Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
II CİLD (ARGENTİT - AŞURBƏYOV)
    ATOM RADİUSLARI

    ÁТОМ РАДИУСЛАРЫ  –  молекулларда вя кристалларда атомларарасы (нцвялярарасы) мясафяни тяхмини гиймятляндирмяйя имкан верян атом характеристикалары. Атомларын дягиг сярщяди йохдур, лакин квант механикасына эюря електронун нцвядян мцяййян мясафядя олма ещтималы бу мясафянин артмасы иля кяскин азалыр. Атомун електрон сыхлыьынын ясас щиссясини (90-98%) юзцндя ещтива едян тясир сащясинин радиусу атом радиусу кими гябул едилир. А.р. 0,1  нм тяртибиндядир, лакин ики А вя Б атомунун А.р.-нын азаъыг фярги онлардан тяшкил олунмуш кристалларын гурулушуну мцяййянляшдирир. Тяърцбя эюстярир ки, бярк ъисмлярдя, майелярдя вя молекулларда ян гыса атомларарасы (нцвялярарасы) мясафяни А.р.-нын ъями кими тясвир етмяк олар. Лакин А.р.нын аддитивлийи сон дяряъя тяхминидир вя щеч дя бцтцн щаллар цчцн юдянилмир. Атомларарасы тясир (бах Атомларарасы гаршылыглы тясир) гцввяляринин тябиятиндян асылы олараг метал, ион, ковалент, Вандер-Ваалс А.р. фяргляндирилир.

    М е т а л р а д и у с л а р ы металын кристал гурулушунда атомлар арасындакы ян гыса мясафянин йарысына бярабяр щесаб олунур; кристал гяфясдя атомун ятрафындакы ян йахын гоншу атомларын сайындан (К координасийа ядядиндян) асылыдыр. К=12 олан кристал гурулушлу металлара даща  чох  раст  эялинир.  К=12  цчцн  атом  радиусу ващидя бярабяр эютцрцлярся, онда К 8, 6 вя 4-я бярабяр олдугда А.р. уйьун 0,98, 0,96  вя  0,88  гиймятлярини алар. Явязетмя типли металларын гаршылыглы щяллолмасынын зярури (лакин гейри-кафи) шярти А.р.-нын йахын олмасыдыр. Беля ки, адятян, майе К вя Ли гарышмыр вя ики майе тябягя ямяля эятирир, лакин К Рб вя Ъс иля арасыкясилмяз бярк мящлуллар сырасы ямяля эятирир (Ли, К, Рб вя Ъс-ун А.р. уйьун  олараг  0,155;  0,236;   0,248   вя 0,268 мм бярабярдир). А.р.-нын аддитивлийи интерметал бирляшмялярин кристал гяфясляринин параметрлярини орта дягигликля яввялъядян сюйлямяйя имкан верир.

    Ион    радиусларындан  ион кристалларында  нцвяляр  арасындакы  мясафяни  тяхмини гиймятляндирмяк цчцн истифадя едилир. Айры-айры ионларын А.р.-нын гиймятляри иля фярглянян, лакин тяхминян ейни нцвялярарасы мясафяляря эятирян ион А.р.-нын бир нечя системи мювъуддур. Норвеч эеокимйачысы  В.М. Голдшмидт 20 ясрин 20-ъи илляриндя Ф вя О2– ионларынын радиусларынын тяърцби (рефрактометрик) гиймятляриндян (уйьун олараг 0,133 вя 0,132 нм) истифадя едяряк илк дяфя ион А.р.-ны тяйин етмишдир. Полинг системиндя оксиэен иону радиусунун  ясас гиймяти 0,140 нм, даща етибарлы Белов вя Бокийа системиндя ися 0,136 нм эютцрцлцр. Координасийа ядяди ейни олан ион кристалларында А.р.-нын аддитивликдян сапмасы адятян 0,001–0,002 нм-и ашмыр.

