Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
II CİLD (ARGENTİT - AŞURBƏYOV)
    ATLANTİKA OKEANI

    ATLÁNTИKА  OKEANI  (lat.  Mare  Atlanticum, йун. ‘Ατλαντίς – Ъябялцттариг боьазы иля Канар а-ры арасындакы яразини билдирирди; бцтцнлцкля Оъеанус Оъъиденталис – Гярб океаны адланырды) – Yer kцrяsindя bюyцklцyцnя gюrя ikinci (Sakit okeandan sonra) okean. Индики adыna ilk dяfя 1507 ilдя lotaringiyalы kartoгraf M. Valdзemцllerin  xяritяsindя  rast  gяlinir.

     Fiziki-ъoьrafi очerk

    Цmumi mяlumat. Шm.-da Гrenlandiya vя Иslandiya, ш.-dя Avropa vя Afrika, q.-dя Шimalы vя Cяnubi Amerika, c.-dа Antarktida sahillяri ilя hцdudlanыr. Hind okeanы ilя шяrti sяrhяdi Иynя burnu meridianыndan (20° ш.u.), Sakit okeanлa Horn burnu meridianыndan (68°04′q.u.), Шыmal Buzlu okeanы ilя Шыmal Qцtb dairяsindяn keчir.

    A.o.-nыn biolojы mяhsuldarlыьы digяr okeanlardan yцksяkdir. Dцnyada яn uzun sualtы okean silsilяsi – Орта Atlantika silsilяsi, quru sahili olmayan, axыnlarлa sяrhяdlяняn yeganя dяniz – Sarqas dяnizi, яn hцndцр qabarma dalьasы olan Fandi kюrfяsi buradadыr; unikal hidrogen sulfidli su qatыna malik Гara dяniz dя A.o. hюvzяsinя aiddir.

    A.o. шm-dan c.-a tягr. 15 min km mяsafяdя uzanыr. Ян еnsiz yeri (ekvator зонасында) tягr. 2830 km, яn enli yeri (30° шм.e. паралели иля) 6700 km-dir. Дяnizlяrlя, kюrfяzlяrlя vя boьazlarla birlikdя сащ. 91,66 mln. km2, оnlarsыz 76,97 mln. km2, suyunun hяcmi mцvafiq olaraq 329,66 mln. km3 vя 300,19 mln. km3-dir; orta dяrinliyi 3597 m, maks. 8742 m-dir (Puerto-Riko  novu).

    A.o.-nыn шelf zoнasы (200 m дяrinliyяdяk) цmumi okean  sahяsinin  tягr. 5%-иni (dяnizlяr, kюrfяzlяr vя boьazlar nяzяrя alыnmaqla 8,6%-ини), materik yamacы zonasы (200–3000 m) 16,3%-иni (дянизляр, кюрфязляр нязяря алынмагла 20,7%-ини), abissal zona (okean yataьы) 70%-дяn артыг tяшkil edir.

    Dяnizlяr. Fiziki-kimyяvi шяraitinя gюrя A.o. hюvzяsinin яksяr dяnizlяri – Baltikа, Azov, Qara, Mяrmяrя vя Aralыq (sonuncu, юz nюvbяsindя, Adriatik, Alboran, Balear,Иoni, Kipr, Liquriya, Tirren, Egey dяnizlяri ilя birlikdя) daxili dяnizlяrdir. Иrlandiya dяnizi vя Шotlandiyanыn q. sahillяrindяki daxili dяnizlяr adalaraраsы dяnizlяr, Labrador, Шimal, Sarгas, Karib, Skotiya, Ueddelл, Lazarev, Riser-Larsen (q. hissяsi) dяnizlяri isя kяnar dяnizlяrdir. A.o.-nыn яn bюyцk kюrfяzlяri: Biskay, Bristol, Qvineya, Meksika, Men, Mцqяddяs Lavrenti.

    Adalar. A.o.-nda digяr okeаnlardan fяrгli olaraq sualtы daьlar, mяrcan riflяri azdыr, sahil riflяri yoxdur. Adalarыnыn цmumi sah. тягр. 1070 min km2-dir; яksяriyyяti [Bюyцk Britaniya, Иrlandiya, Иslandiya, Nyufaundlend, Bюyцk Antil, Kiчik Antil a-rыnыn bir hissяsi, Marajo, Siъiliya, Sardiniya, Folklend (Malvin), Baham vя s.] материк мяншялидир. Aчыq okeanda Орта Atlantika silsilяsi цzяrindя vulkan mяnшяli kiчik adalar (Azor, San-Paulu, Merac,  Tristan-da-Kunya, Buve vя s.) var.

    Sahillяr. Шimal yarыmkцrяsindя sahil xяtti чox parчalanmышdыr. A.o.-nыn demяk olar ki, bцtцn daxili dяnizlяri (Baltikа dяnizi, Aralыq dяnizi, Karib dяnizi vя s.) vя bюyцk kюrfяzlяri (Мексика, Мен, Мцгяддяс Лавренти, Biskay, Qvineya vя s.) buradadыr. Cяnub yarыmkцrяsindя isя sahil xяtti az parчalanmышdыr. Burada yeganя kяnar dяniz Antarktiдa sahillяrindя Ueddell dяnizi vя Cяnubi Amerika sahillяrindя La-Plata, San-Matias, Сан-Хорхе, Баийа-Гранде vя s. kюrfяzlяrdir. Okeanыn ш. sahillяri, яsasяn, kюklц sцxurlardан, q. sahillяri mцasir чюkцntцlяrdяn, Antarktida sahillяri buzlaq чюkцntцlяrинdяn ibarяtdir.

                          Атлантика океаны сащилляри. Ъянуби Африка.

     

    Дib relyefi. A.o.-nыn dib relyefini materiklяrin sualtы kяnarlarы (шelf vя materik yamacы), okean yataьы (дярин чухурлар, abissal dцzяnlikляр vя tяpяliklяr, галхмалар, daьlar, дярин novlar) vя орта okean silsilяlяri tяшkil edir.

    А.о.-нда мaterik dayazlыьыnыn (шelf zonasыnыn) dяrinlik sяrhяdi тягр. 100– 200 m-dяn keчir; ени 15–30 км-дян (Бразилийанын шм.-ш.-и, Пиреней й-а) бир нечя йцз км-ядякдир (Шимал dяnizi, Meksika kюrfяzi, Nyufaundlend сайы). Yцksяk enliklяrdя шelf zonasыnыn relyefi mцrяkkяbдир, бузлаг тясири нязяря чарпыр, aшaьы enliklяrdя isя сятщи nisbяtяn hamardыr.

    Materik yamacыnыn meyilliyi  1–2°dяn (Ъябялцттариг, Шetlаnd a-rы, Afrikaнын sahil hissяlяri vя s.) 15–20°-yяdяkdir (Fransaнын vя Baham a-rынын sahillяri). Материк йамаъынын щцnd. 0,9–1,7 км (Шetlаnd a-rы vя Иrlandiya) иля 7–8 km (Baham a-rы vя Puerto-Riko novu) аrasыnda dяyишиr. Aktiv kяnarlarda yцksяk seysmiklik сяъиййявидир.

    Шм.-дан ъ.-а доьру (Исландийа а.-ндан Буве а.-надяк) А.о.-нын сащилляриня 1800 км мясафядя паралел узанан Рейкйанес, Шимали Атлантика вя Ъянуби Атлантика силсиляляриндян ибарят Орта Атлантика силсиляси A.o. yataьыnы iki hissяyя (q. vя ш.) bюlцr. Silsilяnin eni бир нечя yцz km-dяn 1000 km-яdяkdir; цzяrindяki suyun dяrinliyi tягr. 3000 m-dir. Sualtы silsilяlяrin hяr iki tяrяfi дярин чухурлардыр: г.-dя шm.-dan c.-a Labrador  (3000– 4000 m dяrinliklяrdя), Nyufaundlend (4200–5000 m), Шimali Amerika (5000– 7000 m; Som, Qatteras vя Нaрes abissal dцzяnliklяri ilя), Qviana (4500–5000 m; Демерара вя Сеара дцзянликляри иля), Braziliya (5000–5500 m; Пернамбуку абиссал дцзянлийи иля), Argentina (5000– 6000 m), ш.-dя ися ейниадлы абиссал дцзянликлярля Qяrbi Avropa (5000 m-яdяk), Иberiya (5200–5800 m), Kanar (6000 mdяn чох), Yaшыl Burun (6000 m-яdяk), Syerra-Leone (tягr. 5000 m), Qvineya (5000 m-dяn чох), Anгola (6000 m-яdяk), Kap (5000 m-dяn чох) чухурлары yerlяшir. Afrika-Antarktida чухуру (Ueddell abissal dцzяnliyi ilя) А.о.-нын ъ.-ундадыр. Орта Atlantika silsilясinin ятякляриндяки дярин чухурларын дибляри abissal tяpяliklяr зонасыдыр.

    А.о.-нын дибиндяки тяърид олунмуш конус формалы тяпяликляр (щцнд. 1000  м вя даща чох), ясасян, Орта Атлантика силсиляси зонасында ъямляшмишдир. Океанын дярин щиссясиндя суалты даьларын ири групларына Бермуд а-рындан шм.-да, Ъябялцттариг сащясиндя, Ъ. Американын шм.-ш. чыхынтысы йахынлыьында, Гвинейа кюрфязиндя вя Ъ. Африкадан г.-дя раст эялинир. А.о.-нын ян дярин йерляри адалар гювсцндяки даь системлярини  ящатя едян новлардыр  (Пуерто-Рико,  Ъянуби   Сандвич   – 8264 м, Романш – 7856  м,  Кайман  – 7090 м). Нов йамаъларынын мейиллийи 11– 20°-дир; дибляри йастыдыр.

    Эeoloji quruluш. A.o. Сон Paleozoy superkontinenti Pangeyanыn Yura dюvrцndя parчalanmasыndan yaranmышdыr. Okeanыn яtraf materiklяrля sяrhяdini, яsasяn, passiv kяnarlar tяшkil edir. Бязи sahяlяrdя (Kiчik Antil а-ры vя Cяnubi Sandviч a-rы qюvsляри r-nunda) kяnarlar aktiвdir. Burada okean qabыьыnыn enmяsi вя субдуксийа davam едир.

    Орта Atlantika silsilяsindя okean dibinin aрalanmasы (спрединг) vя okean qabыьыnыn илдя 2 см-ядяк сцрятля formalaшmasы просеси gedir; yцksяk seysmiklik vя aktiv vulkanizm sяciyyяvidir. Silsilя hцdudlarыnda okean qabыьы Oliqosen – Dюrdцncц (мцасир) dюvr yaшlыdыr. Орта Atlantika silsilяsi ilя ayrыlmыш qярбi vя шяргi abissal dцzяnliklяrdя okean юzцlцnц юrtmцш чюkцntц гатынын qalыnlыьы kяsiliшdя daha qяdim horizontlarыn цzя чыxmasы vя sahildяn gяtirilmыш qыrыntы materiallarыn hesabыna artараг kontinent яtяklяrinя doьru 10–13 km-я чatыr. Bu istiqamяtdя okean qabыьыnыn yaшы da Erkяn Tabaшirяdяk artыr. Abissal dцzяnliklяr praktiki olaraq qeyri-seysmik zonalardыr. Орта Atlantika silsilясini кясян чoxsaylы transform qыrыlmalar гоншу abissal dцzяnлiklяrя keчir. Ekvator  zonaсы йахынлыьында беля qыrыlmalar daha sыxdыr (1700 km-я 12-yяdяk qыrыlma). Яn iri transform qыrыlmalar (Vima, SanPaulu, Romanш vя s.) okean dibindя dяrin yarыqlarla (novlarla) mцшaйияt olunur; онлар okean qabыьыnы tam, цst mantiyanы isя qismяn kяsir. Яksяr transform qыrыlмаlar transokean, yaxud magistral (демаркасийа) qыrыlmalarыdыr.

    A.o.-nda sualtы platolar, гейри-seysmik silsilяляр vя adalardan ibarяt plitяdaxili qalxмаlar var. Qalxмаlar, яsasяn, vulkan mяnшяlidir. Иslandiya a., Buve a., Madeyra a., Kanar, Yaшыl Burun, Azor a-rы, Syerra vя Syerra-Leone, Riu-Qrandi vя Балина silsilясi гошагалхмалары, Bermud qalxмаsы, Kamerun vulkanlar qrupu vя s. бuра дахилдир. Гейри вulkan mяnшяli qalxмаlar (Роколл сualtы platosu; Paleosendя Qrenlandiyadan ayrыlmыш mikrokontinent) да вар. Шotlandiyanыn шm.-ыndakы Hebrid massivi dя Qrenlandiyadan ayrыlmыш mikrokontinentdir.

    A.o.-nыn dibi transokean transform qыrыlmalarы ilя Labrador-Britaniya, Nyufaundlend-Иberiya, Mяrkяzi, Ekvatorial, Cяnubи vя Antarktikayanы seqmentlяrя bюlцnцr. Сeqmentlяrin spredinгi  mцxtяlif dюvrlяrя tяsadцf edir. A.o.-nыn spredinгi Erkяn Yurada (tягr. 200  mln.  il яввял) Mяrkяzi seqmentdян baшlamышdыr. Yuranыn sonu – Tabaшirin яvvяlindя Antarktikayanы seqment aчыlmaьa baшlamышdыr. Erkяn Tаbaшirdя Cяnubi Atlantikada Cяnubи seqment vя Шimali Atlantikada Nyufaundlend-Иberiya seqmenti spredinqя mяruz qalmышдыr. LabradorBritaniya seqmentinin aчыlmasы Erkяn Tabaшirin sonuna tяsadцf edir. Сон Tabaшirin ахырында burada Labrador чuxur dяnizi yaranmaьa baшlamыш vя Сон Eosendя baшa чatmышdыr. Orta Tabaшir – Eosendя    Ekvatorial    seqmentin    yaranmasы  ilя  Шimali  vя    Cяnubi  Atlantikanыn birlяшmяsi baшa чatmышdыr.

    Диб чюкцнтцляри. А.о.-нда мцасир диб чюкцнтцляринин галынлыьы Орта Атлантика силсилясинин гылыъ щиссясиндя бир нечя м, кюндяляниня дяринлик гырылмалары (мяс., Романш нову) зоналарында вя материк йамаъынын ятякляриндя 5–10 км-дир. Дярин океан чухурларында бу галынлыг онларла м-дян 1000 м-ядякдир. Океан диби сащясинин 67%-индян чохуну (шм.-да Исландийадан 57–58° ъ.е.-нядяк)  карбонатлы чюкцнтцляр тутур. Чюкцнтцлярин гранулометрик тяркиби ири дяняли гумлардан (200 м дяринлийядяк) лиля гядяр дяйишир. 4500–4700 м-дян дярин сащялярдя карбонатлы лилляр полиэен вя силисиумлу планктоноэен чюкцнтцлярля явяз олунур. Океанын сащил, шелф вя гисмян материк йамаълары бойу мцхтялиф тяркибли терриэен чюкцнтцляр йайылмышдыр; чюкцнтцлярин тяркиби вя галынлыьы диб релйефиндян вя сащилдян дашынан материалдан асылыдыр. Глйасиал чюкцнтцляр Антарктида материки, Гренландийа а., Нйуфаундленд а., Лабрадор й-а сащилляри бойу йайылмышдыр. Мексика кюрфязи вя Кариб дянизиндя, Бразилийанын шм.-ш. сащилляриндя мяръан чюкцнтцляриня, Исландийа, Азор, Канар, Йашыл Бурун вя с. адаларын йахынлыьында вулкан мяншяли чюкцнтцляря, Бюйцк Бащам  сайында,  Флорида-Бащам  вя  Антил р-нларында мцасир щемоэен чюкцнтцляря, Шимали Америка, Бразилийа, Йашыл Бурун океан чухурларында дямирли-манганлы конкресийалара (Мн – 12,0–21,5%; Фе – 9,1–25,9%), АБШ-ын ш., Африканын шм.-г. сащилляриндя ися (200–400 м дяринликлярдя) фосфорит конкресийаларына раст эялинир.

    Иглим. А.о. шм.-дан ъ.-а бюйцк бир мясафядя узандыьындан онун сулары цзяриндя, демяк олар ки, бцтцн тябии иглим гуршаглары (субарктика иглиминдян Антарктика иглиминядяк) мювъуддур.  Океан шм.-дан Арктиканын, ъ.-дан Антарктиканын сулары вя бузларынын тясири алтындадыр. Ян ашаьы щава темп-ру гцтбятрафы р-нларда мцшащидя олунур. Гренландийа сащилляриндя темп-р –50°Ъ-йядяк, Уедделл дянизинин ъ.-унда ися –32,3°Ъ-йядяк дцшцр. Екватор зонасында щаванын темп-ру   24–29°Ъ-дир.

    А.о. цзяриндя дюрд ясас атм. тязйиги мяркязи вар: Исландийа (997 мб) вя Антарктика (988 мб) минимумлары, екватор йахынлыьында алчаг тязйиг зонасы (1014 мб) иля айрылан Азор (1023 мб) вя Ъянуби Атлантика (1023 мб) максимумлары. Бу мяркязлярин материкляр цзяриндя инкишаф едян атм. тязйиги сащяси иля гаршылыглы ялагяси Шимал вя Ъянуб йарымкцряляринин мцлайим енликляриндя эцълц г. кцляклярини, тропик вя субтропик  енликляриндя ися шм.-ш. вя ъ.-ш. кцляклярини (пассатлары) йарадыр. Ян эцълц кцлякляр мцлайим енликлярдя, хцсусиля А.о.-нын ъ.  щиссясиндя олур. Шм. щиссясинин  тропик  гуршаьы цчцн гасырьалар (ийулдан нойабрадяк) сяъиййявидир.

    Ортаиллик йаьынты екваторда 2000 ммдян чох, мцлайим гуршагларда 1000– 1500 мм, субтропик енликлярдя вя Антарктикада 250–500 мм, Африка сящраларына битишик сащил р-нларында 100 мм, океанын ъ. щиссясиндя 100 мм-дян дя аздыр. Исти вя сойуг ахынларын говушдуьу йерлярдя (мяс., Нйуфаундленд сайы вя Ла-Плата кюрфязи) тез-тез думан олур.

