Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
V CİLD (BRYÁNKA - ÇƏRMƏDİL NEKROPOLU)
    BRYANSK VİLAYƏTİ


    БРЙАНСК ВИЛАЙЯТИ – РФ-нин субйекти. Русийанын Авропа щиссясинин г.- индя йерляшир. Мяркязи федерал даирясиня дахилдир. Сащ. 34,9 мин км2. Ящ. 1242,6 мин (2014). 27 р-ну, 16 шящяри, 25 штг. вар. Инз. м. Брйанск ш.-дир. 
    Тябият. Б.в. Шярги Авропа дцзянлийинин мяркязи щиссясиндя цч орографик структурун (ъ.-да вя г.-дя Днепрбойу ова-


    Брйанск шящяриндян эюрцнцш.


    лыьын, шм.-да Смоленск-Москва йцксяклийинин вя ш.-дя Орта Русийа йцксяклийинин) говушдуьу йердядир. Сятщи йарьан вя гобуларла сых парчаланмыш тяпяли дцзянликдир (макс. щцнд. 288 м). Вил.-ин ш. щиссясиндя карст йайылмышдыр. Эеоложи ъящятдян Б.в. гядим Шярги Авропа платформасында Рус плитясинин мяркязи щиссясиндя йерляшир. Ясас файдалы газынты йатаглары (фосфоритляр, мерэелляр, тябии тикинти материаллары) Мезокайнозой йашлы чюкмя сцхурлар комплек- си иля ялагядардыр. Бюйцк торф ещтийаты вар. Иглими мцлайим континенталдыр. Орта темп-р йанварда –7,4-дян –9°Ъ-йя гядяр, ийулда 18,1–19,1°Ъ-дир. Иллик йаьынты 560– 600 мм-дир. Веэетасийа дюврц 180–200 эцндцр. Чай шябякяси сыхдыр, ясасян, Днепр щювзясиня аиддир (йалныз уъгар шм.- ш.-дя Ока щювзясинин чайларыдыр). Ян бю- йцк чайы Десна (вил. дахилиндя уз. 413 км) вя онун голларыдыр (Болва, Судост, Неруса, Навлйа вя с.). Г.-дя Ипут вя Бесед чайлары (Сож чайынын сол голлары) ахыр. Б.в. яразисинин чох щиссяси енлийарпаглы мешяляр зонасында, уъгар шм.-ш. щиссяси гарышыг мешяляр зонасында йерляшир. Б.в. яразисинин бюйцк бир щиссясинин торпаг юртцйцндя, зандр дцзянликляри вя Десна иля Судост чайларынын сол сащилиндяки гумлу терраслар щцдуд- ларында
    чимли-подзоллу торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Люссабянзяр карбонатлы торпагларла юртцлмцш йахшы дренлянмиш йцксяк сащялярдя (Судостбойу, Трубчевск, Брйанск) мящсулдар боз мешя торпаглары инкишаф етмишдир; вил.-ин уъгар ъ.-ш.-дяки йцксяк суайрыъыларда подзоллашмыш гараторпаглар йайылмышдыр. Йцксяк субасарларда субасма режими нисбятян гыса олан ири чай дяряляриндя аллцвиал чимли торпаглар, орта вя ашаьы субасарларда аллцвиал чимли-глейли торпаглар формалашмышдыр. Мешяляр яразинин тягр. 32%-ни (енлийарпаглы вя хырдайарпаглы мешяляр 54%, ийняйарпаглы мешяляр 46%) тутур. Мешяямяляэятирян аьаъ ъинсляри арасында шамаьаъы, тозаьаъы, аьъаговаг йайылмышдыр; бязян кцкнара, палыда, гара гызылаьаъа, ъюкяйя раст эялинир. Гиймятли йем биткиляринин якилдийи чайбасар вя гуру дяря чямянляри эениш сащяляр тутур; ашаьыларда отлу батаглыглардыр.


    Спасо-Гробовскайа килсяси.