    Ковалент радиус Х–Х биргат кимйяви рабитянин узунлуьунун йарысына бярабяр гябул едилир, бурада Х гейри-метал елементдир. Щалоэенляр цчцн ковалент А.р. Х2  молекулунда Х–Х нцвялярарасы мясафянин йарысы, С вя Се цчцн Х8-дя Х–Х мясафясинин йарысы, карбон цчцн алмаз кристалларында ян гыса ЪЪ мясафясинин йарысы иля мцяййянляшир. Нятиъядя Ф, Ъл, Бр, Ы, С, Се вя Ъ-ун ковалент А.р.нын   уйьун   олараг   0,064;   0,099;   0,114; 0,133; 0,104; 0,117 вя 0,077 нм-я бярабяр олдуьу мцяййян едилмишдир. Щидроэен (Щ2) молекулунда Щ–Щ рабитяси узунлуьунун йарысы 0,037 нм-я бярабяр олса да, онун ковалент радиусу 0,03 нм олдуьу гябул едилир. Ковалент А.р.-нын аддитивлик гайдасындан  истифадя  едяряк чохатомлу молекулларда ковалент рабитялярин узунлуьуну (нцвялярарасы ян гыса мясафяни) габагъадан демяк  мцмкцндцр. Мяс., бу гайдайа эюря Ъ–Щ, Ъ–Ф, Ъ–Ъл рабитяляринин узунлуьу уйьун олараг 0,107; 0,141 вя 0,176 нм олмалыдыр. Доьрудан  да  эюстярилян  гиймятляр  бир чох доймуш цзви молекулларда (чохгат рабитяляри олмайан молекулларда) щягиги гиймятлярля тяхминян цст-цстя дцшцр. Рабитянин йаранмасында ики вя цч електрон ъцтцнцн иштирак етдийи икигат вя цчгат карбон-карбон рабитяляри мювъуд олдугда нцвялярарасы мясафя уйьун олараг 0,021 вя 0,034 нм азалыр.

    Ван-дер-Ваалс радиуслары тясирсиз газларын атомларынын еффектив юлчцсцнц мцяййянляшдирир. Бундан ялавя, бир-бири иля кимйяви рабитяси олмайан, йяни мцхтялиф молекуллара аид олан (мяс., молекулйар кристалларда) бир-бириня ян йахын ейни атомларын нцвялярарасы мясафясинин йарысы да Ван-дер-Ваалс А.р. кими гябул едилир. Атомлар Ван-дер-Ваалс А.р.-нын ъяминдян кичик мясафяйя йахынлашдыгда, онларын арасында эцълц атомларарасы итялямя гцввяси йараныр. Вандер-Ваалс А.р. аддитивлик принсипиня ясасян кристалларда гоншу молекулларын ян йахын атомларарасы контактындан тапылыр; ковалент радиуслардан орта щесабла ~0,08 нм бюйцкдцр. Ван-дер-Ваалс А.р. молекулларын формасыны, конформасийасыны вя молекулйар кристалларда онларын габлашдырылмасыны тяйин етмяйя имкан верир.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ARGENTİT – AŞURBƏYOV
    ATOM RADİUSLARI

    ÁТОМ РАДИУСЛАРЫ  –  молекулларда вя кристалларда атомларарасы (нцвялярарасы) мясафяни тяхмини гиймятляндирмяйя имкан верян атом характеристикалары. Атомларын дягиг сярщяди йохдур, лакин квант механикасына эюря електронун нцвядян мцяййян мясафядя олма ещтималы бу мясафянин артмасы иля кяскин азалыр. Атомун електрон сыхлыьынын ясас щиссясини (90-98%) юзцндя ещтива едян тясир сащясинин радиусу атом радиусу кими гябул едилир. А.р. 0,1  нм тяртибиндядир, лакин ики А вя Б атомунун А.р.-нын азаъыг фярги онлардан тяшкил олунмуш кристалларын гурулушуну мцяййянляшдирир. Тяърцбя эюстярир ки, бярк ъисмлярдя, майелярдя вя молекулларда ян гыса атомларарасы (нцвялярарасы) мясафяни А.р.-нын ъями кими тясвир етмяк олар. Лакин А.р.нын аддитивлийи сон дяряъя тяхминидир вя щеч дя бцтцн щаллар цчцн юдянилмир. Атомларарасы тясир (бах Атомларарасы гаршылыглы тясир) гцввяляринин тябиятиндян асылы олараг метал, ион, ковалент, Вандер-Ваалс А.р. фяргляндирилир.

