Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
IV CİLD (BƏZİRXANA - BİNNƏTOVA)
    BÖYÜK FRANSA İNQİLABI

    БЮЙЦК ФРАНСА ИНГИЛАБЫ – 1789–94 иллярдя Франсада феодал-мцтлягиййят гурулушуна щялледиъи зярбя вуран вя капитализмин инкшафы цчцн зямин щазырлайан буржуа-демократик ингилабы. 
       Б.Ф.и. кющнялмиш феодал-мцтлягиййят системиндя феодал истещсал мцнасибятляри иля йени йаранмыш капиталист истещсал мцнасибятляри арасында артмагда олан зиддиййятляри якс етдирян вя эетдикъя эцълянян бющранын ганунауйьун нятиъяси иди. Ящалинин бюйцк яксяриййятини тяшкил едян цчцнъц силкля щаким имтийазлы силкляр арасында дярин барышмаз зиддиййятляр йаранмышды. Цчцнъц силкя дахил олан мцхтялиф тябягяляр (буржуазийа, кяндлиляр, шящяр плебейляри) мянафеляриндян иряли эялян фяргляря бахмайараг, феодал-мцтлягиййят системини мящв етмяк цчцн ващид мцбаризядя бирляшмишдиляр. Бу мцбаризяйя о заман мцтярягги вя ингилабчы гцввя олан буржуазийа башчылыг едирди. 1789 ил майын 5-дя Баш штатларын иъласы ачылды. Цчцнъц силк депутатларынын мяълиси 1789 ил ийунун 17-дя юзцнц Милли мяълис, ийулун 9-да ися Мцяссисляр мяълиси елан етди. Мцяссисляр мяълисини говмаг цчцн сарайын эюрдцйц тядбирляр (малиййя назири Ж. Щеккерин истефасы, щярби щазырлыг вя и.а.) ийулун 13–14-дя Парисдя цмумхалг цсйанына сябяб олду.
        И н г и л а б ы н  б и р и н ъ и  м я р щ  я л я с и (14 ийу л, 1789–10 а вгус т, 1 7 9 2). Ийулун 14-дя Бастилийанын алынмасы цсйана галхмыш халгын илк гялябяси, Б.Ф.и.-нын башланьыъы олду. Шящярлярдя халг кющня щакимиййят органларыны девириб, онлары йени буржуа бялядиййя органлары иля явяз едирди. Парисдя вя яйалят шящярляриндя буржуазийа щярби гцввя – Милли гвардийа йарадырды. Б.Ф.и. халгын фяал иштиракы сайясиндя йцксялян хятт цзря инкишаф едирди. Юлкяни бцрцмцш кяндли цсйанлары вя шящяр йохсулларынын чыхышларынын тясири иля Мцяссисляр мяълисиндя бцтцн силки имтийазлар лявь олунду (1789, 4–11 август); Инсан вя вятяндаш щцгуглары Бяйаннамяси гябул едилди (26 август), кился торпагларынын миллиляшдирилмяси щаггында декрет верилди (2 нойабр), игтисади вя инзибати щцгуг сащяляриндя бир сыра мцтярягги буржуа дяйишиклийи кечирилди.

                        О. Кудер. 1789 ил майын 5-дя Баш штатларын ачылышы. 1840. Версал музейи.