    Щидроложи режим. А.о.-нын сятщ ахынлары субтропик вя тропик енликлярдя саат ягряби истигамятиндя, мцлайим шм. вя йцксяк ъ. енликляриндя саат ягрябинин якс истигамятиндя дювран едир. Шм. дювраны исти Шимали пассат ахынлары, Голфстрим вя сойуг Канар ахыны, ъ. дювраны ися исти Ъянуби пассат ахынлары, Бразилийа ахыны, сойуг Гярб Кцлякляри ахыны вя Бенэела ахыны йарадыр. Исти Шимали Атлантика ахыны Голфстримин шм.а давамыдыр. Гцтб сащясиндян ъ.-а Шимали Америка сащили бойунъа сойуг Лабрадор ахыны давам едир. Сятщ суларынын темп-ру февралда (Ъянуб йарымкцрясиндя  августда)  екваторда   27– 28°Ъ,   60°   шм.е.-ндя   6°Ъ,   60°   ъ.е.-ндя –1°Ъ; августда (Ъянуб йарымкцрясиндя февралда) екваторда 26°Ъ, 60° шм.е.-ндя 10°Ъ, 60° ъ.е.-ндя тягр. 0°Ъ-дир.

    А.о.-нда бириллик бузлар шм.-да мцлайим енликлярин дахили дянизляриндя йараныр, чохиллик бузлар ися Шимал Бузлу океанындан вя ъ.-да Антарктида сащилляриндян эялир. Дяниз бузларынын сярщяди гыш айларында Шимал йарымкцрясиндя 50–55° шм.е.-ндян, Ъянуб йарымкцрясиндя тягр. 55° ъ.е.-ндян кечир. Йайда буз олмур, йалныз Антарктиданын сащил золаьында раст эялинир. Айсбергляр, ясасян, Гренландийа вя Антарктиданын шелф бузлагларындан йараныр. Антарктида бузлагларындан гопан айсберглярин ортаиллик кцтляси 1,6×1012 т, Арктика айсбергляринки ися 0,2–0,3×1012   т  тяшкил  едир.  Арктика  айсбергляринин  орта  давамлылыьы  тягр.  4  ил, Антарктика айсбергляринки ися бир гядяр чохдур. Айсберглярин сярщяди океанын шм. щиссясиндя 40° шм.е.-нядяк, ъ. щиссясиндя  40°  ъ.е.-нядякдир.

      

                                Атлантика океаны сащилляри. Португалийа.

     А.о.  суларында  тягр.  1,1×1016  т дуз вар. Океанын орта дузлулуьу 34,6‰, сятщ суларынкы 35,3‰-дир. Субтропик гуршаг суларында сятщ бухарланмасы атм. йаьынтыларына нисбятян чох олдуьу цчцн дузлулуг бурада 37,5‰-дян артыгдыр. Дяринлик суларынын дузлулуьу 34,7– 35,1‰, темп-ру 2–4°Ъ, диб суларынынкы мцвафиг олараг 34,7–34,8‰ вя 1,6°Ъ-дир. Океан суларынын сыхлыьы темп-р вя дузлулугдан асылыдыр. А.о.-нын екваториал вя тропик гуршагларында атм. йаьынтыларынын чохлуьу вя Амазон, Ниэер, Конго вя с. чайларын эятирдийи суларын щесабына сятщ суларынын сыхлыьы ян ашаьыдыр (1021,0– 1022,5 кг/м3). Океанын ъ. щиссясиндя сыхлыг 1025,0–1027,7 кг/м3-ядяк, шм. щиссясиндя 1027,0–1027,8 кг/м3-ядяк галхыр. Дяринлик суларынын сыхлыьы 1027,8–1027,9  кг/м3-дир.  Суйунун  шяффафлыьы 66 м-я чатыр (Саргас дянизи). Ясасян, йарымсуткалыг габармалар олур. Ачыг океанда габарма дальасынын щцнд. 0,2– 0,6 м, Гара дяниздя бир нечя шм., Фанди кюрфязиндя (Мен кюрфязинин шм. щиссяси) 18 м-дир (дцнйада ян йцксяк).

    Флора вя фауна. А.о.-нын бюйцк сащядя йерляшмяси, иглим шяраитинин мцхтялифлийи, хейли ширин суларын ахыб эялмяси вя ири апвеллингляр бурада щяйат шяраитинин мцхтялифлийини тямин едир. А.о.-нда ъями 200 минядяк битки вя щейван нювц йашайыр; бунларын 15000-ядяк нювц балыглар, 600-ядяк нювц башыайаглы молйусклар, 100-ядяк нювц балиналар вя кцрякайаглылардыр.

    Океанда щяйат чох гейри-бярабяр бюлцнмцшдцр. Бурада 3 ясас нюв щяйати зоналлыг айырд едилир. енлик, йахуд иглим, шагули вя сиркумконтинентал. Сащиллярдян ачыг океана вя сятщдян дяринликляря доьру, еляъя дя тропик енликлярдян йцксяк енликляря доьру биоложи сыхлыг вя онун нювмцхтялифлийи азалмаьа башлайыр. Планктон организмляр (фитопланктон вя зоопланктон) океанда гида зянъиринин ясасыдыр, онларын ясас кцтляси океанын ишыг дцшян цст зонасында йашайыр. Планктонун ян бюйцк (1–4 г/м3) биокцтляси йцксяк вя мцлайим енликлярдя йаз-йай чичяклямяси дюврцндя олур. Ил ярзиндя биокцтля 10–100 дяфя дяйишя биляр. Фитопланктонун ясас нювляри диатом йосунлар, зоопланктонун нювляри ися копеподлар вя евфаузидляр (90%-ядяк), щямчинин чянясигыллылар, щидромедузалар, дараглылар (шималда) вя салплардыр (чянубда).

     

     

    Атлантика океанынын флора вя фаунасы:

     

    1. ъюнэя акула;
    2. скат;
    3. Амазон инийасы (чай делфини);
    4. сийяняккимиляр;
    5. дяниз ханысы;
    6. камбала;
    7. тунес;
    8. йашыл тысбаьа;
    9. дишли скат;
    10. мурена;
    11. сяккизайаг;
    12. дяниз кирписи;
    13. дяниз йосуну – фукус;
    14. каракатисляр;
    15. мяръанлар;
    16. дяниздовшаны.

     Ашаьы енликлярдя планктонун биокцтляси антисиклон   ъяряйанларынын   мяркязляриндя 0,001 г/м3-дян Мексика вя Гвинейа кюрфязляриндя 0,3–0,5 г/м3-ядяк дяйишир. Фитопланктон, ясасян, кокколитинлярдян вя перидинейалардан ибарятдир. Перидинейалар сащил суларында щяддиндян чох артараг “гырмызы габарма” кими фялакятли щадисяйя сябяб ола билир. Ашаьы енликлярин зоопланктону копеподлар, чянясигыллылар, щиперидляр, щидромедузалар, сифонофорлар вя с. нювлярля тямсил олунур. Цстцнлцк тяшкил едян зоопланктон нювляри ашаьы енликлярдя йохдур.

    Бентос (суйун дибиндя йашайан организмляр) ян чох шелф зонасынын 100 м-ядяк дяринлийиндя битян вя океан дибинин цмуми сащясинин  тягр. 2%-ни тутан ири йосунлардан (макрофитлярдян) ибарятдир. Фитобентосун инкишафы йапышмаг цчцн ялверишли грунт олан, йерлярдя диб ахынларынын олмадыьы, йахуд ахын сцрятинин йаваш олдуьу йерлярдя мцшащидя едилир. А.о.-нын йцксяк енликляриндя фитобентосун ясас щиссяси ламинарийалар вя гырмызы йосунлардан ибарятдир. А.о.-нын шм. щиссясинин мцлайим зонасында, Америка вя Авропа сащилляри бойунъа гонур йосунлар (фукуслар вя аскофиллум), ламинарийалар, десмарестийалар вя гырмызы йосунлар (фурселлйарийа, анфелсийа вя с.), йумшаг грунтларда зостера йайылмышдыр. А.о-нын ъ. щиссясинин мцлайим вя сойуг зоналарында гонур йосунлар цстцнлцк тяшкил едир. Тропик зонадакы литоралда щяддян артыг гызма вя интенсив инсолйасийа нятиъясиндя грунтда демяк олар ки, битки юртцйц йохдур. Саргас дянизинин екосистеми хцсуси йер тутур: суйун сятщиндя  цзян  макрофитляр  (ясасян,  саргассум йосунларынын цч нювц) уз. 100 м-дян  бир нечя км-ядяк олан лентшякилли йыьынтылар ямяля эятирир.

    Нектон биокцтлясинин (балыглар, башыайаглы молйусклар вя мямялиляр) ясас щиссясини балыглар тяшкил едир. Нювлярин ян чоху (75%) шелф зонасында йашайыр; дяринлик артдыгъа вя сащилдян узаглашдыгъа нювлярин сайы азалыр. Сойуг вя мцлайим гуршаглар цчцн балыглардан треска, пикша, сайда, сийяняк, камбала, дишли скат, дяниз анэвили вя с.-ин мцхтялиф нювляри, сийяняк акуласы вя гцтб акуласы; мямялилярдян кцрякайаглылар (Гренландийа суитиси, тцклцбурун суити вя с.), балинакимилярин мцхтялиф нювляри (балиналар, кашалотлар, касаткалар, йумрубаш делфинляр, бутулкабурунлар вя с.) характерикдир.

    Щяр ики йарымкцрянин мцлайим вя йцксяк енликляринин фауналары арасында бюйцк охшарлыг гейд едилир. Ян азы 100-ядяк щейван нювц биполйардыр, йяни щяр ики мцлайим вя йцксяк енликляр цчцн сяъиййявидир. А.о.-нын тропик зонасында балыглардан мцхтялиф акулалар, учан балыглар, йелкянлиляр, тунес вя ишыгсачан анчоусларын нювляри; щейванлардан дяниз тысбаьалары, кашалотлар, инийа чай делфини йайылмышдыр; башыайаглы молйусклар да (мцхтялиф  нюв  калмарлар,   осминоглар вя  с.)  олдугъа  чохдур.

    А.о.-нын дярин су фаунасы (зообентос) сцнэярляр, мяръанлар, дяриситиканлылар, хярчянэкимиляр, молйусклар вя мцхтялиф гурдлардан ибарятдир.

    Атлантика океаны. Камерун сащилляри.

     Юйрянилмя тарихи

    А.о.-нын юйрянилмя тарихи цч мярщяляйя бюлцнцр. Биринъи мярщялядя (1749 илядяк) океанын сярщядляри мцяййянляшдирилмиш вя онун айры-айры обйектляри кяшф едилмишдир. Е.я. 12–5 ясрлярдя Пиреней йа-на, Инэилтяряйя вя Елбанын мянсябинядяк чатан финикийалылар, карфаэенлиляр, йунанлар вя ромалылар дяниз сяйащятлярини тясвир етмиш вя илк дяниз хяритялярини чякмишляр. Е.я. 4 ясрдя Питеас (Пифей) Шимали Атлантикайа сяйащяти заманы бир нечя мянтягянин координатларыны тяйин етмиш, А.о.-нда габарма вя чякилмялярин тясвирини вермишдир. Канар а-ры щаггында илк мялумат ерамызын 1 ясриня аиддир. 9–10 ясрлярдя норманлар Ейрик Рауди  вя онун оьлу Лейф Ейриксон океаны кечяряк, Исландийа, Гренландийа вя Нйуфаундленддя олмуш, 40° шм. е.-нядяк Шимали Америка сащиллярини тядгиг етмишляр. Бюйцк ъоьрафи кяшфляр дюврцндя (15 ясрин орталары – 17 ясрин орталары) дяниз сяййащлары (ясасян, португаллар вя испанлар) Африка сащилляри бойунъа Щиндистана вя Чиня эедян йоллары юйрянмишляр. Бу дюврдя ян мцщцм дяниз сяфярляри португалийалы Б. Диаш (1487), эенуйалы Х. Колумб (1492–1504), инэилис Ъ. Кабот (1497) вя португалийалы Васко да Гама (1498) тяряфиндян щяйата кечирилмиш, илк дяфя океанын ачыг щиссяляриндяки дяринликлярин вя сятщ ахынларынын сцрятинин юлчцлмясиня ъящд эюстярилмишдир. А.о.-нын илк батиметрик хяритяси (дяринликляр хяритяси) 1529 илдя Испанийада тяртиб олунмушдур. 1520 илдя Ф. Маэеллан илк дяфя А.о.-ндан Сакит океана сонрадан онун ады иля адландырылмыш боьаз васитясиля кечмишдир. 16–17 ясрлярдя Шимали Американын Атлантика сащилляри инэилисляр Ъ. Дейвис (1576– 78), Щ. Щудзон (1610), У. Баффин (1616) вя б. тяряфиндян интенсив шякилдя юйрянилмишдир. 1591–92 иллярдя Фолкленд а-ры кяшф олунмушдур.

    Икинъи мярщялядя (1749–1872) океан суйунун физики хассяляри, темп-ру, дузлулуьу, ахынлары вя с. юйрянилмишдир. 1749 илдя илк дяфя инэилис Г. Еллис, сонралар ися инэилис Ъ. Кук (1772), исвечряли О. Сюссцр (1780), русийалы И.Ф. Крузенштерн (1803) вя б.  мцхтялиф  дяринликлярдяки темп-ру юлчмцшляр. 19 ясрдя океан дяринликляринин тядгиги цчцн йени методлар, техника вя иш цсуллары тятбиг едилмиш, илк дяфя олараг батометрлярдян, су алтында дяринлийи вя темп-ру юлчян ъищазлардан истифадя олунмушдур. Бу дюврдя тяшкил едилян експедисийалардан ян мцщцмляри русийалы О.Й. Котсебу (1815–18 вя 1823–26),  инэилис Ъ. Росс (1840–43) вя америкалы М.Ф. Моринин (1856–57) рящбярлийи иля щяйата кечирилмишдир.

     Цчцнъц мярщяля Ч.У. Томсонун “Челленъер” эямисиндя (1872–76) тяшкил етдийи експедисийанын апардыьы комплекс океанографик тядгигатларла башламышдыр. “Газел”    (1874–76),    “Витйаз”    (1886–89), “Валдивийа” (1898–99), “Гаусс” (1901–03) эямиляриндя апарылан сонракы експедисийалар мцщцм ящямиййят кясб етмишдир. А.о-нын юйрянилмясиндя Монако шащзадяси Ы Албертин тяшяббцсц вя рящбярлийи иля “Ирендел”, “Шащзадя Алиса”, “Ирендел ЫЫ”, “Шащзадя Алиса ЫЫ” йахталарында океанын шм. щиссясиня тяшкил олунан експедисийаларын (1885– 1922) ролу бюйцкдцр. Бу иллярдя Ы Алберт Монакода Океанографийа музейи тяшкил етмишдир. Илк бейнялхалг океанографийа елми тяшкилаты олан Дянизин Юйрянилмяси цзря Бейнялхалг Шуранын (ИЪЕС) рящбярлийи иля 1903 илдян Биринъи дцнйа мцщарибясинядяк Шимали Атлантиканын “стандарт” кясилишляриндя ишляр апарылмышдыр.

    Икинъи дцнйа мцщарибясиня гядярки дюврдя А.о.-нын тядгиги мягсядиля “Метеор” (1925–38), “Дискавери ЫЫ” (1931 илдян), “Атлантис” (1933 илдян) эямиляриндя чох мцщцм експедисийалар щяйата кечирилмишди. Океанын юйрянилмясинин тяшкили вя координасийасы цзря буэцнядяк фяалиййят эюстярян Елми Иттифагларын Бейнялхалг Шурасы (ИЪСУ) 1931 илдя йарадылмышдыр.

    Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра океан дибинин юйрянилмясиндя ехолотдан эениш истифадя олунмаьа башланылмыш, океан дибинин релйефинин реал шякли ялдя едилмишдир. Иглимин формалашмасына океанын тясири, онун глобал просеслярдя маддянин вя енержинин кючцрцлмясиндяки ролу да юйрянилмишдир.

    1957–58 иллярдя биринъи Бейнялхалг эеофизика или (БЭИ) чярчивясиндя бюйцк ишляр эюрцлмцшдцр. Сонракы ири бейнялхалг лайищяляр (мяс., ЕКВАЛАНТ Ы–ЫЫЫ, 1962–64;  Полигон,  1970;  СИКАР,  1970–75; ПОЛИМОДЕ, 1977; ТОЭА, 1985–89) тякъя А.о-нын айры-айры щиссяляринин дейил, ейни заманда онун Дцнйа океанынын бир щиссяси кими тядгигиня (ЭЕОСЕЪС,    1973–74;    WOCE,    1990–96 вя с.) йюнялмишдир. 20 ясрин 80-ъи илляринин сонларында “Мир” суалты дяринлик апаратлары иля океанын риф зонасындакы эеотермал районларын надир еколожи системляри юйрянилмишдир. Щазырда А.о.-нын тядгиги цчцн 100-дян артыг, о ъцмлядян мцхтялиф лайищялярдян ибарят олан “Иглимин юйрянилмяси цмумдцнйа програмы” (1980 илдян, 50 юлкя иштирак едир), “Бейнялхалг эеосфер-биосфер  програмы”  (1986  илдян, 77 юлкя иштирак едир) кими ири програмлар щяйата кечирилир.

     Тясяррцфат

    А.о. дцнйа игтисадиййатында диэяр океанлар арасында чох мцщцм йер тутур. А.о.-ндан, диэяр дяниз вя океанлардан олдуьу кими, бир нечя ясас истигамятдя истифадя едилир: нягл. вя рабитя, балыгчылыг, минерал ещтийатларын щасилаты, енерэетика, рекреасийа.