    М е т а л р а д и у с л а р ы металын кристал гурулушунда атомлар арасындакы ян гыса мясафянин йарысына бярабяр щесаб олунур; кристал гяфясдя атомун ятрафындакы ян йахын гоншу атомларын сайындан (К координасийа ядядиндян) асылыдыр. К=12 олан кристал гурулушлу металлара даща  чох  раст  эялинир.  К=12  цчцн  атом  радиусу ващидя бярабяр эютцрцлярся, онда К 8, 6 вя 4-я бярабяр олдугда А.р. уйьун 0,98, 0,96  вя  0,88  гиймятлярини алар. Явязетмя типли металларын гаршылыглы щяллолмасынын зярури (лакин гейри-кафи) шярти А.р.-нын йахын олмасыдыр. Беля ки, адятян, майе К вя Ли гарышмыр вя ики майе тябягя ямяля эятирир, лакин К Рб вя Ъс иля арасыкясилмяз бярк мящлуллар сырасы ямяля эятирир (Ли, К, Рб вя Ъс-ун А.р. уйьун  олараг  0,155;  0,236;   0,248   вя 0,268 мм бярабярдир). А.р.-нын аддитивлийи интерметал бирляшмялярин кристал гяфясляринин параметрлярини орта дягигликля яввялъядян сюйлямяйя имкан верир.

    Ион    радиусларындан  ион кристалларында  нцвяляр  арасындакы  мясафяни  тяхмини гиймятляндирмяк цчцн истифадя едилир. Айры-айры ионларын А.р.-нын гиймятляри иля фярглянян, лакин тяхминян ейни нцвялярарасы мясафяляря эятирян ион А.р.-нын бир нечя системи мювъуддур. Норвеч эеокимйачысы  В.М. Голдшмидт 20 ясрин 20-ъи илляриндя Ф вя О2– ионларынын радиусларынын тяърцби (рефрактометрик) гиймятляриндян (уйьун олараг 0,133 вя 0,132 нм) истифадя едяряк илк дяфя ион А.р.-ны тяйин етмишдир. Полинг системиндя оксиэен иону радиусунун  ясас гиймяти 0,140 нм, даща етибарлы Белов вя Бокийа системиндя ися 0,136 нм эютцрцлцр. Координасийа ядяди ейни олан ион кристалларында А.р.-нын аддитивликдян сапмасы адятян 0,001–0,002 нм-и ашмыр.

    Ковалент радиус Х–Х биргат кимйяви рабитянин узунлуьунун йарысына бярабяр гябул едилир, бурада Х гейри-метал елементдир. Щалоэенляр цчцн ковалент А.р. Х2  молекулунда Х–Х нцвялярарасы мясафянин йарысы, С вя Се цчцн Х8-дя Х–Х мясафясинин йарысы, карбон цчцн алмаз кристалларында ян гыса ЪЪ мясафясинин йарысы иля мцяййянляшир. Нятиъядя Ф, Ъл, Бр, Ы, С, Се вя Ъ-ун ковалент А.р.нын   уйьун   олараг   0,064;   0,099;   0,114; 0,133; 0,104; 0,117 вя 0,077 нм-я бярабяр олдуьу мцяййян едилмишдир. Щидроэен (Щ2) молекулунда Щ–Щ рабитяси узунлуьунун йарысы 0,037 нм-я бярабяр олса да, онун ковалент радиусу 0,03 нм олдуьу гябул едилир. Ковалент А.р.-нын аддитивлик гайдасындан  истифадя  едяряк чохатомлу молекулларда ковалент рабитялярин узунлуьуну (нцвялярарасы ян гыса мясафяни) габагъадан демяк  мцмкцндцр. Мяс., бу гайдайа эюря Ъ–Щ, Ъ–Ф, Ъ–Ъл рабитяляринин узунлуьу уйьун олараг 0,107; 0,141 вя 0,176 нм олмалыдыр. Доьрудан  да  эюстярилян  гиймятляр  бир чох доймуш цзви молекулларда (чохгат рабитяляри олмайан молекулларда) щягиги гиймятлярля тяхминян цст-цстя дцшцр. Рабитянин йаранмасында ики вя цч електрон ъцтцнцн иштирак етдийи икигат вя цчгат карбон-карбон рабитяляри мювъуд олдугда нцвялярарасы мясафя уйьун олараг 0,021 вя 0,034 нм азалыр.