    Бунунла беля
    Мцяссисляр мяълисиндя, милли гвардийада рящбяр рол ойнайан ири буржуазийа вя либерал задяэанларын тязйиги иля бир сыра мцртяъе ганунлар да гябул едилди, аграр мясяля щялл олунмады. Беля бир шяраитдя 1791 ил октйабрын 1-дя Ганунвериъи мяълис ишя башлады. Онун саь ъинащыны конститусийалы монархистляр фелйанлар, сол ъинащыны – жирондистляр тямсил едирдиляр, ифрат сол ъи- нащда ися ингилабчы буржуа демократларын кичик групу – йакобинляр дурурду. Ингилабын башлыъа мясяляси олан аграр мясялянин щялл едилмямяси юлкядя дахили вязиййятин сон дяряъя эярэинляшмясиня сябяб олмушду. Кяндлиляр, плебейляр вя буржуазийанын демократик тябягяляри, ясас иътимаи вя сийаси тялябляри юдянилмядийиндян, ингилабы дяринляшдирмяйя чалышырдылар. Ингилабчы Франсайа гаршы мцщарибяйя щазырлашан феодал-мцтлягиййят дювлятляри иля 1792 илин апрелиндя башланан мцщарибя бющранын йетишмясини сцрятляндирди.
       И н г и л а б ы н  и к и н ъ и  м я р щ я л я си (10 авгус т, 1792–2 ийун, 1 7 9 3) йакобинлярля (башчылары М. Робеспйер, Ж.П. Марат, Ж. Ж. Дантон, Л.А. Сен-Жцст) жирондистляр (башчылары Ж.П. Бриссо, П.В. Вернйо, Ж. М. Ролан вя б.) арасындакы кяскин мцбаризя иля баьлыдыр. Сенз сечки системи ясасында сечилмиш Ганунвериъи мяълис явязиня кишилярин цмуми сясвермяси йолу иля сечилян Конвент 1792 ил сентйабрын 22-дя Франсаны республика елан етди. Конвентдя башчылыьы яввялъя жирондистляр яля кечирдиляр. Онлар буржуазийанын халг ингилабындан бящрялянян щиссясини тямсил етдикляриня эюря ингилабын инкишафына мане олмаьа чалышырдылар. Жирондистлярин мцгавимятиня бахмайараг, йакобинлярин тяляби иля 1793 ил йанварын 21-дя ХЫВ Лцдовик едам едилди. Мцщарибя нятиъясиндя юлкядя игтисади вязиййятин писляшмяси синфи мцбаризяни даща да кяскинляшдирди. Ингилабы даща да дяринляшдирмяйя чалышан йакобинляр Парисдя 1793 ил 31 май–2 ийун халг цсйанына башчылыг етдиляр, жирондистлярин сийаси аьалыьына сон гойулду.

                                             Ж.Ф. Жанине. Бастилийанын алынмасы. Офорт. 1789.