    Б.в. мешяляриндя сыьын, ъцйцр, габан, гонур айы, ъанавар, тцлкц галмышдыр; синъаб эениш йайылмышдыр. Гундуз Ипут, Бесед вя диэяр чайларда мяскунлашмышдыр; Ипут чайы вя онун голларында самур йаша- йыр. Ов гушлары чохдур: Сибир хорузу, тет- ра, чилинэдимдик, Бонази тетрасы, бекас. Чайларда чапаг, ханыбалыьы, дабанбалыг, дурнабалыьы вя с.-ин олмасы ади щалдыр. Вилайятин яразисиндя йашайан надир вя нясли кясилмяк тящлцкяси алтында олан 31 нюв щейван РФ-нин “Гырмызы китабы”на дахил едилмишдир. Б.в.-ндя яразинин 6%-ни тутан 20 тябии ярази, о ъцмлядян Брйанск мешяси дювлят тябии горуьу мцщафизя едилир. Б.в.-нин тябии ландшафтлары антропоэен фяалиййят нятиъясиндя хейли дяйишилмишдир. Яразинин бюйцк бир щиссясиндя атмосферин вя сятщ суларынын сянайе чирклянмяси, тясяррцфат фяалиййяти иля ялагядар торпагларын чирклянмяси нятиъясиндя кяскин еколожи вязиййят, ъ.-г. щиссясиндя ися Чернобыл АЕС- индikи гяза иля баьлы радиоактив чирклянмя нятиъясиндя олдугъа кяскин вязиййят йаранмышдыр. Стасионар мянбялярдян атмосферя атылан туллантылар 55 мин т-дур; чирк- лянмиш ахар суларын щяъми 96,4 млн. м3-дир. Мешялярин тягр. 30%-и радионуклидлярля чирклянмишдир (2003). Вилайят яра- зисиндяки кимйяви силащ анбарлары еколоэийа цчцн потенсиал тящлцкя мянбяйидир. Тясяррцфат. Б. в. Мяркязи игтисади р-на дахилдир. Юлкя игтисадиййатында маневр вя енли тякяр изли сянайе тепловозлары (РФ- дя 61%, 2003), радиатор вя гыздырыъы кон- векторлар (36,7%), автомобил кранлары (11,8%), семент (8,7%), йейинти хаммалындан етил спирти (4%), щямчинин кятан (4,2%) вя картоф (2,9%) истещсалы иля фярглянир. 1990-ъы иллярдя вил. тясяррцфатынын ясас сащяляринин бющраны Чернобыл АЕС-индяки гяза (1986) нятиъясиндя даща да эцълянмишди. Яразинин бюйцк щиссясиндя торпагдан мящдуд истифадя режими (вил.-ин ъ.- г.-индяки зяряр чякмиш к.т. районлары) гцввядядир вя ящали кючцрцлмцшдцр. Цмуми реэионал мящсулда (%-ля, 2003) сянайенин пайы 18,2, к.т.-нын – 15,1, гейри-базар хидмятляринин – 14,7, нягл.-ын – 13,5, ямтяя вя хидмятлярин сатышы цзря тиъарят вя коммерсийа фяалиййятинин – 12,6, тикинтинин – 6,3, диэяр сащялярин – 12,4-дцр. Мцлкиййят формасына эюря мцяссисялярин нисбяти (тяшкилатларын сайына эюря, %-ля): юзял – 61, дювлят вя бялядиййя – 21, иътимаи вя дини тяшкилатлар – 12.Игтисади фяал ящали 660 мин няфярдир (2003), онлардан 92,7%-и игтисадиййатда мяшьулдур. Мяшьуллуьун сащяви структуру (%-ля): сянайе – 20, тиъарят вя иътимаи иашя – 20, к.т. – 15,5, тящсил – 8,9, сящиййя – 7,1, нягл. – 6,3, мянзил-коммунал тясяррцфаты – 4,9, тикинти – 4,8. Ишсизлик сявиййяси Русийа цзря орта эюстяриъидян бир гядяр ашаьыдыр – 7,3%. Адамбашына дцшян пул эялирляри айда 5,03 мин рублдур (2005, оkтйабр; РФ цзря орта щяддин 61,5%-и); ящалинин тягр. 28%-инин эялирляри йашайыш минимумундан ашаьыдыр. 