    Ван-дер-Ваалс радиуслары тясирсиз газларын атомларынын еффектив юлчцсцнц мцяййянляшдирир. Бундан ялавя, бир-бири иля кимйяви рабитяси олмайан, йяни мцхтялиф молекуллара аид олан (мяс., молекулйар кристалларда) бир-бириня ян йахын ейни атомларын нцвялярарасы мясафясинин йарысы да Ван-дер-Ваалс А.р. кими гябул едилир. Атомлар Ван-дер-Ваалс А.р.-нын ъяминдян кичик мясафяйя йахынлашдыгда, онларын арасында эцълц атомларарасы итялямя гцввяси йараныр. Вандер-Ваалс А.р. аддитивлик принсипиня ясасян кристалларда гоншу молекулларын ян йахын атомларарасы контактындан тапылыр; ковалент радиуслардан орта щесабла ~0,08 нм бюйцкдцр. Ван-дер-Ваалс А.р. молекулларын формасыны, конформасийасыны вя молекулйар кристалларда онларын габлашдырылмасыны тяйин етмяйя имкан верир.

    ATOM RADİUSLARI

    ÁТОМ РАДИУСЛАРЫ  –  молекулларда вя кристалларда атомларарасы (нцвялярарасы) мясафяни тяхмини гиймятляндирмяйя имкан верян атом характеристикалары. Атомларын дягиг сярщяди йохдур, лакин квант механикасына эюря електронун нцвядян мцяййян мясафядя олма ещтималы бу мясафянин артмасы иля кяскин азалыр. Атомун електрон сыхлыьынын ясас щиссясини (90-98%) юзцндя ещтива едян тясир сащясинин радиусу атом радиусу кими гябул едилир. А.р. 0,1  нм тяртибиндядир, лакин ики А вя Б атомунун А.р.-нын азаъыг фярги онлардан тяшкил олунмуш кристалларын гурулушуну мцяййянляшдирир. Тяърцбя эюстярир ки, бярк ъисмлярдя, майелярдя вя молекулларда ян гыса атомларарасы (нцвялярарасы) мясафяни А.р.-нын ъями кими тясвир етмяк олар. Лакин А.р.нын аддитивлийи сон дяряъя тяхминидир вя щеч дя бцтцн щаллар цчцн юдянилмир. Атомларарасы тясир (бах Атомларарасы гаршылыглы тясир) гцввяляринин тябиятиндян асылы олараг метал, ион, ковалент, Вандер-Ваалс А.р. фяргляндирилир.

    М е т а л р а д и у с л а р ы металын кристал гурулушунда атомлар арасындакы ян гыса мясафянин йарысына бярабяр щесаб олунур; кристал гяфясдя атомун ятрафындакы ян йахын гоншу атомларын сайындан (К координасийа ядядиндян) асылыдыр. К=12 олан кристал гурулушлу металлара даща  чох  раст  эялинир.  К=12  цчцн  атом  радиусу ващидя бярабяр эютцрцлярся, онда К 8, 6 вя 4-я бярабяр олдугда А.р. уйьун 0,98, 0,96  вя  0,88  гиймятлярини алар. Явязетмя типли металларын гаршылыглы щяллолмасынын зярури (лакин гейри-кафи) шярти А.р.-нын йахын олмасыдыр. Беля ки, адятян, майе К вя Ли гарышмыр вя ики майе тябягя ямяля эятирир, лакин К Рб вя Ъс иля арасыкясилмяз бярк мящлуллар сырасы ямяля эятирир (Ли, К, Рб вя Ъс-ун А.р. уйьун  олараг  0,155;  0,236;   0,248   вя 0,268 мм бярабярдир). А.р.-нын аддитивлийи интерметал бирляшмялярин кристал гяфясляринин параметрлярини орта дягигликля яввялъядян сюйлямяйя имкан верир.