     
       И н г и л а б ы н  ц ч ц н ъ ц  м я р щ я л я с и (2 ийун, 1793–27/28 ийу л, 1794) – ингилаби-демократик йакобин диктатурасы дюврц – онун ян йцксяк мярщяляси иди. Республиканын чятин эцнляриндя – яксингилаби коалисийа ордуларынын Франса яразисиня сохулдуьу, Вандейада вя Бретанда монархист гийамларын баш вердийи вахтда щакимиййят башына эялян йакобинляр халгын, ян яввял кяндлилярин, йени щакимиййятя кюмяйини тямин едян радикал иътимаи-сийаси тядбирляр щяйата кечирдиляр. 1793 илин ийун–ийулунда йакобин Конвенти мцщаъир мцлкядарлардан мцсадиря едилмиш торпагларын кичик сащялярля вя нисйя сатылмасы, мцлкядарларын яля кечирдикляри сащялярин кянд иъмаларына гайтарылмасы, бцтцн феодал мцкялляфиййятляринин юдянилмядян лявь едилмяси щаггында декрет верди; кечмиш асылы кяндлиляр азад мцлкиййятчиляря чеврилдиляр. 1793 ил ийунун 24-дя Конвент йени, даща демократик конститусийа гябул етди. Йакобин щюкумяти Парис коммунасы иля ямякдашлыг шяраитиндя, дцшмянлярля мц- баризядя халгы сяфярбярлийя алды, гыса мцддятдя гцдрятли орду йаратды, яксингилаби террора ингилаби террорла ъаваб верди, ярзаьын бюлцшдцрцлмясини дювлятин ялиндя ъямляшдирди вя сабит (максимум) гиймятляр тятбиг етди. 1793 илин ахырларында монархистлярин вя жирондистлярин гийамлары йатырылды, Франса яразиси мцдахилячилярдян тямизлянди, мцщарибя дцшмян яразисиня кечирилди. Лакин ингилабын ясас вязифяляри щялл едилдикдян вя хариъи щярби тящлцкя арадан галдырылдыгдан сонра йакобинляр блоку дахилиндя зиддиййятляр даща эцълц шякилдя юзцнц эюстярмяйя башлады. 1793 илин пайызында йакобинляр шящяр плебейляринин мянафейини мцдафия едян яввялки мцттяфигляри иля – “гудузларла” ялагяни кясиб онлары дармадаьын етдиляр. Сонра йакобин блоку дахилиндя робеспйерчилярля сол йакобинляр, щямчинин робеспйерчилярля дантончулар арасында мцбаризя шиддятлянди. 1794 илин март–апрелиндя робеспйерчиляр щяр ики фраксийаны даьытдылар. Лакин бу, йакобин диктатурасынын вязиййятини йахшылашдырмады. Ясас тялябляринин Ж.Ф. Жан юдянилмясиня наил олмуш буржуазийа вя кяндлиляр хариъи мцдахиля вя феодал-мцтлягиййят гайдаларынын бярпа едилмяси тящлцкяси гаршысында йакобин диктатурасынын тятбиг етдийи сярт мящдудлашдырыъы режимля артыг барышмаг истямирдиляр. Ейни заманда, сол груплашмаларын дармадаьын едилмяси йакобинлярин халг кцтляляри иля ялагясини зяифлятди. Бцтцн бунлар Конвентдя йакобинляря дцшмян олан чохлуьун йаранмасы цчцн зямин щазырлады. 1794 ил ийулун 27/28-дя (9 термидор) яксингилабчылар йакобин диктатурасыны йыхдылар. Ингилабын йцксялишиня сон гойулду.

                            Инсан вя вятяндаш щцгуглары бяйаннамяси. 1789.


       Б.Ф.и.-нын бюйцк тарихи ящямиййяти олду. Характериня эюря халг, буржуа-демократик ингилабы олан Б.Ф.и. феодал-мцтлягиййят гурулушуну яввялки буржуа ингилабларына нисбятян даща гяти вя ясаслы сурятдя ляьв едиб, о дювр цчцн мцтярягги олан капиталист мцнасибятляринин инкишафына шяраит йаратды. Б.Ф.и. франсыз халгынын мющкям ингилаби-демократик яняняляринин ясасыны гойду, тякъя Франсанын дейил, щям дя бир чох диэяр юлкялярин сонракы тарихиня ъидди вя узун сцрян тясир эюстярди.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BƏZİRXANA – BİNNƏTOVA
    BÖYÜK FRANSA İNQİLABI