    Няглиййат. Артыг 5 ясрдир ки, А.о. дяниз дашымаларында апарыъы рол ойнайыр. Сцвейш (1869)  вя  Панама  (1914)  каналларынын ачылышы иля Атлантика, Щинд вя Сакит океанлар арасында гыса дяниз йоллары йаранмышдыр. Дцнйа эямичилийинин йцк дювриййясинин 3/5-ц А.о.-нын пайына дцшцр; 20 ясрин сонунда онун акваторийасы иля илдя 3,5 млрд. т-адяк йцк дашынмышдыр (Щюкумятлярарасы Океанографийа Комиссийасынын – ЫОЪ-ун мялуматларына ясасян). Дашымаларын щяъминин тягр. 1/2-ни нефт, газ вя нефт мящсуллары, сонра ясас йцкляр, даща сонра дямир филизи, тахыл, кюмцр, бокситляр вя эилторпаг тяшкил етмишдир. Дашымаларын башлыъа истигамяти 35–40° шм.е. иля 55–60° шм.е.-ляри арасындан кечян Шимали Атлантика илядир. Ясас эямичилик йоллары Авропанын, АБШ-ын (Нйу-Йорк, Филаделфийа) вя Канаданын (Монреал) порт шящярлярини бирляшдирир. Бу истигамятя Норвеч дянизинин, Шимал дянизинин вя Авропанын дахили дянизляринин (Балтик, Аралыг вя Гара) йоллары говушур. Башлыъа олараг, хаммал (кюмцр, филизляр, памбыг, мешя материаллары вя с.) вя ясас йцкляр дашыныр. Дашымаларын диэяр мцщцм истигамятляри Ъянуби Атлантика: Авропа – Мяркязи (Панама вя с.) вя Ъянуби Америка (Риоде-Жанейро, Буенос-Айрес); Шярги Атлантика: Авропа – Африканын ъянубу (Кейптаун); Гярби Атлантика: Шимали Америка, Ъянуби Америка – Африканын ъянубу. Сцвейш каналынын йенидян  гурулмасынадяк (1981) Щинд океаны щювзясиндян нефтдашыйан танкерлярин чох щиссяси Африка ятрафына доланыб кечмяйя мяъбур иди.

    А.о.-нда сярнишиндашыма 19 ясрдян, Кющня Дцнйадан (Авропадан) Америкайа кцтляви мцщаъирят башланандан, мцщцм йер тутур. “Саванна” адлы илк йелкянли-бухар эямиси 1818 илдя 28 суткайа А.о.-ны гят етмишдир. 19 ясрин яввялиндя океаны ян тез цзцб кечян сярнишин эямиляри цчцн “Мави лент” мцкафаты тясис олунмушду.   “Лузитанийа”   (4   сутка,   11

    саат), “Нормандийа” (4 сутка, 3 саат), “Куин Мери” (4 суткадан 3 дяг. аз) кими мяшщур лайнерляр бу мцкафата лайиг эюрцлмцшдц. Сон дяфя “Мави лент” 1952 илдя Американын “Йунайтед Стейтс” (3 сутка, 10 саат) лайнериня верилмишдир. 21 ясрин яввялиндя Лондон иля Нйу-Йорк арасында сярнишин лайнери рейсинин мцддяти 5–6 сутка тяшкил етмишдир. А.о.-ндан макс. сярнишин дашымалары 1956–57 иллярдя (илдя 1 млн.-дан артыг сярнишин) олмушдур; 1958 илдя авианяглиййат иля сярнишиндашыманын щяъми дяниз дашымалары иля бярабярляшмиш, сонра ися сярнишинлярин яксяриййяти щава нягл.-на цстцнлцк вермяйя башламышдыр (Нйу-Йорк–Лондон маршруту иля сясдянсцрятли “Конкорд” лайнеринин учушунун рекорд вахты – 2 саат 54 дяг.-дир). А.о. цзяриндян илк бирбаша учушу 1919 илин 14–15 ийунунда инэилис тяййарячиляри Ъ. Алкок вя А.У. Браун (Нйуфаундленд а. – Ирландийа а.), А.о. цзяриндян илк бирбаша тяк учушу ися (гитядян гитяйя) 1927 илин 20–21 майында Америка тяййарячиси Ч. Линдберг (НйуЙорк – Парис) щяйата кечирмишдиляр. 21 ясрин яввялиндян башлайараг А.о. цзяриндян сярнишиндашыма, демяк олар ки, тамамиля авиасийанын ющдясиня дцшцр.

    Рабитя. 1858 илдя, щяля гитялярарасы радио ялагясинин мювъуд олмадыьы дюврдя, А.о.-ндан илк телеграф кабели чякилмишди. 19 ясрин сонунда Авропаны Америка иля 14, Куба иля ися 1 телеграф кабели бирляшдирирди. 1956 илдя гитяляр арасында илк телефон кабели чякилмишдир; 1990-ъы иллярин орталарында океан дибиндя 10-дан артыг телефон хятти вар иди. 1988 илдя илк трансатлантика оптик-лиф хятти чякилмишдир, 2001 илдя 8 хятт фяалиййят эюстярирди.

    Балыгчылыг. А.о. ян мящсулдар океандыр вя онун биоложи ресурслары даща чох истисмар едилир. А.о.-нда балыг ову вя дяниз мящсулларынын щасилаты дцнйа балыг овунун 40–45%-ини тяшкил едир (сащяси Дцнйа океанынын тягр. 25%-и). Балыг овунун чох щиссясини (70%-ядяк) сийяняккимиляр (сийяняк, сардина вя с.), трескакимиляр (треска, пикша, мерлуза, мерланг, сайда,  навага  вя  с.),  камбала, палтус, дяниз ханыбалыьы тяшкил едир. Молйуск (истридйалар, мидиляр, калмарлар вя с.) вя хярчянэкимилярин (омар, йенэяъ) щасилаты 8%-дир. БМТ-нин Ярзаг вя кянд тясяррцфаты тяшкилатынын (ФАО) мялуматларына эюря, А.о. цзря дяниз мящсулларынын иллик ову 85–90 млн. т тяшкил едир, лакин Атлантиканын балыгчылыг р-нларынын чохунда 1990-ъы иллярин орталарында балыг ову юз макс. щяддиня чатмыш вя онун чохалмасы мягсядяуйьун дейилдир. Балыгчылыьын яняняви вя ян мящсулдар р-ну, Шимал дянизи вя Балтик дянизи дахил олмагла, А.о.-нын шм.-ш. щиссясидир (ясасян, сийяняк, треска, камбала, шпрот, скумбрийа). Океанын шм.-г. р-нунда, Нйуфаундленд сайында, артыг чох йцзилликлярдир ки, треска, сийяняк, камбала, калмар вя с. овланыр. А.о.-нын мяркязи щиссясиндя сардина, ставрида, скумбрийа,  треска, тунес балыглары овланыр. Ъ.-да Патагонийа-Фолкленд шелфиндя щям исти су (тунес, марлина, гылынъ-балыг, сардина вя с.), щям дя сойуг су балыг нювляри (путассу, мерлуза, нототенийа вя с.) овланыр. Африканын г. вя ъ.-г. сащилляриндя сардина, анчоус вя мерлуза балыглары, океанын Антарктикайаны р-нларында планктон хярчянэкимиляр (крил), дяниз мямялиляри, балыглардан – нототенийа, серебрйанка вя с. овланыр. 20 ясрин орталарынадяк океанын шм. вя ъ. р-нларында кцрякайаглылар вя балинакимилярин мцхтялиф нювляри интенсив овланырды, лакин сон онилликлярдя биоложи ресурсларын тцкянмяси сябябиндян вя тябиятин мцщафизясиня йюнялян тядбирляр, о ъцмлядян щасилатын мящдудлашдырылмасы щаггында щюкумятлярарасы разылашмалар нятиъясиндя онларын ову кяскин азалмышдыр.

    Минерал ещтийатлар. Океан дибинин минерал сярвятляринин мянимсянилмяси эетдикъя  активляшмякдядир.  Нефт  вя  йанар газ йатаглары даща дольун юйрянилмишдир; онларын А.о. щювзясиндя истисмарына 1917 илдя башланылмышдыр. Дяниз щасилатынын ири мяркязляри: Венесуела кюрфязи, Маракайбо лагуну (Маракайбо нефтли-газлы щювзяси), Мексика кюрфязи (Мексика кюрфязи нефтли-газлы щювзяси), Парийа кюрфязи (Ориноко нефтли-газлы щювзяси), Бразилийа шелфи (Сержипи-Алагоас нефтли-газлы щювзяси), Гвинейа кюрфязи (Гвинейа кюрфязи нефтли-газлы щювзяси), Шимал дяниз (Шимал дянизи нефтли-газлы сащяси) вя с. Бир чох сащиллярдя аьыр минералларын сяпинти йатаглары йайылмышдыр. Флорида сащилляриндя илменит, моносит, зиркон, рутил чыхарылыр. Беля йатаглар Мексика кюрфязиндя, АБШ-ын, щямчинин Бразилийанын,  Уругвайын,   Арэентинанын ш. сащилляриндя вя Фолкленд а-рында мювъуддур. Африканын ъ.-г. шелфиндя сащилйаны сяпинти алмаз мядянляри ишлянилир. Йени Шотландийа сащилиндя 25– 45 м дяринликдя сяпинти гызыл мядянляри ашкар едилмишдир. А.о.-нда дцнйада ян ири дямир филизи йатагларындан бири – Вабана (Нйуфаундлендин сащилляри йахынлыьында Консепшен кюрфязиндя) кяшф олунмушдур; дямир филизи щямчинин Финландийа, Норвеч  вя Франса сащилляриндя чыхарылыр. Инэилтяря вя Канаданын сащилйаны суларында кюмцр йатаглары   (гуруда   йерляшян   шахталарын цфцги мядянляри дяниз дибинядяк узаныр), Мексика кюрфязинин шелфиндя ири кцкцрд йатаглары ишлянилир. Океанын сащилйаны зонасында тикинти вя шцшя истещсалы цчцн гум, еляъя дя чынгыл щасил едилир. АБШ-ын ш. сащилинин вя Африканын г. сащилинин шелфиндя фосфоритли чюкцнтцляр кяшф олунмушдур, лакин онларын ишлянилмяси щяля ки, сямяряли дейилдир. Континентал шелфдяки фосфоритлярин цмуми кцтляси 300 млрд. т гиймятляндирилир. Шимали Америка  чухурунун дибиндя вя Блейк платосунда дямирманган конкресийаларынын ири сащяси кяшф олунмушдур; онларын А.о-ндакы цмуми ещтийаты 45 млрд. т щесабланмышдыр.

    Рекреасийа ресурслары. 20 ясрин 2-ъи йарысындан сащилйаны юлкялярин игтисадиййаты цчцн океанын рекреасийа ресурсларындан истифадя бюйцк ящямиййят кясб едир. Кющня курортлар инкишаф едир, йениляри ися тикилир. 1970-ъи иллярдян анъаг круизлярин кечирилмяси цчцн нязярдя тутулан океан лайнерляри инша едилир; онлар бюйцк юлчцляри (су басымы 70 мин т вя даща артыг), йцксяк комфортлулуьу вя нисбятян йаваш сцряти иля фярглянир. А.о.-нда круиз лайнерляринин ясас маршрутлары: Аралыг вя Кариб дянизляри вя Мексика кюрфязи. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялиндян елми-туризм вя екстремал круиз маршрутлары инкишаф едир. Аралыг вя Гара дяниз щювзяляриндян башга, ясас курорт мяркязляри Канар, Азор, Бермуд а-рында, Кариб дянизиндя вя Мексика кюрфязиндя йерляшир.

    Енерэетика. А.о.-нда дяниз габармаларынын енержиси тягр. 250 млн. кВт гиймятляндирилир. Ранс чайынын (Франса) мянсябиндя габарма дальасынын эцъц иля ишляйян електрик ст. вардыр. Океанын щидротермал енержисинин (сятщ вя дяринлик суларынын темп.-р фярги) истифадяси дя перспективли сайылыр; Кот-д’Ивуар сащилиндя щидротермал ст. ишляйир.

    Порт шящярляри. Дцнйанын ири портларынын яксяриййяти А.о.-нын сащилляриндя йерляшир: Гярби Авропада – Роттердам, Марсел, Антверпен, Лондон, Ливерпул, Эенуйа, Щавр, Щамбург, Аугуста, Саутщемптон, Вилщелмсщафен, Трийест, Дйункерк, Бремен, Венесийа, Эютеборг, Амстердам, Неапол, Нант-СентНазер, Копенщаэен; Шимали Америкада-Нйу-Йорк, Щйустон, Филаделфийа, Балтимор, Норфолк-Нйупорт, Монреал, Бостон, Йени Орлеан; Ъянуби Америкада – Маракайбо, Рио-де-Жанейро, Сантус, Буенос-Айрес; Африкада – Дакар, Абиджан, Кейптаун.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ARGENTİT – AŞURBƏYOV
    ATLANTİKA OKEANI

    ATLÁNTИKА  OKEANI  (lat.  Mare  Atlanticum, йун. ‘Ατλαντίς – Ъябялцттариг боьазы иля Канар а-ры арасындакы яразини билдирирди; бцтцнлцкля Оъеанус Оъъиденталис – Гярб океаны адланырды) – Yer kцrяsindя bюyцklцyцnя gюrя ikinci (Sakit okeandan sonra) okean. Индики adыna ilk dяfя 1507 ilдя lotaringiyalы kartoгraf M. Valdзemцllerin  xяritяsindя  rast  gяlinir.

     Fiziki-ъoьrafi очerk

    Цmumi mяlumat. Шm.-da Гrenlandiya vя Иslandiya, ш.-dя Avropa vя Afrika, q.-dя Шimalы vя Cяnubi Amerika, c.-dа Antarktida sahillяri ilя hцdudlanыr. Hind okeanы ilя шяrti sяrhяdi Иynя burnu meridianыndan (20° ш.u.), Sakit okeanлa Horn burnu meridianыndan (68°04′q.u.), Шыmal Buzlu okeanы ilя Шыmal Qцtb dairяsindяn keчir.

    A.o.-nыn biolojы mяhsuldarlыьы digяr okeanlardan yцksяkdir. Dцnyada яn uzun sualtы okean silsilяsi – Орта Atlantika silsilяsi, quru sahili olmayan, axыnlarлa sяrhяdlяняn yeganя dяniz – Sarqas dяnizi, яn hцndцр qabarma dalьasы olan Fandi kюrfяsi buradadыr; unikal hidrogen sulfidli su qatыna malik Гara dяniz dя A.o. hюvzяsinя aiddir.

    A.o. шm-dan c.-a tягr. 15 min km mяsafяdя uzanыr. Ян еnsiz yeri (ekvator зонасында) tягr. 2830 km, яn enli yeri (30° шм.e. паралели иля) 6700 km-dir. Дяnizlяrlя, kюrfяzlяrlя vя boьazlarla birlikdя сащ. 91,66 mln. km2, оnlarsыz 76,97 mln. km2, suyunun hяcmi mцvafiq olaraq 329,66 mln. km3 vя 300,19 mln. km3-dir; orta dяrinliyi 3597 m, maks. 8742 m-dir (Puerto-Riko  novu).

    A.o.-nыn шelf zoнasы (200 m дяrinliyяdяk) цmumi okean  sahяsinin  tягr. 5%-иni (dяnizlяr, kюrfяzlяr vя boьazlar nяzяrя alыnmaqla 8,6%-ини), materik yamacы zonasы (200–3000 m) 16,3%-иni (дянизляр, кюрфязляр нязяря алынмагла 20,7%-ини), abissal zona (okean yataьы) 70%-дяn артыг tяшkil edir.

    Dяnizlяr. Fiziki-kimyяvi шяraitinя gюrя A.o. hюvzяsinin яksяr dяnizlяri – Baltikа, Azov, Qara, Mяrmяrя vя Aralыq (sonuncu, юz nюvbяsindя, Adriatik, Alboran, Balear,Иoni, Kipr, Liquriya, Tirren, Egey dяnizlяri ilя birlikdя) daxili dяnizlяrdir. Иrlandiya dяnizi vя Шotlandiyanыn q. sahillяrindяki daxili dяnizlяr adalaraраsы dяnizlяr, Labrador, Шimal, Sarгas, Karib, Skotiya, Ueddelл, Lazarev, Riser-Larsen (q. hissяsi) dяnizlяri isя kяnar dяnizlяrdir. A.o.-nыn яn bюyцk kюrfяzlяri: Biskay, Bristol, Qvineya, Meksika, Men, Mцqяddяs Lavrenti.

    Adalar. A.o.-nda digяr okeаnlardan fяrгli olaraq sualtы daьlar, mяrcan riflяri azdыr, sahil riflяri yoxdur. Adalarыnыn цmumi sah. тягр. 1070 min km2-dir; яksяriyyяti [Bюyцk Britaniya, Иrlandiya, Иslandiya, Nyufaundlend, Bюyцk Antil, Kiчik Antil a-rыnыn bir hissяsi, Marajo, Siъiliya, Sardiniya, Folklend (Malvin), Baham vя s.] материк мяншялидир. Aчыq okeanda Орта Atlantika silsilяsi цzяrindя vulkan mяnшяli kiчik adalar (Azor, San-Paulu, Merac,  Tristan-da-Kunya, Buve vя s.) var.

    Sahillяr. Шimal yarыmkцrяsindя sahil xяtti чox parчalanmышdыr. A.o.-nыn demяk olar ki, bцtцn daxili dяnizlяri (Baltikа dяnizi, Aralыq dяnizi, Karib dяnizi vя s.) vя bюyцk kюrfяzlяri (Мексика, Мен, Мцгяддяс Лавренти, Biskay, Qvineya vя s.) buradadыr. Cяnub yarыmkцrяsindя isя sahil xяtti az parчalanmышdыr. Burada yeganя kяnar dяniz Antarktiдa sahillяrindя Ueddell dяnizi vя Cяnubi Amerika sahillяrindя La-Plata, San-Matias, Сан-Хорхе, Баийа-Гранде vя s. kюrfяzlяrdir. Okeanыn ш. sahillяri, яsasяn, kюklц sцxurlardан, q. sahillяri mцasir чюkцntцlяrdяn, Antarktida sahillяri buzlaq чюkцntцlяrинdяn ibarяtdir.

                          Атлантика океаны сащилляри. Ъянуби Африка.

     

    Дib relyefi. A.o.-nыn dib relyefini materiklяrin sualtы kяnarlarы (шelf vя materik yamacы), okean yataьы (дярин чухурлар, abissal dцzяnlikляр vя tяpяliklяr, галхмалар, daьlar, дярин novlar) vя орта okean silsilяlяri tяшkil edir.