    Ион    радиусларындан  ион кристалларында  нцвяляр  арасындакы  мясафяни  тяхмини гиймятляндирмяк цчцн истифадя едилир. Айры-айры ионларын А.р.-нын гиймятляри иля фярглянян, лакин тяхминян ейни нцвялярарасы мясафяляря эятирян ион А.р.-нын бир нечя системи мювъуддур. Норвеч эеокимйачысы  В.М. Голдшмидт 20 ясрин 20-ъи илляриндя Ф вя О2– ионларынын радиусларынын тяърцби (рефрактометрик) гиймятляриндян (уйьун олараг 0,133 вя 0,132 нм) истифадя едяряк илк дяфя ион А.р.-ны тяйин етмишдир. Полинг системиндя оксиэен иону радиусунун  ясас гиймяти 0,140 нм, даща етибарлы Белов вя Бокийа системиндя ися 0,136 нм эютцрцлцр. Координасийа ядяди ейни олан ион кристалларында А.р.-нын аддитивликдян сапмасы адятян 0,001–0,002 нм-и ашмыр.

    Ковалент радиус Х–Х биргат кимйяви рабитянин узунлуьунун йарысына бярабяр гябул едилир, бурада Х гейри-метал елементдир. Щалоэенляр цчцн ковалент А.р. Х2  молекулунда Х–Х нцвялярарасы мясафянин йарысы, С вя Се цчцн Х8-дя Х–Х мясафясинин йарысы, карбон цчцн алмаз кристалларында ян гыса ЪЪ мясафясинин йарысы иля мцяййянляшир. Нятиъядя Ф, Ъл, Бр, Ы, С, Се вя Ъ-ун ковалент А.р.нын   уйьун   олараг   0,064;   0,099;   0,114; 0,133; 0,104; 0,117 вя 0,077 нм-я бярабяр олдуьу мцяййян едилмишдир. Щидроэен (Щ2) молекулунда Щ–Щ рабитяси узунлуьунун йарысы 0,037 нм-я бярабяр олса да, онун ковалент радиусу 0,03 нм олдуьу гябул едилир. Ковалент А.р.-нын аддитивлик гайдасындан  истифадя  едяряк чохатомлу молекулларда ковалент рабитялярин узунлуьуну (нцвялярарасы ян гыса мясафяни) габагъадан демяк  мцмкцндцр. Мяс., бу гайдайа эюря Ъ–Щ, Ъ–Ф, Ъ–Ъл рабитяляринин узунлуьу уйьун олараг 0,107; 0,141 вя 0,176 нм олмалыдыр. Доьрудан  да  эюстярилян  гиймятляр  бир чох доймуш цзви молекулларда (чохгат рабитяляри олмайан молекулларда) щягиги гиймятлярля тяхминян цст-цстя дцшцр. Рабитянин йаранмасында ики вя цч електрон ъцтцнцн иштирак етдийи икигат вя цчгат карбон-карбон рабитяляри мювъуд олдугда нцвялярарасы мясафя уйьун олараг 0,021 вя 0,034 нм азалыр.

    Ван-дер-Ваалс радиуслары тясирсиз газларын атомларынын еффектив юлчцсцнц мцяййянляшдирир. Бундан ялавя, бир-бири иля кимйяви рабитяси олмайан, йяни мцхтялиф молекуллара аид олан (мяс., молекулйар кристалларда) бир-бириня ян йахын ейни атомларын нцвялярарасы мясафясинин йарысы да Ван-дер-Ваалс А.р. кими гябул едилир. Атомлар Ван-дер-Ваалс А.р.-нын ъяминдян кичик мясафяйя йахынлашдыгда, онларын арасында эцълц атомларарасы итялямя гцввяси йараныр. Вандер-Ваалс А.р. аддитивлик принсипиня ясасян кристалларда гоншу молекулларын ян йахын атомларарасы контактындан тапылыр; ковалент радиуслардан орта щесабла ~0,08 нм бюйцкдцр. Ван-дер-Ваалс А.р. молекулларын формасыны, конформасийасыны вя молекулйар кристалларда онларын габлашдырылмасыны тяйин етмяйя имкан верир.