Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
II CİLD (ARGENTİT - AŞURBƏYOV)
    ATMOSFERDƏ ELEKTRİK HADİSƏLƏRİ

    АТМОСФЕРДЯ   ЕЛЕКТРИК  ЩАДИСЯЛЯРИ – Йер атмосферинин електрик кечириъилийи вя електрик сащяси, гцтб парылтысы, илдырым вя с. щадисяляр. Щямин щадисяляри вя атм.-ин диэяр електрик хассялярини юйрянян физика бюлмяси атм. електрики адланыр. Атм. електрикинин ясасыны американ алими Б. Франклин вя М.В. Ломоносов гоймушлар (18 яср).

    20 ясрдя атм.-ин 60–100 км-дян йухарыда йерляшян кечириъи гатлары кяшф едилди, гцтб парылтыларынын електрик тябияти вя с. щадисяляр юйрянилди. Космонавтиканын инкишафы атм.-ин даща йухары гатларында баш верян електрик щадисяляринин бирбаша цсулларла тядгигиня имкан йаратды. Атм. електрикинин ики ясас мцасир нязяриййясини Ч. Вилсон вя Й.И. Френкел верди. Вилсон нязяриййясиня ясасян Йер вя ионосфер туфан булудлары васитясиля йцклянян конденсатор кюйнякляри ролуну ойнайыр. Кюйнякляр арасында йаранан потенсиаллар фярги атм.-ин електрик сащясинин йаранмасына сябяб олур. Френкел нязяриййясиня эюря, атм.-ин електрик сащяси тропосфердяки електрик щадисяляри (булудларын полйарлашмасы вя онларын Йерля гаршылыглы тясири) иля изащ едилир.

    Атмосферин електрик сащяси . 19 ясрин яввялляриндя апарылан тядгигатлар эюстярди ки, Йер сятщиндя интенсивлийи тягр. 130 В/м олан електрик сащяси мювъуддур. Атм.-я  нязярян Йер мянфи йцклянмишдир  ( ~  3⋅105  Кл).  Одур  ки, атм.-дя  електрик  сащясинин  истигамяти  Йеря доьру йюнялмишдир. Лакин йаьынты, туфан, боран вя тоз фыртыналары заманы сащянин истигамяти вя гиймяти кяскин дяйишир вя онун интенсивлийи (Е) бязян 1000 В/м ола  билир. Йер  сятщи  йахынлыьында (300–3000 м аралыгда) онун гиймяти щцнд.-дян асылы олараг артыр, сонра ися експоненсиал азалыр. Сащя интенсивлийинин щцнд.-дян асылы олараг азалмасы атм.-дя мцсбят щяъми йцклярин (сыхлыьы щцнд.-дян асылы олараг азалан) олмасы иля ялагядардыр. Йер вя ионосфер арасындакы потенсиаллар фярги 200–250 кВ-дур.

    Атмосферин електрик кечириъилийи. Атм.-ин електрик кечириъилийи (λ) ионларын консентрасийасындан вя онларын йцрцклцйцндян асылыдыр. λ-нын ясас щиссяси  йцрцклцйц  у>10–5 м2   сан –1   V  –1 олан йцнэцл ионларын щесабынадыр. Атм.дя йцнэцл ионлардан башга йцрцклцйц чох кичик олан аьыр ионлар да вар. Аьыр ионлар булуд вя думанын  йаранмасы цчцн бюйцк ящямиййятя маликдир вя су бухарларынын конденсасийа мяркязляри ролуну  ойнайыр.  Йер  сятщиндя  електрик кечириъилийинин орта гиймяти λ=(1–2)⋅10–18Ом–1м–1 олуб, йухары галхдыгъа експоненсиал артыр. Атм.-ин ясас ионизаторлары космик шцалар, Йердя вя щавада олан радиоактив маддялярин шцалары, Эцняшдян эялян ултрабянювшяйи, корпускулйар вя рентэен  шцаларыдыр.