    Сянайe . Сянайе мящсулларынын щяъми 32,45 млрд. рублдур (2004). Сянайе истещсалынын тяркибиндя машынгайырма вя метал емалы (29,4%) цстцнлцк тяшкил едир; йейинти сянайесинин пайы 23,2%, електроенерэетика – 18,2%, тикинти материаллары сянайеси – 10,2%, мешя, аьаъ емалы вя селлцлоз-каьыз – 7,1%, дяйирман-динэ вя комбиня едилмиш йем сащяси – 4%, шцшя вя чини-сахсы – 3,3%, йцнэцл – 2,3%, кимйа вя нефт-кимйа – 1%. Б. в., демяк олар ки, юзцнцн истилик- енержи ещтийатларына (торфдан башга) малик дейилдир; електрик енержиси истещсалы цзря кясирли реэионлар сырасына дахилдир (истещлак едилян електрик енержисинин 90%-дян чоху диэяр реэионлардан дахил олур). Ясас електрик енержиси истещсалчысы – “Брйанскенерqo”дур (2 кющнялмиш вя азэцълц, цмуми эцъц 62 МВт олан електрик стансийасындан – Брйанск ДРЕС вя Клинтсы ИЕС-дян ибарятдир). Апарыъы сянайе сащяляри олан машынгайырма вя метал емалында нягл., к.т. вя йол иншааты техникасы, електроника вя радиотехника истещсалы фярглянир. Апарыъы мцяссисяляр: “Брйанск машынгайырма з-ду” (маневр тепловозлары, локомотивляр, эями вя локомотивляр цчцн дизелляр вя с.), “Брйанск автомобил з-ду” (хцсуси тякярли шассиляр, тякярли дартыъылар), “Радитса машынгайырма з-ду”
    (екскаваторлар вя с.), “Новозыбков дязэащгайырма з-ду” (одунъаьын илкин емалы цчцн аваданлыг), “Брйански Арсенал” (мцхтялиф машын вя аваданлыглар, ещтийат щиссяляри, говшаглар вя онлар цчцн деталлар вя с.), “Клинтсы автокран з-ду”. Кимйа сянайесиндя фос- фор эцбряляринин (Полпино фосфорит йатаьынын базасында), партлайыъы маддялярин истещсалы инкишаф етмишдир. Апарыъы мцяссисяляр: Брйанск фосфорит (эцбря) з-ду вя Брйанск кимйа з-ду (Селтсо ш.; партлайыъы маддяляр, лак, линолеум). Мешя, аьаъ емалы вя селлцлоз-каьыз сянайеси вил.-ин, демяк олар ки, бцтцн районларында йерляшмиш эениш аьаъ емалы шябякяси иля тямсил олунур. Апарыъы мцяссисяляр: “Белайа Бер- йозка” (Трубчевск р-нунун Белайа Берйозка гяс.; одунъаг-лифли пилятяляр, фанер), “Дйатково-ДОЗ” (одунъаг-йонгар пилятяляр, мебел), “Брасово мебел ф-ки” (Брасово р-нунун Локот гяс.), “Пролетари” (Сураж ш.; техники картон), “Брйанск каьыз ф-ки”. Тикинти материаллары сянайеси йерли гум, эил, табашир, мерэел йатагларына ясасланыр. Ясас мящсуллар: семент, асбест-семент мямулатлары, кярпиъ, шифер, дямир- бетон мямулатлары вя с. Ян ири семент истещсалчысы “Малтсовкски портландсемент”дир. Шцшя сянайесиндя бцллур вя шцшядян йцксяк бядии мямулатларын (“Дйатовски хрустал” з-ду) истещсалы цстцнлцк тяшкил едир. Йцнэцл сянайе мцяссисяляриндя парча, йун, дяри-айаггабы, трикотаж вя тикиш мямулатлары истещсал олунур. Йейинти сянайесинин ян ири мцяссисяляри: “Брйанконфи” гяннады фирмасы (Русийанын вафли вя печенйе апарыъы истещсалчыларындан бири), “Пишекомбинат Бежитски” (Брйанск), “Брйанскспиртпром”, “Сахар-Кристалл” (шякяр истещсалы; Комаричи р-ну), “Сыр Стародубски”, Брйанск ят комбинаты вя с. Тярявяз консервляри, йарма вя с. истещсал олунур. РФ-дя ян ири дянявярляшдирилмиш картоф з-ду вил.-дя йерляшир (Погар штг.). Вилайятин башлыъа сянайе мяркязляри Брйанск, Клинтсы, Дйатково шящярляридир. Ихраъатда машынгайырма, ярзаг мящсуллары, одунъаг, аьаъ емалы сянайесинин мящсуллары; идхалатда ярзаг, машынгайырма мящсуллары цстцнлцк тяшкил едир. К я н д т я с я р р ц ф а т ы. К.т. мящсулларынын цмуми дяйяри 14,5 млрд. рубл тяшкил едир (2004). Сащя цзря дягиг ихтисаслашма йохдур. Дяйяр эюстяриъиляриня эюря биткичилик мящсуллары цстцнлцк (57%) тяшкил едир. К.т. йерляри 1767,2 мин ща-дыр (вил.-ин сащясинин 50%-индян чоху), онун тягр. 62%-ини якин йерляри тутур. Йем (якин сащясинин 48,5%-и), дянли (38,1%), техники (1,2%;
    кятан, чятяня, шякяр чуьундуру, тцтцн, майаоту, рапс) биткиляр, картоф вя тярявяз (12%) беъярилир. Дянли биткилярин бюйцк щиссяси ъ.-дакы вя мяркязи районлар- да йыьылыр. Шякяр чуьундуру Б.в.-нин ъ.-ш.- индя беъярилир; реэиондакы йеэаня шякяр з- ду Лопандинода йерляшир. Интенсив-екстенсив типли щейвандарлыг инкишаф етмишдир. Ясас сащяляр: ятлик-сцдлцк щейвандарлыг, донузчулуг вя гушчулуг. Атчылыг (Брасово к.-ндя “Локотской” дювлят дамазлыг заводу) вя арычылыг яняняви олараг инкишаф етмишдир. Унеча ш. йахынлыьында дявягушу фермасы вар. К.т. йерляринин бюйцк щиссяси (84,7%) к.т. тяшкилатларынын торпагларына аиддир, 7,1%-и вятяндашларын шяхси истифадясиндя- дир, 1,4%-ини кяндли (фермер) тясяррцфатлары тутур. К.т. тяшкилатлары истещсал олунан тахылын 84,8%-ини вя йумуртанын 67,5%-ини, ящали тясяррцфатлары – картофун 92,1%-ини, тярявязин 84,8%-ини, ятлик щейван вя гушун 72,9%-ини, сцдцн 60,5%-ини тямин едир. Няглиййа т. Б.в. инкишаф етмиш нягл. шябякясиня маликдир. Брйанск ири нягл. говшаьыдыр. Д.й.-ларынын уз. 1010 км-дир (2004). Вил.-ин яразисиндян Москва – Кийев, Брйанск – Смоленск, Брйанск – Оrйол, Брйанск – Гомел маэистраллары кечир. Бяркюртцклц йолларын уз. 6495 км-дир. Ясас маэистраллар: Москва – Киев, Брйанск – Гомел вя Орйол – Брйанск – Смоленск – Витебск. “Брйанск” бейнял халг аеропорту вар. Б.в.-нин яразисиндян “Дружба” (Нижневартовск – Самара – Унеча – Мозыр – Брест, сонра Гярби Авропа юлкяляри, Унеча – Полотск – Вентс- пилс голу) нефт кямяри, Москва – Брйанск – Кийев – Дашава; Смоленск – Брйанск – Курск – Белгород – Шебалинка газ кямярляри кечир.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BRYÁNKA – ÇƏRMƏDİL NEKROPOLU
    BRYANSK VİLAYƏTİ


    БРЙАНСК ВИЛАЙЯТИ – РФ-нин субйекти. Русийанын Авропа щиссясинин г.- индя йерляшир. Мяркязи федерал даирясиня дахилдир. Сащ. 34,9 мин км2. Ящ. 1242,6 мин (2014). 27 р-ну, 16 шящяри, 25 штг. вар. Инз. м. Брйанск ш.-дир. 
    Тябият. Б.в. Шярги Авропа дцзянлийинин мяркязи щиссясиндя цч орографик структурун (ъ.-да вя г.-дя Днепрбойу ова-


    Брйанск шящяриндян эюрцнцш.