    А.о.-нда мaterik dayazlыьыnыn (шelf zonasыnыn) dяrinlik sяrhяdi тягр. 100– 200 m-dяn keчir; ени 15–30 км-дян (Бразилийанын шм.-ш.-и, Пиреней й-а) бир нечя йцз км-ядякдир (Шимал dяnizi, Meksika kюrfяzi, Nyufaundlend сайы). Yцksяk enliklяrdя шelf zonasыnыn relyefi mцrяkkяbдир, бузлаг тясири нязяря чарпыр, aшaьы enliklяrdя isя сятщи nisbяtяn hamardыr.

    Materik yamacыnыn meyilliyi  1–2°dяn (Ъябялцттариг, Шetlаnd a-rы, Afrikaнын sahil hissяlяri vя s.) 15–20°-yяdяkdir (Fransaнын vя Baham a-rынын sahillяri). Материк йамаъынын щцnd. 0,9–1,7 км (Шetlаnd a-rы vя Иrlandiya) иля 7–8 km (Baham a-rы vя Puerto-Riko novu) аrasыnda dяyишиr. Aktiv kяnarlarda yцksяk seysmiklik сяъиййявидир.

    Шм.-дан ъ.-а доьру (Исландийа а.-ндан Буве а.-надяк) А.о.-нын сащилляриня 1800 км мясафядя паралел узанан Рейкйанес, Шимали Атлантика вя Ъянуби Атлантика силсиляляриндян ибарят Орта Атлантика силсиляси A.o. yataьыnы iki hissяyя (q. vя ш.) bюlцr. Silsilяnin eni бир нечя yцz km-dяn 1000 km-яdяkdir; цzяrindяki suyun dяrinliyi tягr. 3000 m-dir. Sualtы silsilяlяrin hяr iki tяrяfi дярин чухурлардыр: г.-dя шm.-dan c.-a Labrador  (3000– 4000 m dяrinliklяrdя), Nyufaundlend (4200–5000 m), Шimali Amerika (5000– 7000 m; Som, Qatteras vя Нaрes abissal dцzяnliklяri ilя), Qviana (4500–5000 m; Демерара вя Сеара дцзянликляри иля), Braziliya (5000–5500 m; Пернамбуку абиссал дцзянлийи иля), Argentina (5000– 6000 m), ш.-dя ися ейниадлы абиссал дцзянликлярля Qяrbi Avropa (5000 m-яdяk), Иberiya (5200–5800 m), Kanar (6000 mdяn чох), Yaшыl Burun (6000 m-яdяk), Syerra-Leone (tягr. 5000 m), Qvineya (5000 m-dяn чох), Anгola (6000 m-яdяk), Kap (5000 m-dяn чох) чухурлары yerlяшir. Afrika-Antarktida чухуру (Ueddell abissal dцzяnliyi ilя) А.о.-нын ъ.-ундадыр. Орта Atlantika silsilясinin ятякляриндяки дярин чухурларын дибляри abissal tяpяliklяr зонасыдыр.

    А.о.-нын дибиндяки тяърид олунмуш конус формалы тяпяликляр (щцнд. 1000  м вя даща чох), ясасян, Орта Атлантика силсиляси зонасында ъямляшмишдир. Океанын дярин щиссясиндя суалты даьларын ири групларына Бермуд а-рындан шм.-да, Ъябялцттариг сащясиндя, Ъ. Американын шм.-ш. чыхынтысы йахынлыьында, Гвинейа кюрфязиндя вя Ъ. Африкадан г.-дя раст эялинир. А.о.-нын ян дярин йерляри адалар гювсцндяки даь системлярини  ящатя едян новлардыр  (Пуерто-Рико,  Ъянуби   Сандвич   – 8264 м, Романш – 7856  м,  Кайман  – 7090 м). Нов йамаъларынын мейиллийи 11– 20°-дир; дибляри йастыдыр.

    Эeoloji quruluш. A.o. Сон Paleozoy superkontinenti Pangeyanыn Yura dюvrцndя parчalanmasыndan yaranmышdыr. Okeanыn яtraf materiklяrля sяrhяdini, яsasяn, passiv kяnarlar tяшkil edir. Бязи sahяlяrdя (Kiчik Antil а-ры vя Cяnubi Sandviч a-rы qюvsляри r-nunda) kяnarlar aktiвdir. Burada okean qabыьыnыn enmяsi вя субдуксийа davam едир.

    Орта Atlantika silsilяsindя okean dibinin aрalanmasы (спрединг) vя okean qabыьыnыn илдя 2 см-ядяк сцрятля formalaшmasы просеси gedir; yцksяk seysmiklik vя aktiv vulkanizm sяciyyяvidir. Silsilя hцdudlarыnda okean qabыьы Oliqosen – Dюrdцncц (мцасир) dюvr yaшlыdыr. Орта Atlantika silsilяsi ilя ayrыlmыш qярбi vя шяргi abissal dцzяnliklяrdя okean юzцlцnц юrtmцш чюkцntц гатынын qalыnlыьы kяsiliшdя daha qяdim horizontlarыn цzя чыxmasы vя sahildяn gяtirilmыш qыrыntы materiallarыn hesabыna artараг kontinent яtяklяrinя doьru 10–13 km-я чatыr. Bu istiqamяtdя okean qabыьыnыn yaшы da Erkяn Tabaшirяdяk artыr. Abissal dцzяnliklяr praktiki olaraq qeyri-seysmik zonalardыr. Орта Atlantika silsilясini кясян чoxsaylы transform qыrыlmalar гоншу abissal dцzяnлiklяrя keчir. Ekvator  zonaсы йахынлыьында беля qыrыlmalar daha sыxdыr (1700 km-я 12-yяdяk qыrыlma). Яn iri transform qыrыlmalar (Vima, SanPaulu, Romanш vя s.) okean dibindя dяrin yarыqlarla (novlarla) mцшaйияt olunur; онлар okean qabыьыnы tam, цst mantiyanы isя qismяn kяsir. Яksяr transform qыrыlмаlar transokean, yaxud magistral (демаркасийа) qыrыlmalarыdыr.

    A.o.-nda sualtы platolar, гейри-seysmik silsilяляр vя adalardan ibarяt plitяdaxili qalxмаlar var. Qalxмаlar, яsasяn, vulkan mяnшяlidir. Иslandiya a., Buve a., Madeyra a., Kanar, Yaшыl Burun, Azor a-rы, Syerra vя Syerra-Leone, Riu-Qrandi vя Балина silsilясi гошагалхмалары, Bermud qalxмаsы, Kamerun vulkanlar qrupu vя s. бuра дахилдир. Гейри вulkan mяnшяli qalxмаlar (Роколл сualtы platosu; Paleosendя Qrenlandiyadan ayrыlmыш mikrokontinent) да вар. Шotlandiyanыn шm.-ыndakы Hebrid massivi dя Qrenlandiyadan ayrыlmыш mikrokontinentdir.

    A.o.-nыn dibi transokean transform qыrыlmalarы ilя Labrador-Britaniya, Nyufaundlend-Иberiya, Mяrkяzi, Ekvatorial, Cяnubи vя Antarktikayanы seqmentlяrя bюlцnцr. Сeqmentlяrin spredinгi  mцxtяlif dюvrlяrя tяsadцf edir. A.o.-nыn spredinгi Erkяn Yurada (tягr. 200  mln.  il яввял) Mяrkяzi seqmentdян baшlamышdыr. Yuranыn sonu – Tabaшirin яvvяlindя Antarktikayanы seqment aчыlmaьa baшlamышdыr. Erkяn Tаbaшirdя Cяnubi Atlantikada Cяnubи seqment vя Шimali Atlantikada Nyufaundlend-Иberiya seqmenti spredinqя mяruz qalmышдыr. LabradorBritaniya seqmentinin aчыlmasы Erkяn Tabaшirin sonuna tяsadцf edir. Сон Tabaшirin ахырында burada Labrador чuxur dяnizi yaranmaьa baшlamыш vя Сон Eosendя baшa чatmышdыr. Orta Tabaшir – Eosendя    Ekvatorial    seqmentin    yaranmasы  ilя  Шimali  vя    Cяnubi  Atlantikanыn birlяшmяsi baшa чatmышdыr.

    Диб чюкцнтцляри. А.о.-нда мцасир диб чюкцнтцляринин галынлыьы Орта Атлантика силсилясинин гылыъ щиссясиндя бир нечя м, кюндяляниня дяринлик гырылмалары (мяс., Романш нову) зоналарында вя материк йамаъынын ятякляриндя 5–10 км-дир. Дярин океан чухурларында бу галынлыг онларла м-дян 1000 м-ядякдир. Океан диби сащясинин 67%-индян чохуну (шм.-да Исландийадан 57–58° ъ.е.-нядяк)  карбонатлы чюкцнтцляр тутур. Чюкцнтцлярин гранулометрик тяркиби ири дяняли гумлардан (200 м дяринлийядяк) лиля гядяр дяйишир. 4500–4700 м-дян дярин сащялярдя карбонатлы лилляр полиэен вя силисиумлу планктоноэен чюкцнтцлярля явяз олунур. Океанын сащил, шелф вя гисмян материк йамаълары бойу мцхтялиф тяркибли терриэен чюкцнтцляр йайылмышдыр; чюкцнтцлярин тяркиби вя галынлыьы диб релйефиндян вя сащилдян дашынан материалдан асылыдыр. Глйасиал чюкцнтцляр Антарктида материки, Гренландийа а., Нйуфаундленд а., Лабрадор й-а сащилляри бойу йайылмышдыр. Мексика кюрфязи вя Кариб дянизиндя, Бразилийанын шм.-ш. сащилляриндя мяръан чюкцнтцляриня, Исландийа, Азор, Канар, Йашыл Бурун вя с. адаларын йахынлыьында вулкан мяншяли чюкцнтцляря, Бюйцк Бащам  сайында,  Флорида-Бащам  вя  Антил р-нларында мцасир щемоэен чюкцнтцляря, Шимали Америка, Бразилийа, Йашыл Бурун океан чухурларында дямирли-манганлы конкресийалара (Мн – 12,0–21,5%; Фе – 9,1–25,9%), АБШ-ын ш., Африканын шм.-г. сащилляриндя ися (200–400 м дяринликлярдя) фосфорит конкресийаларына раст эялинир.

    Иглим. А.о. шм.-дан ъ.-а бюйцк бир мясафядя узандыьындан онун сулары цзяриндя, демяк олар ки, бцтцн тябии иглим гуршаглары (субарктика иглиминдян Антарктика иглиминядяк) мювъуддур.  Океан шм.-дан Арктиканын, ъ.-дан Антарктиканын сулары вя бузларынын тясири алтындадыр. Ян ашаьы щава темп-ру гцтбятрафы р-нларда мцшащидя олунур. Гренландийа сащилляриндя темп-р –50°Ъ-йядяк, Уедделл дянизинин ъ.-унда ися –32,3°Ъ-йядяк дцшцр. Екватор зонасында щаванын темп-ру   24–29°Ъ-дир.

    А.о. цзяриндя дюрд ясас атм. тязйиги мяркязи вар: Исландийа (997 мб) вя Антарктика (988 мб) минимумлары, екватор йахынлыьында алчаг тязйиг зонасы (1014 мб) иля айрылан Азор (1023 мб) вя Ъянуби Атлантика (1023 мб) максимумлары. Бу мяркязлярин материкляр цзяриндя инкишаф едян атм. тязйиги сащяси иля гаршылыглы ялагяси Шимал вя Ъянуб йарымкцряляринин мцлайим енликляриндя эцълц г. кцляклярини, тропик вя субтропик  енликляриндя ися шм.-ш. вя ъ.-ш. кцляклярини (пассатлары) йарадыр. Ян эцълц кцлякляр мцлайим енликлярдя, хцсусиля А.о.-нын ъ.  щиссясиндя олур. Шм. щиссясинин  тропик  гуршаьы цчцн гасырьалар (ийулдан нойабрадяк) сяъиййявидир.

    Ортаиллик йаьынты екваторда 2000 ммдян чох, мцлайим гуршагларда 1000– 1500 мм, субтропик енликлярдя вя Антарктикада 250–500 мм, Африка сящраларына битишик сащил р-нларында 100 мм, океанын ъ. щиссясиндя 100 мм-дян дя аздыр. Исти вя сойуг ахынларын говушдуьу йерлярдя (мяс., Нйуфаундленд сайы вя Ла-Плата кюрфязи) тез-тез думан олур.

    Щидроложи режим. А.о.-нын сятщ ахынлары субтропик вя тропик енликлярдя саат ягряби истигамятиндя, мцлайим шм. вя йцксяк ъ. енликляриндя саат ягрябинин якс истигамятиндя дювран едир. Шм. дювраны исти Шимали пассат ахынлары, Голфстрим вя сойуг Канар ахыны, ъ. дювраны ися исти Ъянуби пассат ахынлары, Бразилийа ахыны, сойуг Гярб Кцлякляри ахыны вя Бенэела ахыны йарадыр. Исти Шимали Атлантика ахыны Голфстримин шм.а давамыдыр. Гцтб сащясиндян ъ.-а Шимали Америка сащили бойунъа сойуг Лабрадор ахыны давам едир. Сятщ суларынын темп-ру февралда (Ъянуб йарымкцрясиндя  августда)  екваторда   27– 28°Ъ,   60°   шм.е.-ндя   6°Ъ,   60°   ъ.е.-ндя –1°Ъ; августда (Ъянуб йарымкцрясиндя февралда) екваторда 26°Ъ, 60° шм.е.-ндя 10°Ъ, 60° ъ.е.-ндя тягр. 0°Ъ-дир.

    А.о.-нда бириллик бузлар шм.-да мцлайим енликлярин дахили дянизляриндя йараныр, чохиллик бузлар ися Шимал Бузлу океанындан вя ъ.-да Антарктида сащилляриндян эялир. Дяниз бузларынын сярщяди гыш айларында Шимал йарымкцрясиндя 50–55° шм.е.-ндян, Ъянуб йарымкцрясиндя тягр. 55° ъ.е.-ндян кечир. Йайда буз олмур, йалныз Антарктиданын сащил золаьында раст эялинир. Айсбергляр, ясасян, Гренландийа вя Антарктиданын шелф бузлагларындан йараныр. Антарктида бузлагларындан гопан айсберглярин ортаиллик кцтляси 1,6×1012 т, Арктика айсбергляринки ися 0,2–0,3×1012   т  тяшкил  едир.  Арктика  айсбергляринин  орта  давамлылыьы  тягр.  4  ил, Антарктика айсбергляринки ися бир гядяр чохдур. Айсберглярин сярщяди океанын шм. щиссясиндя 40° шм.е.-нядяк, ъ. щиссясиндя  40°  ъ.е.-нядякдир.

      

                                Атлантика океаны сащилляри. Португалийа.

     А.о.  суларында  тягр.  1,1×1016  т дуз вар. Океанын орта дузлулуьу 34,6‰, сятщ суларынкы 35,3‰-дир. Субтропик гуршаг суларында сятщ бухарланмасы атм. йаьынтыларына нисбятян чох олдуьу цчцн дузлулуг бурада 37,5‰-дян артыгдыр. Дяринлик суларынын дузлулуьу 34,7– 35,1‰, темп-ру 2–4°Ъ, диб суларынынкы мцвафиг олараг 34,7–34,8‰ вя 1,6°Ъ-дир. Океан суларынын сыхлыьы темп-р вя дузлулугдан асылыдыр. А.о.-нын екваториал вя тропик гуршагларында атм. йаьынтыларынын чохлуьу вя Амазон, Ниэер, Конго вя с. чайларын эятирдийи суларын щесабына сятщ суларынын сыхлыьы ян ашаьыдыр (1021,0– 1022,5 кг/м3). Океанын ъ. щиссясиндя сыхлыг 1025,0–1027,7 кг/м3-ядяк, шм. щиссясиндя 1027,0–1027,8 кг/м3-ядяк галхыр. Дяринлик суларынын сыхлыьы 1027,8–1027,9  кг/м3-дир.  Суйунун  шяффафлыьы 66 м-я чатыр (Саргас дянизи). Ясасян, йарымсуткалыг габармалар олур. Ачыг океанда габарма дальасынын щцнд. 0,2– 0,6 м, Гара дяниздя бир нечя шм., Фанди кюрфязиндя (Мен кюрфязинин шм. щиссяси) 18 м-дир (дцнйада ян йцксяк).

    Флора вя фауна. А.о.-нын бюйцк сащядя йерляшмяси, иглим шяраитинин мцхтялифлийи, хейли ширин суларын ахыб эялмяси вя ири апвеллингляр бурада щяйат шяраитинин мцхтялифлийини тямин едир. А.о.-нда ъями 200 минядяк битки вя щейван нювц йашайыр; бунларын 15000-ядяк нювц балыглар, 600-ядяк нювц башыайаглы молйусклар, 100-ядяк нювц балиналар вя кцрякайаглылардыр.

    Океанда щяйат чох гейри-бярабяр бюлцнмцшдцр. Бурада 3 ясас нюв щяйати зоналлыг айырд едилир. енлик, йахуд иглим, шагули вя сиркумконтинентал. Сащиллярдян ачыг океана вя сятщдян дяринликляря доьру, еляъя дя тропик енликлярдян йцксяк енликляря доьру биоложи сыхлыг вя онун нювмцхтялифлийи азалмаьа башлайыр. Планктон организмляр (фитопланктон вя зоопланктон) океанда гида зянъиринин ясасыдыр, онларын ясас кцтляси океанын ишыг дцшян цст зонасында йашайыр. Планктонун ян бюйцк (1–4 г/м3) биокцтляси йцксяк вя мцлайим енликлярдя йаз-йай чичяклямяси дюврцндя олур. Ил ярзиндя биокцтля 10–100 дяфя дяйишя биляр. Фитопланктонун ясас нювляри диатом йосунлар, зоопланктонун нювляри ися копеподлар вя евфаузидляр (90%-ядяк), щямчинин чянясигыллылар, щидромедузалар, дараглылар (шималда) вя салплардыр (чянубда).

     

     

    Атлантика океанынын флора вя фаунасы:

     

    1. ъюнэя акула;
    2. скат;
    3. Амазон инийасы (чай делфини);
    4. сийяняккимиляр;
    5. дяниз ханысы;
    6. камбала;
    7. тунес;
    8. йашыл тысбаьа;
    9. дишли скат;
    10. мурена;
    11. сяккизайаг;
    12. дяниз кирписи;
    13. дяниз йосуну – фукус;
    14. каракатисляр;
    15. мяръанлар;
    16. дяниздовшаны.