    Атмосферин електрик  ъяряйаны . Електрик сащясинин тясириля ионларын щярякяти атм.-дя шагули истигамятдя електрик ъяряйаны йарадыр.Онун сыхлыьынын чох кичик, ~(2¸3)×10–12 А/м2 олмасына бахмайараг, Йер бу ъяряйанын щесабына юз йцкцнц итирмяли вя атм.-дя електрик сащяси олмамалы иди. Йерин мянфи йцкцнцн, еляъя дя атм.-дя електрик сащясинин олмасы эюстярир ки, бу итки щяр щансы сябябя эюря долдурулур.

    Атмосферин  електрик  “эенераторлары ”. Тоз фыртыналары, вулкан пцскцрмяляри вя човьунлар, шялалялярдян суйун чилянмяси, булуд, йаьынтылар вя с. атм. “эенераторлары” ролуну ойнайыр. Вулкан пцскцрмяляри, гум фыртыналары вя щятта човьунлар да бязян илдырымларын (бах Илдырым) йаранмасына сябяб олур. Лакин атм.-ин електриклянмясиндя ясас йери булуд вя йаьынтылар тутур.

    А.е.щ.-нин юйрянилмяси щава щаггында  яввялъядян  мялумат  верилмясиндя, радиоактив  маддялярин йатагларынын тапылмасында, илдырымдан горунма ишляриндя вя с. мцщцм ящямиййятя маликдир.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ARGENTİT – AŞURBƏYOV
    ATMOSFERDƏ ELEKTRİK HADİSƏLƏRİ

    АТМОСФЕРДЯ   ЕЛЕКТРИК  ЩАДИСЯЛЯРИ – Йер атмосферинин електрик кечириъилийи вя електрик сащяси, гцтб парылтысы, илдырым вя с. щадисяляр. Щямин щадисяляри вя атм.-ин диэяр електрик хассялярини юйрянян физика бюлмяси атм. електрики адланыр. Атм. електрикинин ясасыны американ алими Б. Франклин вя М.В. Ломоносов гоймушлар (18 яср).

    20 ясрдя атм.-ин 60–100 км-дян йухарыда йерляшян кечириъи гатлары кяшф едилди, гцтб парылтыларынын електрик тябияти вя с. щадисяляр юйрянилди. Космонавтиканын инкишафы атм.-ин даща йухары гатларында баш верян електрик щадисяляринин бирбаша цсулларла тядгигиня имкан йаратды. Атм. електрикинин ики ясас мцасир нязяриййясини Ч. Вилсон вя Й.И. Френкел верди. Вилсон нязяриййясиня ясасян Йер вя ионосфер туфан булудлары васитясиля йцклянян конденсатор кюйнякляри ролуну ойнайыр. Кюйнякляр арасында йаранан потенсиаллар фярги атм.-ин електрик сащясинин йаранмасына сябяб олур. Френкел нязяриййясиня эюря, атм.-ин електрик сащяси тропосфердяки електрик щадисяляри (булудларын полйарлашмасы вя онларын Йерля гаршылыглы тясири) иля изащ едилир.

    Атмосферин електрик сащяси . 19 ясрин яввялляриндя апарылан тядгигатлар эюстярди ки, Йер сятщиндя интенсивлийи тягр. 130 В/м олан електрик сащяси мювъуддур. Атм.-я  нязярян Йер мянфи йцклянмишдир  ( ~  3⋅105  Кл).  Одур  ки, атм.-дя  електрик  сащясинин  истигамяти  Йеря доьру йюнялмишдир. Лакин йаьынты, туфан, боран вя тоз фыртыналары заманы сащянин истигамяти вя гиймяти кяскин дяйишир вя онун интенсивлийи (Е) бязян 1000 В/м ола  билир. Йер  сятщи  йахынлыьында (300–3000 м аралыгда) онун гиймяти щцнд.-дян асылы олараг артыр, сонра ися експоненсиал азалыр. Сащя интенсивлийинин щцнд.-дян асылы олараг азалмасы атм.-дя мцсбят щяъми йцклярин (сыхлыьы щцнд.-дян асылы олараг азалан) олмасы иля ялагядардыр. Йер вя ионосфер арасындакы потенсиаллар фярги 200–250 кВ-дур.