    БЮЙЦК ФРАНСА ИНГИЛАБЫ – 1789–94 иллярдя Франсада феодал-мцтлягиййят гурулушуна щялледиъи зярбя вуран вя капитализмин инкшафы цчцн зямин щазырлайан буржуа-демократик ингилабы. 
       Б.Ф.и. кющнялмиш феодал-мцтлягиййят системиндя феодал истещсал мцнасибятляри иля йени йаранмыш капиталист истещсал мцнасибятляри арасында артмагда олан зиддиййятляри якс етдирян вя эетдикъя эцълянян бющранын ганунауйьун нятиъяси иди. Ящалинин бюйцк яксяриййятини тяшкил едян цчцнъц силкля щаким имтийазлы силкляр арасында дярин барышмаз зиддиййятляр йаранмышды. Цчцнъц силкя дахил олан мцхтялиф тябягяляр (буржуазийа, кяндлиляр, шящяр плебейляри) мянафеляриндян иряли эялян фяргляря бахмайараг, феодал-мцтлягиййят системини мящв етмяк цчцн ващид мцбаризядя бирляшмишдиляр. Бу мцбаризяйя о заман мцтярягги вя ингилабчы гцввя олан буржуазийа башчылыг едирди. 1789 ил майын 5-дя Баш штатларын иъласы ачылды. Цчцнъц силк депутатларынын мяълиси 1789 ил ийунун 17-дя юзцнц Милли мяълис, ийулун 9-да ися Мцяссисляр мяълиси елан етди. Мцяссисляр мяълисини говмаг цчцн сарайын эюрдцйц тядбирляр (малиййя назири Ж. Щеккерин истефасы, щярби щазырлыг вя и.а.) ийулун 13–14-дя Парисдя цмумхалг цсйанына сябяб олду.
        И н г и л а б ы н  б и р и н ъ и  м я р щ  я л я с и (14 ийу л, 1789–10 а вгус т, 1 7 9 2). Ийулун 14-дя Бастилийанын алынмасы цсйана галхмыш халгын илк гялябяси, Б.Ф.и.-нын башланьыъы олду. Шящярлярдя халг кющня щакимиййят органларыны девириб, онлары йени буржуа бялядиййя органлары иля явяз едирди. Парисдя вя яйалят шящярляриндя буржуазийа щярби гцввя – Милли гвардийа йарадырды. Б.Ф.и. халгын фяал иштиракы сайясиндя йцксялян хятт цзря инкишаф едирди. Юлкяни бцрцмцш кяндли цсйанлары вя шящяр йохсулларынын чыхышларынын тясири иля Мцяссисляр мяълисиндя бцтцн силки имтийазлар лявь олунду (1789, 4–11 август); Инсан вя вятяндаш щцгуглары Бяйаннамяси гябул едилди (26 август), кился торпагларынын миллиляшдирилмяси щаггында декрет верилди (2 нойабр), игтисади вя инзибати щцгуг сащяляриндя бир сыра мцтярягги буржуа дяйишиклийи кечирилди.

                        О. Кудер. 1789 ил майын 5-дя Баш штатларын ачылышы. 1840. Версал музейи.


    Бунунла беля
    Мцяссисляр мяълисиндя, милли гвардийада рящбяр рол ойнайан ири буржуазийа вя либерал задяэанларын тязйиги иля бир сыра мцртяъе ганунлар да гябул едилди, аграр мясяля щялл олунмады. Беля бир шяраитдя 1791 ил октйабрын 1-дя Ганунвериъи мяълис ишя башлады. Онун саь ъинащыны конститусийалы монархистляр фелйанлар, сол ъинащыны – жирондистляр тямсил едирдиляр, ифрат сол ъи- нащда ися ингилабчы буржуа демократларын кичик групу – йакобинляр дурурду. Ингилабын башлыъа мясяляси олан аграр мясялянин щялл едилмямяси юлкядя дахили вязиййятин сон дяряъя эярэинляшмясиня сябяб олмушду. Кяндлиляр, плебейляр вя буржуазийанын демократик тябягяляри, ясас иътимаи вя сийаси тялябляри юдянилмядийиндян, ингилабы дяринляшдирмяйя чалышырдылар. Ингилабчы Франсайа гаршы мцщарибяйя щазырлашан феодал-мцтлягиййят дювлятляри иля 1792 илин апрелиндя башланан мцщарибя бющранын йетишмясини сцрятляндирди.
       И н г и л а б ы н  и к и н ъ и  м я р щ я л я си (10 авгус т, 1792–2 ийун, 1 7 9 3) йакобинлярля (башчылары М. Робеспйер, Ж.П. Марат, Ж. Ж. Дантон, Л.А. Сен-Жцст) жирондистляр (башчылары Ж.П. Бриссо, П.В. Вернйо, Ж. М. Ролан вя б.) арасындакы кяскин мцбаризя иля баьлыдыр. Сенз сечки системи ясасында сечилмиш Ганунвериъи мяълис явязиня кишилярин цмуми сясвермяси йолу иля сечилян Конвент 1792 ил сентйабрын 22-дя Франсаны республика елан етди. Конвентдя башчылыьы яввялъя жирондистляр яля кечирдиляр. Онлар буржуазийанын халг ингилабындан бящрялянян щиссясини тямсил етдикляриня эюря ингилабын инкишафына мане олмаьа чалышырдылар. Жирондистлярин мцгавимятиня бахмайараг, йакобинлярин тяляби иля 1793 ил йанварын 21-дя ХЫВ Лцдовик едам едилди. Мцщарибя нятиъясиндя юлкядя игтисади вязиййятин писляшмяси синфи мцбаризяни даща да кяскинляшдирди. Ингилабы даща да дяринляшдирмяйя чалышан йакобинляр Парисдя 1793 ил 31 май–2 ийун халг цсйанына башчылыг етдиляр, жирондистлярин сийаси аьалыьына сон гойулду.