     Ашаьы енликлярдя планктонун биокцтляси антисиклон   ъяряйанларынын   мяркязляриндя 0,001 г/м3-дян Мексика вя Гвинейа кюрфязляриндя 0,3–0,5 г/м3-ядяк дяйишир. Фитопланктон, ясасян, кокколитинлярдян вя перидинейалардан ибарятдир. Перидинейалар сащил суларында щяддиндян чох артараг “гырмызы габарма” кими фялакятли щадисяйя сябяб ола билир. Ашаьы енликлярин зоопланктону копеподлар, чянясигыллылар, щиперидляр, щидромедузалар, сифонофорлар вя с. нювлярля тямсил олунур. Цстцнлцк тяшкил едян зоопланктон нювляри ашаьы енликлярдя йохдур.

    Бентос (суйун дибиндя йашайан организмляр) ян чох шелф зонасынын 100 м-ядяк дяринлийиндя битян вя океан дибинин цмуми сащясинин  тягр. 2%-ни тутан ири йосунлардан (макрофитлярдян) ибарятдир. Фитобентосун инкишафы йапышмаг цчцн ялверишли грунт олан, йерлярдя диб ахынларынын олмадыьы, йахуд ахын сцрятинин йаваш олдуьу йерлярдя мцшащидя едилир. А.о.-нын йцксяк енликляриндя фитобентосун ясас щиссяси ламинарийалар вя гырмызы йосунлардан ибарятдир. А.о.-нын шм. щиссясинин мцлайим зонасында, Америка вя Авропа сащилляри бойунъа гонур йосунлар (фукуслар вя аскофиллум), ламинарийалар, десмарестийалар вя гырмызы йосунлар (фурселлйарийа, анфелсийа вя с.), йумшаг грунтларда зостера йайылмышдыр. А.о-нын ъ. щиссясинин мцлайим вя сойуг зоналарында гонур йосунлар цстцнлцк тяшкил едир. Тропик зонадакы литоралда щяддян артыг гызма вя интенсив инсолйасийа нятиъясиндя грунтда демяк олар ки, битки юртцйц йохдур. Саргас дянизинин екосистеми хцсуси йер тутур: суйун сятщиндя  цзян  макрофитляр  (ясасян,  саргассум йосунларынын цч нювц) уз. 100 м-дян  бир нечя км-ядяк олан лентшякилли йыьынтылар ямяля эятирир.

    Нектон биокцтлясинин (балыглар, башыайаглы молйусклар вя мямялиляр) ясас щиссясини балыглар тяшкил едир. Нювлярин ян чоху (75%) шелф зонасында йашайыр; дяринлик артдыгъа вя сащилдян узаглашдыгъа нювлярин сайы азалыр. Сойуг вя мцлайим гуршаглар цчцн балыглардан треска, пикша, сайда, сийяняк, камбала, дишли скат, дяниз анэвили вя с.-ин мцхтялиф нювляри, сийяняк акуласы вя гцтб акуласы; мямялилярдян кцрякайаглылар (Гренландийа суитиси, тцклцбурун суити вя с.), балинакимилярин мцхтялиф нювляри (балиналар, кашалотлар, касаткалар, йумрубаш делфинляр, бутулкабурунлар вя с.) характерикдир.

    Щяр ики йарымкцрянин мцлайим вя йцксяк енликляринин фауналары арасында бюйцк охшарлыг гейд едилир. Ян азы 100-ядяк щейван нювц биполйардыр, йяни щяр ики мцлайим вя йцксяк енликляр цчцн сяъиййявидир. А.о.-нын тропик зонасында балыглардан мцхтялиф акулалар, учан балыглар, йелкянлиляр, тунес вя ишыгсачан анчоусларын нювляри; щейванлардан дяниз тысбаьалары, кашалотлар, инийа чай делфини йайылмышдыр; башыайаглы молйусклар да (мцхтялиф  нюв  калмарлар,   осминоглар вя  с.)  олдугъа  чохдур.

    А.о.-нын дярин су фаунасы (зообентос) сцнэярляр, мяръанлар, дяриситиканлылар, хярчянэкимиляр, молйусклар вя мцхтялиф гурдлардан ибарятдир.

    Атлантика океаны. Камерун сащилляри.

     Юйрянилмя тарихи

    А.о.-нын юйрянилмя тарихи цч мярщяляйя бюлцнцр. Биринъи мярщялядя (1749 илядяк) океанын сярщядляри мцяййянляшдирилмиш вя онун айры-айры обйектляри кяшф едилмишдир. Е.я. 12–5 ясрлярдя Пиреней йа-на, Инэилтяряйя вя Елбанын мянсябинядяк чатан финикийалылар, карфаэенлиляр, йунанлар вя ромалылар дяниз сяйащятлярини тясвир етмиш вя илк дяниз хяритялярини чякмишляр. Е.я. 4 ясрдя Питеас (Пифей) Шимали Атлантикайа сяйащяти заманы бир нечя мянтягянин координатларыны тяйин етмиш, А.о.-нда габарма вя чякилмялярин тясвирини вермишдир. Канар а-ры щаггында илк мялумат ерамызын 1 ясриня аиддир. 9–10 ясрлярдя норманлар Ейрик Рауди  вя онун оьлу Лейф Ейриксон океаны кечяряк, Исландийа, Гренландийа вя Нйуфаундленддя олмуш, 40° шм. е.-нядяк Шимали Америка сащиллярини тядгиг етмишляр. Бюйцк ъоьрафи кяшфляр дюврцндя (15 ясрин орталары – 17 ясрин орталары) дяниз сяййащлары (ясасян, португаллар вя испанлар) Африка сащилляри бойунъа Щиндистана вя Чиня эедян йоллары юйрянмишляр. Бу дюврдя ян мцщцм дяниз сяфярляри португалийалы Б. Диаш (1487), эенуйалы Х. Колумб (1492–1504), инэилис Ъ. Кабот (1497) вя португалийалы Васко да Гама (1498) тяряфиндян щяйата кечирилмиш, илк дяфя океанын ачыг щиссяляриндяки дяринликлярин вя сятщ ахынларынын сцрятинин юлчцлмясиня ъящд эюстярилмишдир. А.о.-нын илк батиметрик хяритяси (дяринликляр хяритяси) 1529 илдя Испанийада тяртиб олунмушдур. 1520 илдя Ф. Маэеллан илк дяфя А.о.-ндан Сакит океана сонрадан онун ады иля адландырылмыш боьаз васитясиля кечмишдир. 16–17 ясрлярдя Шимали Американын Атлантика сащилляри инэилисляр Ъ. Дейвис (1576– 78), Щ. Щудзон (1610), У. Баффин (1616) вя б. тяряфиндян интенсив шякилдя юйрянилмишдир. 1591–92 иллярдя Фолкленд а-ры кяшф олунмушдур.

    Икинъи мярщялядя (1749–1872) океан суйунун физики хассяляри, темп-ру, дузлулуьу, ахынлары вя с. юйрянилмишдир. 1749 илдя илк дяфя инэилис Г. Еллис, сонралар ися инэилис Ъ. Кук (1772), исвечряли О. Сюссцр (1780), русийалы И.Ф. Крузенштерн (1803) вя б.  мцхтялиф  дяринликлярдяки темп-ру юлчмцшляр. 19 ясрдя океан дяринликляринин тядгиги цчцн йени методлар, техника вя иш цсуллары тятбиг едилмиш, илк дяфя олараг батометрлярдян, су алтында дяринлийи вя темп-ру юлчян ъищазлардан истифадя олунмушдур. Бу дюврдя тяшкил едилян експедисийалардан ян мцщцмляри русийалы О.Й. Котсебу (1815–18 вя 1823–26),  инэилис Ъ. Росс (1840–43) вя америкалы М.Ф. Моринин (1856–57) рящбярлийи иля щяйата кечирилмишдир.

     Цчцнъц мярщяля Ч.У. Томсонун “Челленъер” эямисиндя (1872–76) тяшкил етдийи експедисийанын апардыьы комплекс океанографик тядгигатларла башламышдыр. “Газел”    (1874–76),    “Витйаз”    (1886–89), “Валдивийа” (1898–99), “Гаусс” (1901–03) эямиляриндя апарылан сонракы експедисийалар мцщцм ящямиййят кясб етмишдир. А.о-нын юйрянилмясиндя Монако шащзадяси Ы Албертин тяшяббцсц вя рящбярлийи иля “Ирендел”, “Шащзадя Алиса”, “Ирендел ЫЫ”, “Шащзадя Алиса ЫЫ” йахталарында океанын шм. щиссясиня тяшкил олунан експедисийаларын (1885– 1922) ролу бюйцкдцр. Бу иллярдя Ы Алберт Монакода Океанографийа музейи тяшкил етмишдир. Илк бейнялхалг океанографийа елми тяшкилаты олан Дянизин Юйрянилмяси цзря Бейнялхалг Шуранын (ИЪЕС) рящбярлийи иля 1903 илдян Биринъи дцнйа мцщарибясинядяк Шимали Атлантиканын “стандарт” кясилишляриндя ишляр апарылмышдыр.

    Икинъи дцнйа мцщарибясиня гядярки дюврдя А.о.-нын тядгиги мягсядиля “Метеор” (1925–38), “Дискавери ЫЫ” (1931 илдян), “Атлантис” (1933 илдян) эямиляриндя чох мцщцм експедисийалар щяйата кечирилмишди. Океанын юйрянилмясинин тяшкили вя координасийасы цзря буэцнядяк фяалиййят эюстярян Елми Иттифагларын Бейнялхалг Шурасы (ИЪСУ) 1931 илдя йарадылмышдыр.

    Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра океан дибинин юйрянилмясиндя ехолотдан эениш истифадя олунмаьа башланылмыш, океан дибинин релйефинин реал шякли ялдя едилмишдир. Иглимин формалашмасына океанын тясири, онун глобал просеслярдя маддянин вя енержинин кючцрцлмясиндяки ролу да юйрянилмишдир.

    1957–58 иллярдя биринъи Бейнялхалг эеофизика или (БЭИ) чярчивясиндя бюйцк ишляр эюрцлмцшдцр. Сонракы ири бейнялхалг лайищяляр (мяс., ЕКВАЛАНТ Ы–ЫЫЫ, 1962–64;  Полигон,  1970;  СИКАР,  1970–75; ПОЛИМОДЕ, 1977; ТОЭА, 1985–89) тякъя А.о-нын айры-айры щиссяляринин дейил, ейни заманда онун Дцнйа океанынын бир щиссяси кими тядгигиня (ЭЕОСЕЪС,    1973–74;    WOCE,    1990–96 вя с.) йюнялмишдир. 20 ясрин 80-ъи илляринин сонларында “Мир” суалты дяринлик апаратлары иля океанын риф зонасындакы эеотермал районларын надир еколожи системляри юйрянилмишдир. Щазырда А.о.-нын тядгиги цчцн 100-дян артыг, о ъцмлядян мцхтялиф лайищялярдян ибарят олан “Иглимин юйрянилмяси цмумдцнйа програмы” (1980 илдян, 50 юлкя иштирак едир), “Бейнялхалг эеосфер-биосфер  програмы”  (1986  илдян, 77 юлкя иштирак едир) кими ири програмлар щяйата кечирилир.

     Тясяррцфат

    А.о. дцнйа игтисадиййатында диэяр океанлар арасында чох мцщцм йер тутур. А.о.-ндан, диэяр дяниз вя океанлардан олдуьу кими, бир нечя ясас истигамятдя истифадя едилир: нягл. вя рабитя, балыгчылыг, минерал ещтийатларын щасилаты, енерэетика, рекреасийа.

    Няглиййат. Артыг 5 ясрдир ки, А.о. дяниз дашымаларында апарыъы рол ойнайыр. Сцвейш (1869)  вя  Панама  (1914)  каналларынын ачылышы иля Атлантика, Щинд вя Сакит океанлар арасында гыса дяниз йоллары йаранмышдыр. Дцнйа эямичилийинин йцк дювриййясинин 3/5-ц А.о.-нын пайына дцшцр; 20 ясрин сонунда онун акваторийасы иля илдя 3,5 млрд. т-адяк йцк дашынмышдыр (Щюкумятлярарасы Океанографийа Комиссийасынын – ЫОЪ-ун мялуматларына ясасян). Дашымаларын щяъминин тягр. 1/2-ни нефт, газ вя нефт мящсуллары, сонра ясас йцкляр, даща сонра дямир филизи, тахыл, кюмцр, бокситляр вя эилторпаг тяшкил етмишдир. Дашымаларын башлыъа истигамяти 35–40° шм.е. иля 55–60° шм.е.-ляри арасындан кечян Шимали Атлантика илядир. Ясас эямичилик йоллары Авропанын, АБШ-ын (Нйу-Йорк, Филаделфийа) вя Канаданын (Монреал) порт шящярлярини бирляшдирир. Бу истигамятя Норвеч дянизинин, Шимал дянизинин вя Авропанын дахили дянизляринин (Балтик, Аралыг вя Гара) йоллары говушур. Башлыъа олараг, хаммал (кюмцр, филизляр, памбыг, мешя материаллары вя с.) вя ясас йцкляр дашыныр. Дашымаларын диэяр мцщцм истигамятляри Ъянуби Атлантика: Авропа – Мяркязи (Панама вя с.) вя Ъянуби Америка (Риоде-Жанейро, Буенос-Айрес); Шярги Атлантика: Авропа – Африканын ъянубу (Кейптаун); Гярби Атлантика: Шимали Америка, Ъянуби Америка – Африканын ъянубу. Сцвейш каналынын йенидян  гурулмасынадяк (1981) Щинд океаны щювзясиндян нефтдашыйан танкерлярин чох щиссяси Африка ятрафына доланыб кечмяйя мяъбур иди.

    А.о.-нда сярнишиндашыма 19 ясрдян, Кющня Дцнйадан (Авропадан) Америкайа кцтляви мцщаъирят башланандан, мцщцм йер тутур. “Саванна” адлы илк йелкянли-бухар эямиси 1818 илдя 28 суткайа А.о.-ны гят етмишдир. 19 ясрин яввялиндя океаны ян тез цзцб кечян сярнишин эямиляри цчцн “Мави лент” мцкафаты тясис олунмушду.   “Лузитанийа”   (4   сутка,   11

    саат), “Нормандийа” (4 сутка, 3 саат), “Куин Мери” (4 суткадан 3 дяг. аз) кими мяшщур лайнерляр бу мцкафата лайиг эюрцлмцшдц. Сон дяфя “Мави лент” 1952 илдя Американын “Йунайтед Стейтс” (3 сутка, 10 саат) лайнериня верилмишдир. 21 ясрин яввялиндя Лондон иля Нйу-Йорк арасында сярнишин лайнери рейсинин мцддяти 5–6 сутка тяшкил етмишдир. А.о.-ндан макс. сярнишин дашымалары 1956–57 иллярдя (илдя 1 млн.-дан артыг сярнишин) олмушдур; 1958 илдя авианяглиййат иля сярнишиндашыманын щяъми дяниз дашымалары иля бярабярляшмиш, сонра ися сярнишинлярин яксяриййяти щава нягл.-на цстцнлцк вермяйя башламышдыр (Нйу-Йорк–Лондон маршруту иля сясдянсцрятли “Конкорд” лайнеринин учушунун рекорд вахты – 2 саат 54 дяг.-дир). А.о. цзяриндян илк бирбаша учушу 1919 илин 14–15 ийунунда инэилис тяййарячиляри Ъ. Алкок вя А.У. Браун (Нйуфаундленд а. – Ирландийа а.), А.о. цзяриндян илк бирбаша тяк учушу ися (гитядян гитяйя) 1927 илин 20–21 майында Америка тяййарячиси Ч. Линдберг (НйуЙорк – Парис) щяйата кечирмишдиляр. 21 ясрин яввялиндян башлайараг А.о. цзяриндян сярнишиндашыма, демяк олар ки, тамамиля авиасийанын ющдясиня дцшцр.

    Рабитя. 1858 илдя, щяля гитялярарасы радио ялагясинин мювъуд олмадыьы дюврдя, А.о.-ндан илк телеграф кабели чякилмишди. 19 ясрин сонунда Авропаны Америка иля 14, Куба иля ися 1 телеграф кабели бирляшдирирди. 1956 илдя гитяляр арасында илк телефон кабели чякилмишдир; 1990-ъы иллярин орталарында океан дибиндя 10-дан артыг телефон хятти вар иди. 1988 илдя илк трансатлантика оптик-лиф хятти чякилмишдир, 2001 илдя 8 хятт фяалиййят эюстярирди.

    Балыгчылыг. А.о. ян мящсулдар океандыр вя онун биоложи ресурслары даща чох истисмар едилир. А.о.-нда балыг ову вя дяниз мящсулларынын щасилаты дцнйа балыг овунун 40–45%-ини тяшкил едир (сащяси Дцнйа океанынын тягр. 25%-и). Балыг овунун чох щиссясини (70%-ядяк) сийяняккимиляр (сийяняк, сардина вя с.), трескакимиляр (треска, пикша, мерлуза, мерланг, сайда,  навага  вя  с.),  камбала, палтус, дяниз ханыбалыьы тяшкил едир. Молйуск (истридйалар, мидиляр, калмарлар вя с.) вя хярчянэкимилярин (омар, йенэяъ) щасилаты 8%-дир. БМТ-нин Ярзаг вя кянд тясяррцфаты тяшкилатынын (ФАО) мялуматларына эюря, А.о. цзря дяниз мящсулларынын иллик ову 85–90 млн. т тяшкил едир, лакин Атлантиканын балыгчылыг р-нларынын чохунда 1990-ъы иллярин орталарында балыг ову юз макс. щяддиня чатмыш вя онун чохалмасы мягсядяуйьун дейилдир. Балыгчылыьын яняняви вя ян мящсулдар р-ну, Шимал дянизи вя Балтик дянизи дахил олмагла, А.о.-нын шм.-ш. щиссясидир (ясасян, сийяняк, треска, камбала, шпрот, скумбрийа). Океанын шм.-г. р-нунда, Нйуфаундленд сайында, артыг чох йцзилликлярдир ки, треска, сийяняк, камбала, калмар вя с. овланыр. А.о.-нын мяркязи щиссясиндя сардина, ставрида, скумбрийа,  треска, тунес балыглары овланыр. Ъ.-да Патагонийа-Фолкленд шелфиндя щям исти су (тунес, марлина, гылынъ-балыг, сардина вя с.), щям дя сойуг су балыг нювляри (путассу, мерлуза, нототенийа вя с.) овланыр. Африканын г. вя ъ.-г. сащилляриндя сардина, анчоус вя мерлуза балыглары, океанын Антарктикайаны р-нларында планктон хярчянэкимиляр (крил), дяниз мямялиляри, балыглардан – нототенийа, серебрйанка вя с. овланыр. 20 ясрин орталарынадяк океанын шм. вя ъ. р-нларында кцрякайаглылар вя балинакимилярин мцхтялиф нювляри интенсив овланырды, лакин сон онилликлярдя биоложи ресурсларын тцкянмяси сябябиндян вя тябиятин мцщафизясиня йюнялян тядбирляр, о ъцмлядян щасилатын мящдудлашдырылмасы щаггында щюкумятлярарасы разылашмалар нятиъясиндя онларын ову кяскин азалмышдыр.

