Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
II CİLD (ARGENTİT - AŞURBƏYOV)
    ATMOSFERDƏNKƏNAR ASTRONOMİYA

    АТМОСФЕРДЯНКЯНАР  АСТРОНОМИЙА – аеростатлар, тяййаряляр, ракетляр, ЙСП-ляри вя планетлярарасы автомат ст.-ларын (ПАС) кюмяйиля Йер атм.инин сых гатларындан кянара чыхарылан елми ъищазлардан истифадя едяряк космик обйектляри юйрянян астрономийа бюлмяси. Ъищазлар, бир гайда олараг, пилотсуз апаратларда гурашдырылыр, лакин онларын пилотлу ст.-ларда да истифадяси мцмкцндцр.

    Космик шцалар сярбяст учан аеростатлар (бах Балон астрономийасы) васитясиля 20 ясрин яввялляриндя тядгиг едилмишдир. 1940-ъы иллярин ахырларында 1 т кцтляли ъищазы 100 км-дян йухары галдыра билян шагули ракетляр васитясиля УБ вя рентэен диапазонларында Эцняшин тядгигиня башланды. 1960-ъы иллярдя 100-дян 500 км-я гядяр щцнд.-я чатан  ракетлярдя  гурулмуш рентэен ъищазларынын кюмяйиля рентэен шцаларынын космик мянбяйи ашкар олунду   (Р.   Ъаккони).

    Атмосфердянкянар цсулларла мцшащидянин ясас цстцнлцйц атм. тясиринин там тяърид олунмасыдыр. Ъищазларын Йер атм.-и щцдудларындан кянара чыхарылмасына эюря гамма-шцадан радиошцайа гядяр бцтцн дальа узунлуглары диапазонунда астрономик обйектлярин шцаларыны юйрянмяк мцмкцн олмушдур (бах Гамма-астрономийа, Рентэен астрономийасы, Ултрабянювшяйи астрономийа, Инфрагырмызы астрономийа). А.а. щямчинин билаваситя планетлярарасы фязада юлчмяляр апармаьа, Эцняш кцляйини тядгиг етмяйя, Эцняш системиня нцфуз едян улдузларарасы мцщитин атомларыны юйрянмяйя вя с. имкан верир.

    Эцняши тядгиг етмяк цчцн чохлу сайда хцсуси пейкляр (ОСО, “ЙОЩО”, СОЩО, КОПОЩАЪ вя с.) бурахылмышдыр. Онларын кюмяйиля мцхтялиф дальа узунлуглары диапазонунда Эцняш активлийинин фасилясиз мцшащидяси, оптик вя рентэен диапазонларында он Эцняш радиусу гядяр мясафядя Эцняш таъынын мцшащидяси апарылыр, Эцняш кцляйинин йцклянмиш зярряъикляр сели вя космик шцаларын Эцняш компонентляри гейдя алыныр.

    ИРАС (Инфраред Астрономиъал Сателлите; АБШ, Нидерланд, Бюйцк Британийа; 1983) пейкиндян, ясасян, ъиртдан улдузлар (сятщиндяки темп-р 2500  К-ядяк) олан 500 миндян артыг инфрагырмызы шцаларын дискрет мянбяляри гейдя алынмыш, онларла йени астероид вя комет кяшф едилмиш, минлярля галактика вя квазар мцшащидя олунмушдур.

    Гящвяйи ъыртданларын (ян кичик кцтляли улдуз), еляъя дя галактикаларын гаранлыг маддясиндя ящямиййятли дяряъядя пайы ола билян ъыртдан улдузларла планетляр арасындакы аралыг кцтляли ъисмлярин ахтарышы вя юйрянилмяси мягсядиля 2003 илдя СИРТФ (Спаъе Инфраред Телесъопе Фаъилитй, АБШ) пейки бурахылмышдыр. Улдузямяляэялмя зоналарында газ-тоз думанлыьы, улдузлар ятрафында протопланет дискляри вя Эцняш системи обйектляри: астроидляр, планетлярин пейкляри, кометляр вя планетлярарасы тозлар щяртяряфли юйрянилир. Мцшащидя програмына щямчинин актив вя ИГ галактикаларын юйрянилмяси, еркян Каинатда протогалактикаларын ахтарышы дахилдир. 2004 илдя Боинг-747 тяййарясиндя йерляшдирилмиш учан нящянэ СОФИА (Стратоспщериъ Обсерваторй фор Инфраред Астрономй; АБШ, Алманийа) ИГ рясядханасы ишлямяйя башлады.

