноменализминдя даща да инкишаф етмишдир. Мянтигин ъябрини ишляйиб щазырлайан Ъ. Бул рийази мянтигин ясасыны гойанлардан бири иди. 19 ясрдя шотланд мяктябинин (У. Щамилтон), инэилис романтизминин (С.Т. Колриъ, Т. Карлейл) вя йени щеэелчилийин нцмайяндяляриня (Ъ.Щ. Стирлинг, Е. Керд, Т.Щ. Грин) классик алман фялсяфяси тясир эюстярмишдир. Мцтляг идеализм 19 ясрин сонунда Бри- танийа ун-тляриндя апарыъы ъяряйан олмушдур. Схоластик чярчивялярдян азад “ачыг теолоэийа” принсиплярини Ъ.Щ. Нйумен мцдафия етмишдир. Йени щеэелчилийин мядяниййят фялсяфясинин юзцнямяхсус вариантыны 20 ясрдя тарихчи Р.Ъ. Коллингвуд тяклиф етмишдир. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя щям мцтляг идеализмя, щям дя прагматизмя гаршы чыхан неореализм ъяряйаны мейдана эялди. Ъ.Е. Мур, Б. Рассел, А.Н. Уайщед, Ч.Д. Броуд (1877–1971), К.Л. Морганла (1852–1936) йанашы “емеръент тякамцл” консепсийасыны ишлямиш С. Александер (1859–1938) вя б. онун нцмайяндяляри олмушлар. Расселин вя Уайтщедин “Принъипиа Маthематиcа” фундаментал ясяри рийази мянтигин сонракы инкишафыны мцяййянляшдирди. Рассел вя Мур аналитик фялсяфянин башланьыъ мярщяляси олан мянтиги атомизмин ясасыны гоймушлар. Л. Витэенштейнин ясярляринин тясири алтында 1930–60-ъы иллярдя тябии дилин тящлилиня ясасланан лингвистик тящлил фялсяфяси тяшяккцл тапмышдыр. К. Попперин тянгиди расионализм консепсийасы онун шаэирдляри вя ардыъыллары олан И. Лакатос вя Ъ. Уоткинс тяряфиндян инкишаф етдирилмишдир. А.Ъ. Тойнби локал сивилизасийаларын дювраны фялсяфи-тарихи консепсийасыны йаратмышдыр. “Идейалар тарихи” истигамяти И. Берлинин иътимаи фикир тарихиня даир чохсайлы ясярляриндя яксини тапмышдыр. Б.Б.-да башлыъа фялсяфя тящсили мяркязляри: Крал Фялсяфя Ин-ту, Оксфорд, Кембриъ вя Лондон ун-тляри. Ясас фялсяфя ъямиййятляри: Инэилтяря Фялсяфя Ъямиййяти, Аристотел Ъямиййяти, Кембриъ ун-ти няздиндя фялсяфя ъямиййяти, Оксфорд Фялсяфя Ъямиййяти, Британийа Елм Фялсяфяси Ъямиййяти. Апарыъы фялсяфя журналлары: “Минд” (1876 илдян) вя “Пщилосопщй” (1926 илдян).

    Ядябиййат
    Б.Б. ядябиййаты, ясасян, инэилис дилиндя инкишаф етмишдир. Инэилислярин гитядян эялян вя келтляри юлкянин гярбиня вя шималына сыхышдыран яъдадлары – англ-сакслар юзляри иля эерман ясатир вя яфсанялярини эятирмишляр. Англ-сакс (гядим инэилис) дилиндя еркян поезийанын ясасыны аллитерасийалы шеир системи тяшкил етмишдир (7–11 ясрляр): гящряманлыг епосу (“Беовулф”), христиан епосу ( Кцневулфун “Йелена”ясяри вя с.), кичик поемалар (“Видсид”, “Деорун шикайяти”, “Дяниз сяййащы”, “Сяййащ”), тарихи мювзуда няьмяляр (“Малдон йахынлыьында дюйцш”, 991 илдян сонра), щимнляр ( ян гядими Кедмон тяряфиндян йарадыл- мышдыр, 7 ясрин сону). Яввялъя латын дилиндя, сонралар англ-сакс дилиндя тарихи ясярляр мейдана эялмишдир. 12–13 ясрлярдя ядябиййат цч дилдя мювъуд олмушдур. Латын дилиндя елми поезийа, щямчинин тарихи ясярляр йаранмышдыр. Бунларын арасында Авропа ядябиййатында Артур яфсаняляринин йайылмасына сябяб олан Монмутлу Щалфридин “Бриттлярин тарихи” (1135) ясяри фярглянир. Франсыз дили мянзум хроникаларын вя романларын дили иди. Франсыз дилинин тясири иля (гафийяли шеирдян истифадя, сцжетлярин игтибасы) дцнйяви инэилис поезийасы (“Байгуш вя бцлбцл” поемасы, 13 ясрин яввялляри) йаранмышдыр. Лайамон, тарихи сцжетли “Брут” (тягр.1205) епик поемасында англ-сакс вя франсыз куртуаз ядябиййаты янянялярини бирляшдирмишдир. Инэилис дилиндя йазылмыш вя дюврцмцзядяк сахланылмыш рытсар романларындан ян гядими “Крал Щорн”дур (тягр.1225) “Икидилли” англ-норман менестрелляри, мящяббят лирикасы мейдана эялмишдир. 14 яср аллитерасийалы шеир системинин дирчялиши дюврцдцр: аноним “Сер Щавейн вя Йашыл ъянэавяр” рытсар романы (14 ясрин 2-ъи йарысы), У. Ленглендин “Якинчи Пйотр щаггында эюрцнтцляр” (тягр. 1367–70) аллегорик поемасы. Ъ. Щауер “Ашигин етирафы” (1390-ъы илляр) ашиганя-аллегорик поемасында инэилис ядябиййатына антик мифолоэийа мотивлярини дахил етмишдир. Ъ. Чосерин “Кентербери щекайяляри” (14 ясрин сону) дюврцн поетик енсиклопедийасы олмагла ейни заманда ре- нессанс щуманизми ящвал-рущиййясини габагламышдыр. Юз ясяри цчцн Лондон диалектини сечмякля, Чосер мцасир инэилис ядяби дилинин ясасыны гоймушдур. 14 ясрдя шотланд ядябиййатынын (инэилис вя гел дилляриндя инкишаф едирди; бах щямчинин Гел ядябиййаты) илк ящямиййятли ясяри: Ъ. Барборун шотландларын истиглалиййят мцбаризясиня щяср олунмуш “Брцс” поема-хроникасы (тягр.1375) йаранмышдыр. Йцзиллик мцщарибя (1337–1453), Ал вя Аь гызылэцл мцщарибяляри (1455–85) ядябиййатын инкишафыны лянэитди. 14–15 ясрлярин ядяби абидяляри арасында Нориъли Йулиана вя Маръери Кемпин дини-мистик ясярляри, Т. Мелоринин “Артурун юлцмц” (1469; 1485 илдя чап олунмушдур) ясяри вар. Тцдорлар мцтлягиййятинин бяргярар олмасы иля инэилис Интибащы дюврц башлайыр. Инэилис мядяниййятиня Т. Морун “Утопийа” (1516) ясяриндя яксини тапмыш щуманизм идейалары нцфуз едир. Ф. Петрарканын ардыъыллары – шаирляр Т. Уайет вя Г.Щ. Сарри инэилис поезийасына сонет формасыны эятирирляр. 16 ясрин 2-ъи йарысындан щуманист дцнйаэюрцшц мющкямлянир. Петраркачы шаирлярдян сонра мящяббят лирикасы, Ъ. Гаскойн вя Т. Кемпионун йарадыъылыьы иля тямсил олунур. Е. Спенсер “шаирляр шаири” адландырылыр (“Пярилярин краличасы” поемасы, 1590–96 вя с.). Ф. Сидни инэилис щуманист ядябиййатынын манифестини – “Поезийаны мцдафия” трактатыны (1583), “Аркадийа” пасторал мянзум романыны (1590), С. Дениел, Г. Констебл, М. Дрейтон вя У. Шекспирин сонет лирикасынын инкишафына тясир эюстярмиш сонетлярини йарадыр. Елми-щуманист вя орта ясрляр халг янянялярини бирляшдирян драматурэийанын (Р. Грин, Т. Кид, Ъ. Лили, инэилис драмы ислащатчысы К. Марло) ъошгун инкишаф дюврц башлайыр. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляри инэилис драмынын инкишафында зирвя дюврцдцр. Бу мярщяля илк нювбядя, ренессанс ядябиййаты тенденсийасыны ифадя едян У. Шекспирин ясярляри иля тямсил олунур. Шекспир драматурэийасында антик, орта ясрляр халг вя ренессанс театры яняняляри синтезляшдирилмиш, комик цнсцр вя траэедийа пафосу, аристократизм вя кобуд халг йумору, сосиал-сийаси, фялсяфи проблематика вя дярин лиризм ъясарятля бирляшдириляряк драмын образлы диапазону эенишляндирилмишдир. Бу дюврцн эюркямли драматурглары: Ъ. Уебстер, Т. Деккер, Т. Щейвуд, Ф. Бомонт, Ъ. Флетчер, щямчинин сосиал сатира устасы Б. Ъонсон. Пуританларын тякиди иля
    (1642) театрларын баьланмасы инэилис драматурэийасынын гызыл ясрини сона чатдырды. 17 ясрдя барокко цслубу метафизика мяктяби шаирляринин йарадыъылыьында даща дольун ифадя олунмушдур (Ъ. Донн, Ъ. Щерберт, Р.Крешо, Г.Воен, Е. Марвелл, А. Каули вя б.). Поетик епосун йени йцксялиши Ъ. Милтонун йарадыъылыьы иля баьлыдыр (Библийа сцжети ясасында йазылмыш “Итирилмиш ъяннят” епик поемасы, 1667). 17 ясрин сону – 18 ясрин яввялляри Инэилтярядя Маарифчилик дюврцнцн башланьыъыдыр. Поема вя сатираларын, сийасят, яхлаг вя естетикайа даир мянзум трактатларын мцяллифи А. Попун “Тянгид щаггында ессе” (1711) ясяри инэилис маарифчи классисизминин манифести иди. Маарифчи романын йарадыъысы Д. Дефо (“Робинзон Крузо”, 1719) олмушдур. Сатирик драматурэийа инкишаф едирди: Ъ. Эейин “Диллянчиляр операсы” (1728), Щ. Филдингин комедийалары; Р. Б. Шериданын “Гейбят мяктяби” (1777) комедийасы. Нясрдя сатирик тенденсийалар инэилис антиутопийасынын баниси Ъ. Свифтин йарадыъылыьында (“Гулливерин сяйащяти” романы, 1726), Т. Смоллеттин романларында яксини тапмышдыр. Сентиментализмин яламятляри С. Ричардсонун аиля-мяишят вя психоложи епистолйар романларында, О. Голдсмитин “Векфилд кешиши” (1766) повестиндя ифадя олунмушдур. Зяриф психолоэизм, йени тящкийя цсуллары Л. Стернин ясярляриня хас ъящятлярдир (“Тристрам Шендинин щяйаты вя мцлащизяляри”, 1759–67; “Сентиментал сяйащят”, 1768). Сентиментализм поезийасында (Т. Грей, У. Каупер, О. Голдсмит, Ъ. Крабб, Ъ. Томсон, Е. Йунг) тябият вя кянд щяйатынын тясвири цстцнлцк тяшкил едир. Романтизм яряфяси тенденсийалары У. Коллинзин лирик одаларында, Т. Чаттертонун йаланчы орта ясрляр поетик мистификасийаларында мейдана чыхырды. Шотланд шаирляринин ясярляри, о ъцмлядян Ъ. Макферсонун поемалары (“Оссианын ясярляри”, 1765), Р. Бюрнсцн поезийасы хцсуси йер тутурду. Бу йюндя щямчинин сонралар романтикляр тяряфиндян (М. Шеллинин “Франкенштейн”и, 1818; Ч. Метуринин “Сярэярдан Мелмот”у, 1820 вя с.) юзцнямяхсус шякилдя щяйата кечирилмиш “дящшятляр вя сирляр” готик роман жанры ( Щ. Уолпол, А. Радклиф, У. Бекфорд, М.Г. Лйуис) мейдана эялди. Сосиал-сийаси романын (“Калеб Вилйамс”, 1794) йарадыъысы маарифчи-утопист У. Годвин олмушдур. 1790-ъы иллярдя Б.Б. ядябиййатында романтизм мейдана эялди. Инэилис романтикляринин илк нясли “эюл мяктяби” шаирляри У. Вордсворт вя С.Т. Колриъдир; “эюл мяктяби” шаирляриня хас олан али йарадыъылыг гцввяси кими романтик тяхяййцлцн култу У. Блейк цчцн дя сяъиййявидир. Инэилис романтикляринин икинъи няслиня П.Б. Шелли вя Ъ.Г. Байрон, Ъ. Китс, ирланд Т.Мур мянсубдурлар. 18 ясрин сону – 19 ясрин 1-ъи рцбцндя нясрдя гадын романчыларын йарадыъылыьында аиля-мяишят вя психоложи роман яняняляри инкишаф етмишдир (Ф. Бюрни, Ъ. Остин, ирланд М. Еъуорт). Сярбяст сурятдя щягигяти романтик хяйаллар иля бирляшдирян тарихи роман жанрыны шотланд В. Скотт йаратмышдыр. О, шотланд силсиляси ясярляриндя (“Пуританлар”, 1816; “Единбург мящбяси”, 1818 вя с.) Инэилтяря вя Шотландийанын бирляшдирилмясинин язаблы просесини якс етдирмишдир. 