    Минерал ещтийатлар. Океан дибинин минерал сярвятляринин мянимсянилмяси эетдикъя  активляшмякдядир.  Нефт  вя  йанар газ йатаглары даща дольун юйрянилмишдир; онларын А.о. щювзясиндя истисмарына 1917 илдя башланылмышдыр. Дяниз щасилатынын ири мяркязляри: Венесуела кюрфязи, Маракайбо лагуну (Маракайбо нефтли-газлы щювзяси), Мексика кюрфязи (Мексика кюрфязи нефтли-газлы щювзяси), Парийа кюрфязи (Ориноко нефтли-газлы щювзяси), Бразилийа шелфи (Сержипи-Алагоас нефтли-газлы щювзяси), Гвинейа кюрфязи (Гвинейа кюрфязи нефтли-газлы щювзяси), Шимал дяниз (Шимал дянизи нефтли-газлы сащяси) вя с. Бир чох сащиллярдя аьыр минералларын сяпинти йатаглары йайылмышдыр. Флорида сащилляриндя илменит, моносит, зиркон, рутил чыхарылыр. Беля йатаглар Мексика кюрфязиндя, АБШ-ын, щямчинин Бразилийанын,  Уругвайын,   Арэентинанын ш. сащилляриндя вя Фолкленд а-рында мювъуддур. Африканын ъ.-г. шелфиндя сащилйаны сяпинти алмаз мядянляри ишлянилир. Йени Шотландийа сащилиндя 25– 45 м дяринликдя сяпинти гызыл мядянляри ашкар едилмишдир. А.о.-нда дцнйада ян ири дямир филизи йатагларындан бири – Вабана (Нйуфаундлендин сащилляри йахынлыьында Консепшен кюрфязиндя) кяшф олунмушдур; дямир филизи щямчинин Финландийа, Норвеч  вя Франса сащилляриндя чыхарылыр. Инэилтяря вя Канаданын сащилйаны суларында кюмцр йатаглары   (гуруда   йерляшян   шахталарын цфцги мядянляри дяниз дибинядяк узаныр), Мексика кюрфязинин шелфиндя ири кцкцрд йатаглары ишлянилир. Океанын сащилйаны зонасында тикинти вя шцшя истещсалы цчцн гум, еляъя дя чынгыл щасил едилир. АБШ-ын ш. сащилинин вя Африканын г. сащилинин шелфиндя фосфоритли чюкцнтцляр кяшф олунмушдур, лакин онларын ишлянилмяси щяля ки, сямяряли дейилдир. Континентал шелфдяки фосфоритлярин цмуми кцтляси 300 млрд. т гиймятляндирилир. Шимали Америка  чухурунун дибиндя вя Блейк платосунда дямирманган конкресийаларынын ири сащяси кяшф олунмушдур; онларын А.о-ндакы цмуми ещтийаты 45 млрд. т щесабланмышдыр.

    Рекреасийа ресурслары. 20 ясрин 2-ъи йарысындан сащилйаны юлкялярин игтисадиййаты цчцн океанын рекреасийа ресурсларындан истифадя бюйцк ящямиййят кясб едир. Кющня курортлар инкишаф едир, йениляри ися тикилир. 1970-ъи иллярдян анъаг круизлярин кечирилмяси цчцн нязярдя тутулан океан лайнерляри инша едилир; онлар бюйцк юлчцляри (су басымы 70 мин т вя даща артыг), йцксяк комфортлулуьу вя нисбятян йаваш сцряти иля фярглянир. А.о.-нда круиз лайнерляринин ясас маршрутлары: Аралыг вя Кариб дянизляри вя Мексика кюрфязи. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялиндян елми-туризм вя екстремал круиз маршрутлары инкишаф едир. Аралыг вя Гара дяниз щювзяляриндян башга, ясас курорт мяркязляри Канар, Азор, Бермуд а-рында, Кариб дянизиндя вя Мексика кюрфязиндя йерляшир.

    Енерэетика. А.о.-нда дяниз габармаларынын енержиси тягр. 250 млн. кВт гиймятляндирилир. Ранс чайынын (Франса) мянсябиндя габарма дальасынын эцъц иля ишляйян електрик ст. вардыр. Океанын щидротермал енержисинин (сятщ вя дяринлик суларынын темп.-р фярги) истифадяси дя перспективли сайылыр; Кот-д’Ивуар сащилиндя щидротермал ст. ишляйир.

    Порт шящярляри. Дцнйанын ири портларынын яксяриййяти А.о.-нын сащилляриндя йерляшир: Гярби Авропада – Роттердам, Марсел, Антверпен, Лондон, Ливерпул, Эенуйа, Щавр, Щамбург, Аугуста, Саутщемптон, Вилщелмсщафен, Трийест, Дйункерк, Бремен, Венесийа, Эютеборг, Амстердам, Неапол, Нант-СентНазер, Копенщаэен; Шимали Америкада-Нйу-Йорк, Щйустон, Филаделфийа, Балтимор, Норфолк-Нйупорт, Монреал, Бостон, Йени Орлеан; Ъянуби Америкада – Маракайбо, Рио-де-Жанейро, Сантус, Буенос-Айрес; Африкада – Дакар, Абиджан, Кейптаун.

    ATLANTİKA OKEANI

    ATLÁNTИKА  OKEANI  (lat.  Mare  Atlanticum, йун. ‘Ατλαντίς – Ъябялцттариг боьазы иля Канар а-ры арасындакы яразини билдирирди; бцтцнлцкля Оъеанус Оъъиденталис – Гярб океаны адланырды) – Yer kцrяsindя bюyцklцyцnя gюrя ikinci (Sakit okeandan sonra) okean. Индики adыna ilk dяfя 1507 ilдя lotaringiyalы kartoгraf M. Valdзemцllerin  xяritяsindя  rast  gяlinir.

     Fiziki-ъoьrafi очerk

    Цmumi mяlumat. Шm.-da Гrenlandiya vя Иslandiya, ш.-dя Avropa vя Afrika, q.-dя Шimalы vя Cяnubi Amerika, c.-dа Antarktida sahillяri ilя hцdudlanыr. Hind okeanы ilя шяrti sяrhяdi Иynя burnu meridianыndan (20° ш.u.), Sakit okeanлa Horn burnu meridianыndan (68°04′q.u.), Шыmal Buzlu okeanы ilя Шыmal Qцtb dairяsindяn keчir.

    A.o.-nыn biolojы mяhsuldarlыьы digяr okeanlardan yцksяkdir. Dцnyada яn uzun sualtы okean silsilяsi – Орта Atlantika silsilяsi, quru sahili olmayan, axыnlarлa sяrhяdlяняn yeganя dяniz – Sarqas dяnizi, яn hцndцр qabarma dalьasы olan Fandi kюrfяsi buradadыr; unikal hidrogen sulfidli su qatыna malik Гara dяniz dя A.o. hюvzяsinя aiddir.

    A.o. шm-dan c.-a tягr. 15 min km mяsafяdя uzanыr. Ян еnsiz yeri (ekvator зонасында) tягr. 2830 km, яn enli yeri (30° шм.e. паралели иля) 6700 km-dir. Дяnizlяrlя, kюrfяzlяrlя vя boьazlarla birlikdя сащ. 91,66 mln. km2, оnlarsыz 76,97 mln. km2, suyunun hяcmi mцvafiq olaraq 329,66 mln. km3 vя 300,19 mln. km3-dir; orta dяrinliyi 3597 m, maks. 8742 m-dir (Puerto-Riko  novu).

    A.o.-nыn шelf zoнasы (200 m дяrinliyяdяk) цmumi okean  sahяsinin  tягr. 5%-иni (dяnizlяr, kюrfяzlяr vя boьazlar nяzяrя alыnmaqla 8,6%-ини), materik yamacы zonasы (200–3000 m) 16,3%-иni (дянизляр, кюрфязляр нязяря алынмагла 20,7%-ини), abissal zona (okean yataьы) 70%-дяn артыг tяшkil edir.

    Dяnizlяr. Fiziki-kimyяvi шяraitinя gюrя A.o. hюvzяsinin яksяr dяnizlяri – Baltikа, Azov, Qara, Mяrmяrя vя Aralыq (sonuncu, юz nюvbяsindя, Adriatik, Alboran, Balear,Иoni, Kipr, Liquriya, Tirren, Egey dяnizlяri ilя birlikdя) daxili dяnizlяrdir. Иrlandiya dяnizi vя Шotlandiyanыn q. sahillяrindяki daxili dяnizlяr adalaraраsы dяnizlяr, Labrador, Шimal, Sarгas, Karib, Skotiya, Ueddelл, Lazarev, Riser-Larsen (q. hissяsi) dяnizlяri isя kяnar dяnizlяrdir. A.o.-nыn яn bюyцk kюrfяzlяri: Biskay, Bristol, Qvineya, Meksika, Men, Mцqяddяs Lavrenti.

    Adalar. A.o.-nda digяr okeаnlardan fяrгli olaraq sualtы daьlar, mяrcan riflяri azdыr, sahil riflяri yoxdur. Adalarыnыn цmumi sah. тягр. 1070 min km2-dir; яksяriyyяti [Bюyцk Britaniya, Иrlandiya, Иslandiya, Nyufaundlend, Bюyцk Antil, Kiчik Antil a-rыnыn bir hissяsi, Marajo, Siъiliya, Sardiniya, Folklend (Malvin), Baham vя s.] материк мяншялидир. Aчыq okeanda Орта Atlantika silsilяsi цzяrindя vulkan mяnшяli kiчik adalar (Azor, San-Paulu, Merac,  Tristan-da-Kunya, Buve vя s.) var.

    Sahillяr. Шimal yarыmkцrяsindя sahil xяtti чox parчalanmышdыr. A.o.-nыn demяk olar ki, bцtцn daxili dяnizlяri (Baltikа dяnizi, Aralыq dяnizi, Karib dяnizi vя s.) vя bюyцk kюrfяzlяri (Мексика, Мен, Мцгяддяс Лавренти, Biskay, Qvineya vя s.) buradadыr. Cяnub yarыmkцrяsindя isя sahil xяtti az parчalanmышdыr. Burada yeganя kяnar dяniz Antarktiдa sahillяrindя Ueddell dяnizi vя Cяnubi Amerika sahillяrindя La-Plata, San-Matias, Сан-Хорхе, Баийа-Гранде vя s. kюrfяzlяrdir. Okeanыn ш. sahillяri, яsasяn, kюklц sцxurlardан, q. sahillяri mцasir чюkцntцlяrdяn, Antarktida sahillяri buzlaq чюkцntцlяrинdяn ibarяtdir.

                          Атлантика океаны сащилляри. Ъянуби Африка.

     

    Дib relyefi. A.o.-nыn dib relyefini materiklяrin sualtы kяnarlarы (шelf vя materik yamacы), okean yataьы (дярин чухурлар, abissal dцzяnlikляр vя tяpяliklяr, галхмалар, daьlar, дярин novlar) vя орта okean silsilяlяri tяшkil edir.

    А.о.-нда мaterik dayazlыьыnыn (шelf zonasыnыn) dяrinlik sяrhяdi тягр. 100– 200 m-dяn keчir; ени 15–30 км-дян (Бразилийанын шм.-ш.-и, Пиреней й-а) бир нечя йцз км-ядякдир (Шимал dяnizi, Meksika kюrfяzi, Nyufaundlend сайы). Yцksяk enliklяrdя шelf zonasыnыn relyefi mцrяkkяbдир, бузлаг тясири нязяря чарпыр, aшaьы enliklяrdя isя сятщи nisbяtяn hamardыr.

    Materik yamacыnыn meyilliyi  1–2°dяn (Ъябялцттариг, Шetlаnd a-rы, Afrikaнын sahil hissяlяri vя s.) 15–20°-yяdяkdir (Fransaнын vя Baham a-rынын sahillяri). Материк йамаъынын щцnd. 0,9–1,7 км (Шetlаnd a-rы vя Иrlandiya) иля 7–8 km (Baham a-rы vя Puerto-Riko novu) аrasыnda dяyишиr. Aktiv kяnarlarda yцksяk seysmiklik сяъиййявидир.

    Шм.-дан ъ.-а доьру (Исландийа а.-ндан Буве а.-надяк) А.о.-нын сащилляриня 1800 км мясафядя паралел узанан Рейкйанес, Шимали Атлантика вя Ъянуби Атлантика силсиляляриндян ибарят Орта Атлантика силсиляси A.o. yataьыnы iki hissяyя (q. vя ш.) bюlцr. Silsilяnin eni бир нечя yцz km-dяn 1000 km-яdяkdir; цzяrindяki suyun dяrinliyi tягr. 3000 m-dir. Sualtы silsilяlяrin hяr iki tяrяfi дярин чухурлардыр: г.-dя шm.-dan c.-a Labrador  (3000– 4000 m dяrinliklяrdя), Nyufaundlend (4200–5000 m), Шimali Amerika (5000– 7000 m; Som, Qatteras vя Нaрes abissal dцzяnliklяri ilя), Qviana (4500–5000 m; Демерара вя Сеара дцзянликляри иля), Braziliya (5000–5500 m; Пернамбуку абиссал дцзянлийи иля), Argentina (5000– 6000 m), ш.-dя ися ейниадлы абиссал дцзянликлярля Qяrbi Avropa (5000 m-яdяk), Иberiya (5200–5800 m), Kanar (6000 mdяn чох), Yaшыl Burun (6000 m-яdяk), Syerra-Leone (tягr. 5000 m), Qvineya (5000 m-dяn чох), Anгola (6000 m-яdяk), Kap (5000 m-dяn чох) чухурлары yerlяшir. Afrika-Antarktida чухуру (Ueddell abissal dцzяnliyi ilя) А.о.-нын ъ.-ундадыр. Орта Atlantika silsilясinin ятякляриндяки дярин чухурларын дибляри abissal tяpяliklяr зонасыдыр.

    А.о.-нын дибиндяки тяърид олунмуш конус формалы тяпяликляр (щцнд. 1000  м вя даща чох), ясасян, Орта Атлантика силсиляси зонасында ъямляшмишдир. Океанын дярин щиссясиндя суалты даьларын ири групларына Бермуд а-рындан шм.-да, Ъябялцттариг сащясиндя, Ъ. Американын шм.-ш. чыхынтысы йахынлыьында, Гвинейа кюрфязиндя вя Ъ. Африкадан г.-дя раст эялинир. А.о.-нын ян дярин йерляри адалар гювсцндяки даь системлярини  ящатя едян новлардыр  (Пуерто-Рико,  Ъянуби   Сандвич   – 8264 м, Романш – 7856  м,  Кайман  – 7090 м). Нов йамаъларынын мейиллийи 11– 20°-дир; дибляри йастыдыр.

    Эeoloji quruluш. A.o. Сон Paleozoy superkontinenti Pangeyanыn Yura dюvrцndя parчalanmasыndan yaranmышdыr. Okeanыn яtraf materiklяrля sяrhяdini, яsasяn, passiv kяnarlar tяшkil edir. Бязи sahяlяrdя (Kiчik Antil а-ры vя Cяnubi Sandviч a-rы qюvsляри r-nunda) kяnarlar aktiвdir. Burada okean qabыьыnыn enmяsi вя субдуксийа davam едир.

    Орта Atlantika silsilяsindя okean dibinin aрalanmasы (спрединг) vя okean qabыьыnыn илдя 2 см-ядяк сцрятля formalaшmasы просеси gedir; yцksяk seysmiklik vя aktiv vulkanizm sяciyyяvidir. Silsilя hцdudlarыnda okean qabыьы Oliqosen – Dюrdцncц (мцасир) dюvr yaшlыdыr. Орта Atlantika silsilяsi ilя ayrыlmыш qярбi vя шяргi abissal dцzяnliklяrdя okean юzцlцnц юrtmцш чюkцntц гатынын qalыnlыьы kяsiliшdя daha qяdim horizontlarыn цzя чыxmasы vя sahildяn gяtirilmыш qыrыntы materiallarыn hesabыna artараг kontinent яtяklяrinя doьru 10–13 km-я чatыr. Bu istiqamяtdя okean qabыьыnыn yaшы da Erkяn Tabaшirяdяk artыr. Abissal dцzяnliklяr praktiki olaraq qeyri-seysmik zonalardыr. Орта Atlantika silsilясini кясян чoxsaylы transform qыrыlmalar гоншу abissal dцzяnлiklяrя keчir. Ekvator  zonaсы йахынлыьында беля qыrыlmalar daha sыxdыr (1700 km-я 12-yяdяk qыrыlma). Яn iri transform qыrыlmalar (Vima, SanPaulu, Romanш vя s.) okean dibindя dяrin yarыqlarla (novlarla) mцшaйияt olunur; онлар okean qabыьыnы tam, цst mantiyanы isя qismяn kяsir. Яksяr transform qыrыlмаlar transokean, yaxud magistral (демаркасийа) qыrыlmalarыdыr.