    2007 илдя Авропада ИГ апараты олан “Щерсъщел” вя “Планък” пейкляри бурахылды. Онлардан биринъиси 60–670 мкм диапазонда реликт шцалар да дахил олмагла нюгтяви вя мцяййян юлчцйя малик мянбялярин, икинъиси ися реликт шцаларын 1'-йя гядяр олан кичик юлчцлц флуктуасийаларынын юйрянилмяси  цчцн  нязярдя  тутулмушдур.

    1978 илдя ИУЕ (Интернатионал Ултравиолет Ехплорер; АБШ, Бюйцк Британийа, Авропа Космик Аэентлийи) пейки бурахылмышдыр. Пейкин 19 иллик иши мцддятиндя улдузлар, думанлыглар, галактикалар вя квазарлар да дахил олмагла 50 миндян артыг обйект тядгиг едилмишдир.

    1990 илдя орбитя чыхарылмыш, ясас эцзэцсцнцн диаметри 2,4 м олан “Щаббл” (АБШ) космик телескопунун кюмяйиля галактикаданкянар астрономийа вя космолоэийа сащясиндя мцщцм кяшфляр едилмишдир. Телескопла ишлямяк вя алынан мялуматлары дягигляшдирмяк цчцн хцсуси ин-т (Космик Телескоп Ин-туту, АБШ, Мериленд) йарадылмышдыр. “Щаббл” телескопу 600 км-лик даиряви орбитдя йерляшир вя 0,003′′ дягигликля стабиллийи тямин едян системя маликдир.

    Рентэен диапазонунда тядгигатлар апармаг цчцн илк пейк (“Ущуру”, АБШ) 1970 илдя бурахылмышдыр; сонралар орбитя чыхарылан (АБШ, Бюйцк Британийа, Русийа, Нидерланд, Италийа, Йапонийа) онларла беля пейкин кюмяйиля минлярля рентэен мянбяляри, о ъцмлядян аккресийалы гоша улдуз системляри тапылмышдыр.

    Космик гамма-эурултулары юйрянмяк цчцн 2004 илдя “Swift” (АБШ) пейки бурахылмышдыр. Пейкдяки ъищазларын кюмяйиля 2005 илдя гырмызы йердяйишмяси 6,29 олан гамма-эурулту: тягр.  13  млрд.  ил яввял, йяни Каинатын йашы 1 млрд. иля йахын оланда партламыш улдуз мцшащидя едилмишдир.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ARGENTİT – AŞURBƏYOV
    ATMOSFERDƏNKƏNAR ASTRONOMİYA

    АТМОСФЕРДЯНКЯНАР  АСТРОНОМИЙА – аеростатлар, тяййаряляр, ракетляр, ЙСП-ляри вя планетлярарасы автомат ст.-ларын (ПАС) кюмяйиля Йер атм.инин сых гатларындан кянара чыхарылан елми ъищазлардан истифадя едяряк космик обйектляри юйрянян астрономийа бюлмяси. Ъищазлар, бир гайда олараг, пилотсуз апаратларда гурашдырылыр, лакин онларын пилотлу ст.-ларда да истифадяси мцмкцндцр.

    Космик шцалар сярбяст учан аеростатлар (бах Балон астрономийасы) васитясиля 20 ясрин яввялляриндя тядгиг едилмишдир. 1940-ъы иллярин ахырларында 1 т кцтляли ъищазы 100 км-дян йухары галдыра билян шагули ракетляр васитясиля УБ вя рентэен диапазонларында Эцняшин тядгигиня башланды. 1960-ъы иллярдя 100-дян 500 км-я гядяр щцнд.-я чатан  ракетлярдя  гурулмуш рентэен ъищазларынын кюмяйиля рентэен шцаларынын космик мянбяйи ашкар олунду   (Р.   Ъаккони).