    У. Шекспирин сонетляринин титул сящифяси (1609).

    Викторийа дюврцндя (кралича Викторийанын щакимиййяти илляри, 1837–1901) роман ядябиййатын апарыъы жанры иди. Б.Б. ъямиййяти щяйатынын эениш панорамы Ч. Диккенсин романларында юз яксини тапмышдыр ( “Пиквик клубунун гейдляри”, 1837 вя с.). Инэилис ъямиййятинин йцксяк даиряляринин сатирик тясвирини “Шющрятпярястлик йармаркасы” (1847–48) романынын мцяллифи У. Теккерей йаратмышдыр. Бронте баъылары вя Е. Гаскеллин реалистик тярздя йазылмыш романлары дюврцн кяскин сосиал проблемляриня тохунурду. Илк инэилис детектив романынын мцяллифи У. Коллинз иди (“Ай дашы”, 1868). Викторийа дюврц романчыларынын “икинъи дальасы” сосиал проблематиканы психоложи тящлилля бирляшдирян Ъ. Мередит, Ъ. Елиот, яйалят щяйатындан бящс едян сосиал-тянгиди романларын йарадыъысы А. Троллоп олмушлар. 19 ясрин орталарындан Б.Б. ядябиййатында “тямиз сянят” идейасына мараг эцълянди. 1848 илдя Ъ. Рюскинин ясярляринин тясириля йазычы вя ряссамлары бирляшдирян прерафаелитляр (Д.Г. Россетти вя б.) бирлийи йаранды. 19 ясрин орталары поезийасында ядяби екссентриада рущунда йаздыьы вя юзцнцн онлара иллцстрасийалар чякдийи ясярляри иля шющрят газанмыш Е. Лирин йарадыъылыьы поезийада хцсуси йер тутур. Бу яняня сонралар Л. Керроллун наьыл повестляриндя давам етдирилмишдир. 19 ясрин 2-ъи йарысында поезийада поетик форма сащясиндя ъясарятли експериментаторчу Ъ.М. Щопкинсин фялсяфи лирикасы бюйцк ядяби щадисяйя чеврилди. 19 ясрин сонларында символизм Ирландийа интибащынын эюркямли шаири У.Б. Йейтсин йарадыъылыьы иля тямсил олунду. Пре- рафаелитляр Б.Б. инъясяняти вя ядябиййатында естетизм ъяряйанына мцщцм тясир эюстярдиляр (йазычы, нязяриййячи вя инъясянят тарихчиси У. Патер, А. Саймонс, О. Бюрдсли, О. Уайлд вя б.-дан ибарят шаир вя ряссамлар групу). Натурализм тямайцлляри Ъ. Мур вя Ъ. Гиссингин няср ясярляриндя мейдана чыхды. Натуралист романа гаршы Т.М. Рид вя Р.Л. Стивенсонун маъяра романлары йаранды. Техники тяряггини тяряннцм едян елми-фантастик роман жанрынын баниси Щ. Уеллс олду (“Заман машыны”, 1895 вя с.). Детектив щекайя кичик жанрыны А.К. Дойл ишляйиб щазырлады. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя инэилис щяйат тярзинин епик тясвири Ъ. Голсуорсинин (“Форсайтлар щаггында сага”, 1906–21), щямчинин Т. Щардинин сосиал-психоложи романларында верилмишдир. Б.Б.-нын мцстямлякячилик сийасятинин мядяниляшдирмя миссийасы кими пафослу тярифи Р. Киплингин поезийасы вя нясри цчцн сяъиййявидир. Аь адамын миссийасы щаггында мифи инэилис модернизминин сяляфи Ъ. Конрад пуча чыхарды. 19 ясрин сону – 20 ясрин 1-ъи йарысында драматурэийада Б. Шоунун интеллектуал драм-дискуссийалары парлаг щадися иди. Онун даими оппоненти юз фялсяфи идейаларыны детектив сцжетли китабларында якс етдирян католик йазычы Щ.К. Честертон иди. Ясрлярин дяйишмяси иля инэилис ядябиййатында модернизм мейдана эялди. Онун ясас идеологларындан бири философ вя шаир, имажизм нязяриййячиси Т.Е. Щйум иди. 1910–20-ъи иллярдя мейдана эялмиш мцхтялиф бядии ъяряйанлар вя ядяби групларын – ”эеоргчулар”ын (Р. Брук, Е. Марш, Щ. Монро, Ъ. Мейсфилд вя б.), “Блумсбери”- нин (В.Вулф, Л. Вулф, Е.М. Форстер вя б.), имажизмин, вортисизмин (баниляри: йазычы вя ряссам У. Лйуис, шаир Е.Паунд) мягсяди Викторийа дюврцнцн естетик канонларыны йенидян нязярдян кечирмяк, поезийа вя нясрдя бядии ифадя формаларыны тязялямяк иди. Биринъи дцнйа мцщарибяси “мцщарибя поезийасы”нын йаранмасына сябяб олду (З. Сассун, У. Оуен, Р. Брук вя б.). Ирланд Ъ. Ъойсун “Улисс” (1922) романы, Р. Грейвс вя Т.С. Елиотун йарадыъылыьы, В. Вулф вя Д.Г. Лоуренсин новаторчу психоложи нясри инэилис модернизминин ян йцксяк наилиййятляридир. Мцщарибя эюрмцш “итирилмиш няслин” ящвал-рущиййяси Р. Олдингтонун щярб ялейщиня йазылмыш нясриндя яксини тапды (“Гящряманын юлцмц” романы, 1929 вя с.). 1920-ъи илляр шотланд дилин- дя поезийанын (Щ. Макдиармид, Е. Мйур, Е. Йанг, Р. Гариок вя б.) чичяклянмяси дюврцдцр. 1920–40-ъы иллярдя К. Менсфилд вя А.Е. Коппардын новеллалары, Н. Коуард, Ъ. Барри вя Ъ.Б. Пристлинин драматурэийасы популйарлыг газанды. Детектив (Е. Беркли, Д. Сейерс, А. Кристи), щямчинин О. Щакслинин (“Йени эюзял дцнйа”, 1932), Ъ. Оруеллин (“1984”, 1949) романлары иля тямсил олунан антиутопийа жанрлары чичяклянмя дюврцнц йашайырды. Поезийада “Оксфорд шаирляринин” ( У.Щ. Оден, С. Дей-Лйуис, С. Спендер) йарадыъылыьы, Д. Томасын неоромантизм рущунда лирикасы щадися иди. 1950-ъи иллярдя ядябиййатда “йени дальаны” “гязябли эянъляр” драматурглар вя насирляр К. Емис, Ъ. Осборн, А. Силли- тоу, Ъ. Уейн вя б. тямсил едирдиляр. Осборнун “Гязябли олсан да, эери бах” (1956) пйеси драм жанрынын ъанланмасына сябяб олду (Ш. Дилени, А. Уескер, Р. Болт). 1950–60-ъы иллярдя абсурд театры (ирланд С. Беккет, Щ. Пинтер вя Н.Ф. Симпсон, сонралар Т. Стоппард) инкишаф етди. Фентези жанрынын гызыл ясри Ъ.Р. Толкин, К.С. Лйуис вя Ч. Уилйамсын адлары иля баьлыдыр. 1960- ъы иллярдя Ф.Д. Ъеймс вя Р. Ренделл детектив жанрынын классик типини бярпа етдиляр. Екзистенсиализм фялсяфяси У. Голдинг вя А. Мюрдокун няср ясярляриня бюйцк тясир эюстярди. Екссентриада, истещза, сатира вя бунунла йанашы инам, эцнащларын тямизлянмяси щаггында дярин дцшцнъяляр, хейир иля шяр арасында сечим йазычы католикляр И. Во, М. Спарк вя Грем Гринин няср ясярляри цчцн ортаг ъящятлярдир. 1950–60-ъы илляр ядяби бирликляр, попмядяниййятин чичяклянмяси, лирика иля инъясянятин диэяр нювляри арасында сярщядлярин силинмяси, поетик юзцнцифадянин сярбястлийи дюврц олмушдур. Ф. Щобсбаум башда олмагла “Груп” естетик плцрализм уьрунда чыхыш едирди; “Биттлз” групунун мусигиси вя поезийасы эюрцнмямиш шющрят газанмышды. 20 ясрин 2-ъи йарысынын няср ясярляриндя технократийа сивилизасийасынын тянгиди мцщцм йер тутурду: А. Бюръессин “Гурулан портаьал” (1962) антиутопийасы вя “1985” (1978) роман-ессеси, щямчинин Ъ. Баллардын “Бетон ада” (1974) вя с. романлары. П. Акройдун (“Елизабет Кринин мцщакимяси”, 1994), Ъ. Уинтерсонун (“Щакимиййят китабы, йахуд Ноутбук”, 2000), Ъ. Фаулзун, М. Емисин (“Эеъя гатары”, 1997) романларында, щямчинин интеллектуал елитанын щяйатындан бящс едян М. Бредберинин, Д. Лоъун университет нясри адланан ясярляриндя постмодернизм рущунда иронийа вя интеллектуал ойун эцълцдцр. Т. Щйуз 20 ясрин 2-ъи йарысынын эюркямли шаир- ляриндяндир. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя Б.Б.-нын кечмиш мцстямлякя юлкяляри йазычыларынын йарадыъылыьы ящямиййят кясб едир: Т. Мо, Б. Окри (“Изтираб чякян йол”, 1991) вя б. Б.Б. йазычы вя шаирляриндян Ъ. Чосер, У. Шекспир, Ъ. Милтон, Д. Дефо, Ъ. Свифт, Ъ. Байрон, В. Скотт, Б. Шоу, К. Марло, Л. Стерн, Р. Бюрнс, М. Шелли, В. Блейк, П.Б. Шелли, Ч. Диккенс, Р.Л. Стивенсон, А.К. Дойл, Т. Щарди, Р. Киплинг, В. Вулф, Е.Л.Войнич, Ъ. Ъойс, Р. Олдингтон, А.
    Кристи, У.Щ. Оден, Г. Грин вя б.- нын ясярляри Азярб. дилиня тяръцмя едилмишдир. 