    A.o.-nda sualtы platolar, гейри-seysmik silsilяляр vя adalardan ibarяt plitяdaxili qalxмаlar var. Qalxмаlar, яsasяn, vulkan mяnшяlidir. Иslandiya a., Buve a., Madeyra a., Kanar, Yaшыl Burun, Azor a-rы, Syerra vя Syerra-Leone, Riu-Qrandi vя Балина silsilясi гошагалхмалары, Bermud qalxмаsы, Kamerun vulkanlar qrupu vя s. бuра дахилдир. Гейри вulkan mяnшяli qalxмаlar (Роколл сualtы platosu; Paleosendя Qrenlandiyadan ayrыlmыш mikrokontinent) да вар. Шotlandiyanыn шm.-ыndakы Hebrid massivi dя Qrenlandiyadan ayrыlmыш mikrokontinentdir.

    A.o.-nыn dibi transokean transform qыrыlmalarы ilя Labrador-Britaniya, Nyufaundlend-Иberiya, Mяrkяzi, Ekvatorial, Cяnubи vя Antarktikayanы seqmentlяrя bюlцnцr. Сeqmentlяrin spredinгi  mцxtяlif dюvrlяrя tяsadцf edir. A.o.-nыn spredinгi Erkяn Yurada (tягr. 200  mln.  il яввял) Mяrkяzi seqmentdян baшlamышdыr. Yuranыn sonu – Tabaшirin яvvяlindя Antarktikayanы seqment aчыlmaьa baшlamышdыr. Erkяn Tаbaшirdя Cяnubi Atlantikada Cяnubи seqment vя Шimali Atlantikada Nyufaundlend-Иberiya seqmenti spredinqя mяruz qalmышдыr. LabradorBritaniya seqmentinin aчыlmasы Erkяn Tabaшirin sonuna tяsadцf edir. Сон Tabaшirin ахырында burada Labrador чuxur dяnizi yaranmaьa baшlamыш vя Сон Eosendя baшa чatmышdыr. Orta Tabaшir – Eosendя    Ekvatorial    seqmentin    yaranmasы  ilя  Шimali  vя    Cяnubi  Atlantikanыn birlяшmяsi baшa чatmышdыr.

    Диб чюкцнтцляри. А.о.-нда мцасир диб чюкцнтцляринин галынлыьы Орта Атлантика силсилясинин гылыъ щиссясиндя бир нечя м, кюндяляниня дяринлик гырылмалары (мяс., Романш нову) зоналарында вя материк йамаъынын ятякляриндя 5–10 км-дир. Дярин океан чухурларында бу галынлыг онларла м-дян 1000 м-ядякдир. Океан диби сащясинин 67%-индян чохуну (шм.-да Исландийадан 57–58° ъ.е.-нядяк)  карбонатлы чюкцнтцляр тутур. Чюкцнтцлярин гранулометрик тяркиби ири дяняли гумлардан (200 м дяринлийядяк) лиля гядяр дяйишир. 4500–4700 м-дян дярин сащялярдя карбонатлы лилляр полиэен вя силисиумлу планктоноэен чюкцнтцлярля явяз олунур. Океанын сащил, шелф вя гисмян материк йамаълары бойу мцхтялиф тяркибли терриэен чюкцнтцляр йайылмышдыр; чюкцнтцлярин тяркиби вя галынлыьы диб релйефиндян вя сащилдян дашынан материалдан асылыдыр. Глйасиал чюкцнтцляр Антарктида материки, Гренландийа а., Нйуфаундленд а., Лабрадор й-а сащилляри бойу йайылмышдыр. Мексика кюрфязи вя Кариб дянизиндя, Бразилийанын шм.-ш. сащилляриндя мяръан чюкцнтцляриня, Исландийа, Азор, Канар, Йашыл Бурун вя с. адаларын йахынлыьында вулкан мяншяли чюкцнтцляря, Бюйцк Бащам  сайында,  Флорида-Бащам  вя  Антил р-нларында мцасир щемоэен чюкцнтцляря, Шимали Америка, Бразилийа, Йашыл Бурун океан чухурларында дямирли-манганлы конкресийалара (Мн – 12,0–21,5%; Фе – 9,1–25,9%), АБШ-ын ш., Африканын шм.-г. сащилляриндя ися (200–400 м дяринликлярдя) фосфорит конкресийаларына раст эялинир.

    Иглим. А.о. шм.-дан ъ.-а бюйцк бир мясафядя узандыьындан онун сулары цзяриндя, демяк олар ки, бцтцн тябии иглим гуршаглары (субарктика иглиминдян Антарктика иглиминядяк) мювъуддур.  Океан шм.-дан Арктиканын, ъ.-дан Антарктиканын сулары вя бузларынын тясири алтындадыр. Ян ашаьы щава темп-ру гцтбятрафы р-нларда мцшащидя олунур. Гренландийа сащилляриндя темп-р –50°Ъ-йядяк, Уедделл дянизинин ъ.-унда ися –32,3°Ъ-йядяк дцшцр. Екватор зонасында щаванын темп-ру   24–29°Ъ-дир.

    А.о. цзяриндя дюрд ясас атм. тязйиги мяркязи вар: Исландийа (997 мб) вя Антарктика (988 мб) минимумлары, екватор йахынлыьында алчаг тязйиг зонасы (1014 мб) иля айрылан Азор (1023 мб) вя Ъянуби Атлантика (1023 мб) максимумлары. Бу мяркязлярин материкляр цзяриндя инкишаф едян атм. тязйиги сащяси иля гаршылыглы ялагяси Шимал вя Ъянуб йарымкцряляринин мцлайим енликляриндя эцълц г. кцляклярини, тропик вя субтропик  енликляриндя ися шм.-ш. вя ъ.-ш. кцляклярини (пассатлары) йарадыр. Ян эцълц кцлякляр мцлайим енликлярдя, хцсусиля А.о.-нын ъ.  щиссясиндя олур. Шм. щиссясинин  тропик  гуршаьы цчцн гасырьалар (ийулдан нойабрадяк) сяъиййявидир.

    Ортаиллик йаьынты екваторда 2000 ммдян чох, мцлайим гуршагларда 1000– 1500 мм, субтропик енликлярдя вя Антарктикада 250–500 мм, Африка сящраларына битишик сащил р-нларында 100 мм, океанын ъ. щиссясиндя 100 мм-дян дя аздыр. Исти вя сойуг ахынларын говушдуьу йерлярдя (мяс., Нйуфаундленд сайы вя Ла-Плата кюрфязи) тез-тез думан олур.

    Щидроложи режим. А.о.-нын сятщ ахынлары субтропик вя тропик енликлярдя саат ягряби истигамятиндя, мцлайим шм. вя йцксяк ъ. енликляриндя саат ягрябинин якс истигамятиндя дювран едир. Шм. дювраны исти Шимали пассат ахынлары, Голфстрим вя сойуг Канар ахыны, ъ. дювраны ися исти Ъянуби пассат ахынлары, Бразилийа ахыны, сойуг Гярб Кцлякляри ахыны вя Бенэела ахыны йарадыр. Исти Шимали Атлантика ахыны Голфстримин шм.а давамыдыр. Гцтб сащясиндян ъ.-а Шимали Америка сащили бойунъа сойуг Лабрадор ахыны давам едир. Сятщ суларынын темп-ру февралда (Ъянуб йарымкцрясиндя  августда)  екваторда   27– 28°Ъ,   60°   шм.е.-ндя   6°Ъ,   60°   ъ.е.-ндя –1°Ъ; августда (Ъянуб йарымкцрясиндя февралда) екваторда 26°Ъ, 60° шм.е.-ндя 10°Ъ, 60° ъ.е.-ндя тягр. 0°Ъ-дир.

    А.о.-нда бириллик бузлар шм.-да мцлайим енликлярин дахили дянизляриндя йараныр, чохиллик бузлар ися Шимал Бузлу океанындан вя ъ.-да Антарктида сащилляриндян эялир. Дяниз бузларынын сярщяди гыш айларында Шимал йарымкцрясиндя 50–55° шм.е.-ндян, Ъянуб йарымкцрясиндя тягр. 55° ъ.е.-ндян кечир. Йайда буз олмур, йалныз Антарктиданын сащил золаьында раст эялинир. Айсбергляр, ясасян, Гренландийа вя Антарктиданын шелф бузлагларындан йараныр. Антарктида бузлагларындан гопан айсберглярин ортаиллик кцтляси 1,6×1012 т, Арктика айсбергляринки ися 0,2–0,3×1012   т  тяшкил  едир.  Арктика  айсбергляринин  орта  давамлылыьы  тягр.  4  ил, Антарктика айсбергляринки ися бир гядяр чохдур. Айсберглярин сярщяди океанын шм. щиссясиндя 40° шм.е.-нядяк, ъ. щиссясиндя  40°  ъ.е.-нядякдир.

      

                                Атлантика океаны сащилляри. Португалийа.

     А.о.  суларында  тягр.  1,1×1016  т дуз вар. Океанын орта дузлулуьу 34,6‰, сятщ суларынкы 35,3‰-дир. Субтропик гуршаг суларында сятщ бухарланмасы атм. йаьынтыларына нисбятян чох олдуьу цчцн дузлулуг бурада 37,5‰-дян артыгдыр. Дяринлик суларынын дузлулуьу 34,7– 35,1‰, темп-ру 2–4°Ъ, диб суларынынкы мцвафиг олараг 34,7–34,8‰ вя 1,6°Ъ-дир. Океан суларынын сыхлыьы темп-р вя дузлулугдан асылыдыр. А.о.-нын екваториал вя тропик гуршагларында атм. йаьынтыларынын чохлуьу вя Амазон, Ниэер, Конго вя с. чайларын эятирдийи суларын щесабына сятщ суларынын сыхлыьы ян ашаьыдыр (1021,0– 1022,5 кг/м3). Океанын ъ. щиссясиндя сыхлыг 1025,0–1027,7 кг/м3-ядяк, шм. щиссясиндя 1027,0–1027,8 кг/м3-ядяк галхыр. Дяринлик суларынын сыхлыьы 1027,8–1027,9  кг/м3-дир.  Суйунун  шяффафлыьы 66 м-я чатыр (Саргас дянизи). Ясасян, йарымсуткалыг габармалар олур. Ачыг океанда габарма дальасынын щцнд. 0,2– 0,6 м, Гара дяниздя бир нечя шм., Фанди кюрфязиндя (Мен кюрфязинин шм. щиссяси) 18 м-дир (дцнйада ян йцксяк).

    Флора вя фауна. А.о.-нын бюйцк сащядя йерляшмяси, иглим шяраитинин мцхтялифлийи, хейли ширин суларын ахыб эялмяси вя ири апвеллингляр бурада щяйат шяраитинин мцхтялифлийини тямин едир. А.о.-нда ъями 200 минядяк битки вя щейван нювц йашайыр; бунларын 15000-ядяк нювц балыглар, 600-ядяк нювц башыайаглы молйусклар, 100-ядяк нювц балиналар вя кцрякайаглылардыр.

    Океанда щяйат чох гейри-бярабяр бюлцнмцшдцр. Бурада 3 ясас нюв щяйати зоналлыг айырд едилир. енлик, йахуд иглим, шагули вя сиркумконтинентал. Сащиллярдян ачыг океана вя сятщдян дяринликляря доьру, еляъя дя тропик енликлярдян йцксяк енликляря доьру биоложи сыхлыг вя онун нювмцхтялифлийи азалмаьа башлайыр. Планктон организмляр (фитопланктон вя зоопланктон) океанда гида зянъиринин ясасыдыр, онларын ясас кцтляси океанын ишыг дцшян цст зонасында йашайыр. Планктонун ян бюйцк (1–4 г/м3) биокцтляси йцксяк вя мцлайим енликлярдя йаз-йай чичяклямяси дюврцндя олур. Ил ярзиндя биокцтля 10–100 дяфя дяйишя биляр. Фитопланктонун ясас нювляри диатом йосунлар, зоопланктонун нювляри ися копеподлар вя евфаузидляр (90%-ядяк), щямчинин чянясигыллылар, щидромедузалар, дараглылар (шималда) вя салплардыр (чянубда).

     

     

    Атлантика океанынын флора вя фаунасы:

     

    1. ъюнэя акула;
    2. скат;
    3. Амазон инийасы (чай делфини);
    4. сийяняккимиляр;
    5. дяниз ханысы;
    6. камбала;
    7. тунес;
    8. йашыл тысбаьа;
    9. дишли скат;
    10. мурена;
    11. сяккизайаг;
    12. дяниз кирписи;
    13. дяниз йосуну – фукус;
    14. каракатисляр;
    15. мяръанлар;
    16. дяниздовшаны.

     Ашаьы енликлярдя планктонун биокцтляси антисиклон   ъяряйанларынын   мяркязляриндя 0,001 г/м3-дян Мексика вя Гвинейа кюрфязляриндя 0,3–0,5 г/м3-ядяк дяйишир. Фитопланктон, ясасян, кокколитинлярдян вя перидинейалардан ибарятдир. Перидинейалар сащил суларында щяддиндян чох артараг “гырмызы габарма” кими фялакятли щадисяйя сябяб ола билир. Ашаьы енликлярин зоопланктону копеподлар, чянясигыллылар, щиперидляр, щидромедузалар, сифонофорлар вя с. нювлярля тямсил олунур. Цстцнлцк тяшкил едян зоопланктон нювляри ашаьы енликлярдя йохдур.

    Бентос (суйун дибиндя йашайан организмляр) ян чох шелф зонасынын 100 м-ядяк дяринлийиндя битян вя океан дибинин цмуми сащясинин  тягр. 2%-ни тутан ири йосунлардан (макрофитлярдян) ибарятдир. Фитобентосун инкишафы йапышмаг цчцн ялверишли грунт олан, йерлярдя диб ахынларынын олмадыьы, йахуд ахын сцрятинин йаваш олдуьу йерлярдя мцшащидя едилир. А.о.-нын йцксяк енликляриндя фитобентосун ясас щиссяси ламинарийалар вя гырмызы йосунлардан ибарятдир. А.о.-нын шм. щиссясинин мцлайим зонасында, Америка вя Авропа сащилляри бойунъа гонур йосунлар (фукуслар вя аскофиллум), ламинарийалар, десмарестийалар вя гырмызы йосунлар (фурселлйарийа, анфелсийа вя с.), йумшаг грунтларда зостера йайылмышдыр. А.о-нын ъ. щиссясинин мцлайим вя сойуг зоналарында гонур йосунлар цстцнлцк тяшкил едир. Тропик зонадакы литоралда щяддян артыг гызма вя интенсив инсолйасийа нятиъясиндя грунтда демяк олар ки, битки юртцйц йохдур. Саргас дянизинин екосистеми хцсуси йер тутур: суйун сятщиндя  цзян  макрофитляр  (ясасян,  саргассум йосунларынын цч нювц) уз. 100 м-дян  бир нечя км-ядяк олан лентшякилли йыьынтылар ямяля эятирир.

    Нектон биокцтлясинин (балыглар, башыайаглы молйусклар вя мямялиляр) ясас щиссясини балыглар тяшкил едир. Нювлярин ян чоху (75%) шелф зонасында йашайыр; дяринлик артдыгъа вя сащилдян узаглашдыгъа нювлярин сайы азалыр. Сойуг вя мцлайим гуршаглар цчцн балыглардан треска, пикша, сайда, сийяняк, камбала, дишли скат, дяниз анэвили вя с.-ин мцхтялиф нювляри, сийяняк акуласы вя гцтб акуласы; мямялилярдян кцрякайаглылар (Гренландийа суитиси, тцклцбурун суити вя с.), балинакимилярин мцхтялиф нювляри (балиналар, кашалотлар, касаткалар, йумрубаш делфинляр, бутулкабурунлар вя с.) характерикдир.

    Щяр ики йарымкцрянин мцлайим вя йцксяк енликляринин фауналары арасында бюйцк охшарлыг гейд едилир. Ян азы 100-ядяк щейван нювц биполйардыр, йяни щяр ики мцлайим вя йцксяк енликляр цчцн сяъиййявидир. А.о.-нын тропик зонасында балыглардан мцхтялиф акулалар, учан балыглар, йелкянлиляр, тунес вя ишыгсачан анчоусларын нювляри; щейванлардан дяниз тысбаьалары, кашалотлар, инийа чай делфини йайылмышдыр; башыайаглы молйусклар да (мцхтялиф  нюв  калмарлар,   осминоглар вя  с.)  олдугъа  чохдур.

    А.о.-нын дярин су фаунасы (зообентос) сцнэярляр, мяръанлар, дяриситиканлылар, хярчянэкимиляр, молйусклар вя мцхтялиф гурдлардан ибарятдир.

    Атлантика океаны. Камерун сащилляри.

     Юйрянилмя тарихи

    А.о.-нын юйрянилмя тарихи цч мярщяляйя бюлцнцр. Биринъи мярщялядя (1749 илядяк) океанын сярщядляри мцяййянляшдирилмиш вя онун айры-айры обйектляри кяшф едилмишдир. Е.я. 12–5 ясрлярдя Пиреней йа-на, Инэилтяряйя вя Елбанын мянсябинядяк чатан финикийалылар, карфаэенлиляр, йунанлар вя ромалылар дяниз сяйащятлярини тясвир етмиш вя илк дяниз хяритялярини чякмишляр. Е.я. 4 ясрдя Питеас (Пифей) Шимали Атлантикайа сяйащяти заманы бир нечя мянтягянин координатларыны тяйин етмиш, А.о.-нда габарма вя чякилмялярин тясвирини вермишдир. Канар а-ры щаггында илк мялумат ерамызын 1 ясриня аиддир. 9–10 ясрлярдя норманлар Ейрик Рауди  вя онун оьлу Лейф Ейриксон океаны кечяряк, Исландийа, Гренландийа вя Нйуфаундленддя олмуш, 40° шм. е.-нядяк Шимали Америка сащиллярини тядгиг етмишляр. Бюйцк ъоьрафи кяшфляр дюврцндя (15 ясрин орталары – 17 ясрин орталары) дяниз сяййащлары (ясасян, португаллар вя испанлар) Африка сащилляри бойунъа Щиндистана вя Чиня эедян йоллары юйрянмишляр. Бу дюврдя ян мцщцм дяниз сяфярляри португалийалы Б. Диаш (1487), эенуйалы Х. Колумб (1492–1504), инэилис Ъ. Кабот (1497) вя португалийалы Васко да Гама (1498) тяряфиндян щяйата кечирилмиш, илк дяфя океанын ачыг щиссяляриндяки дяринликлярин вя сятщ ахынларынын сцрятинин юлчцлмясиня ъящд эюстярилмишдир. А.о.-нын илк батиметрик хяритяси (дяринликляр хяритяси) 1529 илдя Испанийада тяртиб олунмушдур. 1520 илдя Ф. Маэеллан илк дяфя А.о.-ндан Сакит океана сонрадан онун ады иля адландырылмыш боьаз васитясиля кечмишдир. 16–17 ясрлярдя Шимали Американын Атлантика сащилляри инэилисляр Ъ. Дейвис (1576– 78), Щ. Щудзон (1610), У. Баффин (1616) вя б. тяряфиндян интенсив шякилдя юйрянилмишдир. 1591–92 иллярдя Фолкленд а-ры кяшф олунмушдур.