                                             Ж.Ф. Жанине. Бастилийанын алынмасы. Офорт. 1789.

     
       И н г и л а б ы н  ц ч ц н ъ ц  м я р щ я л я с и (2 ийун, 1793–27/28 ийу л, 1794) – ингилаби-демократик йакобин диктатурасы дюврц – онун ян йцксяк мярщяляси иди. Республиканын чятин эцнляриндя – яксингилаби коалисийа ордуларынын Франса яразисиня сохулдуьу, Вандейада вя Бретанда монархист гийамларын баш вердийи вахтда щакимиййят башына эялян йакобинляр халгын, ян яввял кяндлилярин, йени щакимиййятя кюмяйини тямин едян радикал иътимаи-сийаси тядбирляр щяйата кечирдиляр. 1793 илин ийун–ийулунда йакобин Конвенти мцщаъир мцлкядарлардан мцсадиря едилмиш торпагларын кичик сащялярля вя нисйя сатылмасы, мцлкядарларын яля кечирдикляри сащялярин кянд иъмаларына гайтарылмасы, бцтцн феодал мцкялляфиййятляринин юдянилмядян лявь едилмяси щаггында декрет верди; кечмиш асылы кяндлиляр азад мцлкиййятчиляря чеврилдиляр. 1793 ил ийунун 24-дя Конвент йени, даща демократик конститусийа гябул етди. Йакобин щюкумяти Парис коммунасы иля ямякдашлыг шяраитиндя, дцшмянлярля мц- баризядя халгы сяфярбярлийя алды, гыса мцддятдя гцдрятли орду йаратды, яксингилаби террора ингилаби террорла ъаваб верди, ярзаьын бюлцшдцрцлмясини дювлятин ялиндя ъямляшдирди вя сабит (максимум) гиймятляр тятбиг етди. 1793 илин ахырларында монархистлярин вя жирондистлярин гийамлары йатырылды, Франса яразиси мцдахилячилярдян тямизлянди, мцщарибя дцшмян яразисиня кечирилди. Лакин ингилабын ясас вязифяляри щялл едилдикдян вя хариъи щярби тящлцкя арадан галдырылдыгдан сонра йакобинляр блоку дахилиндя зиддиййятляр даща эцълц шякилдя юзцнц эюстярмяйя башлады. 1793 илин пайызында йакобинляр шящяр плебейляринин мянафейини мцдафия едян яввялки мцттяфигляри иля – “гудузларла” ялагяни кясиб онлары дармадаьын етдиляр. Сонра йакобин блоку дахилиндя робеспйерчилярля сол йакобинляр, щямчинин робеспйерчилярля дантончулар арасында мцбаризя шиддятлянди. 1794 илин март–апрелиндя робеспйерчиляр щяр ики фраксийаны даьытдылар. Лакин бу, йакобин диктатурасынын вязиййятини йахшылашдырмады. Ясас тялябляринин Ж.Ф. Жан юдянилмясиня наил олмуш буржуазийа вя кяндлиляр хариъи мцдахиля вя феодал-мцтлягиййят гайдаларынын бярпа едилмяси тящлцкяси гаршысында йакобин диктатурасынын тятбиг етдийи сярт мящдудлашдырыъы режимля артыг барышмаг истямирдиляр. Ейни заманда, сол груплашмаларын дармадаьын едилмяси йакобинлярин халг кцтляляри иля ялагясини зяифлятди. Бцтцн бунлар Конвентдя йакобинляря дцшмян олан чохлуьун йаранмасы цчцн зямин щазырлады. 1794 ил ийулун 27/28-дя (9 термидор) яксингилабчылар йакобин диктатурасыны йыхдылар. Ингилабын йцксялишиня сон гойулду.