    Дан-Карлоуейдя брох галыглары. Лйуис вя Щаррис адасы (Шотландийа).

    Мемарлыг вя тясвири сянят Б.Б. яразисиндя Енеолит вя Тунъ дюврляриня аид ян бюйцк мегалит комплексляри (Стонщенъ, Ейвбери), 1–5 ясрляр Рома ти- килиляринин галыглары ( о ъцмлядян Адриан сядди, Бат вя Лондонда термляр), келтлярин, англ-саксларын, пиктлярин инъясянят абидяляри сахланылмышдыр. Мяншяъя халг каркас тикилиляри иля баьлы олан англ-сакс цслубундакы килсяляр 7–10 ясрляря аиддир (Брадуелл, Бриксуорт, Брадфорд-он Ейвон, Гринстед,  Бартон-он-Щам- бер вя Ерлс-Бар- тонда). 7–8 ясрлярдя монастырларда стилизя олунмуш щейван фигурларындан ибарят гярибя щюрмя нахышлы китаб миниатцрц, щямчинин де- коратив-тятбиги сянят (металдан, аьаъдан. гиймятли дашлардан щазырланмыш мямулатлар) инкишаф етмишди.10 ясрин орталары – 12 ясря аид яйрихятли нахышлары олан йцнэцл штрихли миниатцрляр (о ъцм-Дан-Карлоуейдя блядян Уинчестер мяктябиня аид) Рома дюврцня гядярки инъясянят нцмуняляридир. 11–12 ясрлярдя роман цслубу инкишаф едирди: Нориъ вя Уинчестердя узунуна гурашдырылмыш нефи, хору вя трансепти, мющкям квадратшякилли гцлляляри олан мябядляр; Уелсдя (Сент-Дейвидс, Кардифф) роман-готик баш килсяляри; гала мемарлыьы – Лондонда (Тауер), Уелсдя (Кардифф, Карнарвон), Шотландийада (Дерлтон, Бо- туелл, Танталлон вя с.) гцллявары гясрляр. Бу дюврцн миниатцрляриндя вя монументал бойакарлыьында Бизансын тясири нязяря чарпыр. 12 ясрдян готика инкишаф етмяйя башлады; роман ясасын цзяри чох вахт готик декорла юртцлцрдц (Глостердяки килсянин хору, Уинчестердя кился). Кентербери, Линколн, Солсбери, Ексетер, Глостер, Йорк вя Уелс ш.-ндяки килсяляр, Лондондакы Вестминстер аббатлыьы вя с. готик цслубда инша едилмишдир. Шотландийанын кился мемарлыьында мяркязи нефин цзяриндя тахта чатылара цстцнлцк верилирди (1164 илдян Абердиндя вя 1181 илдян Глазгода инша едилмиш мябядляр). Кембриъдя Кингс-коллеъ (1446–1515), Виндзорда Сент-Ъоръ (1474–1528), Лондонда Вестминстер аббатлыьындакы ВЫЫ Щенрих (1503–19) капеллалары; банкет заллары, коллеъляр сон готика дюврцндя инша едилмиш тикилилярдир (бах щямчинин Тцдор цслубу). 14 ясрин сонларында дязэащ бойакарлыьы (о ъцмлядян портрет) йаранды. Дивар рясмляри, миниатцрляр, щейкялтярашлыг нцмуняляри, гябирцстц абидяляр, щямчинин орта ясрляря аид тохума нцмуняляри, нахышлы тикмяляр, халчачылыг, аьаъ вя сцмцк цзяриндя ойма, зярэярлик ишляри декоратив зярифлийи иля сечилирди. Рома килсясиндян айрылдыгдан (1534) 

    Вестминстер аббатлыьы. Лондон.


    сонра бир чох монастырлар даьыдылмыш, онларын бядии емалатханалары фяалиййятини дайандырмышды. 17 ясря гядяр дини биналар инша олунмурду. Интибащ дюврцнцн дцнйяви мемарлыьы Италийа, Алманийа, Нидерланд вя Франса мемарлыьынын тясири алтында инкишаф едирди: Шотландийада Стерлинг гясринин капелласы (15 ясрин сону; Б.Б.-да илк Интибащ тикилиси щесаб олунур), Мидлсекс графлыьындакы Щемптонкорт сарайы (щазырда Лондондадыр;1515–36) вя с. Тикинтидя вя мяишятдя сямярялилийя вя комфорта мейил эцълц иди. Бу дюврдя сярбяст композисийалы, иншасында вя бязяк ишляриндя аьаъ вя дашдан усталыгла истифадя олунмуш ев-маликаня типляри (шящярятрафы са- райлар) йаранмаьа башлады: Йелизавета цслубунда сарайлар – Уилтширдя Лонглитщаус (1568–80). Ноттинэемширдя Уоллатон-щолл (тягр. 1580–88; щяр икисинин мемары Р. Смитсон), Дербиширдя Щардуик-щолл (1590–97) вя с. 16–17 ясрлярдя Шотландийада барон цслубунда гцлляли гясрляр (Келберн,1581; Фрейзер, 1576– 1617; Стцарт, 1625 вя с.) инша олунурду. 16 ясрин бир чох тикилиляриндя, хцсусиля Б.Б.- нын гярбиндя вя ъянубунда фахверк тятбиг едилирди. 16–17 ясрляр рянэкарлыьында портрет жанры башлыъа рол ойнайырды. Британийа а-рына Шимал Интибащынын портрет сяняти яняняляри Инэилтяря крал сарайында (1520–40- ъы иллярдя) ишлямиш алман ряссамы Кичик Щ. Щолбейн тяряфиндян эятирилмишди; Н. Щиллиард, А. Оливер, С. Купер кими инэилис миниатцр портрет усталары мейдана чыхды. 17 ясрдя тямтяраглы аристократ портрети типи (У. Добсон, Р. Уокер, Ъ. Райли) инкишаф етди. Щейкялтярашлыг сащясиндя Е. Евешемин мемориал пластикасы (17 ясрин яввялляри) мараг кясб едирди. 17 ясрин яввялляриндян Б.Б. мемарлыьында классисизм эениш йайылды. Онун илк сяняткарларындан бири олан И. Ъонсун палладиочилик цслубундакы тикилиляри диэяр Авропа юлкяляри мемарлыьыны габаглайырды (Лондондакы иншасы щяйата кечмяйян Уайтщолл сарайынын банкет залы, 1619–22; Гринвичдяки Куинс-щаус, 1616–35 вя с.). Реставрасийа цслубунда вя Ы Йаков цслу- бунда йарадылмыш шящяр ансамбллары (Гринвич щоспиталы, 1696–1728, мемарлар К. Рен, Ъ. Ванбру; 18 ясрдя Батын тикинтиси; мемарлар Бюйцк Ъ. Вуд вя оьлу), Ванбру (Йоркширдяки Щоуард, 1701–24; Оксфордширдяки Бленейм, 1705–25), Н. Щоксмор вя б.-нын инша етдийи маликаня сарайлар ъидди язямяти вя композисийа мянтиги иля сечилирди. Кился мемарлыьы (Мцг. Павел килсяси, 1675–1710 вя К. Ренин Лондонда 1666 илдяки йаньындан сонра инша етдийи диэяр 52 кился; Ъ. Эиббсин тикилиляри), иътимаи биналар (Оксфорддакы Редклифф китабханасы, 1737–49, мемар Эиббс; Лондондакы Сомерсет-щаус, 1776–86, мемар У. Чеймберс), бир сыра маликаня вя шящяр евляри (Кенвудщаус, 1767–69, мемар Р. Адам; Лондондакы Фисрой баьы, тягр. 1790–1800, мемарлар Р. вя Ъ. Адам гардашлары; Единбургдакы Шарлотта мейданы, 1792–1807, мемар Р. Адамын лайищяси ясасында) мющтяшямлийи, мякан щяллинин мцхтялифлийи вя классик мемарлыг мотивляринин зянэинлийи иля фярглянирди. Адам гардашлары, Ванбру вя Эиббсдян башга, диэяр шотланд мемарлары У. Брцс, Р. Рид, У. Плейфер вя Ч. Камерон да классисизмин нцмайяндяляри идиляр. Инэилис мемарлыьында псевдоготиканын (Ъ. Уайет, Г. Грем, Т. Щамилтон вя б.) йаранмасы вя “инэилис” пейзаж паркларынын (У. Кент, Чеймберс) формалашмасы романтизмяряфяси дювр иля ялагядардыр. 18 яср тясвири сянятиндя Маарифчилик идейаларынын тясири юзцнц эюстярир (У. Щогартын йарадыъылыьы). 18 яср – 19 ясрин яввялляриндя портрет жанры (Ъ. Рейнолдс, Т. Эейнсборо, Ъ. Опи, Ъ. Ромни, А. Ремзи, Щ. Ребюрн, Т. Лоуренс) чичяклянмя дюврцнц йашайырды. 18 ясрин 2-ъи йарысында милли пейзаж мяктяби (Эейнсборонун поетик ясярляри, Р. Уилсонун, Ъ. Кромун, акварелчи ряссамлар Ъ.Р. Козенс вя Т. Эюртинин пейзажлары) вя мяишят рянэкарлыьы (Ъ. Морленд, Ъ. Райт) йаранды. Бу дювр инъясянятиндя сийаси вя мяишят карикатура

     

    Тауер гясри. Лондон.