    Атмосферин електрик кечириъилийи. Атм.-ин електрик кечириъилийи (λ) ионларын консентрасийасындан вя онларын йцрцклцйцндян асылыдыр. λ-нын ясас щиссяси  йцрцклцйц  у>10–5 м2   сан –1   V  –1 олан йцнэцл ионларын щесабынадыр. Атм.дя йцнэцл ионлардан башга йцрцклцйц чох кичик олан аьыр ионлар да вар. Аьыр ионлар булуд вя думанын  йаранмасы цчцн бюйцк ящямиййятя маликдир вя су бухарларынын конденсасийа мяркязляри ролуну  ойнайыр.  Йер  сятщиндя  електрик кечириъилийинин орта гиймяти λ=(1–2)⋅10–18Ом–1м–1 олуб, йухары галхдыгъа експоненсиал артыр. Атм.-ин ясас ионизаторлары космик шцалар, Йердя вя щавада олан радиоактив маддялярин шцалары, Эцняшдян эялян ултрабянювшяйи, корпускулйар вя рентэен  шцаларыдыр.

    Атмосферин електрик  ъяряйаны . Електрик сащясинин тясириля ионларын щярякяти атм.-дя шагули истигамятдя електрик ъяряйаны йарадыр.Онун сыхлыьынын чох кичик, ~(2¸3)×10–12 А/м2 олмасына бахмайараг, Йер бу ъяряйанын щесабына юз йцкцнц итирмяли вя атм.-дя електрик сащяси олмамалы иди. Йерин мянфи йцкцнцн, еляъя дя атм.-дя електрик сащясинин олмасы эюстярир ки, бу итки щяр щансы сябябя эюря долдурулур.

    Атмосферин  електрик  “эенераторлары ”. Тоз фыртыналары, вулкан пцскцрмяляри вя човьунлар, шялалялярдян суйун чилянмяси, булуд, йаьынтылар вя с. атм. “эенераторлары” ролуну ойнайыр. Вулкан пцскцрмяляри, гум фыртыналары вя щятта човьунлар да бязян илдырымларын (бах Илдырым) йаранмасына сябяб олур. Лакин атм.-ин електриклянмясиндя ясас йери булуд вя йаьынтылар тутур.

    А.е.щ.-нин юйрянилмяси щава щаггында  яввялъядян  мялумат  верилмясиндя, радиоактив  маддялярин йатагларынын тапылмасында, илдырымдан горунма ишляриндя вя с. мцщцм ящямиййятя маликдир.

    ATMOSFERDƏ ELEKTRİK HADİSƏLƏRİ

    АТМОСФЕРДЯ   ЕЛЕКТРИК  ЩАДИСЯЛЯРИ – Йер атмосферинин електрик кечириъилийи вя електрик сащяси, гцтб парылтысы, илдырым вя с. щадисяляр. Щямин щадисяляри вя атм.-ин диэяр електрик хассялярини юйрянян физика бюлмяси атм. електрики адланыр. Атм. електрикинин ясасыны американ алими Б. Франклин вя М.В. Ломоносов гоймушлар (18 яср).

    20 ясрдя атм.-ин 60–100 км-дян йухарыда йерляшян кечириъи гатлары кяшф едилди, гцтб парылтыларынын електрик тябияти вя с. щадисяляр юйрянилди. Космонавтиканын инкишафы атм.-ин даща йухары гатларында баш верян електрик щадисяляринин бирбаша цсулларла тядгигиня имкан йаратды. Атм. електрикинин ики ясас мцасир нязяриййясини Ч. Вилсон вя Й.И. Френкел верди. Вилсон нязяриййясиня ясасян Йер вя ионосфер туфан булудлары васитясиля йцклянян конденсатор кюйнякляри ролуну ойнайыр. Кюйнякляр арасында йаранан потенсиаллар фярги атм.-ин електрик сащясинин йаранмасына сябяб олур. Френкел нязяриййясиня эюря, атм.-ин електрик сащяси тропосфердяки електрик щадисяляри (булудларын полйарлашмасы вя онларын Йерля гаршылыглы тясири) иля изащ едилир.