                            Инсан вя вятяндаш щцгуглары бяйаннамяси. 1789.


       Б.Ф.и.-нын бюйцк тарихи ящямиййяти олду. Характериня эюря халг, буржуа-демократик ингилабы олан Б.Ф.и. феодал-мцтлягиййят гурулушуну яввялки буржуа ингилабларына нисбятян даща гяти вя ясаслы сурятдя ляьв едиб, о дювр цчцн мцтярягги олан капиталист мцнасибятляринин инкишафына шяраит йаратды. Б.Ф.и. франсыз халгынын мющкям ингилаби-демократик яняняляринин ясасыны гойду, тякъя Франсанын дейил, щям дя бир чох диэяр юлкялярин сонракы тарихиня ъидди вя узун сцрян тясир эюстярди.

    BÖYÜK FRANSA İNQİLABI

    БЮЙЦК ФРАНСА ИНГИЛАБЫ – 1789–94 иллярдя Франсада феодал-мцтлягиййят гурулушуна щялледиъи зярбя вуран вя капитализмин инкшафы цчцн зямин щазырлайан буржуа-демократик ингилабы. 
       Б.Ф.и. кющнялмиш феодал-мцтлягиййят системиндя феодал истещсал мцнасибятляри иля йени йаранмыш капиталист истещсал мцнасибятляри арасында артмагда олан зиддиййятляри якс етдирян вя эетдикъя эцълянян бющранын ганунауйьун нятиъяси иди. Ящалинин бюйцк яксяриййятини тяшкил едян цчцнъц силкля щаким имтийазлы силкляр арасында дярин барышмаз зиддиййятляр йаранмышды. Цчцнъц силкя дахил олан мцхтялиф тябягяляр (буржуазийа, кяндлиляр, шящяр плебейляри) мянафеляриндян иряли эялян фяргляря бахмайараг, феодал-мцтлягиййят системини мящв етмяк цчцн ващид мцбаризядя бирляшмишдиляр. Бу мцбаризяйя о заман мцтярягги вя ингилабчы гцввя олан буржуазийа башчылыг едирди. 1789 ил майын 5-дя Баш штатларын иъласы ачылды. Цчцнъц силк депутатларынын мяълиси 1789 ил ийунун 17-дя юзцнц Милли мяълис, ийулун 9-да ися Мцяссисляр мяълиси елан етди. Мцяссисляр мяълисини говмаг цчцн сарайын эюрдцйц тядбирляр (малиййя назири Ж. Щеккерин истефасы, щярби щазырлыг вя и.а.) ийулун 13–14-дя Парисдя цмумхалг цсйанына сябяб олду.
        И н г и л а б ы н  б и р и н ъ и  м я р щ  я л я с и (14 ийу л, 1789–10 а вгус т, 1 7 9 2). Ийулун 14-дя Бастилийанын алынмасы цсйана галхмыш халгын илк гялябяси, Б.Ф.и.-нын башланьыъы олду. Шящярлярдя халг кющня щакимиййят органларыны девириб, онлары йени буржуа бялядиййя органлары иля явяз едирди. Парисдя вя яйалят шящярляриндя буржуазийа щярби гцввя – Милли гвардийа йарадырды. Б.Ф.и. халгын фяал иштиракы сайясиндя йцксялян хятт цзря инкишаф едирди. Юлкяни бцрцмцш кяндли цсйанлары вя шящяр йохсулларынын чыхышларынын тясири иля Мцяссисляр мяълисиндя бцтцн силки имтийазлар лявь олунду (1789, 4–11 август); Инсан вя вятяндаш щцгуглары Бяйаннамяси гябул едилди (26 август), кился торпагларынын миллиляшдирилмяси щаггында декрет верилди (2 нойабр), игтисади вя инзибати щцгуг сащяляриндя бир сыра мцтярягги буржуа дяйишиклийи кечирилди.