    лары (Ъ. Эилрей, Т. Роулендсон) вя репродуксийа гравцрляри (Т. Бйуик) мцщцм рол ойнайырды. 17–18 ясрлярдя Британийа тятбиги сяняти Авропада мяшщур иди: Т. Чиппендейл вя Т. Шератонун зярифлийи вя ращатлыьы иля сечилян мебелляри, Ъ. Флаксменин антик цслубда релйефляри иля Ъ. Уеъвуд мануфактурасынын няфис сахсы мямулатлары, Мортлейкдяки мануфактуранын шпалерляри, чини заводларынын (Боу, Челси, Вустер вя Дербидя) мящсуллары вя с. 19 ясрин 1-ъи йарысында мемарлыгда сон романтизм дюврцнцн екзотикайа мейиллянмяси (Ъ. Неш, Брайтонда Крал павилйонунун йарадыъысы, 1815–23 вя б.; Е. Блор, Бекинэем сарайынын мемарларындан бири, 1825–37) стилизасийа ъяряйанлары – сон классисизм (Лондондакы Инэилтяря банкынын бинасы, 1788–1833, мемар Ъ. Соун; Британийа музейи, 1823–52, мемар Р. Смюрк вя с.) вя неоготика (Парламент, 1840–68, мемарлар Ч. вя Е. Берри, О. Пйуъин; Лондонда Алберт-щолл йахынлыьындакы Алберт мемориалы, 1872, мемарлар Бюйцк Ъ.Г. Скотт) иля йанашы мювъуд олмушдур. У. Баттерфилд, Ъ. Брукс, А. Уотерщаус, Р. Шоу, Ъ. Бентли (Лондонда Вестминстер баш килсяси, 1895– 1903) вя б. да тарихи цслуб усталары идиляр. Кюрпцляр цчцн мцряккяб метал конструксийаларын (мцщяндисляр Т.Телфорд, Р.Стивенсон) ишляниб щазырланмасы, Лондондакы Цмумдцнйа сярэисиндя Бцллур сарайда (1851, мемар Ъ. Пакстон) шцшя иля долдурулмуш йыьма метал каркасын тятбиги йени мемарлыьын расионал тикинти методларыны йарадырды. Лакин ясас диггят шящяр мяркязинин вя буржуа мящялляляринин (бах щямчинин Викторийа цслубу) тямтяраглы тикинтисиня верилирди. Ейни заманда, йашайыш биналарынын, ясасян, шящяркянары евлярин мемарлыьында расионал садялик вя ращатлыг (Р. Шоу, Ч. Войзи, Б. Скотт) бюйцк ящямиййят дашыйырды. 19 ясрин 1-ъи йарысы тясвири сянятиндя романтиклярля (график У. Блейк вя мянзяря рясмляриндя ъясарятли новаторчу колористик ахтарышлары иля сечилян рянэкар У. Тюрнер) йанашы, пленер пейзажын баниляри Ъ. Констебл вя Р. Бонингтон, мяишят таблолары устасы Д. Уилки, портретчиляр Е. Эеддес, Ъ. Доу, щейкялтяраш вя иллцстрасийалар мцяллифи Ъ. Флаксмен фярглянирдиляр. 19 ясрин орталарында, академик салон инъясянятинин щаким олдуьу дюврдя, Ф.М. Браун вя прерафаелитляр (Д.Г. Россетти, Ъ. Миллес, У.Щ. Щант) орта ясрляр вя еркян Интибащ инъясянятинин яняняляриня гайытмаьа чалышырдылар. 19 ясрин 2-ъи йарысында мяишят бойакарлыьы (Л. Алма-Тадема, У. Фрит, Щ. Щеркомер, Ф. Лейтон) сентименталлыьы вя мараглы сцжет иля сечилирди. Офортчу С. Щейден, щямчинин шотланд ряссамлары (“Глазго мяктяби” сяняткарлары) У. Макгрегор вя У. Мак-Таггартын йа- радыъылыьы цчцн даща ъанлы мцасирлик дуйуму сяъиййяви иди. Ъ. Клаузен, У. Сиккерт вя У. Стир юз мяишят композисийаларында импрессионист техникайа мцраъият едирдиляр. 

    Лонглит-щаус. Уилтшир графлыьы.

    20 ясрдя шящярлярин низамсыз инкишафы шящярсалмада йени тямайцллярин йаранмасына сябяб олду: Е. Щоуард вя Р. Ануин илк дяфя шящяр-баьлар (Лечуорт, 1902 илдян инша едилирди) вя шящяр-пейкляр идейасы иля чыхыш етдиляр. П. Эеддес вя Л.П. Аберкромби сянайе районларынын комплекс тикинтиси лайищялярни щазырладылар. 20 ясрин яввялляриндя неоклассисизм (Е. Лаченс, Р. Бломфилд) вя неоготика (Кичик Ъ.Г. Скотт) нцмайяндяляри иля йанашы модерн вя расионализм (Ч.Р. Макинтош), 1920–30-ъу иллярдя функсионализм (М.Фрай, О. Уилйамс) цслубларынын тяряфдарлары чыхыш едирдиляр. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра даьыдылмыш шящяр районлары йенидян 

    “Миниллийин эцнбязи”. Лондон.

    Ъ. Морленд. “Туфанын йахынлашмасы”. 1791 ил. Ермитаж (Санкт-Петербург).


    гурулду (Ковентринин мяркязи, 1946 илдян, мемарлар Д. Эибсон, А. Линг). 1960-ъы иллярин орталарынадяк сярбяст вя мцхтялиф планлы йашайыш комплексляринин (Лондонда Щоллфилд, 1949–56) вя шящяр-пейклярин (1946 илдян Лондон йахынлыьында Щарлоу, мемар Ф. Эибберд вя б.) йарадылмасында микрорайонлашдырма принсипиндян истифадя олунурду. Тикилиляр арасында Лондондакы Крал консерт залы (1949–51, мемарлар Р. Метйу, Л. Мартин), Ковентридяки баш кился (1954–62, мемар Б. Спенс) фярглянир. 1950-ъи иллярин яввялляриндя Б.Б. мемарлыьында брутализм ъяряйаны (А. вя П. Смитсонлар) йаранды. 1960–70-ъи иллярдян мемарлыгда нязяриййячи Ч. Ъенкс тяряфиндян йарадылан вя Ъ. Стерлинг, К. Терри вя б. бу кими сяняткарларын йарадыъылыьында юзцнц эюстярян пос- модернизм тенденсийалары инкишаф етди. Еля щямин дюврдя Б. Б. сонралар бцтцн дцнйада йайылан щай-тек мемарлыьынын формалашдыьы мяркяз олду. 20 ясрин сонлары – 21 ясрин яввялляриндя щай-тек стилистикасыны (Лондондакы “Файнаншел таймс” мятбяяси, 1987–88) тямсил едян лайищялярля йанашы, драматикляшдирилмиш мемарлыг формаларына малик монументал тикилиляр (“Миниллик эцнбязи”, 1999–2000, мемар Р. Роъерс; “Сwисс Ре” ширкятинин чохмяр- тябяли бинасы, 1997–2004, Н. Фостерин мемарлыг фирмасы; щяр икиси Лондондадыр вя с.) мейдана эялди. Б.Б.-да мцасир тикинти ишляриня хариъи мемарлар, о ъцмлядян постмодернизмин тяряфдары Р. Вентури вя деконструктивизмин нцмайяндяси Д. Либскинд (щяр икиси АБШ-дандыр) ъялб едилирляр. Б.Б.-нын 20 яср тясвири сянятиндя графика, портрет вя мяишят рянэкарлыьынын йцксялиши (О. Ъон, У. Орпен, Ф. Бренгвин) Авропа авангардизминин мцхтялиф ъяряйанларынын фантастикайа (С. Спенсер, Э. Сазерленд, П. Неш) вя йа абстраксионизмя (Б. Николсон) мейил едян фовизм (М. Смит, А. Щитченс), футуризм вя кубизмин (У. Лйуис) тясири иля йанашы баш верирди. Пластик ъящятдян бир сыра бцтюв рямзи образлар йарадан щейкялтяраш Щ. Мур сцрреализм вя мцъяррядлийя тякамцл рущу вермишдир. 1950-ъи иллярдя “сосиал реалистляр” групу (графикляр А.П. Щогарт, Е. Ардизон; бойакарлар Л. Лаури, Д. Гривс, Е. Мидлдич; щейкялтярашлар Л. Бредшо, Б. Ри вя б.) формалашмышдыр. Мцасир Б.Б. инъясянятиндя поп-арт (П. Блейк), перформанс (Эилберт вя Ъоръ) вя експрессионизм елементляри олан фигуратив рянэкарлыг (Ф. Бекон) да мювъуддур.

     Мусиги
    Б.Б.-нын мусиги мядяниййяти мяншяъя келтлярин вя эерманларын мцсиги мядяниййяти иля баьлыдыр. Ъянуби Инэилтярядяки Саттон-Щу комплексиндян тапылан ян гядим абидялярдян (еляъя дя Шимали Авропада симли алятлярин ян гядим археоложи тапынтыларындан) олан крота 7 ясрин орталарына аиддир. Тяхминян 8 ясрдя Британийа а-рынын келт ящалиси арасында арфа мейдана эялмишдир; щяр ики алят келт пешякар шаир-мцьяннилярин – бардларын сяняти иля баьлы олмушдур. Келт арфасында ифа етмяк яняняси 18 ясрин сонунадяк давам етмишдир. Характерик шотланд аляти олан тулуг зурнасы 15 ясрдян мялумдур. Инэилис милад няьмяляринин (щимнлярин) илк нцмуняляри – керол 12 ясря аид едилир. 

    Чини ваза. “Ушагларын ойуну”. 1765 ил.
    Челси чини мямулатлар заводу.