    Атмосфердянкянар цсулларла мцшащидянин ясас цстцнлцйц атм. тясиринин там тяърид олунмасыдыр. Ъищазларын Йер атм.-и щцдудларындан кянара чыхарылмасына эюря гамма-шцадан радиошцайа гядяр бцтцн дальа узунлуглары диапазонунда астрономик обйектлярин шцаларыны юйрянмяк мцмкцн олмушдур (бах Гамма-астрономийа, Рентэен астрономийасы, Ултрабянювшяйи астрономийа, Инфрагырмызы астрономийа). А.а. щямчинин билаваситя планетлярарасы фязада юлчмяляр апармаьа, Эцняш кцляйини тядгиг етмяйя, Эцняш системиня нцфуз едян улдузларарасы мцщитин атомларыны юйрянмяйя вя с. имкан верир.

    Эцняши тядгиг етмяк цчцн чохлу сайда хцсуси пейкляр (ОСО, “ЙОЩО”, СОЩО, КОПОЩАЪ вя с.) бурахылмышдыр. Онларын кюмяйиля мцхтялиф дальа узунлуглары диапазонунда Эцняш активлийинин фасилясиз мцшащидяси, оптик вя рентэен диапазонларында он Эцняш радиусу гядяр мясафядя Эцняш таъынын мцшащидяси апарылыр, Эцняш кцляйинин йцклянмиш зярряъикляр сели вя космик шцаларын Эцняш компонентляри гейдя алыныр.

    ИРАС (Инфраред Астрономиъал Сателлите; АБШ, Нидерланд, Бюйцк Британийа; 1983) пейкиндян, ясасян, ъиртдан улдузлар (сятщиндяки темп-р 2500  К-ядяк) олан 500 миндян артыг инфрагырмызы шцаларын дискрет мянбяляри гейдя алынмыш, онларла йени астероид вя комет кяшф едилмиш, минлярля галактика вя квазар мцшащидя олунмушдур.

    Гящвяйи ъыртданларын (ян кичик кцтляли улдуз), еляъя дя галактикаларын гаранлыг маддясиндя ящямиййятли дяряъядя пайы ола билян ъыртдан улдузларла планетляр арасындакы аралыг кцтляли ъисмлярин ахтарышы вя юйрянилмяси мягсядиля 2003 илдя СИРТФ (Спаъе Инфраред Телесъопе Фаъилитй, АБШ) пейки бурахылмышдыр. Улдузямяляэялмя зоналарында газ-тоз думанлыьы, улдузлар ятрафында протопланет дискляри вя Эцняш системи обйектляри: астроидляр, планетлярин пейкляри, кометляр вя планетлярарасы тозлар щяртяряфли юйрянилир. Мцшащидя програмына щямчинин актив вя ИГ галактикаларын юйрянилмяси, еркян Каинатда протогалактикаларын ахтарышы дахилдир. 2004 илдя Боинг-747 тяййарясиндя йерляшдирилмиш учан нящянэ СОФИА (Стратоспщериъ Обсерваторй фор Инфраред Астрономй; АБШ, Алманийа) ИГ рясядханасы ишлямяйя башлады.

    2007 илдя Авропада ИГ апараты олан “Щерсъщел” вя “Планък” пейкляри бурахылды. Онлардан биринъиси 60–670 мкм диапазонда реликт шцалар да дахил олмагла нюгтяви вя мцяййян юлчцйя малик мянбялярин, икинъиси ися реликт шцаларын 1'-йя гядяр олан кичик юлчцлц флуктуасийаларынын юйрянилмяси  цчцн  нязярдя  тутулмушдур.

    1978 илдя ИУЕ (Интернатионал Ултравиолет Ехплорер; АБШ, Бюйцк Британийа, Авропа Космик Аэентлийи) пейки бурахылмышдыр. Пейкин 19 иллик иши мцддятиндя улдузлар, думанлыглар, галактикалар вя квазарлар да дахил олмагла 50 миндян артыг обйект тядгиг едилмишдир.