                        О. Кудер. 1789 ил майын 5-дя Баш штатларын ачылышы. 1840. Версал музейи.


    Бунунла беля
    Мцяссисляр мяълисиндя, милли гвардийада рящбяр рол ойнайан ири буржуазийа вя либерал задяэанларын тязйиги иля бир сыра мцртяъе ганунлар да гябул едилди, аграр мясяля щялл олунмады. Беля бир шяраитдя 1791 ил октйабрын 1-дя Ганунвериъи мяълис ишя башлады. Онун саь ъинащыны конститусийалы монархистляр фелйанлар, сол ъинащыны – жирондистляр тямсил едирдиляр, ифрат сол ъи- нащда ися ингилабчы буржуа демократларын кичик групу – йакобинляр дурурду. Ингилабын башлыъа мясяляси олан аграр мясялянин щялл едилмямяси юлкядя дахили вязиййятин сон дяряъя эярэинляшмясиня сябяб олмушду. Кяндлиляр, плебейляр вя буржуазийанын демократик тябягяляри, ясас иътимаи вя сийаси тялябляри юдянилмядийиндян, ингилабы дяринляшдирмяйя чалышырдылар. Ингилабчы Франсайа гаршы мцщарибяйя щазырлашан феодал-мцтлягиййят дювлятляри иля 1792 илин апрелиндя башланан мцщарибя бющранын йетишмясини сцрятляндирди.
       И н г и л а б ы н  и к и н ъ и  м я р щ я л я си (10 авгус т, 1792–2 ийун, 1 7 9 3) йакобинлярля (башчылары М. Робеспйер, Ж.П. Марат, Ж. Ж. Дантон, Л.А. Сен-Жцст) жирондистляр (башчылары Ж.П. Бриссо, П.В. Вернйо, Ж. М. Ролан вя б.) арасындакы кяскин мцбаризя иля баьлыдыр. Сенз сечки системи ясасында сечилмиш Ганунвериъи мяълис явязиня кишилярин цмуми сясвермяси йолу иля сечилян Конвент 1792 ил сентйабрын 22-дя Франсаны республика елан етди. Конвентдя башчылыьы яввялъя жирондистляр яля кечирдиляр. Онлар буржуазийанын халг ингилабындан бящрялянян щиссясини тямсил етдикляриня эюря ингилабын инкишафына мане олмаьа чалышырдылар. Жирондистлярин мцгавимятиня бахмайараг, йакобинлярин тяляби иля 1793 ил йанварын 21-дя ХЫВ Лцдовик едам едилди. Мцщарибя нятиъясиндя юлкядя игтисади вязиййятин писляшмяси синфи мцбаризяни даща да кяскинляшдирди. Ингилабы даща да дяринляшдирмяйя чалышан йакобинляр Парисдя 1793 ил 31 май–2 ийун халг цсйанына башчылыг етдиляр, жирондистлярин сийаси аьалыьына сон гойулду.

                                             Ж.Ф. Жанине. Бастилийанын алынмасы. Офорт. 1789.