    Орта ясрлярдя Уинчестер (Винчестер), Сарум (Солсбери) вя Вустердяки католик мябяд вя монастырлары инэилис пешякар мусиги мядяниййяти мяркязляри иди. Еркян инэилис полифонийасынын парлаг нцмуняси Йай канонудур (“Сумер ис иъумен ин”, 13 ясрин 2-ъи йарысы). 15 ясрин 1-ъи йарысында Ъ. Данстейбл башда олмагла полифонийачылар мяктяби йаранды. 14 ясрин сону – 15 ясрин яввялляриня аид ян ящямиййятли инэилис мусиги ялйазмасында (Олд-Щолл мяъялляси) Л. Пауер вя Пикардын адлары чякилир. Орта ясрляр вя еркян Интибащ дюврцнцн бядии ящямиййятя малик бир чох ясяри (мяс., Э. Дцфаийя аид едилян “Ъапут” мессасы) аноним иди. Илк пешякар хорларын йарандыьы Абердин вя Стерлинг орта ясрляр шотланд мусиги мядяниййятинин мяркязи олмушдур. 16 ясрин 2-ъи йарысындан Инэилтярядя дцнйяви инструментал (виръинал, лцтнйа, консорт цчцн) вя вокал мусиги эениш йайылмышды. Ъ. Тавернер, К. Тай, Т. Таллис; сонралар У. Бюрд, Ъ. Булл, Ъ. Дауленд, Ъ. Фарнеби, О.Эиббонс бу дюврцн ян эюркямли бястякарлары олмушлар. Кралича Йелизаветанын сарайында йайылмыш “италйан” зювгц (буна сябяб орада чалышан А. Феррабоско олмушдур) юз спесифик милли ифадясини 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляриндя инэилис мадригалында тапмышдыр (Т. Морли вя онун ардыъыллары Ъ. Уилби вя Т. Уилкс; мусиги щаггында ян мяшщур инэилис трактаты – “Мусиги практикасына садя вя асан эириш”ин мцяллифи Морлидир, 1597). 1501 илдя Единбургда Сарай капелласы йарадылмышды. Р. Карвер, Ъ. Фети, Р. Ъонсон 16 яср шотланд бястякарларындандырлар. 17 ясрдя Шотландийада инструментал мусигинин инкишафы щаггында чохсайлы ялйазмалар, о ъцмлядян лцтнйа табулатурасы шяклиндя йазыйа алынмыш 114 пйесдян ибарят “Скин ялйазмасы” (1615–35) мялумат верир. 17 ясрин яввялляри спесифик маска жанрлы инэилис мусигили театрынын формалашмасы дюврцдцр. Б.Б. тарихиндя ян эюркямли бястякар, илк инэилис операсы “Дидона вя Еней”ин (1689 илдя тамашайа гойулмушдур) йарадыъысы, драм тамашаларына [(ян мяшщуру “Пяриляр краличасы” вя “Крал Артур” семиопераларыдыр (йарымопера)] мусигинин, хор вя инструментал ясярлярин мцяллифи Щ. Пюрселлин йарадыъылыьы 17 ясрин 2-ъи йарысына аиддир. Т. Арнын “Щюкмранлыг ет, Британийа” антеми (1740) Б.Б.-нын милли вятянпярвярлик мащнысына чеврилмишди. 1728 илдя драматург Ъ. Эей вя бястякар И.К. Пепушун тамашайа гойулмуш “Дилянчиляр операсы” пародийа ясяри иътимаи резонанс доьурмушду. 1725 илдя А. Рамзейин илк шотланд баллада операсы “Няъиб чобан” тамашайа гойулмушду. Т. Ерскин, Ъ. Фергус, У. Макэиббон, Д. Доу, Н. Щоу 18 ясрин 2-ъи йарысы – 19 ясрин эюркямли шотланд бястякарлары идиляр. 50 иля йахын Лондонда йашамыш, инэилис мятнляриня антемляр вя ораторийалар (“Мессийа” вя с.) йазмыш Э.Ф. Щенделин Б.Б. мусигисинин инкишафында бюйцк ямяйи олмушдур. И.К. Бах да (“лондонлу” Бах) бурада чалышмышдыр. 18 ясрдя Б.Б. мусигишцнаслыьынын ясасы гойулмушдур; Ч. Бюрнинин “Мусигили сяйащятляр” вя Ъ. Щокинсин “Мусиги елми вя практикасынын цмуми тарихи” о дювр мусиги мядяниййяти вя елминин гиймятли абидяляридир. 18 ясрин яввялляриндя шотланд яняняви мядяниййятиня мараг йаранды. Ъ.Ъонсонун 600 мелодийадан ибарят “Шотланд мусигили музейи” (1787–1803) чохсайлы халг мащны вя рягс мяъмуяляриндяндир. 19–20 ясрлярдя Шотландийанын юзцнямяхсус мусиги емблеми кими ящямиййятини горуйуб сахламыш тулугзурнасы ифачыларындан (адятян 3 тябилчинин мцшайияти иля) ибарят щярби вя дцнйяви оркестрляр йайылмышды. 19 ясрдя Лондон Авропанын мусиги мяркязляриндян бири иди, бурада щяля 18 ясрдя йаранмыш “Ковент Гарден” театры (1732), Крал Мусиги Ъямиййяти (1762), Филармоник Ъямиййят (1813) вя Йени Филармоник Ъямиййят (1852) фяалиййят эюстярирди, Ф. Шопен, Ф.Лист, Н. Паганини, Р. Вагнер, Ъ. Верди, А. Дворжак, П.И. Чайковски, А.К. Глазунов вя б. бурайа гастрола эялирдиляр. 19 ясрин сону – 20 ясрдя инэилис мусиги яняняляринин бярпасы, хцсуси иля 17 яср милли фолклору вя мусигисиня гайыдыш уьрунда щярякат йаранды, ян эюркямли нцмайяндяляри Е. Елгар, Ф. Дилиус, Г. Щолст вя Р. Воан-Уилйамс идиляр. Б.Б.-нын ян бюйцк бястякары вя 20 ясрин ян эюркямли мусигичиляриндян бири Б. Бриттен олмушдур. Онун опералары, “Щярби реквийем”и (1961) вя диэяр ясярляри дцнйа шющряти газанмышдыр. А. Блисс, П.М. Дейвис, М. Типпетт, У. Уолтон 20 ясрин эюркямли инэилис бястякарларыдыр. Мцасир шотланд бястякарлыг мяктябинин баниси А.Маккензидир (19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляри); шотланд мусигисинин милли хцсусиййятляри Щ. Макканн вя Л. Драйсдейлин хор ясярляри вя операларында тяъяссцм олунмушдур. Е.Чисщолм, С. Дейви, Р.Кроуфорд, Й. Уайт 20 ясрдя чалышмышлар. Ъ.Абращам, Г.Ъ. Фармер вя Ъ. Гров Б.Б.-нын ян мяшщур мусигишцнасларыдыр. Б.Б. аутентик ифачылыг яняняси олан юлкядир, ясасыны инэилис мусигичиси А.Долмеч гоймушдур. Дирижорлар Ъ. Барбиролли, Т. Бичем, А. Боулт, Ъ. Е. Гардинер, К. Дейвис, Н. Мерринер, С. Петтл, М. Саръент, Г. Шолти; пианочулар Ф. Ламонд, Ъ. Огдон, К. Керзон, М. Щесс; скрипка ифачысы И. Менущин, алтчаланлар У. Примроз, Л. Тертис; виолончелчалан Ж. Дцпре; клавесинчиляр К. Щогвуд, Т. Пиннок; мцьянниляр Ъ. Бейкер, А. Деллер, Ъ. Маккормак, П. Пирс, М. Тейт, Е. Тюрнер, К. Феррийер дцнйа шющрятли ифачилардыр. “Ковент-Гарден”, Белфаст Опера Театры (1895), Единбургда Шотланд Операсы (1962), Инэилис Милли Операсы (1974) Б.Б.-да ян бюйцк мусигили театрлардыр. Лондон филармоник (1932 илдян), Крал филармоник (1946), Би-Би-Си оркестри (Лондон, 1930), Бирминщем симфоник (1920), Крал шотланд милли оркестри (1891, мцасир ады 1990 илдян), Би-Би-Си-нин шотланд симфоник оркести (1935), Олстер оркестри (1981, Би-Би-Си-нин 1924 илдя йарадылмыш Шимали Ирлан- дийа оркестри иля бирляшмишдир) ян бюйцк оркестрлярдир. “Щилйард ансамбл” (1973), “Готик сясляр” (1980) – вокал; Лондон “гядим мусиги консорту” (Еарлйу Мусиъ Ъонсорт оф Лондон, 1967–76), “Гядим мусиги академийасы”, “Инэилис консерти” (щяр икиси 1973) инструментал аутентик коллективлярдир. Б.Б. дцнйа поп вя рок мусигисинин мяркязидир. Мцзикл жанрында Е. Ллойд Уеббер бюйцк популйарлыг газанмышдыр. Чохсайлы ансамбл вя рок груплары арасында “Битлз” вя “Роллинг Стоунз” даща чох уьур ялдя етмишди, сонралар “Пинк Флойд” (1965 илдян, чичяклянмя дюврц 1973–83), “Ъенесис” (1967 илдян, ян йахшы албомлары 1970–86 иллярдя чыхмышдыр), “Куин” (1970–91) вя с. ян популйар груплар олмушдур; П. Маккартни, Ъ. Леннон, М. Ъаээер, Ф. Меркури, Елтон Ъон, К. Емерсон, П. Гейбриел, Ф. Коллинз, Р. Уейкмен мящшур естрада мусигичиляридир. “Би-Би-Си промс” (Б.Б.-да ян бюйцк мусиги фестивалы, ясасы 1895 илдя “Променад консертляр” кими гойулмушдур), Единбург (1947 илдян, щяр ил), Бах (Оксфорд вя Лондонда) вя бир чох диэярляри бейнялхалг мусиги фестивалларыдыр. Лланголен (1947 илдян) вя Мидлсборода (1966 илдян) хор, Лондонда К. Флеш ад. (1945 илдян) вя Ливерпулда (1958 илдян) мусиги ифачыларынын, Лидсдя (1963 илдян) пианочуларын бейнялхалг мцсабигяляри кечирилир. Алберт-щолл Лондонун ян бюйцк консерт залыдыр. Мусиги тящсили оъаглары: Лондонда Тринити-коллеъ (1872), Крал мусиги коллеъи (1883), Глазгода Крал шотланд мусиги вя драм академийасы (ясасы 1890 илдя консерваторийа кими гойулмуш, 1929 илдян Мусиги академийасы, 1950 илдян индики адыны дашыйыр). 

    Тулуг зурнасы.