    1990 илдя орбитя чыхарылмыш, ясас эцзэцсцнцн диаметри 2,4 м олан “Щаббл” (АБШ) космик телескопунун кюмяйиля галактикаданкянар астрономийа вя космолоэийа сащясиндя мцщцм кяшфляр едилмишдир. Телескопла ишлямяк вя алынан мялуматлары дягигляшдирмяк цчцн хцсуси ин-т (Космик Телескоп Ин-туту, АБШ, Мериленд) йарадылмышдыр. “Щаббл” телескопу 600 км-лик даиряви орбитдя йерляшир вя 0,003′′ дягигликля стабиллийи тямин едян системя маликдир.

    Рентэен диапазонунда тядгигатлар апармаг цчцн илк пейк (“Ущуру”, АБШ) 1970 илдя бурахылмышдыр; сонралар орбитя чыхарылан (АБШ, Бюйцк Британийа, Русийа, Нидерланд, Италийа, Йапонийа) онларла беля пейкин кюмяйиля минлярля рентэен мянбяляри, о ъцмлядян аккресийалы гоша улдуз системляри тапылмышдыр.

    Космик гамма-эурултулары юйрянмяк цчцн 2004 илдя “Swift” (АБШ) пейки бурахылмышдыр. Пейкдяки ъищазларын кюмяйиля 2005 илдя гырмызы йердяйишмяси 6,29 олан гамма-эурулту: тягр.  13  млрд.  ил яввял, йяни Каинатын йашы 1 млрд. иля йахын оланда партламыш улдуз мцшащидя едилмишдир.

    ATMOSFERDƏNKƏNAR ASTRONOMİYA

    АТМОСФЕРДЯНКЯНАР  АСТРОНОМИЙА – аеростатлар, тяййаряляр, ракетляр, ЙСП-ляри вя планетлярарасы автомат ст.-ларын (ПАС) кюмяйиля Йер атм.инин сых гатларындан кянара чыхарылан елми ъищазлардан истифадя едяряк космик обйектляри юйрянян астрономийа бюлмяси. Ъищазлар, бир гайда олараг, пилотсуз апаратларда гурашдырылыр, лакин онларын пилотлу ст.-ларда да истифадяси мцмкцндцр.

    Космик шцалар сярбяст учан аеростатлар (бах Балон астрономийасы) васитясиля 20 ясрин яввялляриндя тядгиг едилмишдир. 1940-ъы иллярин ахырларында 1 т кцтляли ъищазы 100 км-дян йухары галдыра билян шагули ракетляр васитясиля УБ вя рентэен диапазонларында Эцняшин тядгигиня башланды. 1960-ъы иллярдя 100-дян 500 км-я гядяр щцнд.-я чатан  ракетлярдя  гурулмуш рентэен ъищазларынын кюмяйиля рентэен шцаларынын космик мянбяйи ашкар олунду   (Р.   Ъаккони).

    Атмосфердянкянар цсулларла мцшащидянин ясас цстцнлцйц атм. тясиринин там тяърид олунмасыдыр. Ъищазларын Йер атм.-и щцдудларындан кянара чыхарылмасына эюря гамма-шцадан радиошцайа гядяр бцтцн дальа узунлуглары диапазонунда астрономик обйектлярин шцаларыны юйрянмяк мцмкцн олмушдур (бах Гамма-астрономийа, Рентэен астрономийасы, Ултрабянювшяйи астрономийа, Инфрагырмызы астрономийа). А.а. щямчинин билаваситя планетлярарасы фязада юлчмяляр апармаьа, Эцняш кцляйини тядгиг етмяйя, Эцняш системиня нцфуз едян улдузларарасы мцщитин атомларыны юйрянмяйя вя с. имкан верир.

    Эцняши тядгиг етмяк цчцн чохлу сайда хцсуси пейкляр (ОСО, “ЙОЩО”, СОЩО, КОПОЩАЪ вя с.) бурахылмышдыр. Онларын кюмяйиля мцхтялиф дальа узунлуглары диапазонунда Эцняш активлийинин фасилясиз мцшащидяси, оптик вя рентэен диапазонларында он Эцняш радиусу гядяр мясафядя Эцняш таъынын мцшащидяси апарылыр, Эцняш кцляйинин йцклянмиш зярряъикляр сели вя космик шцаларын Эцняш компонентляри гейдя алыныр.