     
       И н г и л а б ы н  ц ч ц н ъ ц  м я р щ я л я с и (2 ийун, 1793–27/28 ийу л, 1794) – ингилаби-демократик йакобин диктатурасы дюврц – онун ян йцксяк мярщяляси иди. Республиканын чятин эцнляриндя – яксингилаби коалисийа ордуларынын Франса яразисиня сохулдуьу, Вандейада вя Бретанда монархист гийамларын баш вердийи вахтда щакимиййят башына эялян йакобинляр халгын, ян яввял кяндлилярин, йени щакимиййятя кюмяйини тямин едян радикал иътимаи-сийаси тядбирляр щяйата кечирдиляр. 1793 илин ийун–ийулунда йакобин Конвенти мцщаъир мцлкядарлардан мцсадиря едилмиш торпагларын кичик сащялярля вя нисйя сатылмасы, мцлкядарларын яля кечирдикляри сащялярин кянд иъмаларына гайтарылмасы, бцтцн феодал мцкялляфиййятляринин юдянилмядян лявь едилмяси щаггында декрет верди; кечмиш асылы кяндлиляр азад мцлкиййятчиляря чеврилдиляр. 1793 ил ийунун 24-дя Конвент йени, даща демократик конститусийа гябул етди. Йакобин щюкумяти Парис коммунасы иля ямякдашлыг шяраитиндя, дцшмянлярля мц- баризядя халгы сяфярбярлийя алды, гыса мцддятдя гцдрятли орду йаратды, яксингилаби террора ингилаби террорла ъаваб верди, ярзаьын бюлцшдцрцлмясини дювлятин ялиндя ъямляшдирди вя сабит (максимум) гиймятляр тятбиг етди. 1793 илин ахырларында монархистлярин вя жирондистлярин гийамлары йатырылды, Франса яразиси мцдахилячилярдян тямизлянди, мцщарибя дцшмян яразисиня кечирилди. Лакин ингилабын ясас вязифяляри щялл едилдикдян вя хариъи щярби тящлцкя арадан галдырылдыгдан сонра йакобинляр блоку дахилиндя зиддиййятляр даща эцълц шякилдя юзцнц эюстярмяйя башлады. 1793 илин пайызында йакобинляр шящяр плебейляринин мянафейини мцдафия едян яввялки мцттяфигляри иля – “гудузларла” ялагяни кясиб онлары дармадаьын етдиляр. Сонра йакобин блоку дахилиндя робеспйерчилярля сол йакобинляр, щямчинин робеспйерчилярля дантончулар арасында мцбаризя шиддятлянди. 1794 илин март–апрелиндя робеспйерчиляр щяр ики фраксийаны даьытдылар. Лакин бу, йакобин диктатурасынын вязиййятини йахшылашдырмады. Ясас тялябляринин Ж.Ф. Жан юдянилмясиня наил олмуш буржуазийа вя кяндлиляр хариъи мцдахиля вя феодал-мцтлягиййят гайдаларынын бярпа едилмяси тящлцкяси гаршысында йакобин диктатурасынын тятбиг етдийи сярт мящдудлашдырыъы режимля артыг барышмаг истямирдиляр. Ейни заманда, сол груплашмаларын дармадаьын едилмяси йакобинлярин халг кцтляляри иля ялагясини зяифлятди. Бцтцн бунлар Конвентдя йакобинляря дцшмян олан чохлуьун йаранмасы цчцн зямин щазырлады. 1794 ил ийулун 27/28-дя (9 термидор) яксингилабчылар йакобин диктатурасыны йыхдылар. Ингилабын йцксялишиня сон гойулду.

                            Инсан вя вятяндаш щцгуглары бяйаннамяси. 1789.


       Б.Ф.и.-нын бюйцк тарихи ящямиййяти олду. Характериня эюря халг, буржуа-демократик ингилабы олан Б.Ф.и. феодал-мцтлягиййят гурулушуну яввялки буржуа ингилабларына нисбятян даща гяти вя ясаслы сурятдя ляьв едиб, о дювр цчцн мцтярягги олан капиталист мцнасибятляринин инкишафына шяраит йаратды. Б.Ф.и. франсыз халгынын мющкям ингилаби-демократик яняняляринин ясасыны гойду, тякъя Франсанын дейил, щям дя бир чох диэяр юлкялярин сонракы тарихиня ъидди вя узун сцрян тясир эюстярди.