    Балет
    Б.Б.-да бал рягсляри 16 ясрдян мялумдур. О вахт бу рягсляр сарай тамашаларынын тяркибиндя ойнанылырды. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляриндя франсыз комедийа-балетиня йахын олан маска жанры мейдана эялди. 17 ясрин яввялляриндя инэилис балет-маскасы чичяклянмя дюврцня чатды, лакин сонралар инкишаф етмяди. 18 ясрин 1-ъи йарысында хореограф вя рягс нязяриййячиси, рягс-драм тамашалары щазырламыш (Г. Саймондс вя Фербенксин мусигиси ясасында “Марс вя Венеранын севэи маъяралары”, 1717 вя с.), рягс нязяриййясиня даир бир сыра ясярлярин франсыз дилиндян тяръцмясини щяйата кечирмиш вя юз (“Рягс тарихиня даир мясяляляр щаггында трактат”, 1712 вя с.) китабларыны няшр етдирмиш Ъ. Уиверин фяалиййяти бюйцк ящямиййят кясб етмишдир. Еля щямин вахтда импресарио вя актйор Ъ. Рич юз тамашаларына комедийаи дел арте рущунда гротеск епизодлары дахил етмяйя башламыш, бу да сонракы йцзилликляр ярзиндя горунуб сахланылан инэилис пантомима янянялярини йаратмышдыр. Ъ. Рич франсыз артистляринин дя, о ъцмлядян Ж.Ж. Муренин (1734) “Пигмалион” балет-пантомимасыны тамашайа гоймуш М. Салленин чыхыш етдийи “Линколнс Инн Филдс” вя “Ковент-Гарден” театрларында тамашалар щазырлайырды. Илк дяфя 1755 илдя Б.Б.-йа эялян вя сонралар крал театрында 15-дян артыг балет вя чох сайда дивертисмент щазырламыш Ж.Ж. Новерин йарадыъылыьына Инэилис пантомимасынын тясири олмушдур. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя Ж. Добервал, Ш. Л. Дидло тамашалар щазырламышлар [“Флора вя Зефир” (1796 вя “Щензи вя Тао” 1801, Ч. Босси) балетляринин биринъи вариантлары]. 1840-ъы иллярдя Ж. Перро Лондонда Ч. Пунйинын мусигисиня юзцнцн “Ундина” (1843), “Есмералда” (1844) вя “Па-де-
    катр” (1845) кими мяшщур балетлярини йаратмышды. Бу тамашаларда М. Талйони, Ф. Елслер вя б. мяшщур балериналар чыхыш етмишляр. Антик вя ейни заманда милли мювзуда балетляр йарадан Ъ.Г. Д’Егвил дюврцн ян эюркямли Британийа хореографы олмушдур. О, 1801 илдя юзял мяктяб ачмышдыр. 19 ясрин яввялляриндя Британийа балет артистляринин яксяриййяти бу мяктябдя тящсил алмышдыр. Лакин балетляри, ясасян, яънябиляр тамашайа гойурдулар вя баш роллар популйар франсыз ряггасларына верилирди. Британийа артистляри арасында апарыъы мювэейя наил олмуш К. Уебстер даща чох шющрят газанмышды. 19 ясрин 2-ъи йарысында балет тамашаларынын чоху мцзик-щолларда эюстярилирди. Бунлардан ян мяшщурлары “Алгамбра” (1864–1936) вя “Емпайр” (1887–1915) иди. Балет тамашаларыны, адятян, хариъи балетмейстерляр сящняйя гойурдулар. 1887– 97 иллярдя Австрийа хореографы К. Ланнер “Емпайр”да 30-дан чох тамаша щазыр- ламышды (“Жизел”, А. Адан; “Силвийа”, Л. Делиб вя с.). 1897–1907 иллярдя бу театрда яслян данимаркалы балерина А. Жене ишлямиш вя онун Б.Б. классик рягсинин инкишафында бюйцк ролу олмушдур. Й. Щансен 1880–90-ъы иллярдя “Алгамба”да хореограф кими фяалиййят эюстярмишдир. Онун тамашалары арасында П.И. Чайковскинин “Соналар эюлц”нцн Москва премйерасынын (1877) тясири иля Ъ. Йакобинин мусигиси ясасында щазырланмыш “Гу гушлары” (1884) балети дя варды. Бу мцзик–щолда италйан хореографлар Е. Казати вя К. Копи дя ишлямишдир. 1910-ъу иллярдя Б. Б.-йа рус ряггасларынын эялмяси инэилис балетинин инкишафына мцщцм тясир эюстярмишдир. 1911 илдян башлайараг С.П. Дйаэилевин труппасы мцнтязям олараг Лондонда чыхыш етмишдир. Щямин иллярдя щям рус балетмейстерляри (Н.Г. Легат, 1923), щям дя Дйаэилевля ишлямиш инэилис артистляри М. Рамбер (1920) вя Н. де Валуа (1926) мяктяб ачмаьа башламышдылар.
    Рамберин мяктяби “Балет клубу”на (1930), сонралар “Балле Рамбер” (1934) труппасына чеврилмишди. Лондонун апарыъы театрларынын сящнясиндя милли хореографларын ишлярини эюстярмяк мягсядиля 1930 илдя “Камарго ъямиййяти” тяшкил олунмушду. 1931 илдя де Валуанын (“Иов”, Р. Воан-Уилйамс) вя Ф. Аштонун (“Фасад”, У. Уолтон) балетляри йарадылмышдыр. 1931 илдя де Валуанын труппасы “Вик-Уеллс балле”, 1942 илдян “Седлерс-Уеллс балле” ады алтында “Олд Вик” вя “Седлерс-Уеллс” театрларында чыхыш етмишдир. 1946 илдян коллектив “Ковент-Гарден” театрынын бинасында фяалиййят эюстярмишдир. 1957 илдя бу труппа Бюйцк Британийа Крал Балети адыны алмышдыр. Труппанын репертуарына классик балетляр (о ъцмлядян А. Аданын “Жизел”и), де Валуанын (У. Щогартын рясмляри ясасында Г. Гордонун “Исрафчынын карйерасы”, 1935), Р. Щелпменин (П.И. Чайковскинин мусигисиня “Щамлет”, 1942), Аштонун (Ъ. Мейерберин мусигисиня “Конкисцрянляр”, 1937; С. Франкын мусигисиня “Симфоник вариасийалар”, 1946; Щ. В. Щенсенин “Ундина”сы, 1958) тамашалары дахил иди. 1940-ъы иллярин яввялляриндя классик рягс яняняляриня истинад едян Британийа балети цслубу формалашды. 20 ясрин орталарында йени балет труппалары тяшкил олунду: Бирминщем Крал балети (1945 илдя Лондонда йарадылмыш, 1990 илдян Бирминщемдядир), Инэилис милли балети (1949 илдян “Фестивал балле”, 1968–1989 иллярдя “Лондон фестивал балле”), Шотланд балети (1957– 69 иллярдя “Уестерн тиетр балле”) вя б. истедадлы хореографлар А. Родриэес, Ъ. Картер, Ъ. Кранко вя К. Макмиллан йалныз Б.Б.-да дейил, хариъдя дя ишлямишляр. Макмиллан бир сыра чохпярдяли драматик балетляр тамашайа гоймушдур (П.И. Чайковски вя Б. Мартинунун мусигиси ясасында “Анастасийа”, 1971; Ж. Массненин мусигиси ясасында “Манон”, 1974); Ф. Листин мусигиси ясасында Ъ. Ланчберинин ишлядийи “Майерлинг”, 1978; Б. Елиасын “Иуда аьаъы”, 1992). Бу тамашаларда мяшщур артистляр (Л. Сеймур, Д. Бассел, В. Дцранте, И.Д. Мцщяммядов) чыхыш етмишляр. 1980–90-ъы иллярдя П.И. Чайковскинин (“Соналар эюлц”, 1986; “Йат-

    П.И. Чайковскинин “Йатмыш эюзял” балетиндян сящня. Бюйцк Британийа Крал Балети.

    мыш эюзял” 1994; щяр икиси Е. Доуеллин гурулушунда), Л.Ф. Минкусун (“Байадерка”, 1989, балетмейстер Н.Р. Макарова; “Дон Кихот”, 1993, балетмейстер М. Н. Барышников) балетляри йени редаксийада тамашайа гойулмушдур. 20 ясрин икинъи йарысынын мяшщур артистляри: М. Фонтейн, М. Ширер, П. Аргайл, Н. Нерина, С. Берйозова, Б. Грей, В. Елвин (Прохорова), А. Линден, А. Сибли, Д. Уеллс, Р. Щелпмен, М. Сомс, Щ. Тюрнер, Ъ. Филд, А. Грант, Д. Блер, Д. Мак-Лири, С. Щиллем, С. Уилдор, Т. Рохо, А. Ко- жокару, М. Йошида, Ъ. Кауп, К. Акоста, Т. Кумакава, Й. Кобборг, В.В. Самодуров вя б. 20 ясрин 2-ъи йарысындан мцасир рягсин мцхтялиф ъяряйанлары инкишаф едир. Б.Б.-да модерн рягс 1950-ъи иллярдя бурада гастролда олмуш М. Грещемин яняняляриня ясасланыр. Онун шаэирди Н. Моррис рягсин бу нювцндя ишлямиш илк инэилис хореографы олмушдур. Модерн рягс цслубунда тамашалар “Рамбер данс ком- пани” (1934–1966 иллярдя “Балле Рамбер”; бир чох тамашаларын мцяллифи К. Брйцсдцр) труппасынын репертуарына дахилдир. 1969 илдя Р. Коен Лондон мцасир рягс театрыны йарадыр. Бу коллективдя сонралар юз труппаларыны тяшкил етмиш балетмейстерляр Р. Олстон вя Ш. Дейвис ишлямишляр. 1987 илдя М. Борн Лондонда “Адвенчерс ин моушен пикчерс” (“Кинофилмлярдя маъяралар”) труппасыны тяшкил етмиш вя бурада классик балет мусигисиндян (П.И. Чайковски, “Шелкунчик”, 1993). “Соналар гюлц”, 1995; С.С. Прокофйев, “Золушка”, 1997) истифадя олунмагла бюйцк уьур газанмыш бир сыра авангард тамашалар щазырламышдыр. Лондонда Крал Рягс Академийасы (1920 илдян), Крал Балети Мяктяби (1931 илдян), Хореолоэийа ин-ту фяалиййят эюстярир. 1911 илдя С. Шарп Инэилис Халг Рягси Ъямиййятинин ясасыны гоймушдур. Щяр ил “Ейстедфоддлар” халг рягсляри фестивалы кечирилир.