    лыьын, шм.-да Смоленск-Москва йцксяклийинин вя ш.-дя Орта Русийа йцксяклийинин) говушдуьу йердядир. Сятщи йарьан вя гобуларла сых парчаланмыш тяпяли дцзянликдир (макс. щцнд. 288 м). Вил.-ин ш. щиссясиндя карст йайылмышдыр. Эеоложи ъящятдян Б.в. гядим Шярги Авропа платформасында Рус плитясинин мяркязи щиссясиндя йерляшир. Ясас файдалы газынты йатаглары (фосфоритляр, мерэелляр, тябии тикинти материаллары) Мезокайнозой йашлы чюкмя сцхурлар комплек- си иля ялагядардыр. Бюйцк торф ещтийаты вар. Иглими мцлайим континенталдыр. Орта темп-р йанварда –7,4-дян –9°Ъ-йя гядяр, ийулда 18,1–19,1°Ъ-дир. Иллик йаьынты 560– 600 мм-дир. Веэетасийа дюврц 180–200 эцндцр. Чай шябякяси сыхдыр, ясасян, Днепр щювзясиня аиддир (йалныз уъгар шм.- ш.-дя Ока щювзясинин чайларыдыр). Ян бю- йцк чайы Десна (вил. дахилиндя уз. 413 км) вя онун голларыдыр (Болва, Судост, Неруса, Навлйа вя с.). Г.-дя Ипут вя Бесед чайлары (Сож чайынын сол голлары) ахыр. Б.в. яразисинин чох щиссяси енлийарпаглы мешяляр зонасында, уъгар шм.-ш. щиссяси гарышыг мешяляр зонасында йерляшир. Б.в. яразисинин бюйцк бир щиссясинин торпаг юртцйцндя, зандр дцзянликляри вя Десна иля Судост чайларынын сол сащилиндяки гумлу терраслар щцдуд- ларында
    чимли-подзоллу торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Люссабянзяр карбонатлы торпагларла юртцлмцш йахшы дренлянмиш йцксяк сащялярдя (Судостбойу, Трубчевск, Брйанск) мящсулдар боз мешя торпаглары инкишаф етмишдир; вил.-ин уъгар ъ.-ш.-дяки йцксяк суайрыъыларда подзоллашмыш гараторпаглар йайылмышдыр. Йцксяк субасарларда субасма режими нисбятян гыса олан ири чай дяряляриндя аллцвиал чимли торпаглар, орта вя ашаьы субасарларда аллцвиал чимли-глейли торпаглар формалашмышдыр. Мешяляр яразинин тягр. 32%-ни (енлийарпаглы вя хырдайарпаглы мешяляр 54%, ийняйарпаглы мешяляр 46%) тутур. Мешяямяляэятирян аьаъ ъинсляри арасында шамаьаъы, тозаьаъы, аьъаговаг йайылмышдыр; бязян кцкнара, палыда, гара гызылаьаъа, ъюкяйя раст эялинир. Гиймятли йем биткиляринин якилдийи чайбасар вя гуру дяря чямянляри эениш сащяляр тутур; ашаьыларда отлу батаглыглардыр.


    Спасо-Гробовскайа килсяси.


    Б.в. мешяляриндя сыьын, ъцйцр, габан, гонур айы, ъанавар, тцлкц галмышдыр; синъаб эениш йайылмышдыр. Гундуз Ипут, Бесед вя диэяр чайларда мяскунлашмышдыр; Ипут чайы вя онун голларында самур йаша- йыр. Ов гушлары чохдур: Сибир хорузу, тет- ра, чилинэдимдик, Бонази тетрасы, бекас. Чайларда чапаг, ханыбалыьы, дабанбалыг, дурнабалыьы вя с.-ин олмасы ади щалдыр. Вилайятин яразисиндя йашайан надир вя нясли кясилмяк тящлцкяси алтында олан 31 нюв щейван РФ-нин “Гырмызы китабы”на дахил едилмишдир. Б.в.-ндя яразинин 6%-ни тутан 20 тябии ярази, о ъцмлядян Брйанск мешяси дювлят тябии горуьу мцщафизя едилир. Б.в.-нин тябии ландшафтлары антропоэен фяалиййят нятиъясиндя хейли дяйишилмишдир. Яразинин бюйцк бир щиссясиндя атмосферин вя сятщ суларынын сянайе чирклянмяси, тясяррцфат фяалиййяти иля ялагядар торпагларын чирклянмяси нятиъясиндя кяскин еколожи вязиййят, ъ.-г. щиссясиндя ися Чернобыл АЕС- индikи гяза иля баьлы радиоактив чирклянмя нятиъясиндя олдугъа кяскин вязиййят йаранмышдыр. Стасионар мянбялярдян атмосферя атылан туллантылар 55 мин т-дур; чирк- лянмиш ахар суларын щяъми 96,4 млн. м3-дир. Мешялярин тягр. 30%-и радионуклидлярля чирклянмишдир (2003). Вилайят яра- зисиндяки кимйяви силащ анбарлары еколоэийа цчцн потенсиал тящлцкя мянбяйидир. Тясяррцфат. Б. в. Мяркязи игтисади р-на дахилдир. Юлкя игтисадиййатында маневр вя енли тякяр изли сянайе тепловозлары (РФ- дя 61%, 2003), радиатор вя гыздырыъы кон- векторлар (36,7%), автомобил кранлары (11,8%), семент (8,7%), йейинти хаммалындан етил спирти (4%), щямчинин кятан (4,2%) вя картоф (2,9%) истещсалы иля фярглянир. 1990-ъы иллярдя вил. тясяррцфатынын ясас сащяляринин бющраны Чернобыл АЕС-индяки гяза (1986) нятиъясиндя даща да эцълянмишди. Яразинин бюйцк щиссясиндя торпагдан мящдуд истифадя режими (вил.-ин ъ.- г.-индяки зяряр чякмиш к.т. районлары) гцввядядир вя ящали кючцрцлмцшдцр. Цмуми реэионал мящсулда (%-ля, 2003) сянайенин пайы 18,2, к.т.-нын – 15,1, гейри-базар хидмятляринин – 14,7, нягл.-ын – 13,5, ямтяя вя хидмятлярин сатышы цзря тиъарят вя коммерсийа фяалиййятинин – 12,6, тикинтинин – 6,3, диэяр сащялярин – 12,4-дцр. Мцлкиййят формасына эюря мцяссисялярин нисбяти (тяшкилатларын сайына эюря, %-ля): юзял – 61, дювлят вя бялядиййя – 21, иътимаи вя дини тяшкилатлар – 12.Игтисади фяал ящали 660 мин няфярдир (2003), онлардан 92,7%-и игтисадиййатда мяшьулдур. Мяшьуллуьун сащяви структуру (%-ля): сянайе – 20, тиъарят вя иътимаи иашя – 20, к.т. – 15,5, тящсил – 8,9, сящиййя – 7,1, нягл. – 6,3, мянзил-коммунал тясяррцфаты – 4,9, тикинти – 4,8. Ишсизлик сявиййяси Русийа цзря орта эюстяриъидян бир гядяр ашаьыдыр – 7,3%. Адамбашына дцшян пул эялирляри айда 5,03 мин рублдур (2005, оkтйабр; РФ цзря орта щяддин 61,5%-и); ящалинин тягр. 28%-инин эялирляри йашайыш минимумундан ашаьыдыр. 