    ИРАС (Инфраред Астрономиъал Сателлите; АБШ, Нидерланд, Бюйцк Британийа; 1983) пейкиндян, ясасян, ъиртдан улдузлар (сятщиндяки темп-р 2500  К-ядяк) олан 500 миндян артыг инфрагырмызы шцаларын дискрет мянбяляри гейдя алынмыш, онларла йени астероид вя комет кяшф едилмиш, минлярля галактика вя квазар мцшащидя олунмушдур.

    Гящвяйи ъыртданларын (ян кичик кцтляли улдуз), еляъя дя галактикаларын гаранлыг маддясиндя ящямиййятли дяряъядя пайы ола билян ъыртдан улдузларла планетляр арасындакы аралыг кцтляли ъисмлярин ахтарышы вя юйрянилмяси мягсядиля 2003 илдя СИРТФ (Спаъе Инфраред Телесъопе Фаъилитй, АБШ) пейки бурахылмышдыр. Улдузямяляэялмя зоналарында газ-тоз думанлыьы, улдузлар ятрафында протопланет дискляри вя Эцняш системи обйектляри: астроидляр, планетлярин пейкляри, кометляр вя планетлярарасы тозлар щяртяряфли юйрянилир. Мцшащидя програмына щямчинин актив вя ИГ галактикаларын юйрянилмяси, еркян Каинатда протогалактикаларын ахтарышы дахилдир. 2004 илдя Боинг-747 тяййарясиндя йерляшдирилмиш учан нящянэ СОФИА (Стратоспщериъ Обсерваторй фор Инфраред Астрономй; АБШ, Алманийа) ИГ рясядханасы ишлямяйя башлады.

    2007 илдя Авропада ИГ апараты олан “Щерсъщел” вя “Планък” пейкляри бурахылды. Онлардан биринъиси 60–670 мкм диапазонда реликт шцалар да дахил олмагла нюгтяви вя мцяййян юлчцйя малик мянбялярин, икинъиси ися реликт шцаларын 1'-йя гядяр олан кичик юлчцлц флуктуасийаларынын юйрянилмяси  цчцн  нязярдя  тутулмушдур.

    1978 илдя ИУЕ (Интернатионал Ултравиолет Ехплорер; АБШ, Бюйцк Британийа, Авропа Космик Аэентлийи) пейки бурахылмышдыр. Пейкин 19 иллик иши мцддятиндя улдузлар, думанлыглар, галактикалар вя квазарлар да дахил олмагла 50 миндян артыг обйект тядгиг едилмишдир.

    1990 илдя орбитя чыхарылмыш, ясас эцзэцсцнцн диаметри 2,4 м олан “Щаббл” (АБШ) космик телескопунун кюмяйиля галактикаданкянар астрономийа вя космолоэийа сащясиндя мцщцм кяшфляр едилмишдир. Телескопла ишлямяк вя алынан мялуматлары дягигляшдирмяк цчцн хцсуси ин-т (Космик Телескоп Ин-туту, АБШ, Мериленд) йарадылмышдыр. “Щаббл” телескопу 600 км-лик даиряви орбитдя йерляшир вя 0,003′′ дягигликля стабиллийи тямин едян системя маликдир.

    Рентэен диапазонунда тядгигатлар апармаг цчцн илк пейк (“Ущуру”, АБШ) 1970 илдя бурахылмышдыр; сонралар орбитя чыхарылан (АБШ, Бюйцк Британийа, Русийа, Нидерланд, Италийа, Йапонийа) онларла беля пейкин кюмяйиля минлярля рентэен мянбяляри, о ъцмлядян аккресийалы гоша улдуз системляри тапылмышдыр.

    Космик гамма-эурултулары юйрянмяк цчцн 2004 илдя “Swift” (АБШ) пейки бурахылмышдыр. Пейкдяки ъищазларын кюмяйиля 2005 илдя гырмызы йердяйишмяси 6,29 олан гамма-эурулту: тягр.  13  млрд.  ил яввял, йяни Каинатын йашы 1 млрд. иля йахын оланда партламыш улдуз мцшащидя едилмишдир.