    Театр
    11 ясрдян инэилис килсяляриндя литурэийа драмлары ойнанылырды. Сонралар бу тамашалар кился эиряъяйиндя эюстярилирди. 13 ясрин яввялляриндян тамашаларын тяшкили иля кился щакимиййятинин рящбярлийи алтында сяняткарлыг сехляри мяшьул олурду. Миракл, мистерийа, моралите жанрлары инкишаф етмиш вя 14–15 ясрлярдя чичяклянмя дюврцнц йашамышдыр. Мистерийа театрынын мяишят сящняляри тядриъян сярбяст пйесляря чеврилмиш, дцнйяви театр инкишаф етмяйя  башламышдыр. 16 ясрдя мцфлисляшмиш шящяр ящалисиндян ибарят эязярэи труппалар йаранмышды. 16 ясрин сонларында профессионал театр мейдана эялди. Лондонда илк театр бинасы (“Театр”) 1576 илдя тикилмишди. Сонралар “Куртина” (1577), “Роза” (1587), “Гу гушу” (тягр. 1596), “Глобус” (1599, бурада Шекспирин труппасы чыхыш едирди), “Фортуна” (1600) вя б. театрлар йаранмышдыр. 16 ясрин сонларындан Лондонда оьланлардан ибарят актйор труппалары фяалиййят эюстярирди. Б.Б.-да йалныз кишиляр актйорлуг едирди, Ренессанс дюврц инэилис театрында гадын ролларыны эянъ оьланлар ойнайырдылар. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляриндя Е. Ал- лен вя Р. Бюрбеъ апарыъы актйорлар олмушлар. 16 ясрин сонларында эюркямли драматурглар дястяси формалашмышды (Ъ. Лили, Р. Грин, Т. Кид, К. Марло). Бюйцк инэилис драматургу У. Шекспирин йарадыъылыьы бцтцн дцнйа театрынын инкишафына тясир етди. Пуританларын чохлуг тяшкил етдийи парламент 1642 илдя театрларын баьланмасы щагда фярман верди. Инэилтяря театрынын йени инкишаф мярщяляси Бярпа дюврц иля баьлыдыр. 1660 илдя ЫЫ Карл театр инщисарыны тясис етмиш вя Лондонда театрлар йаратмаг цчцн Т. Киллигр вя У. Давенанта патент вермишди. 17 ясрин сонларында Лондонда гадын актрисалар (Н. Гвин вя М. Дейвис) илк дяфя олараг сящняйя чыхдылар. “Шанлы ингилаб”- дан (1688) сонра инэилис драматурэийасынын вя театрынын характери тядриъян дяйишди: сящнядя Бярпа дюврц комедийаларындакы йелбейин щазыръаваблары сентиментал комедийанын вя буржуа драмынын персонажлары явяз едирди. 18 ясрдя Лондонда ики инщисар театры – “Друри-Лейн” (1663) вя “Ковент-Гарден” (1732) фяалиййят эюстярирди. Шотландийада драм театрлары 18 ясрин орталарында йаранмышдыр. 1769 илдя актйор вя реж. Д. Росс Единбургда “Ройал” театрыны ачмышды вя орада, ясасян, инэилис актйорлары ойнайыр, инэилис мцяллифляринин пйесляри тамашайа гойулурду. Глазгода “Данлоп стрит тиетр” (1782–1863), “Куин Стрит тиетр” (1805–29) вя б. театрлар фяалиййят эюстярирди. Бу дюврцн ян бюйцк актйору щям фаъия, щям дя комедийаларда шющрят газанмыш Д. Гаррик олмушдур (У. Шекспирин пйесляриндя ян йахшы ролларыны ойнамышдыр). Яняняви театрларла йанашы бюйцк панто- мима тамашалары цчцн мцхтялиф декоратив еффектляри (щовузлар вя с.) олан биналар инша олунурду. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя Лондон вя яйалят театрларында мяшщур фаъия актрисасы С. Сиддонс вя онун гардашы Ъ.Ф. Кембл чыхыш едирдиляр. 19 ясрин 1-ъи йарысында сящнядя мелодрам жанры юз тясдигини тапды. Б.Б. театрында романтизм У. Шекспирин ясярляриндя ойнадыьы Щамлет, Макбет, Шейлок роллары иля мяшщурлашмыш Е. Кинин ады иля баьлыдыр. Онун ардыъылы Шекспир репертуарынын эюркямли ифачысы У. Ч. Макреди олмушдур. Даща реалист ойун манерасына кечид онун ады иля баьлыдыр. Кинин оьлу Чарлз илк Авропа реж.-ларындан бири олмушдур. О, 1850 илдя Лондонда юзцнцн театрыны ачмыш, орада тамашалар гоймушдур. Онун тарихи эерчяклийи, мцкяммял ансамблы, кцтляви сящнялярин диггятля сечилмяси иля фярглянян тамашалар йаратмаг тяърцбясини 1878–98 иллярдя Лондонун “Литсеум” театрына (онун партнйору Е.А. Терри олмушдур) рящбярлик етмиш актйор вя реж. Щ. Ирвинг инкишаф етдирмишдир. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя мцасир сящняграфийанын ясасларыны ишляйиб щазырламыш, дцнйа режиссорлуг театрынын бир сира классик тамашаларыны йаратмыш, эюркямли театр нязярийячиси, реж. вя ряссам Е.Щ. Крег фяалиййятя башламышды. 1891 илдя Лондонда “Мцстягил театр”ы ачмыш Ъ. Грейин вя 1904–07 иллярдя “Корт” театрында Б. Шоу, Щ. Ибсен вя Ъ. Голсуорсинин пйеслярини тамашайа гоймуш Щ. Гренвилл-Баркерин диггятини йени драм ъялб етмишди. 20 ясрин яввялляриндя башда улдуз актйорларын (Щ. Ирвинг, Ъ. Александер, Щ.Б. Три) дайандыьы театр антрепризалары дюврц сона чатды. Артыг 19 ясрин сонларында Лондонун Вест-Енд районунда ъямляшмиш вя Бродвей театрлары принсипи цзря тяшкил олунмуш коммерсийа театрлары системи йаранды. 20 ясрин 1-ъи йарысында йени драматурглар нясли мейдана эялди: У.С. Моем, Т.С. Елиот, Ъ.Б. Пристли, Н. Коуард. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра инэилис драматурэийасында “эязяблянмиш эянълярин” сосиал драмы дюврц башлады. Б.Б.-да драмын сонракы инкишафы Е. Бонд, Д. Мерсер, П. Шеффер, Т. Стоп-пард вя Щ. Пинтерин йарадыъылыьы иля баьлыдыр. Б.Б.-нын театр сянятинин инкишафында актйор вя реж.-лардан Т. Гатри, Ъ. Эилгуд, В. Ли, Л. Оливйе, М. Редгрейв, Р. Ричардсон, С. Торндайк, Е. Еванс, П. Ешкрофт бюйцк рол ойнамышлар. 20 ясрин орталарында Б.Б. театрларында реж. приоритети бяргярар олду (П. Брук, Д. Декстер, Д. Доннеллан, Т. Нанн, Т. Риъардсон, П. Щолл вя б). Бунунла бярабяр зянэин актйор яняняляри галмагда давам етмиш вя 20 ясрин икинъи йарысы – 21 ясрин яввялляриндя онлары К. Бранащ, А. Эиннесс, Д. Денч, П. Скофилд, Д. Тйутин, 


    “Ковент-Гарден” театрынын интерйери.


    А. Финни, Е. Шер вя б. инкишаф етдирмишляр. Б.Б.-да репертуар театрларынын сайы аздыр. Бунлардан ян мяшщуру Бирминщем репертуар театрыдыр (1913). Шотландийанын сящня сяняти тарихиндя 1909 илдя йарадылмыш вя Биринъи дцнйа мцщарибясинин башланьыъына кими мювъуд олмуш Глазго репертуар театрынын мцщцм ролу олмушдур. 1879 илдя ясасы гойулмуш (Стратфордапон-Ейвон) Шекспир мемориал театры 1961 илдя Крал Шекспир Театры адыны алмышдыр (Лондонда онун филиалы ачылмышдыр). Б.Б. театры тарихиндя “Олд Вик” Лондон театры хцсуси йер тутур (“Шекспир еви” адланан, инэилис классик яняняляринин горуйуъусу; ясасы 1818 илдя гойулмушдур). 1963 илдян онун сящнясиндя Милли театрын (1975 илдя бир нечя залы олан йени бинайа кючмцшдцр) тамашалары ойнанылырды. Б.Б.-нын бир чох шящяриндя театрлар мювъуддур: “Литсеум” (Единбург, 1883), Данди ш.-ндя Репертуар театры (1939), “Уотермилл” (Нйубери, 1967), “Трон” (“Глазго”, 1979), “Меркури” (Колчестер, 1998) вя с. Крал Драм Сяняти Академийасы (1904) Б.Б.-ын ян бюйцк ири театр тящсили мцяссисясидир. Лондонда, Стратфорд-апон- Ейвонда, Единбургда вя б. шящярлярдя бейнялхалг театр фестиваллары кечирилир.

    Кино
    Б.Б.-да илк киносеанс 26.3.1896 илдя “Алгамбра” (Лондон) залында эюстярилмишдир. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя реж.-лар Е. Коллинз, У. Фризе-Грин, Ъ.А. Смит вя Ъ. Уилйамсонун дахил олдуьу Брайтон групу Б.Б. киносу цчцн ящямиййятли рол ойнамышдыр. 1900 илдя Смит бир-бирини явязляйян мцхтялиф планлары тятбиг етмякля монтажын техники ясасыны гоймушдур. Щямин вахтда да киножанрларын илк нцмуняляри – маъяра, мелодрам, классик ясярлярин екранлашдырылмасы (“Ромео вя Ъцлйетта” – У. Шекспирин екранлашдырылмыш ясяри, 1908) мейдана чыхмышдыр. Щ. Понтингин “Капитан Скотт иля Шимал гцтбцня доьру” (1910) хроника филми сенсасийа доьурмушду. 1929 илдя А. Щичкокун чякдийи “Шантаж” илк сясли филм иди. Кино истещсалы “Лондон филмс” (1932) кино ширкятини йаратмыш А. Корданын 1933 илдя “ВЫЫЫ Щенрихин шяхси щяйаты” филмини чякдикдян сонра ъанланды (“Дон Жуанын шяхси щяйаты”, 1934 вя “Рембрандт”, 1936, реж. А. Корда), (“Чайдан эялян Сандерс”, 1935, реж. З. Корда), “Инэилтяря цзяриндя алов”, 1936, реж. И.К. Щоуард вя с.). 1930-ъу иллярдя “Эаумонт Бритисщ Пиътуре Ъорпоратион” фирмасынын истещсал шюбясиня [бурада Щичкок маъяра-детектив жанрында “Щяддиндян артыг билян адам” (1934), “39 аддым” (1935), “Леди гейб олур” (1938) кими мяшщур филмлярини чякмишдир] рящбярлик етмиш М. Белконун продцсерлик фяалиййяти Б.Б. киносунун инкишафында бюйцк рол ойнамышдыр. Мусигили комедийа жанрында реж. вя продцсер В. Севилл ишлямишдир (“Хейирхащ достлар”, 1933 вя с.). 1930-ъу иллярин сонларына йахын кино истещсалы тяняззцля уьрады. Тарихи шяхсиййятлярин юзял щяйатына даир филмлярин чякилмяси вя хариъдян мяшщур реж.-ларын (В.Д. Шюстрюм, Р. Клер вя б.) чялб едилмяси гысамцддятли уьур эятирди. Ъ. Конвейин “Йанкиляр Оксфордда” (1938), К.У. Видорун “Гала” (1938) вя с. инэилис-американ филмляри йаранды. Мцщарибядяняввялки Б.Б. филмляри арасында К. Ридин “Банк ишчиляринин истиращяти” (1937) вя “Улдузлар йеря бахыр” (1939), А. Асквитин “Пигмалион” (1938, Л. Щоуардла бирэя) вя с. вар. 1930-ъу иллярдя Б.Б. киносу Щолливудун “киноулдузлар системи”нин ардынъа эедяряк, В. Ли, М. Локвуд, Ч. Лоутон, А. Ниэл, Л. Оливйе, Г. Филдс, Р. Щаррисон, Л. Щоуард вя б. актйорлары цзя чыхарды. 1930-ъу иллярдя сянядли кинематограф милли янянялярин ифадячиси вя Б.Б. киносунун ясас бядии наилиййяти олду. Онун лидери Ъ. Грирсон иди (“Балыгчы эямиляри”, 1929 вя с.). Грирсонун мяктяби (П. Рота, Б. Райт, Е. Енстей, А. Елтон, Щ. Уотт, Д. Тейлор, С. Легг, А. Кавалканти) Гярби Авропада ян нцфузлу мяктяб олмушдур. Щярб мювзусу 1940-ъы иллярин 1-ъи йарысында бядии кинода ясас мювзулардан бири иди: “Леди Щамилтон” (1941, А. Корда), “Баш назир” (1941, Т. Дикинсон), “49-ъу паралел” (1941, М.Поуелл), “Эянъ мистер Питт” (1942, К.Рид), “Бизим кими милйонларла инсан вар” (1943, Ф. Лаундер вя С. Эиллиат), “Улдузлара йол” (1945, А. Асквит). Мцщарибядян усанманын симптому мц- яммалы мелодрамларын мейдана эялмяси олду: “Боз эейимли адам” (1943) вя “Яхлагсыз гадын” (1945, Л.Арлисс), “Фанни газ ишиьында” вя “Йедди ай мадоннасы” (щяр икиси 1944, А.Кребтри). Мцщарибядянсонракы илк онилликдя Б.Б. киносу Л.Оливйе (“В Щенрих”, 1944; “Щамлет”, 1948; “ЫЫЫ Ричард”, 1955), Д. Лин (“Бюйцк цмидляр”, 1946, “Оливер Твист”, 1947), А. Асквит (“Ъидди олмаг ваъибдир”, 1952), М. Поуел (“Юлцм-дирим иши”, 1945; “Гырмызы башмаглар”, 1948) вя К. Ридин (“Ойундан чыхмыш”, 1947; “Цчцнъц адам”, 1949) екран ясярляри сайясиндя бейнялхалг нцфуз газанды. Илинг комедийасы (“Илинг” студийасында чякилмиш) спесифик Британийа щадисясиня чеврилди: “Пимликойа паспорт” (1949, Г. Корнелиус), “Виски боллуьу” (1949), “Лединин гатилляри” (1955, А. Маккендрик), “Милйон фунт стерлинг дяйяриндя банк билети” (1954, Р. Ним). 1956 илдя сянядли филм чякянляр групу (Л. Андерсон, К. Рейс, Т. Ричардсон) “Азад кино” манифестиндя мядяни консерватизм ялейщиня чыхыш етди. Сонралар бядии филм чякян бу реж.-лар 1950-ъи иллярин сону – 1960-ъы иллярин яввялляриндя Б.Б. кинематографынын истигамятини мцяййян етдиляр (“Йцксяк ъямиййятя йол”, 1958, Ъ. Клейтон; “Гязябли олсан да эери бах”, 1958, “Бал дады”, 1961, “Том Ъонс”, 1963, “Оскар” мцк., Т. Ричардсон; “Шянбя эцнц ахшам, базар эцнц сящяр”, 1960, К. Рейс; “Идман щяйаты белядир”, 1963, Л. Андерсон, Канн бейнялхалг кинофестивалынын мцк.; “Йаланчы Билли”, 1963; “Язизим”, 1965, Ъ. Шлезинэер). 1960-ъы иллярин 2-ъи йарысында Британийа киносундакы йцксялиш онун Американын 