    Икинъи мярщялядя (1749–1872) океан суйунун физики хассяляри, темп-ру, дузлулуьу, ахынлары вя с. юйрянилмишдир. 1749 илдя илк дяфя инэилис Г. Еллис, сонралар ися инэилис Ъ. Кук (1772), исвечряли О. Сюссцр (1780), русийалы И.Ф. Крузенштерн (1803) вя б.  мцхтялиф  дяринликлярдяки темп-ру юлчмцшляр. 19 ясрдя океан дяринликляринин тядгиги цчцн йени методлар, техника вя иш цсуллары тятбиг едилмиш, илк дяфя олараг батометрлярдян, су алтында дяринлийи вя темп-ру юлчян ъищазлардан истифадя олунмушдур. Бу дюврдя тяшкил едилян експедисийалардан ян мцщцмляри русийалы О.Й. Котсебу (1815–18 вя 1823–26),  инэилис Ъ. Росс (1840–43) вя америкалы М.Ф. Моринин (1856–57) рящбярлийи иля щяйата кечирилмишдир.

     Цчцнъц мярщяля Ч.У. Томсонун “Челленъер” эямисиндя (1872–76) тяшкил етдийи експедисийанын апардыьы комплекс океанографик тядгигатларла башламышдыр. “Газел”    (1874–76),    “Витйаз”    (1886–89), “Валдивийа” (1898–99), “Гаусс” (1901–03) эямиляриндя апарылан сонракы експедисийалар мцщцм ящямиййят кясб етмишдир. А.о-нын юйрянилмясиндя Монако шащзадяси Ы Албертин тяшяббцсц вя рящбярлийи иля “Ирендел”, “Шащзадя Алиса”, “Ирендел ЫЫ”, “Шащзадя Алиса ЫЫ” йахталарында океанын шм. щиссясиня тяшкил олунан експедисийаларын (1885– 1922) ролу бюйцкдцр. Бу иллярдя Ы Алберт Монакода Океанографийа музейи тяшкил етмишдир. Илк бейнялхалг океанографийа елми тяшкилаты олан Дянизин Юйрянилмяси цзря Бейнялхалг Шуранын (ИЪЕС) рящбярлийи иля 1903 илдян Биринъи дцнйа мцщарибясинядяк Шимали Атлантиканын “стандарт” кясилишляриндя ишляр апарылмышдыр.

    Икинъи дцнйа мцщарибясиня гядярки дюврдя А.о.-нын тядгиги мягсядиля “Метеор” (1925–38), “Дискавери ЫЫ” (1931 илдян), “Атлантис” (1933 илдян) эямиляриндя чох мцщцм експедисийалар щяйата кечирилмишди. Океанын юйрянилмясинин тяшкили вя координасийасы цзря буэцнядяк фяалиййят эюстярян Елми Иттифагларын Бейнялхалг Шурасы (ИЪСУ) 1931 илдя йарадылмышдыр.

    Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра океан дибинин юйрянилмясиндя ехолотдан эениш истифадя олунмаьа башланылмыш, океан дибинин релйефинин реал шякли ялдя едилмишдир. Иглимин формалашмасына океанын тясири, онун глобал просеслярдя маддянин вя енержинин кючцрцлмясиндяки ролу да юйрянилмишдир.

    1957–58 иллярдя биринъи Бейнялхалг эеофизика или (БЭИ) чярчивясиндя бюйцк ишляр эюрцлмцшдцр. Сонракы ири бейнялхалг лайищяляр (мяс., ЕКВАЛАНТ Ы–ЫЫЫ, 1962–64;  Полигон,  1970;  СИКАР,  1970–75; ПОЛИМОДЕ, 1977; ТОЭА, 1985–89) тякъя А.о-нын айры-айры щиссяляринин дейил, ейни заманда онун Дцнйа океанынын бир щиссяси кими тядгигиня (ЭЕОСЕЪС,    1973–74;    WOCE,    1990–96 вя с.) йюнялмишдир. 20 ясрин 80-ъи илляринин сонларында “Мир” суалты дяринлик апаратлары иля океанын риф зонасындакы эеотермал районларын надир еколожи системляри юйрянилмишдир. Щазырда А.о.-нын тядгиги цчцн 100-дян артыг, о ъцмлядян мцхтялиф лайищялярдян ибарят олан “Иглимин юйрянилмяси цмумдцнйа програмы” (1980 илдян, 50 юлкя иштирак едир), “Бейнялхалг эеосфер-биосфер  програмы”  (1986  илдян, 77 юлкя иштирак едир) кими ири програмлар щяйата кечирилир.

     Тясяррцфат

    А.о. дцнйа игтисадиййатында диэяр океанлар арасында чох мцщцм йер тутур. А.о.-ндан, диэяр дяниз вя океанлардан олдуьу кими, бир нечя ясас истигамятдя истифадя едилир: нягл. вя рабитя, балыгчылыг, минерал ещтийатларын щасилаты, енерэетика, рекреасийа.

    Няглиййат. Артыг 5 ясрдир ки, А.о. дяниз дашымаларында апарыъы рол ойнайыр. Сцвейш (1869)  вя  Панама  (1914)  каналларынын ачылышы иля Атлантика, Щинд вя Сакит океанлар арасында гыса дяниз йоллары йаранмышдыр. Дцнйа эямичилийинин йцк дювриййясинин 3/5-ц А.о.-нын пайына дцшцр; 20 ясрин сонунда онун акваторийасы иля илдя 3,5 млрд. т-адяк йцк дашынмышдыр (Щюкумятлярарасы Океанографийа Комиссийасынын – ЫОЪ-ун мялуматларына ясасян). Дашымаларын щяъминин тягр. 1/2-ни нефт, газ вя нефт мящсуллары, сонра ясас йцкляр, даща сонра дямир филизи, тахыл, кюмцр, бокситляр вя эилторпаг тяшкил етмишдир. Дашымаларын башлыъа истигамяти 35–40° шм.е. иля 55–60° шм.е.-ляри арасындан кечян Шимали Атлантика илядир. Ясас эямичилик йоллары Авропанын, АБШ-ын (Нйу-Йорк, Филаделфийа) вя Канаданын (Монреал) порт шящярлярини бирляшдирир. Бу истигамятя Норвеч дянизинин, Шимал дянизинин вя Авропанын дахили дянизляринин (Балтик, Аралыг вя Гара) йоллары говушур. Башлыъа олараг, хаммал (кюмцр, филизляр, памбыг, мешя материаллары вя с.) вя ясас йцкляр дашыныр. Дашымаларын диэяр мцщцм истигамятляри Ъянуби Атлантика: Авропа – Мяркязи (Панама вя с.) вя Ъянуби Америка (Риоде-Жанейро, Буенос-Айрес); Шярги Атлантика: Авропа – Африканын ъянубу (Кейптаун); Гярби Атлантика: Шимали Америка, Ъянуби Америка – Африканын ъянубу. Сцвейш каналынын йенидян  гурулмасынадяк (1981) Щинд океаны щювзясиндян нефтдашыйан танкерлярин чох щиссяси Африка ятрафына доланыб кечмяйя мяъбур иди.

    А.о.-нда сярнишиндашыма 19 ясрдян, Кющня Дцнйадан (Авропадан) Америкайа кцтляви мцщаъирят башланандан, мцщцм йер тутур. “Саванна” адлы илк йелкянли-бухар эямиси 1818 илдя 28 суткайа А.о.-ны гят етмишдир. 19 ясрин яввялиндя океаны ян тез цзцб кечян сярнишин эямиляри цчцн “Мави лент” мцкафаты тясис олунмушду.   “Лузитанийа”   (4   сутка,   11

    саат), “Нормандийа” (4 сутка, 3 саат), “Куин Мери” (4 суткадан 3 дяг. аз) кими мяшщур лайнерляр бу мцкафата лайиг эюрцлмцшдц. Сон дяфя “Мави лент” 1952 илдя Американын “Йунайтед Стейтс” (3 сутка, 10 саат) лайнериня верилмишдир. 21 ясрин яввялиндя Лондон иля Нйу-Йорк арасында сярнишин лайнери рейсинин мцддяти 5–6 сутка тяшкил етмишдир. А.о.-ндан макс. сярнишин дашымалары 1956–57 иллярдя (илдя 1 млн.-дан артыг сярнишин) олмушдур; 1958 илдя авианяглиййат иля сярнишиндашыманын щяъми дяниз дашымалары иля бярабярляшмиш, сонра ися сярнишинлярин яксяриййяти щава нягл.-на цстцнлцк вермяйя башламышдыр (Нйу-Йорк–Лондон маршруту иля сясдянсцрятли “Конкорд” лайнеринин учушунун рекорд вахты – 2 саат 54 дяг.-дир). А.о. цзяриндян илк бирбаша учушу 1919 илин 14–15 ийунунда инэилис тяййарячиляри Ъ. Алкок вя А.У. Браун (Нйуфаундленд а. – Ирландийа а.), А.о. цзяриндян илк бирбаша тяк учушу ися (гитядян гитяйя) 1927 илин 20–21 майында Америка тяййарячиси Ч. Линдберг (НйуЙорк – Парис) щяйата кечирмишдиляр. 21 ясрин яввялиндян башлайараг А.о. цзяриндян сярнишиндашыма, демяк олар ки, тамамиля авиасийанын ющдясиня дцшцр.

    Рабитя. 1858 илдя, щяля гитялярарасы радио ялагясинин мювъуд олмадыьы дюврдя, А.о.-ндан илк телеграф кабели чякилмишди. 19 ясрин сонунда Авропаны Америка иля 14, Куба иля ися 1 телеграф кабели бирляшдирирди. 1956 илдя гитяляр арасында илк телефон кабели чякилмишдир; 1990-ъы иллярин орталарында океан дибиндя 10-дан артыг телефон хятти вар иди. 1988 илдя илк трансатлантика оптик-лиф хятти чякилмишдир, 2001 илдя 8 хятт фяалиййят эюстярирди.

    Балыгчылыг. А.о. ян мящсулдар океандыр вя онун биоложи ресурслары даща чох истисмар едилир. А.о.-нда балыг ову вя дяниз мящсулларынын щасилаты дцнйа балыг овунун 40–45%-ини тяшкил едир (сащяси Дцнйа океанынын тягр. 25%-и). Балыг овунун чох щиссясини (70%-ядяк) сийяняккимиляр (сийяняк, сардина вя с.), трескакимиляр (треска, пикша, мерлуза, мерланг, сайда,  навага  вя  с.),  камбала, палтус, дяниз ханыбалыьы тяшкил едир. Молйуск (истридйалар, мидиляр, калмарлар вя с.) вя хярчянэкимилярин (омар, йенэяъ) щасилаты 8%-дир. БМТ-нин Ярзаг вя кянд тясяррцфаты тяшкилатынын (ФАО) мялуматларына эюря, А.о. цзря дяниз мящсулларынын иллик ову 85–90 млн. т тяшкил едир, лакин Атлантиканын балыгчылыг р-нларынын чохунда 1990-ъы иллярин орталарында балыг ову юз макс. щяддиня чатмыш вя онун чохалмасы мягсядяуйьун дейилдир. Балыгчылыьын яняняви вя ян мящсулдар р-ну, Шимал дянизи вя Балтик дянизи дахил олмагла, А.о.-нын шм.-ш. щиссясидир (ясасян, сийяняк, треска, камбала, шпрот, скумбрийа). Океанын шм.-г. р-нунда, Нйуфаундленд сайында, артыг чох йцзилликлярдир ки, треска, сийяняк, камбала, калмар вя с. овланыр. А.о.-нын мяркязи щиссясиндя сардина, ставрида, скумбрийа,  треска, тунес балыглары овланыр. Ъ.-да Патагонийа-Фолкленд шелфиндя щям исти су (тунес, марлина, гылынъ-балыг, сардина вя с.), щям дя сойуг су балыг нювляри (путассу, мерлуза, нототенийа вя с.) овланыр. Африканын г. вя ъ.-г. сащилляриндя сардина, анчоус вя мерлуза балыглары, океанын Антарктикайаны р-нларында планктон хярчянэкимиляр (крил), дяниз мямялиляри, балыглардан – нототенийа, серебрйанка вя с. овланыр. 20 ясрин орталарынадяк океанын шм. вя ъ. р-нларында кцрякайаглылар вя балинакимилярин мцхтялиф нювляри интенсив овланырды, лакин сон онилликлярдя биоложи ресурсларын тцкянмяси сябябиндян вя тябиятин мцщафизясиня йюнялян тядбирляр, о ъцмлядян щасилатын мящдудлашдырылмасы щаггында щюкумятлярарасы разылашмалар нятиъясиндя онларын ову кяскин азалмышдыр.

    Минерал ещтийатлар. Океан дибинин минерал сярвятляринин мянимсянилмяси эетдикъя  активляшмякдядир.  Нефт  вя  йанар газ йатаглары даща дольун юйрянилмишдир; онларын А.о. щювзясиндя истисмарына 1917 илдя башланылмышдыр. Дяниз щасилатынын ири мяркязляри: Венесуела кюрфязи, Маракайбо лагуну (Маракайбо нефтли-газлы щювзяси), Мексика кюрфязи (Мексика кюрфязи нефтли-газлы щювзяси), Парийа кюрфязи (Ориноко нефтли-газлы щювзяси), Бразилийа шелфи (Сержипи-Алагоас нефтли-газлы щювзяси), Гвинейа кюрфязи (Гвинейа кюрфязи нефтли-газлы щювзяси), Шимал дяниз (Шимал дянизи нефтли-газлы сащяси) вя с. Бир чох сащиллярдя аьыр минералларын сяпинти йатаглары йайылмышдыр. Флорида сащилляриндя илменит, моносит, зиркон, рутил чыхарылыр. Беля йатаглар Мексика кюрфязиндя, АБШ-ын, щямчинин Бразилийанын,  Уругвайын,   Арэентинанын ш. сащилляриндя вя Фолкленд а-рында мювъуддур. Африканын ъ.-г. шелфиндя сащилйаны сяпинти алмаз мядянляри ишлянилир. Йени Шотландийа сащилиндя 25– 45 м дяринликдя сяпинти гызыл мядянляри ашкар едилмишдир. А.о.-нда дцнйада ян ири дямир филизи йатагларындан бири – Вабана (Нйуфаундлендин сащилляри йахынлыьында Консепшен кюрфязиндя) кяшф олунмушдур; дямир филизи щямчинин Финландийа, Норвеч  вя Франса сащилляриндя чыхарылыр. Инэилтяря вя Канаданын сащилйаны суларында кюмцр йатаглары   (гуруда   йерляшян   шахталарын цфцги мядянляри дяниз дибинядяк узаныр), Мексика кюрфязинин шелфиндя ири кцкцрд йатаглары ишлянилир. Океанын сащилйаны зонасында тикинти вя шцшя истещсалы цчцн гум, еляъя дя чынгыл щасил едилир. АБШ-ын ш. сащилинин вя Африканын г. сащилинин шелфиндя фосфоритли чюкцнтцляр кяшф олунмушдур, лакин онларын ишлянилмяси щяля ки, сямяряли дейилдир. Континентал шелфдяки фосфоритлярин цмуми кцтляси 300 млрд. т гиймятляндирилир. Шимали Америка  чухурунун дибиндя вя Блейк платосунда дямирманган конкресийаларынын ири сащяси кяшф олунмушдур; онларын А.о-ндакы цмуми ещтийаты 45 млрд. т щесабланмышдыр.

    Рекреасийа ресурслары. 20 ясрин 2-ъи йарысындан сащилйаны юлкялярин игтисадиййаты цчцн океанын рекреасийа ресурсларындан истифадя бюйцк ящямиййят кясб едир. Кющня курортлар инкишаф едир, йениляри ися тикилир. 1970-ъи иллярдян анъаг круизлярин кечирилмяси цчцн нязярдя тутулан океан лайнерляри инша едилир; онлар бюйцк юлчцляри (су басымы 70 мин т вя даща артыг), йцксяк комфортлулуьу вя нисбятян йаваш сцряти иля фярглянир. А.о.-нда круиз лайнерляринин ясас маршрутлары: Аралыг вя Кариб дянизляри вя Мексика кюрфязи. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялиндян елми-туризм вя екстремал круиз маршрутлары инкишаф едир. Аралыг вя Гара дяниз щювзяляриндян башга, ясас курорт мяркязляри Канар, Азор, Бермуд а-рында, Кариб дянизиндя вя Мексика кюрфязиндя йерляшир.

    Енерэетика. А.о.-нда дяниз габармаларынын енержиси тягр. 250 млн. кВт гиймятляндирилир. Ранс чайынын (Франса) мянсябиндя габарма дальасынын эцъц иля ишляйян електрик ст. вардыр. Океанын щидротермал енержисинин (сятщ вя дяринлик суларынын темп.-р фярги) истифадяси дя перспективли сайылыр; Кот-д’Ивуар сащилиндя щидротермал ст. ишляйир.

    Порт шящярляри. Дцнйанын ири портларынын яксяриййяти А.о.-нын сащилляриндя йерляшир: Гярби Авропада – Роттердам, Марсел, Антверпен, Лондон, Ливерпул, Эенуйа, Щавр, Щамбург, Аугуста, Саутщемптон, Вилщелмсщафен, Трийест, Дйункерк, Бремен, Венесийа, Эютеборг, Амстердам, Неапол, Нант-СентНазер, Копенщаэен; Шимали Америкада-Нйу-Йорк, Щйустон, Филаделфийа, Балтимор, Норфолк-Нйупорт, Монреал, Бостон, Йени Орлеан; Ъянуби Америкада – Маракайбо, Рио-де-Жанейро, Сантус, Буенос-Айрес; Африкада – Дакар, Абиджан, Кейптаун.