    Сянайe . Сянайе мящсулларынын щяъми 32,45 млрд. рублдур (2004). Сянайе истещсалынын тяркибиндя машынгайырма вя метал емалы (29,4%) цстцнлцк тяшкил едир; йейинти сянайесинин пайы 23,2%, електроенерэетика – 18,2%, тикинти материаллары сянайеси – 10,2%, мешя, аьаъ емалы вя селлцлоз-каьыз – 7,1%, дяйирман-динэ вя комбиня едилмиш йем сащяси – 4%, шцшя вя чини-сахсы – 3,3%, йцнэцл – 2,3%, кимйа вя нефт-кимйа – 1%. Б. в., демяк олар ки, юзцнцн истилик- енержи ещтийатларына (торфдан башга) малик дейилдир; електрик енержиси истещсалы цзря кясирли реэионлар сырасына дахилдир (истещлак едилян електрик енержисинин 90%-дян чоху диэяр реэионлардан дахил олур). Ясас електрик енержиси истещсалчысы – “Брйанскенерqo”дур (2 кющнялмиш вя азэцълц, цмуми эцъц 62 МВт олан електрик стансийасындан – Брйанск ДРЕС вя Клинтсы ИЕС-дян ибарятдир). Апарыъы сянайе сащяляри олан машынгайырма вя метал емалында нягл., к.т. вя йол иншааты техникасы, електроника вя радиотехника истещсалы фярглянир. Апарыъы мцяссисяляр: “Брйанск машынгайырма з-ду” (маневр тепловозлары, локомотивляр, эями вя локомотивляр цчцн дизелляр вя с.), “Брйанск автомобил з-ду” (хцсуси тякярли шассиляр, тякярли дартыъылар), “Радитса машынгайырма з-ду”
    (екскаваторлар вя с.), “Новозыбков дязэащгайырма з-ду” (одунъаьын илкин емалы цчцн аваданлыг), “Брйански Арсенал” (мцхтялиф машын вя аваданлыглар, ещтийат щиссяляри, говшаглар вя онлар цчцн деталлар вя с.), “Клинтсы автокран з-ду”. Кимйа сянайесиндя фос- фор эцбряляринин (Полпино фосфорит йатаьынын базасында), партлайыъы маддялярин истещсалы инкишаф етмишдир. Апарыъы мцяссисяляр: Брйанск фосфорит (эцбря) з-ду вя Брйанск кимйа з-ду (Селтсо ш.; партлайыъы маддяляр, лак, линолеум). Мешя, аьаъ емалы вя селлцлоз-каьыз сянайеси вил.-ин, демяк олар ки, бцтцн районларында йерляшмиш эениш аьаъ емалы шябякяси иля тямсил олунур. Апарыъы мцяссисяляр: “Белайа Бер- йозка” (Трубчевск р-нунун Белайа Берйозка гяс.; одунъаг-лифли пилятяляр, фанер), “Дйатково-ДОЗ” (одунъаг-йонгар пилятяляр, мебел), “Брасово мебел ф-ки” (Брасово р-нунун Локот гяс.), “Пролетари” (Сураж ш.; техники картон), “Брйанск каьыз ф-ки”. Тикинти материаллары сянайеси йерли гум, эил, табашир, мерэел йатагларына ясасланыр. Ясас мящсуллар: семент, асбест-семент мямулатлары, кярпиъ, шифер, дямир- бетон мямулатлары вя с. Ян ири семент истещсалчысы “Малтсовкски портландсемент”дир. Шцшя сянайесиндя бцллур вя шцшядян йцксяк бядии мямулатларын (“Дйатовски хрустал” з-ду) истещсалы цстцнлцк тяшкил едир. Йцнэцл сянайе мцяссисяляриндя парча, йун, дяри-айаггабы, трикотаж вя тикиш мямулатлары истещсал олунур. Йейинти сянайесинин ян ири мцяссисяляри: “Брйанконфи” гяннады фирмасы (Русийанын вафли вя печенйе апарыъы истещсалчыларындан бири), “Пишекомбинат Бежитски” (Брйанск), “Брйанскспиртпром”, “Сахар-Кристалл” (шякяр истещсалы; Комаричи р-ну), “Сыр Стародубски”, Брйанск ят комбинаты вя с. Тярявяз консервляри, йарма вя с. истещсал олунур. РФ-дя ян ири дянявярляшдирилмиш картоф з-ду вил.-дя йерляшир (Погар штг.). Вилайятин башлыъа сянайе мяркязляри Брйанск, Клинтсы, Дйатково шящярляридир. Ихраъатда машынгайырма, ярзаг мящсуллары, одунъаг, аьаъ емалы сянайесинин мящсуллары; идхалатда ярзаг, машынгайырма мящсуллары цстцнлцк тяшкил едир. К я н д т я с я р р ц ф а т ы. К.т. мящсулларынын цмуми дяйяри 14,5 млрд. рубл тяшкил едир (2004). Сащя цзря дягиг ихтисаслашма йохдур. Дяйяр эюстяриъиляриня эюря биткичилик мящсуллары цстцнлцк (57%) тяшкил едир. К.т. йерляри 1767,2 мин ща-дыр (вил.-ин сащясинин 50%-индян чоху), онун тягр. 62%-ини якин йерляри тутур. Йем (якин сащясинин 48,5%-и), дянли (38,1%), техники (1,2%;
    кятан, чятяня, шякяр чуьундуру, тцтцн, майаоту, рапс) биткиляр, картоф вя тярявяз (12%) беъярилир. Дянли биткилярин бюйцк щиссяси ъ.-дакы вя мяркязи районлар- да йыьылыр. Шякяр чуьундуру Б.в.-нин ъ.-ш.- индя беъярилир; реэиондакы йеэаня шякяр з- ду Лопандинода йерляшир. Интенсив-екстенсив типли щейвандарлыг инкишаф етмишдир. Ясас сащяляр: ятлик-сцдлцк щейвандарлыг, донузчулуг вя гушчулуг. Атчылыг (Брасово к.-ндя “Локотской” дювлят дамазлыг заводу) вя арычылыг яняняви олараг инкишаф етмишдир. Унеча ш. йахынлыьында дявягушу фермасы вар. К.т. йерляринин бюйцк щиссяси (84,7%) к.т. тяшкилатларынын торпагларына аиддир, 7,1%-и вятяндашларын шяхси истифадясиндя- дир, 1,4%-ини кяндли (фермер) тясяррцфатлары тутур. К.т. тяшкилатлары истещсал олунан тахылын 84,8%-ини вя йумуртанын 67,5%-ини, ящали тясяррцфатлары – картофун 92,1%-ини, тярявязин 84,8%-ини, ятлик щейван вя гушун 72,9%-ини, сцдцн 60,5%-ини тямин едир. Няглиййа т. Б.в. инкишаф етмиш нягл. шябякясиня маликдир. Брйанск ири нягл. говшаьыдыр. Д.й.-ларынын уз. 1010 км-дир (2004). Вил.-ин яразисиндян Москва – Кийев, Брйанск – Смоленск, Брйанск – Оrйол, Брйанск – Гомел маэистраллары кечир. Бяркюртцклц йолларын уз. 6495 км-дир. Ясас маэистраллар: Москва – Киев, Брйанск – Гомел вя Орйол – Брйанск – Смоленск – Витебск. “Брйанск” бейнял халг аеропорту вар. Б.в.-нин яразисиндян “Дружба” (Нижневартовск – Самара – Унеча – Мозыр – Брест, сонра Гярби Авропа юлкяляри, Унеча – Полотск – Вентс- пилс голу) нефт кямяри, Москва – Брйанск – Кийев – Дашава; Смоленск – Брйанск – Курск – Белгород – Шебалинка газ кямярляри кечир.