    Атмосферин електрик сащяси . 19 ясрин яввялляриндя апарылан тядгигатлар эюстярди ки, Йер сятщиндя интенсивлийи тягр. 130 В/м олан електрик сащяси мювъуддур. Атм.-я  нязярян Йер мянфи йцклянмишдир  ( ~  3⋅105  Кл).  Одур  ки, атм.-дя  електрик  сащясинин  истигамяти  Йеря доьру йюнялмишдир. Лакин йаьынты, туфан, боран вя тоз фыртыналары заманы сащянин истигамяти вя гиймяти кяскин дяйишир вя онун интенсивлийи (Е) бязян 1000 В/м ола  билир. Йер  сятщи  йахынлыьында (300–3000 м аралыгда) онун гиймяти щцнд.-дян асылы олараг артыр, сонра ися експоненсиал азалыр. Сащя интенсивлийинин щцнд.-дян асылы олараг азалмасы атм.-дя мцсбят щяъми йцклярин (сыхлыьы щцнд.-дян асылы олараг азалан) олмасы иля ялагядардыр. Йер вя ионосфер арасындакы потенсиаллар фярги 200–250 кВ-дур.

    Атмосферин електрик кечириъилийи. Атм.-ин електрик кечириъилийи (λ) ионларын консентрасийасындан вя онларын йцрцклцйцндян асылыдыр. λ-нын ясас щиссяси  йцрцклцйц  у>10–5 м2   сан –1   V  –1 олан йцнэцл ионларын щесабынадыр. Атм.дя йцнэцл ионлардан башга йцрцклцйц чох кичик олан аьыр ионлар да вар. Аьыр ионлар булуд вя думанын  йаранмасы цчцн бюйцк ящямиййятя маликдир вя су бухарларынын конденсасийа мяркязляри ролуну  ойнайыр.  Йер  сятщиндя  електрик кечириъилийинин орта гиймяти λ=(1–2)⋅10–18Ом–1м–1 олуб, йухары галхдыгъа експоненсиал артыр. Атм.-ин ясас ионизаторлары космик шцалар, Йердя вя щавада олан радиоактив маддялярин шцалары, Эцняшдян эялян ултрабянювшяйи, корпускулйар вя рентэен  шцаларыдыр.

    Атмосферин електрик  ъяряйаны . Електрик сащясинин тясириля ионларын щярякяти атм.-дя шагули истигамятдя електрик ъяряйаны йарадыр.Онун сыхлыьынын чох кичик, ~(2¸3)×10–12 А/м2 олмасына бахмайараг, Йер бу ъяряйанын щесабына юз йцкцнц итирмяли вя атм.-дя електрик сащяси олмамалы иди. Йерин мянфи йцкцнцн, еляъя дя атм.-дя електрик сащясинин олмасы эюстярир ки, бу итки щяр щансы сябябя эюря долдурулур.

    Атмосферин  електрик  “эенераторлары ”. Тоз фыртыналары, вулкан пцскцрмяляри вя човьунлар, шялалялярдян суйун чилянмяси, булуд, йаьынтылар вя с. атм. “эенераторлары” ролуну ойнайыр. Вулкан пцскцрмяляри, гум фыртыналары вя щятта човьунлар да бязян илдырымларын (бах Илдырым) йаранмасына сябяб олур. Лакин атм.-ин електриклянмясиндя ясас йери булуд вя йаьынтылар тутур.

    А.е.щ.-нин юйрянилмяси щава щаггында  яввялъядян  мялумат  верилмясиндя, радиоактив  маддялярин йатагларынын тапылмасында, илдырымдан горунма ишляриндя вя с. мцщцм ящямиййятя маликдир.