    “Одлу дюйцш арабалары” филминдян кадр. Реж. Щ.Щадсон.


    ири прокат бирликляри тяряфиндян малиййяляшдирилмяси иля ялагядардыр, чцнки Лондон эянъляр модасы вя поп мусигинин мяркязиня чеврилмишди (“Битлз”ын иштиракы иля “Эярэин эцнцн ахшамы”, 1964; “Кюмяйя эялин!”, 1965; реж. Л. Лестер). Яняняви ъасус филми жанрынын техноложи фантазийа иля бирляшмяси нятиъясиндя супераэент 007 Ъеймс Бонд щаггында силсиля филмляр 21 ясрин яввялляринядяк уьурлу кино лайищяляриндян бири олараг галырды. 1960-ъы иллярдя Лондонда мцхтялиф юлклярин ян эюркямли реж.-лары ишлямишляр: Ъ. Лоузи, Р. Полански, С. Кубрик, Ф. Трцффо, М. Антониони, Ж.Л. Годар. 1970-ъи иллярин яввялляриндя Амери- ка капиталынын азалмасы иля кино истещсалы кяскин сурятдя зяифляди. Бу дюврдя реж.-лардан Н. Роуг “Инди бахма” (1973) вя К. Рассел “Малер” (1974) филмлярини чякмишляр. 1980-ъи иллярин яввялляриндя Щ. Щадсонун “Одлу дюйцш арабалары” (1981, “Оскар” мцкафаты) вя Р. Аттенборонун “Ганди” (1982, “Оскар” мцк.) филмляринин эениш дцнйа шющряти газанмасы иля Б.Б.-да кино истещсалы ъанланды. Реж. Ъ. Айвори вя продцсер И. Мерчантын (“Мянзяряли отаг”, 1986; “Морис”, 1987; “Эцнцн ахырында”, 1993), щямчинин империйа мювзусуна тохунан “Исти щава вя тоз” (1983, Ъ. Айвори) вя “Щиндистана сяйащят” (1984, Д. Лин) филмляри диггятялайиг екран ясярляридир. Йени сосиал мювзулар “Бабил” (1980, Ф. Россо), “Якинчинин сящяр йемяйи” (1983, Р. Ейр), “Мяним еъазкар ъамашырханам” (1984, С. Фрирс), “Ашпаз, Оьру, онун Арвады вя арвадын Мяшугу” (1989, П. Гринауей), “Йохсуллар” (1991), “Зяриф оналтыйашлылар” (2003, реж. К. Лоуч), “Щяр шей вя йа щеч ня” (2002, М. Ли) вя с. филмлярдя юз яксини тапмышдыр. Д. Бойлун кяскин “гара” комедийа жанрында чякдийи филмлярдя мцасир дюврцн проблемляриндян, о ъцмлядян наркоманийадан бящс олунур (“Дайаз гябир”, 1994; “Гумар ойуну”, 1995). Эюзлянилмяз уьурун мцмкцнлцйц “Дяф едилмиш чятинликляр” (1996, М.Щерман) вя “Ясл стриптиз” (1997, П.Каттанео) филмляринин мювзусудур. Реж. Г.Ритчин “Карт ойуну, пуллар, ики тапанча” (1998), “Бюйцк газанъ” (2000), реж. М. Уинтербботтомун “Ъуд” (1996), “Сарайевойа хош эялмисиз” (1997), “Сянинля вя сянсиз”, “Мюъцзяляр юлкяси” (щяр икиси 1999), “Гануни иддиа” (2000), “Хоруз вя ъюнэя ящвалаты” (2005), “Гуантанамойа эедян йол” (М. Уайткросс иля бирэя, 2006) филмляри мараглы екран ясярляридир. 1956 илдян Лондонда щяр ил Бейнялхалг кинофестивал кечирилир. Бейнялхалг Лондон кино мяктяби, Милли кино мяктяби фяалиййят эюстярир. Кинематографын юйрянилмяси цзря мяркязи елми идаря Британийа киноинститутудур (1933 илдян). Лидс ш.-ндя Бейнялхалг кинофестивал кечирилир.

    Сирк
    17 ясрин сонларындан Б. Б.-да ат сцрянлярин вя ат цстцндя акробатларын чыхышлары популйар иди. 1768 илдя истефада олан капрал Ф. Астлей Лондонда “Ат миниъиляри мяктяби” сирк мцяссисясини йаратды. Астлейин инша етдирдийи бинада илк дяфя даиряви манеждян истифадя олунмушду. Сонралар орада йармарка артистляри (эимнастлар, еквилибристляр, тялимчиляр вя с.) чыхыш едирдиляр. Бу тамашалар Б. Б.-да сирк сянятинин формалашмасынын ясасыны гоймушдур. 1770 илдя Ватерлоо ваьзалынын йанында Астлей тамашачылар цчцн юртцлц трибуналары олан манеж, 1779 илдя ися “Астлейин амфитеатры” адлы илк юртцлц сирк бинасыны тикдирмишдир. Репертуарда аттраксионлардан башга, пантомималар (“Капитан Кукун юлцмц”, “Эенерал Малбрукун дюйцшц вя юлцмц”) варды. Астлей труппасынын артисти Ч. Щйцз 1782 илдя Лондонда юзцнцн “Сирк вя атчылыг филармоник академийасы” адлы сиркини тикдирди; бурада манеждян башга сящня дя вар
    иди. Пантомима тамашалары щям манеждя вя сящнядя ейни вахтда эюстярилирди. Ф. Астлейин юлцмцндян сонра онун Лондон мцяссисясиня Д. Астлей вя Е. Дцкроу рящбярлик етмишляр. 19 ясрин орталарындан Б.Б.-да сяййар шапито сиркляри мейдана эялди. Бу сиркляря сонрадан сирк сцлаляляринин ясасыны гоймуш У. Бетти, Т. Кук, Б. Саундерс вя Д. Зенэер башчылыг едирдиляр. Бир сыра сяййар сирклярин йарадыъысы Ъ. Санъер (тяхяллцсц Лорд Санъер) мцхтялиф щейванларын бюйцк групларынын иштирак етдийи зооложи пантомималарын тяшкилатчысы олду. 1920 илдя Лондонун “Олимпийа” залында Б. Миллз Бюйцк бейнялхалг сирк ачмышды вя орада дцнйанын мяшщур артистляри чыхыш едирдиляр. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра Миллз гардашларынын, Фоссет гардашларынын Чыпперфилд вя Смарт сцлаляринин сирк-шапитолары йаранды. Ат миниъиляри Ъ. Филлис, Ч. Кларк, вящши щейванлар тялимчиси Т. Батти, клоунлар Ъ. Грималди, Т. Кемп, Ъ. Футит, Р. Шоколад, акробатлар Р. Рисли, Е. Клишник, жонглйорлар Аугуст, Т.Е. Щирн, Ч. Ребл, ат тялимчиси Ж. Смарт Британийа сиркинин апарыъы усталары олмушлар. Б. Б.-да диэяр сиркляр, о ъцмлядян. Блекпулда “Тауер-сирк”, Манчестердя “Бел-Вц”; Белфаст, Лестер, Кардифф вя Бирминщемдя ися милад сиркляри фяаллиййят эюстярир.

    Яд.: Трахтенберг О.В. Очерки по истории философии и социологии Англии XIX в. М., 1959; Гутнова Е.В. Возниновение англий- ского парламента. М., 1960; Богомолов А.С. Английская буржуазная философия ХХ в. М.,1973; Польская Н.М. Великобритания. Экономические районы и города. М., 1974; Некрасова Е.А. Романтизм в английском искусстве. М., 1975; Аникин Г.В., Михальская Н.П. История английской литературы. 2- е изд. М., 1985; Ков нацкая Л.Г. Английская музыка ХХ в. М., 1986; Ш ервуд Е.А. От англосаксов к англичанам. М., 1988; Алек сеев М.П. Английская литература. Очерки и исследования. Л, 1991; Jordan S. Striding out: aspects of contemporary and new dance in Britain. L., 1992; Астер Е. υон. Эесcщиъщте дер енэлисcщен Пщилосопщие.18. Ауфл. Стуттэ.,1998; Пассмор Д. Сто лет философии. М.,1998; Черчилль У. Рождение Британии. Смоленск, 2002; Бартошевич А.В. “Мирозданью современный”: Шекспир в театре XX в. М., 2002; Штокмар В.В. История Англии в средние века. 2-е изд. СПб., 2003; Ник оненко С.В. Английская философия ХХ в. СПб., 2003;Кошкин В.В. Кон- ный цирк. М., 2004; Аникин география зарубежного мира /Под ред.  В.В. Вольского. М., 2005; Sargeant A. British cinema: a critical history. L., 2005; Якимович Социально-экономическая В.С. Культура в мире спорта. М., 2006;