    BRYANSK VİLAYƏTİ


    БРЙАНСК ВИЛАЙЯТИ – РФ-нин субйекти. Русийанын Авропа щиссясинин г.- индя йерляшир. Мяркязи федерал даирясиня дахилдир. Сащ. 34,9 мин км2. Ящ. 1242,6 мин (2014). 27 р-ну, 16 шящяри, 25 штг. вар. Инз. м. Брйанск ш.-дир. 
    Тябият. Б.в. Шярги Авропа дцзянлийинин мяркязи щиссясиндя цч орографик структурун (ъ.-да вя г.-дя Днепрбойу ова-


    Брйанск шящяриндян эюрцнцш.


    лыьын, шм.-да Смоленск-Москва йцксяклийинин вя ш.-дя Орта Русийа йцксяклийинин) говушдуьу йердядир. Сятщи йарьан вя гобуларла сых парчаланмыш тяпяли дцзянликдир (макс. щцнд. 288 м). Вил.-ин ш. щиссясиндя карст йайылмышдыр. Эеоложи ъящятдян Б.в. гядим Шярги Авропа платформасында Рус плитясинин мяркязи щиссясиндя йерляшир. Ясас файдалы газынты йатаглары (фосфоритляр, мерэелляр, тябии тикинти материаллары) Мезокайнозой йашлы чюкмя сцхурлар комплек- си иля ялагядардыр. Бюйцк торф ещтийаты вар. Иглими мцлайим континенталдыр. Орта темп-р йанварда –7,4-дян –9°Ъ-йя гядяр, ийулда 18,1–19,1°Ъ-дир. Иллик йаьынты 560– 600 мм-дир. Веэетасийа дюврц 180–200 эцндцр. Чай шябякяси сыхдыр, ясасян, Днепр щювзясиня аиддир (йалныз уъгар шм.- ш.-дя Ока щювзясинин чайларыдыр). Ян бю- йцк чайы Десна (вил. дахилиндя уз. 413 км) вя онун голларыдыр (Болва, Судост, Неруса, Навлйа вя с.). Г.-дя Ипут вя Бесед чайлары (Сож чайынын сол голлары) ахыр. Б.в. яразисинин чох щиссяси енлийарпаглы мешяляр зонасында, уъгар шм.-ш. щиссяси гарышыг мешяляр зонасында йерляшир. Б.в. яразисинин бюйцк бир щиссясинин торпаг юртцйцндя, зандр дцзянликляри вя Десна иля Судост чайларынын сол сащилиндяки гумлу терраслар щцдуд- ларында
    чимли-подзоллу торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Люссабянзяр карбонатлы торпагларла юртцлмцш йахшы дренлянмиш йцксяк сащялярдя (Судостбойу, Трубчевск, Брйанск) мящсулдар боз мешя торпаглары инкишаф етмишдир; вил.-ин уъгар ъ.-ш.-дяки йцксяк суайрыъыларда подзоллашмыш гараторпаглар йайылмышдыр. Йцксяк субасарларда субасма режими нисбятян гыса олан ири чай дяряляриндя аллцвиал чимли торпаглар, орта вя ашаьы субасарларда аллцвиал чимли-глейли торпаглар формалашмышдыр. Мешяляр яразинин тягр. 32%-ни (енлийарпаглы вя хырдайарпаглы мешяляр 54%, ийняйарпаглы мешяляр 46%) тутур. Мешяямяляэятирян аьаъ ъинсляри арасында шамаьаъы, тозаьаъы, аьъаговаг йайылмышдыр; бязян кцкнара, палыда, гара гызылаьаъа, ъюкяйя раст эялинир. Гиймятли йем биткиляринин якилдийи чайбасар вя гуру дяря чямянляри эениш сащяляр тутур; ашаьыларда отлу батаглыглардыр.


    Спасо-Гробовскайа килсяси.


    Б.в. мешяляриндя сыьын, ъцйцр, габан, гонур айы, ъанавар, тцлкц галмышдыр; синъаб эениш йайылмышдыр. Гундуз Ипут, Бесед вя диэяр чайларда мяскунлашмышдыр; Ипут чайы вя онун голларында самур йаша- йыр. Ов гушлары чохдур: Сибир хорузу, тет- ра, чилинэдимдик, Бонази тетрасы, бекас. Чайларда чапаг, ханыбалыьы, дабанбалыг, дурнабалыьы вя с.-ин олмасы ади щалдыр. Вилайятин яразисиндя йашайан надир вя нясли кясилмяк тящлцкяси алтында олан 31 нюв щейван РФ-нин “Гырмызы китабы”на дахил едилмишдир. Б.в.-ндя яразинин 6%-ни тутан 20 тябии ярази, о ъцмлядян Брйанск мешяси дювлят тябии горуьу мцщафизя едилир. Б.в.-нин тябии ландшафтлары антропоэен фяалиййят нятиъясиндя хейли дяйишилмишдир. Яразинин бюйцк бир щиссясиндя атмосферин вя сятщ суларынын сянайе чирклянмяси, тясяррцфат фяалиййяти иля ялагядар торпагларын чирклянмяси нятиъясиндя кяскин еколожи вязиййят, ъ.-г. щиссясиндя ися Чернобыл АЕС- индikи гяза иля баьлы радиоактив чирклянмя нятиъясиндя олдугъа кяскин вязиййят йаранмышдыр. Стасионар мянбялярдян атмосферя атылан туллантылар 55 мин т-дур; чирк- лянмиш ахар суларын щяъми 96,4 млн. м3-дир. Мешялярин тягр. 30%-и радионуклидлярля чирклянмишдир (2003). Вилайят яра- зисиндяки кимйяви силащ анбарлары еколоэийа цчцн потенсиал тящлцкя мянбяйидир. Тясяррцфат. Б. в. Мяркязи игтисади р-на дахилдир. Юлкя игтисадиййатында маневр вя енли тякяр изли сянайе тепловозлары (РФ- дя 61%, 2003), радиатор вя гыздырыъы кон- векторлар (36,7%), автомобил кранлары (11,8%), семент (8,7%), йейинти хаммалындан етил спирти (4%), щямчинин кятан (4,2%) вя картоф (2,9%) истещсалы иля фярглянир. 1990-ъы иллярдя вил. тясяррцфатынын ясас сащяляринин бющраны Чернобыл АЕС-индяки гяза (1986) нятиъясиндя даща да эцълянмишди. Яразинин бюйцк щиссясиндя торпагдан мящдуд истифадя режими (вил.-ин ъ.- г.-индяки зяряр чякмиш к.т. районлары) гцввядядир вя ящали кючцрцлмцшдцр. Цмуми реэионал мящсулда (%-ля, 2003) сянайенин пайы 18,2, к.т.-нын – 15,1, гейри-базар хидмятляринин – 14,7, нягл.-ын – 13,5, ямтяя вя хидмятлярин сатышы цзря тиъарят вя коммерсийа фяалиййятинин – 12,6, тикинтинин – 6,3, диэяр сащялярин – 12,4-дцр. Мцлкиййят формасына эюря мцяссисялярин нисбяти (тяшкилатларын сайына эюря, %-ля): юзял – 61, дювлят вя бялядиййя – 21, иътимаи вя дини тяшкилатлар – 12.Игтисади фяал ящали 660 мин няфярдир (2003), онлардан 92,7%-и игтисадиййатда мяшьулдур. Мяшьуллуьун сащяви структуру (%-ля): сянайе – 20, тиъарят вя иътимаи иашя – 20, к.т. – 15,5, тящсил – 8,9, сящиййя – 7,1, нягл. – 6,3, мянзил-коммунал тясяррцфаты – 4,9, тикинти – 4,8. Ишсизлик сявиййяси Русийа цзря орта эюстяриъидян бир гядяр ашаьыдыр – 7,3%. Адамбашына дцшян пул эялирляри айда 5,03 мин рублдур (2005, оkтйабр; РФ цзря орта щяддин 61,5%-и); ящалинин тягр. 28%-инин эялирляри йашайыш минимумундан ашаьыдыр. 

    Сянайe . Сянайе мящсулларынын щяъми 32,45 млрд. рублдур (2004). Сянайе истещсалынын тяркибиндя машынгайырма вя метал емалы (29,4%) цстцнлцк тяшкил едир; йейинти сянайесинин пайы 23,2%, електроенерэетика – 18,2%, тикинти материаллары сянайеси – 10,2%, мешя, аьаъ емалы вя селлцлоз-каьыз – 7,1%, дяйирман-динэ вя комбиня едилмиш йем сащяси – 4%, шцшя вя чини-сахсы – 3,3%, йцнэцл – 2,3%, кимйа вя нефт-кимйа – 1%. Б. в., демяк олар ки, юзцнцн истилик- енержи ещтийатларына (торфдан башга) малик дейилдир; електрик енержиси истещсалы цзря кясирли реэионлар сырасына дахилдир (истещлак едилян електрик енержисинин 90%-дян чоху диэяр реэионлардан дахил олур). Ясас електрик енержиси истещсалчысы – “Брйанскенерqo”дур (2 кющнялмиш вя азэцълц, цмуми эцъц 62 МВт олан електрик стансийасындан – Брйанск ДРЕС вя Клинтсы ИЕС-дян ибарятдир). Апарыъы сянайе сащяляри олан машынгайырма вя метал емалында нягл., к.т. вя йол иншааты техникасы, електроника вя радиотехника истещсалы фярглянир. Апарыъы мцяссисяляр: “Брйанск машынгайырма з-ду” (маневр тепловозлары, локомотивляр, эями вя локомотивляр цчцн дизелляр вя с.), “Брйанск автомобил з-ду” (хцсуси тякярли шассиляр, тякярли дартыъылар), “Радитса машынгайырма з-ду”
    (екскаваторлар вя с.), “Новозыбков дязэащгайырма з-ду” (одунъаьын илкин емалы цчцн аваданлыг), “Брйански Арсенал” (мцхтялиф машын вя аваданлыглар, ещтийат щиссяляри, говшаглар вя онлар цчцн деталлар вя с.), “Клинтсы автокран з-ду”. Кимйа сянайесиндя фос- фор эцбряляринин (Полпино фосфорит йатаьынын базасында), партлайыъы маддялярин истещсалы инкишаф етмишдир. Апарыъы мцяссисяляр: Брйанск фосфорит (эцбря) з-ду вя Брйанск кимйа з-ду (Селтсо ш.; партлайыъы маддяляр, лак, линолеум). Мешя, аьаъ емалы вя селлцлоз-каьыз сянайеси вил.-ин, демяк олар ки, бцтцн районларында йерляшмиш эениш аьаъ емалы шябякяси иля тямсил олунур. Апарыъы мцяссисяляр: “Белайа Бер- йозка” (Трубчевск р-нунун Белайа Берйозка гяс.; одунъаг-лифли пилятяляр, фанер), “Дйатково-ДОЗ” (одунъаг-йонгар пилятяляр, мебел), “Брасово мебел ф-ки” (Брасово р-нунун Локот гяс.), “Пролетари” (Сураж ш.; техники картон), “Брйанск каьыз ф-ки”. Тикинти материаллары сянайеси йерли гум, эил, табашир, мерэел йатагларына ясасланыр. Ясас мящсуллар: семент, асбест-семент мямулатлары, кярпиъ, шифер, дямир- бетон мямулатлары вя с. Ян ири семент истещсалчысы “Малтсовкски портландсемент”дир. Шцшя сянайесиндя бцллур вя шцшядян йцксяк бядии мямулатларын (“Дйатовски хрустал” з-ду) истещсалы цстцнлцк тяшкил едир. Йцнэцл сянайе мцяссисяляриндя парча, йун, дяри-айаггабы, трикотаж вя тикиш мямулатлары истещсал олунур. Йейинти сянайесинин ян ири мцяссисяляри: “Брйанконфи” гяннады фирмасы (Русийанын вафли вя печенйе апарыъы истещсалчыларындан бири), “Пишекомбинат Бежитски” (Брйанск), “Брйанскспиртпром”, “Сахар-Кристалл” (шякяр истещсалы; Комаричи р-ну), “Сыр Стародубски”, Брйанск ят комбинаты вя с. Тярявяз консервляри, йарма вя с. истещсал олунур. РФ-дя ян ири дянявярляшдирилмиш картоф з-ду вил.-дя йерляшир (Погар штг.). Вилайятин башлыъа сянайе мяркязляри Брйанск, Клинтсы, Дйатково шящярляридир. Ихраъатда машынгайырма, ярзаг мящсуллары, одунъаг, аьаъ емалы сянайесинин мящсуллары; идхалатда ярзаг, машынгайырма мящсуллары цстцнлцк тяшкил едир. К я н д т я с я р р ц ф а т ы. К.т. мящсулларынын цмуми дяйяри 14,5 млрд. рубл тяшкил едир (2004). Сащя цзря дягиг ихтисаслашма йохдур. Дяйяр эюстяриъиляриня эюря биткичилик мящсуллары цстцнлцк (57%) тяшкил едир. К.т. йерляри 1767,2 мин ща-дыр (вил.-ин сащясинин 50%-индян чоху), онун тягр. 62%-ини якин йерляри тутур. Йем (якин сащясинин 48,5%-и), дянли (38,1%), техники (1,2%;
    кятан, чятяня, шякяр чуьундуру, тцтцн, майаоту, рапс) биткиляр, картоф вя тярявяз (12%) беъярилир. Дянли биткилярин бюйцк щиссяси ъ.-дакы вя мяркязи районлар- да йыьылыр. Шякяр чуьундуру Б.в.-нин ъ.-ш.- индя беъярилир; реэиондакы йеэаня шякяр з- ду Лопандинода йерляшир. Интенсив-екстенсив типли щейвандарлыг инкишаф етмишдир. Ясас сащяляр: ятлик-сцдлцк щейвандарлыг, донузчулуг вя гушчулуг. Атчылыг (Брасово к.-ндя “Локотской” дювлят дамазлыг заводу) вя арычылыг яняняви олараг инкишаф етмишдир. Унеча ш. йахынлыьында дявягушу фермасы вар. К.т. йерляринин бюйцк щиссяси (84,7%) к.т. тяшкилатларынын торпагларына аиддир, 7,1%-и вятяндашларын шяхси истифадясиндя- дир, 1,4%-ини кяндли (фермер) тясяррцфатлары тутур. К.т. тяшкилатлары истещсал олунан тахылын 84,8%-ини вя йумуртанын 67,5%-ини, ящали тясяррцфатлары – картофун 92,1%-ини, тярявязин 84,8%-ини, ятлик щейван вя гушун 72,9%-ини, сцдцн 60,5%-ини тямин едир. Няглиййа т. Б.в. инкишаф етмиш нягл. шябякясиня маликдир. Брйанск ири нягл. говшаьыдыр. Д.й.-ларынын уз. 1010 км-дир (2004). Вил.-ин яразисиндян Москва – Кийев, Брйанск – Смоленск, Брйанск – Оrйол, Брйанск – Гомел маэистраллары кечир. Бяркюртцклц йолларын уз. 6495 км-дир. Ясас маэистраллар: Москва – Киев, Брйанск – Гомел вя Орйол – Брйанск – Смоленск – Витебск. “Брйанск” бейнял халг аеропорту вар. Б.в.-нин яразисиндян “Дружба” (Нижневартовск – Самара – Унеча – Мозыр – Брест, сонра Гярби Авропа юлкяляри, Унеча – Полотск – Вентс- пилс голу) нефт кямяри, Москва – Брйанск – Кийев – Дашава; Смоленск – Брйанск – Курск – Белгород – Шебалинка газ кямярляри кечир.